📜
๒. วิภงฺคมาติกา
อิทานิ ¶ ¶ ธมฺมสงฺคณีมาติกานนฺตรํ วิภงฺคมาติกาย อตฺถวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. ตสฺสา ปน –
อตฺถโต ธมฺมเภเทน, วิภงฺคนยทสฺสนา;
ปาฬิมุตฺตนยา จาปิ, โหติ สํวณฺณนานโย.
สา ปเนสา อฏฺารสนฺนํ วิภงฺคานํ อาทิมฺหิ ปิตา อฏฺารสวิธา โหติ – ขนฺธวิภงฺคมาติกา-อายตน-ธาตุ-สจฺจ-อินฺทฺริย-ปจฺจยาการ-สติปฏฺาน-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทโพชฺฌงฺค-มคฺคงฺคฌาน-อปฺปมฺา-สิกฺขาปท-ปฏิสมฺภิทา-าณ-ขุทฺทกวตฺถุ-ธมฺมหทยวิภงฺคมาติ
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ตตฺถ อาทิภูตาย ขนฺธวิภงฺคมาติกาย อตฺถโต ตาว – ปฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติ. ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ขนฺธ-สทฺโท สมฺพหุเลสุ าเนสุ นิปตติ ราสิมฺหิ คุเณ ปณฺณตฺติยํ รุฬฺหิยนฺติ. ตตฺถ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๐๓๗; อ. นิ. ๔.๕๑; ๕.๔๕; ๖.๓๗) หิ ราสิโต ขนฺโธ นาม. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) คุณโต. ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑) ปณฺณตฺติโต. ‘‘วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๖๓) เอกมฺปิ จิตฺตํ รุฬฺหิโต ขนฺโธ นาม, สฺวายมิธ ราสิโต อธิปฺเปโต. ราสฏฺโ หิ ขนฺธ-สทฺโท, โกฏฺาสฏฺโติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โลกสฺมึ หิ อิณํ คเหตฺวา โจทิยมานา ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสาม ¶ , ตีหิ ขนฺเธหิ ทสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ขนฺโธติ โกฏฺาโสติ วุตฺตํ ¶ โหติ. รูปกฺขนฺโธติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ, สีตุณฺหาทีหิ ปสิทฺธากาเรน รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ, ปีฬิยตีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา –
‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙).
รูปฺจ ตํ ขนฺโธ จาติ รูปกฺขนฺโธ, รูปราสิ รูปโกฏฺาโสติ อตฺโถ. เวทนากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยติ อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต สํวณฺณนานโย.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ เหฏฺา กุสลตฺติเก วิภตฺตา อตีตาทิเภทภินฺนา สพฺเพ รูปธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นาม. ตถา จตุภูมกา เวทนาสฺาโย เวทนากฺขนฺโธ นาม, สฺากฺขนฺโธ นาม. เวทนาสฺา ปน เปตฺวา เสสา ผสฺสาทโย ปฺาส เจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ นาม. ปฺจสุ ขนฺเธสุ นิพฺพานเมว อสงฺคหิตํ, อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปน สพฺเพ โลกุตฺตรธมฺมา. อยเมว หิ ขนฺเธหิ อุปาทานกฺขนฺธานํ วิเสโส. ขนฺธา อวิเสสโต วุตฺตา, อุปาทานกฺขนฺธา สาสโวปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นิพฺพานํ เปตฺวา อวเสสา สพฺเพ ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อยํ ธมฺมเภทโต สํวณฺณนานโย.
วิภงฺคนยทสฺสนาติ วิภงฺคปาฬิยา อาคตอตฺถนยทสฺสนโต. วิภงฺคปาฬิยํ หิ สุตฺตนฺตภาชนียํ อภิธมฺมภาชนียํ ปฺหาปุจฺฉกนฺติ ตีหิ นเยหิ ขนฺธวิภงฺโค วิภตฺโต. ตถา อายตนวิภงฺคาทโย. เกวลํ หิ อินฺทฺริยวิภงฺเค, สิกฺขาปทวิภงฺเค จ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ. ปจฺจยาการวิภงฺเค ปฺหาปุจฺฉกํ นตฺถิ. าณวิภงฺคาทีสุ ปน ตีสุ ตโยปิ นยา ¶ น สนฺติ. เตสุ หิ าณวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทสวิธา วิภตฺโต, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว ทฺวาสฏฺิปเภทา วิภตฺโต, ธมฺมหทยวิภงฺโค ปน สพฺพสงฺคหาทีหิ ทสหิ วาเรหิ วิภตฺโต, ตสฺมา เตสํ เตสํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนวเสน ตตฺถ ตตฺถ สํวณฺณนา ภวิสฺสนฺติ. ตตฺริทํ ขนฺธวิภงฺเค ติณฺณํ นยานํ มุขมตฺตทสฺสนํ. เสยฺยถิทํ – สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว รูปกฺขนฺโธ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม รูปกฺขนฺโธ? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒) –
เอวํ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺโต, ตถา เวทนากฺขนฺธาทโยปิ. ตตฺถ นิยกชฺฌตฺตํ นาม อชฺฌตฺตรูปํ อชฺฌตฺตํ นาม, ตโต อฺํ ปรปุคฺคลคตํ, อวิฺาณฺจ พหิทฺธา นาม, ตถา เวทนาทโยปิ. ปสาทวิสยรูปํ ปน โอฬาริกํ นาม, เสสํ สุขุมํ นาม. อนิฏฺรูปํ หีนํ นาม, อิฏฺรูปํ ปณีตํ นาม.
นนุ อิฏฺานิฏฺํ นาม ปาเฏกฺกํ ปฏิวิภตฺตํ นาม นตฺถิ, เอกํ เอกจฺจสฺส อิฏฺํ โหติ มนาปํ, ตเทว อฺสฺส จ อนิฏฺํ โหติ. วตฺถาทีนิ หิ สูกราทีนํ นปฺปิยานิ โหนฺติ, น มนุสฺสาทีนํ, เตสฺจ วตฺถาภรณาทีนิ ปิยานิ, น สูกราทีนนฺติ, ตสฺมา รุจิวเสเนว อิฏฺานิฏฺตา คเหตพฺพา? น, อิฏฺานิฏฺานํ ปาเฏกฺกํ วิภตฺตตฺตา. กุสลกมฺมชํ หิ กุสลวิปากวิสโยว อิฏฺํ นาม, อกุสลกมฺมชํ อกุสลวิปากวิสโยว อนิฏฺํ นาม, สฺาวิปลฺลาเสน ปน โกจิ ¶ อิฏฺเมว พุทฺธรูปาทึ ชวนกฺขเณ อนิฏฺโต มนสิ กโรติ, อนิฏฺฺจ นิรยคฺคิสตฺถวิสาทึ อิฏฺโต มนสิ กโรติ. ชวเนหิ เอว วิปลฺลาสภาโว, น วิปาเกหีติ วิปากวเสน อิฏฺานิฏฺํ นิยตํ เวทิตพฺพํ.
สมฺโมหวิโนทนิยา ปน วิภงฺคฏฺกถาย –
‘‘สุขสมฺผสฺสํ หิ คูถกลลํ จกฺขุทฺวารฆานทฺวาเรสุ อนิฏฺํ, กายทฺวาเร อิฏฺํ โหติ. จกฺกวตฺติโน มณิรตเนน โปถิยมานสฺส, สุวณฺณสูเล อุตฺตาสิยมานสฺส จ มณิรตนสุวณฺณสูลานิ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺานิ โหนฺติ, กายทฺวาเร อนิฏฺานี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๖) –
เอวํ ทฺวารวเสน เอกสฺเสว วตฺถุโน อิฏฺตา, อนิฏฺตา จ วุตฺตา. สา จ เอกกฺขเณ น ยุตฺตา เอกกลาปคตภูโตปาทายรูปานํ เอกสามคฺคิยมุปฺปตฺติโต. น หิ ภูเตสุ อกุสลวเสน อนิฏฺเสุ ¶ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ตทุปาทายรูปาทิกุสเลน อิฏฺานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ภินฺนกฺขเณ ปน อิฏฺานิ มณิรตนาทีนิ เตหิ โปถิยมานสฺส อกุสลปจฺจเยน อุตุนา อนิฏฺานิ วิปริณมนฺติ, กุสลปจฺจเยน อนิฏฺานิ คูถกลลาทีนิ อิฏฺานีติ, อยํ โน อตฺตโนมติ. เอวํ วิภตฺเตสุ จ อิฏฺานิฏฺเสุ ตํ ตํ รูปํ อุปาทายุปาทาย หีนํ, ปณีตฺจ ทฏฺพฺพํ. สุขุมํ ปน รูปํ ทูเรรูปํ นาม, โอฬาริกํ สนฺติเกรูปํ นาม. ตํ ตํ วา ปน รูปํ อุปาทายุปาทาย รูปํ ทูเร สนฺติเก ทฏฺพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เวทนาทีสุ ปน อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กุสลากุสลา โอฬาริกา, อพฺยากตา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. สุขทุกฺขา วา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส วา เวทนา โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส สุขุมา. สาสวา โอฬาริกา ¶ , อนาสวา สุขุมา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตา ทฏฺพฺพา. อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตา จ ตาย ทูเรติ เอวํ ชาติสภาวปุคฺคลภูมิเภทโต วุตฺตนเยน ทูเรเวทนา ทฏฺพฺพา, กุสลา เวทนา กุสลาย สนฺติเกติ เอวํ ชาติอาทิสามฺโต สนฺติเกเวทนา ทฏฺพฺพา. ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา ทูเรสนฺติเก ทฏฺพฺพา. เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถานุรูปํ โอฬาริกสุขุมตาทโย เวทิตพฺพาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิภงฺคปาฬิอฏฺกถาสุ (วิภ. ๘ อาทโย; วิภ. อฏฺ. ๘ อาทโย) คเหตพฺโพติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนียนเย รูปกฺขนฺธสฺส ตาว เอกวิธาทิโต ยาว เอกาทสวิธา รูปกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกวิโธ ผสฺสสมฺปยุตฺโต, ทุวิโธ สเหตุกทุกวเสน, ติวิโธ กุสลตฺติกวเสน, จตุพฺพิโธ จตุภูมกวเสน, ปฺจวิโธ สภาวเภเทน, ฉพฺพิโธ ฉทฺวาริกวเสน, สตฺตวิโธ สตฺตวิฺาณสมฺปโยควเสน, อฏฺวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ สุขทุกฺขวเสน ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา, นววิโธ เตสุ มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตํ กุสลตฺติกวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา, ทสวิโธ เตสุ กายวิฺาณสมฺปยุตฺตํ ทุวิธา, มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตฺจ ติธา ภินฺทิตฺวาติ เอวํ สเหตุกทุกมูลํ ปมวารํ วตฺวา ปุน กุสลตฺติกฏฺาเน เวทนาตฺติกปีติตฺติกสนิทสฺสนตฺติกวชฺชิเต สพฺพตฺติเก โยเชตฺวา ยาว ทสวิธา, อปเรปิ อฏฺารส วารา วุตฺตา. ยถา เจตฺถ สเหตุกทุกมูลิกา สพฺพตฺติกโยชนา, เอวํ เหตุสมฺปยุตฺตทุกาทีสุ อนุรูปทุกมูลิกาปิ สรณทุกปริโยสานา ปจฺเจกํ สพฺพตฺติกโยชนาปิ เวทิตพฺพาติ ¶ อยํ ทุกมูลโก โยชนานโย. ยถา จ เอเกกทุเกน สพฺพตฺติกโยชนาวเสน ทุกมูลโก ¶ นโย วุตฺโต, เอวํ เอเกกตฺติเกน ยถานุรูปํ สพฺพทุกโยชนาวเสน ติกมูลโก, ตทุภยมิสฺสกวเสน อุภโตวฑฺฒนโก จ นโย เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ เวทนากฺขนฺเธ, เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ ยถารหํ ทุกมูลกาทินยา เวทิตพฺพาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา, กติ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา…เป… กติ สรณา, กติ อรณาติ? รูปกฺขนฺโธ อพฺยากโต, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา, รูปํ, เวทนา จ เวทนาตฺติเก น วตฺตพฺพา, เสสา ติธาปิ โหนฺติ, รูปํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, อสํกิลิฏฺสํกิเลสิกํ, เสสา จตฺตาโร ขนฺธา ตีหิ ติเกหิ ติธาปิ โหนฺติ. รูปํ อวิตกฺกอวิจารํ, ตโย ขนฺธา ติธาปิ โหนฺติ, สงฺขารกฺขนฺโธ ติธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพํ, เวทนา สิยา ปีติสหคตา, น วตฺตพฺพา, ตโย ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพํ, นทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพเหตุกํ, เนวาจยคามินอปจยคามิ, เนวเสขํนาเสขํ, ปริตฺตํ, เสสา ติธาปิ โหนฺติ. ปริตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. รูปํ มชฺฌิมํ, อนิยตํ, เสสา ติธาปิ. มคฺคารมฺมณตฺติเก จ รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ วา น วตฺตพฺพา. อุปฺปนฺนาตีตตฺติเกสุ ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อตีตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธา จ น วตฺตพฺพา จ. อชฺฌตฺตตฺติเก ปฺจปิ ติธา โหนฺติ. อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ. จตฺตาโร ขนฺธา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, รูปกฺขนฺโธ ติธาปิ โหติ.
จตฺตาโร ¶ ขนฺธา นเหตู, สงฺขารกฺขนฺโธ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ. รูปํ อเหตุกํ, เหตุวิปฺปยุตฺตํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ตโย ขนฺธา สิยา สเหตุกา เจว น จ เหตู, สิยา น วตฺตพฺพา จ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ, รูปํ น วตฺตพฺพเมว. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ นเหตุอเหตุกํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขารกฺขนฺโธ ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. ปฺจปิ สปฺปจฺจยา, สงฺขตา, จตฺตาโร อนิทสฺสนา, อปฺปฏิฆา, รูปํ ทฺวิธาปิ. รูปํ รูปี, เสสา อรูปิโน. รูปํ โลกิยํ, เสสา ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ เกนจิ วิฺเยฺยา, น จ เกนจิ วิฺเยฺยา จ. จตฺตาโร โน อาสวา, สงฺขารา ทฺวิธาปิ, น วตฺตพฺพา จ. รูปํ สาสโว, อาสววิปฺปยุตฺโต ¶ , เสสา ทฺวิธาปิ. รูปํ สาสวา เจว โน จ อาสวา, ตโย ตถา จ น วตฺตพฺพา จ. สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ น วตฺตพฺพเมว, ตโย สิยา อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา, สิยา น วตฺตพฺพา, สงฺขาโร ทฺวิธา จ น วตฺตพฺโพ จ. รูปํ อาสววิปฺปยุตฺตํ สาสวฺจ, เสสา ทฺวิธา จ น วตฺตพฺพา จ. อิมินา นเยน สํโยชนโคจฺฉกาทีสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. เกวลํ หิ ปรามาสสมฺปยุตฺตทุเก รูปํ ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, ตโย ทฺวิธาปิ, สงฺขาโร ทฺวิธาปิ, ทิฏฺิวเสน น วตฺตพฺโพ จ. ตติเย เอตฺตกเมว วิเสโส. รูปํ อนารมฺมณํ, เสสา สารมฺมณา. วิฺาณํ จิตฺตํ, เสสา โน จิตฺตา. ตโย เจตสิกา, ทฺเว อเจตสิกา. ตโย จิตฺตสมฺปยุตฺตา, รูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ. วิฺาณํ น วตฺตพฺพํ. ตถา จิตฺตสํสฏฺทุเกปิ. ตโย จิตฺตสมุฏฺานา, วิฺาณํ โน จิตฺตสมุฏฺานํ. รูปํ ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. ตโย จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา, ทฺเว โน จิตฺตสํสฏฺสมุฏฺานา. ตถา อนนฺตรทุกทฺวเยปิ. วิฺาณํ อชฺฌตฺติกํ, ตโย พาหิรา, รูปํ ทฺวิธาปิ. จตฺตาโร โน อุปาทา. รูปํ ทฺวิธาปิ. ปฺจปิ สิยา อุปาทินฺนา, สิยา อนุปาทินฺนา, โน อุปาทานา.
กิเลสโคจฺฉโก ¶ วุตฺตนโยว. รูปํ เนวทสฺสเนนนภาวนาย ปหาตพฺพํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาวปีติทุกา โยชนา เวทิตพฺพา.
รูปํ น เวทนา, น สุขา, น สุขสหคตา, เสสา ทฺวิธาปิ. ตถา อนนฺตรทุเกปิ. รูปํ กามาวจรํ, เสสา ทฺวิธาปิ. เอวํ ยาว สรณทุกา โยชนา เวทิตพฺพา. อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิเม ปน นยา วิตฺถารโต ปาฬิอฏฺกถาหิ าตพฺพา. อตฺถวินิจฺฉโย จ เนสํ ธมฺมสงฺคณีมาติกตฺถสํวณฺณนาย วุตฺตานุสาเรน าตพฺโพ. อิโต ปรํ อติเรกํ อวตฺวา อปุพฺพเมว วณฺณยิสฺสามาติ อยํ วิภงฺคนยทสฺสนโต สํวณฺณนานโย.
อิทานิ ปเนตฺถ –
กมโตนูนาธิกโต, ทฏฺพฺพสมเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย, ขนฺธโกสลฺลมิจฺฉตา.
ตตฺถ ¶ กมโตติ เอตฺถ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนากฺกโมติ พหุวิเธสุ กเมสุ ขนฺธานํ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ, น อิตเร, อสมฺภวา. อเภเทน หิ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคฺคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคฺคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนํ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ, ตโต อิฏฺานิฏฺวิสยสํเวทกํ โอฬาริกํ เวทนํ, ยํ เวเทติ, ตํ สฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกํ สฺํ, สฺาวเสนาภิสงฺขารเก สงฺขาเร, เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยาธิปติภูตํ วิฺาณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
อนูนาธิกโตติ ¶ กสฺมา ปน ภควตา ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ? สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต, อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปฺปรมโต, อฺเสฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปํ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ, เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สฺาทีสุปิ, ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปฺเจว วุตฺตา. เอตปรมฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุ, ยทิทํ รูปาทโย ปฺจ, ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคฺคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปฺเจว วุตฺตา. เยปิ จฺเ สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา อฺเสํ ตทวโรธโตปิ ปฺเจว วุตฺตาติ อยํ อนูนาธิกโต.
ทฏฺพฺพสมเภทโตติ ทฏฺพฺพเภทโต, อุปมาเภทโต จ. ตตฺถ ทฏฺพฺพเภทโต ตาว ปฺจุปาทานกฺขนฺธา สามฺโต อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารโต, ขาทกโต, อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสงฺขาตวธกโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปน เผณปิณฺฑํ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, อุทกพุพฺพุฬมรีจิกกทลิกฺขนฺธมายา วิย ยถากฺกมํ เวทนาทโย ทฏฺพฺพา. ยถา หิ เผณปิณฺโฑ วิมทฺทาสโห, โส จ ปตฺตถาลกาทิอตฺถํ คหิโตปิ ตมตฺถํ น สาเธติ, ภิชฺชติ, เอวํ รูปมฺปิ วิมทฺทาสหํ, ตฺจ สุภาทิวเสน คหิตมฺปิ น ตถา ติฏฺติ, อสุภาทิเยว โหติ.
ยถา วา เผณปิณฺโฑ อเนกสนฺธิฆฏิโต พหุนฺนํ อุทกสปฺปาทิปาณกานํ อาวาโส, อาทิโต เจส พทรปกฺกมตฺโต หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนโก อุฏฺิตมตฺโตปิ เจส ภิชฺชติ, โถกํ คนฺตฺวาปิ, สมุทฺทํ ปตฺวา ปน อวสฺสเมว ภิชฺชติ ¶ , เอวํ รูปมฺปิ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อเนกสนฺธิฆฏิตํ ¶ อสีติกิมิกุลโวกิณฺณํ, อาทิโต เจตํ กลลมตฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺพวฑฺฒนกํ, กลลมตฺเตปิ เจตํ ภิชฺชติ, อพฺพุทาทิภาเวปิ อายุกฺขยํ ปตฺวา อวสฺสเมว ภิชฺชติ. เอวํ เผณปิณฺฑสทิสํ ทฏฺพฺพํ.
ยถา ปน พุพฺพุโฬ มุหุตฺตรมณีโย อคยฺหุปโค น จิรฏฺิติโกว, เอวํ เวทนาปิ. ยถา จ พุพฺพุโฬ อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชตีติ สา พุพฺพุฬสทิสา ทฏฺพฺพา.
ยถา ปน มรีจิกา ชลาสยาทิภาเวน วิปฺปลมฺภิกา, เอวํ สฺาปิ นิจฺจาทิภาเวนาติ มรีจิสทิสา ทฏฺพฺพา. ยถา ปน กทลิกฺขนฺโธ อคยฺหุปโค พหุวฏฺฏิสโมธาโน, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ อคยฺหุปโคนิจฺจาทิสารวิรหิโต, ผสฺสาทิพหุธมฺมสโมธาโน จ โหตีติ โส กทลิกฺขนฺธสทิโส ทฏฺพฺโพ. ยถา ปน มายา อสุวณฺณรชตาทิรูปานิปิ ตถา คาหาเปตฺวา มหาชนํ วฺเจติ, เอวํ วิฺาณมฺปิ อนิจฺจาทิรูปํ เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย นิจฺจาทิโต จ คาหาเปตฺวา วฺเจตีติ ตํ มายาสทิสํ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺจ –
‘‘เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ, เวทนา พุพฺพุฬูปมา;
มรีจิกูปมา สฺา, สงฺขารา กทลูปมา;
มายูปมฺจ วิฺาณํ, เทสิตาทิจฺจพนฺธุนา’’ติ. (สํ. นิ. ๓.๙๕);
อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท.
อุปมาเภทโต จ ปน คิลานสาลูปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺูปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, เคลฺสมุฏฺานูปโม สฺุปาทานกฺขนฺโธ, อสปฺปายเสวนูปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ ¶ , คิลานูปโม วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกูปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยฺชนปริเวสกภฺุชกูปมา จาติ อยเมตฺถ อุปมาเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยนโย เยฺโย.
ขนฺธวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อายตนวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาทสายตนานีติ เอตฺถ อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนานิ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุปฏฺหนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อิทฺจ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อายตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ.
อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน, อากรฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, สฺชาภิเทสฏฺเน, การณฏฺเน จ สาสเน, โลเก จ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจนฺติ. จกฺขุอาทีสุ หิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ตทายตฺตวุตฺติตาย นิวสนฺติ, เตสุ จ อากรภูเตสุ อากิณฺณา วตฺถารมฺมณวเสน จ สโมสรนฺติ, จกฺขาทโยว เนสํ สฺชาติเทโส, การณฺจ, ตสฺมา นิวาสฏฺานาทินา อตฺเถน จกฺขาทีนิ อายตนานีติ เวทิตพฺพานิ.
จกฺขายตนนฺติอาทีสุ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ, วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ ¶ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหรียตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย, อุปฺปตฺติเทโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. มนตีติ มโน. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. จกฺขุ จ ตํ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มนายตนํ นาม. เจตสิกสุขุมรูปนิพฺพานานิ ธมฺมายตนํ นาม. เสสานิ สุวิฺเยฺยานิ. อิเมสุ จ อายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺนา, กาลวินิมุตฺตา จ โลกิยโลกุตฺตรา สพฺเพ นามรูปธมฺมา, ปฺตฺติโย จ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ เอเกนายตเนน เอกาย ธาตุยา สงฺคหิตา’’ติอาทิวจนโต (ธาตุ. ๗๑) หิ ¶ รูปารูปลกฺขณานํ ชาติชราภงฺคานํ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ สงฺคหิตตฺตา อิตราสมฺปิ ปฺตฺตีนํ ยถารหํ ตตฺถ สงฺคหิตภาโว เวทิตพฺโพติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ‘‘จกฺขุํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา วิปริณามธมฺมํ. รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา…เป… ธมฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา วิปริณามธมฺมา’’ติ (วิภ. ๑๕๔) เอวํ วิสยิวิสยายตนวเสน อายตนานิ วุตฺตานีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ปสาทวิสยายตนานิ ตาว ‘‘ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ¶ ปสาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๑๕๖) รูปกณฺเฑ (ธ. ส. ๕๙๗) วุตฺตนเยน วิภตฺตานิ. มนายตนํ ปน เอกวิธโต ปฏฺาย ยาวทสวิธา เวทนากฺขนฺเธ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. ธมฺมายตนํ ปน ‘‘ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ อสงฺขตา จ ธาตู’’ติ (วิภ. ๑๖๗) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ’’ติอาทินา (วิภ. ๑๖๗) เวทนากฺขนฺธาทีสุ วุตฺตนเยน วิภตฺตํ. สุขุมรูปนิพฺพานานิ รูปกณฺเฑ วุตฺตนยาเนวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนยํ ปน อิโต ปรํ วิตฺถารโต อทสฺเสตฺวา ติกทุกานํ อาทิอนฺเตหิ เจว วิเสสตฺถทีปเกหิ จ ติกทุเกหิ โยเชตฺวา ทสฺสยิสฺสาม, เสเสหิปิ ติกทุเกหิ โยชนานโย ขนฺเธ วุตฺตนเยน สกฺกา าตุนฺติ. กถํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? ทสายตนา อพฺยากตา, ทฺวายตนา สิยา กุสลา, สิยา อกุสลา, สิยา อพฺยากตา. เวทนาตฺติเก ทสายตนานิ น วตฺตพฺพานิ, มนายตนํ ติธาปิ, ธมฺมายตนํ ติธา น วตฺตพฺพฺจ…เป… รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, นวายตนานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, มนายตนธมฺมายตนานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, เอกาทสายตนานิ น เหตู, ธมฺมายตนํ สิยา เหตุ, สิยา น เหตุ…เป… เอกาทสายตนานิ สปฺปจฺจยานิ, ธมฺมายตนํ สิยา สปฺปจฺจยํ, สิยา อปฺปจฺจยํ…เป… ทสายตนานิ รูปํ, มนายตนํ อรูปํ, ธมฺมายตนํ ทฺวิธาปิ…เป… ทสายตนานิ อรณานิ, ทฺวายตนานิ สิยา สรณานิ, สิยา อรณานีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ¶ ปน –
กมโต ตาวตฺตโต จ, เตสํ ทฏฺพฺพเภทโต;
ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ ¶ กมโตติ อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาวโต พหูปการตฺตา จกฺขุโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปฺจนฺนมฺปิ ปน โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ โคจรตฺตา เตสํ อนนฺตรํ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๔.๖๐, ๑๑๓; มหานิ. ๑๐๗) อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานิ วุตฺตานีติ เจ? ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติยา ทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ. จกฺขุวิฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมวารมฺมณํ. ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณฺจ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ. อิติ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพเภทโตติ เอตฺถ ปน สพฺพานิ เจตานิ อายตนานิ อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ ¶ , อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา อนาคมนโต, อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ¶ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิฺาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน, วตฺถุภาเวน, อารมฺมณภาเวน วา พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ สมฺภวนฺติ, ตสฺมา นิรีหโต, อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สฺุโ คาโม วิย ทฏฺพฺพานิ ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา, พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย. ตถา อชฺฌตฺติกานิ ฉปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ อยเมตฺถ ทฏฺพฺพเภโท. เอวํ ปาฬิมุตฺตนเยเนตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อายตนวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ธาตุวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อฏฺารส ธาตุโยติ เอตฺถ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา. อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ นิปฺผาเทนฺติ, สตฺเตหิ จ ธียนฺเต ธารียนฺติ, ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, เอตาหิ จ การณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ, ยถาวิหิตฺจ ทุกฺขํ เอตาสฺเวว ธียติ ปียตีติ เอเตหิ อตฺเถหิ ยถาสมฺภวํ ‘‘ธาตุโย’’ติ วุจฺจนฺติ.
ยถา ¶ วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺํ วิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส จกฺขาทีสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. โลกิยโลกุตฺตรสาธารณตฺถวเสน ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. นิชฺชีวมตฺตานเมตํ อธิวจนํ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตนตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ. เอวํ เสเสสุปีติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อายตเนสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อปิจ ปฺจทฺวาราวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนทฺวยวิฺาณํ ¶ มโนธาตุ นาม. ปฺจวิฺาณมโนธาตุวชฺชิตํ ปน สพฺพมฺปิ วิฺาณํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว – ‘‘ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโย อากาสวิฺาณธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา อาทิโต ปฺจ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน, ปจฺฉิมา จ ฉ วิฺาณวเสน วิภตฺตา, อปราปิ ‘‘สุขธาตุ ทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาอวิชฺชาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ตถา ตถา วิภตฺตา, ปุน อปราปิ ‘‘กามธาตุ พฺยาปาทวิหึสาเนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาธาตู’’ติ ฉ ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา, เอวํ ตีหิ ฉกฺเกหิ ปจฺเจกํ เตภูมกา อฏฺารส ธาตุโย สรูปโต, ลกฺขณาหารโต, นิสฺสยวิสยปโยควินาภาวาทิโต จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน สรูเปเนว อฏฺารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ปสาทวิสยธาตุโย อายตเน วุตฺตนเยน วิภตฺตา, สตฺต วิฺาณธาตุโย ปน –
‘‘ตตฺถ กตมา จกฺขุวิฺาณธาตุ? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… จกฺขุวิฺาณธาตุ. อยํ วุจฺจติ จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… กายวิฺาณธาตุ.
‘‘ตตฺถ ¶ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิฺาณธาตุยา…เป… กายวิฺาณธาตุยา…เป… นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ, ยฺจ รูปํ อนิทสฺสนํ อปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ…เป… อยํ วุจฺจติ ธมฺมธาตุ.
‘‘ตตฺถ กตมา มโนวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา ¶ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ…เป… อยํ วุจฺจติ มโนวิฺาณธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๔) –
เอวํ วิภตฺตา. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปมสมนฺนาหาโรติ เอตฺถ ปฺจวิฺาณวิสเยสุ สพฺพธมฺเมสูติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตราติ เอตฺถ ปน ปิ-กาโร สมฺปิณฺฑนตฺโถ, ตสฺมา มโนธาตุยาปิ สนฺตีรณโวฏฺพฺพนาทิมโนวิฺาณธาตุยาปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. มนฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุ มโนทฺวาเร ภวงฺคมนฺเจว จตุภูมกธมฺมารมฺมณฺจ ปฏิจฺจ สหาวชฺชนกชวนํ นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? โสฬส ธาตุโย อพฺยากตา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ โหนฺติ…เป… ทส ธาตุโย เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ปฺจ ธาตุโย วิปากา, มโนธาตุ สิยา วิปากา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ ¶ โหนฺติ. ทส ธาตุโย อุปาทินฺนุปาทานิยา, สทฺทธาตุโย อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ปฺจ ธาตุโย สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยา, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยา, ทฺเว ธาตุโย ติธาปิ…เป… ทส ธาตุโย สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อุปฺปาทิโน, สทฺทธาตุ สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, สิยา น วตฺตพฺพา อุปฺปาทิโนติ, ฉ ธาตุโย ติธาปิ. ธมฺมธาตุ ติธาว…เป… รูปธาตุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, นว ธาตุโย อนิทสฺสนสปฺปฏิฆา, อฏฺ ธาตุโย อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา. สตฺตรส ธาตุโย น เหตู, ธมฺมธาตุ ทฺวิธาว…เป… โสฬส ธาตุโย อรณา, ทฺเว ธาตุโย ทฺวิธาปีติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อิทานิ ปเนตาสํ –
กมตาวตฺตโต ทฏฺพฺพา, ปจฺจยานํ วิภาคโต;
ธาตูนมิธ วิฺเยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน ¶ วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทํ หิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิฺาณธาตูติ อิทํ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ. อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโต ปน ยา อิธ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตีหิ ฉกฺเกหิ วุตฺตา ธาตุโย เจว, เตสุ เตสุ สุตฺตาภิธมฺมปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ…เป… อเนกธาตุนานาธาตุโลโก’’ติอาทินา อาคตา จาติ อฺาปิ พหุธาตุโย ทิสฺสนฺติ, ตาสมฺปิ วเสน ปริจฺเฉทํ อวตฺวา กสฺมา อฏฺารเสว วุตฺตาติ? ตาสมฺปิ ตทนฺโตคธตฺตา.
อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ ตสฺสา จกฺขุวิฺาณาทิเภเทน อเนกตํ, จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ตสฺมึ ทีฆรตฺตานุสยิตชีวสฺาสมูหนนตฺถฺจ อฏฺารเสว วุตฺตา. กิฺจ ภิยฺโย ¶ – เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จ. เวเนยฺยา หิ อรูปมูฬฺโห รูปมูฬฺโห อุภยมูฬฺโหติ ติวิธา โหนฺติ. เตสํ ติณฺณมฺปิ ยถากฺกมํ นาติสงฺเขปวิตฺถารโต อรูปเภทวิภาวินี ขนฺธเทสนา, รูปเภทวิภาวินี อายตนเทสนา, ตทุภยเภทวิภาวินี ธาตุเทสนา สปฺปายาติ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน อฏฺารเสว วุตฺตาติ. วุตฺตฺจ –
‘‘สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๓);
อยเมตฺถ ตาวตฺตตา.
ทฏฺพฺพโต ปเนตา สพฺพาปิ สงฺขตา ธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต, ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา ติสฺโสปิ เจตา ยถากฺกมํ อาทาสตลมุขมุขนิมิตฺตานิ วิย. ตถา ติลยนฺตจกฺกเตลานิ วิย, อธรารณีอุตฺตรารณีอคฺคี วิย จ ทฏฺพฺพา. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุปิ. มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา. ธมฺมธาตุยํ ปน เวทนา สลฺลสูลมิว ¶ , สฺา ริตฺตมุฏฺิ วิย, สงฺขารา วิสรุกฺขมิว, สุขุมรูปํ ขุรจกฺกํ วิย, อสงฺขตา ธาตุ เขมนฺตภูมิ วิย จ ทฏฺพฺพา, มโนวิฺาณธาตุ ปน มกฺกโฏ วิย, อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, รงฺคนโฏ วิย จ ทฏฺพฺพา. อยเมตฺถ ทฏฺพฺพตา.
ปจฺจยานํ ¶ วิภาคโต ปเนตฺถ จกฺขุวิฺาณธาตุยา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, กิริยามโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ตโย อรูปิโน ขนฺธา สหชาตปจฺจโย. เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาณธาตุยา ปน มโนธาตุ อนนฺตรปจฺจโย, ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโย, สมฺปยุตฺตนิสฺสยสหชาตาทิปจฺจโยติ อยํ ปจฺจยวิภาโค. เอวํ วิฺเยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ธาตุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สจฺจวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ เอตฺถายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๒๔) วาจาสจฺเจ. ‘‘สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๔๓๓) วิรติสจฺเจ. ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๑) ทิฏฺิสจฺเจ. ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๐) ปรมตฺถสจฺเจ, นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ. ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๑๖) อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตติ. เกนฏฺเน สจฺจานิ? ตถฏฺเน. โกยํ ตถฏฺโ นาม? โย ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจีว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺถา วิย อนุปลพฺภมานสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานภูเตน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยาณสฺส โคจโร โหติ. อยํ ตถฏฺโ สจฺจฏฺโติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺจ –
‘‘อิติ ¶ ¶ ตจฺฉาวิปลฺลาสภูตภาวํ จตูสุปิ;
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺํ อาหุ ปณฺฑิตา’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔).
อริยานิ จ ตานิ สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ. อริยานีติ อุตฺตมานิ, อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺตกานิ สจฺจานิ เตน อุปฺปาทิตตฺตา, ปกาสิตตฺตา จ, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานิ เตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตติ อริยสจฺจานิ. ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทีสุ ปน ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ‘‘ทุปุตฺโต’’ติ วทนฺติ. ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนโกปทฺทวาธิฏฺานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต, ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํ-อิติ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม, สเมต’’นฺติอาทีสุ สํโยคํ ทีเปติ. อุ-อิติ อยํ สทฺโท ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทฺจ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณนฺติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ วุจฺจติ.
ตติยสจฺจํ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จารกํ ทีเปติ, ตสฺมา อภาโว เอตฺถ, เอตสฺมึ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา, ตปฺปฏิปกฺขตฺตา จาติ ‘‘ทุกฺขนิโรธ’’นฺติ วุจฺจติ, ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา. จตุตฺถํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, สตฺตํ วา ตํ คมยติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ.
อปิจ ¶ ทุกฺขาทีนํ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนฺถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพา. ยถาห –
‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ ¶ …เป… นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ…เป… มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตฺวฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อาธิปเตยฺยฏฺโ…เป… อนฺถา’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๘).
เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานิ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปน ตณฺหาวชฺชิตา สพฺพโลกิยธมฺมา, สํกิเลสิกวชฺชิตา วา ทุกฺขสจฺจํ นาม, ตณฺหา ปน สพฺพา อกุสลา วา โลกิยกุสลา วา ธมฺมา สมุทยสจฺจํ นาม, นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ นาม, โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ อฏฺมคฺคงฺคานิ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นาม. อิเมหิ ปน มคฺคงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เจว สามฺผลานิ เจตฺถ อสงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ หิ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต สงฺขารทุกฺขสงฺคหิตานิปิ. ยาย ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน น โหนฺติ, ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ น วุจฺจนฺติ, ตานิ เปตฺวา สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. อยํ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ทุกฺขสจฺจํ ตาว –
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. ๑๙๐) –
อุทฺทิสิตฺวา วิภตฺตํ. ตตฺถ ทุกฺขํ ติวิธํ โหติ ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขนฺติ. ตตฺถ ทุกฺขทุกฺขํ ทุวิธํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. ตตฺถ กายิกเจตสิกทุกฺขโทมนสฺสเวทนา นิปฺปริยายทุกฺขํ นาม, ตทวเสสา ปน ทุกฺขทุกฺขสฺส วตฺถุภูตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ปริยายทุกฺขํ นาม. สุขโสมนสฺสเวทนา วิปริณามทุกฺขํ นาม. สพฺเพ ปน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, สพฺพสงฺขตา วา สงฺขารทุกฺขํ นาม. อิเมสํ ติณฺณํ ทุกฺขานํ วเสน ยถาโยคํ ตีสุ ¶ ภเวสุ ชาติอาทีนํ ทุกฺขทุกฺขตา เวทิตพฺพา. กามภวสฺมึ หิ ชาติ ตาว สยํ น ทุกฺขา, อปายคติมนุสฺสคติอาทีสุ ปน นิรยคฺคิสนฺตาปาทิมูลกํ, คพฺโภกฺกนฺติกาทิมูลกํ, ชิฆจฺฉาปิปาสาทิมูลกฺจ ทุกฺขํ ตสฺส สพฺพสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาเวน ปริยายโต ทุกฺขนฺติ. ตถา ชรามรณาทโยปิ. เกวลํ ชรา กายทุพฺพลตามูลสฺส, ปุตฺตทาราทิปริภวมูลสฺส จ, มรณํ ปน มารณนฺติกเวทนาภูตสฺส, นิรยาทิคตินิมิตฺตทสฺสนมูลสฺส จ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต, โสกาทโย โสกาทิมูลสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺส วตฺถุภาวตฺตา เจว สยํ ทุกฺขตฺตา จ ทุกฺขาติ เวทิตพฺพา. วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตา เจสํ ปสิทฺธาเยว. เอวํ กามภเว ชาติอาทีนํ ตีหิปิ ทุกฺเขหิ ทุกฺขตา เวทิตพฺพา. รูปารูปภเวสุ ปน ยสฺมา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา น สนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ชาติอาทีนํ ¶ วิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน จ ทุกฺขตา เวทิตพฺพา, น ทุกฺขทุกฺขวเสนาติ อยํ ทุกฺขสจฺเจ นโย.
สมุทยสจฺจํ ปน ‘‘กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. ๒๐๓) ตตฺตกเมว อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. ๒๐๓) ปุจฺฉิตฺวา ฉนฺนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยวิสยวิฺาณผสฺสเวทนาสฺาเจตนาตณฺหาวิตกฺกวิจารานํ วิสยภูตานํ วเสน ตณฺหาย ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ เอวํ อุปฺปตฺตึ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ.
นิโรธสจฺจํ ปน ‘‘ตสฺสา เอว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. ๒๐๔) วตฺวา ปุน ‘‘สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ (วิภ. ๒๐๔) ปุจฺฉิตฺวา สมุทยสจฺเจ วุตฺตอินฺทฺริยาทีนํ วเสน ปฏิโลมโต ตณฺหาย นิโรธํ ปกาเสตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ. ตตฺถ อเสสวิราคนิโรโธติอาทีนิ ปทานิ นิพฺพานเววจนานิ. นิพฺพานํ หิ อาคมฺม ตณฺหา อเสสา วิรชฺชติ, นิรุชฺฌติ, จชียติ, ปฏินิสฺสชฺชียติ, มุจฺจติ, น อลฺลียติ, ตสฺมา ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติ. เอกเมว หิ นิพฺพานํ, นามานิ ปนสฺส สพฺพสงฺขตานํ นามปฏิปกฺขวเสน อเนกานิ โหนฺติ.
นนุ ปาเฏกฺกํ นิพฺพานํ นาม นตฺถิ, กิเลสกฺขยมตฺตเมว นิพฺพานํ, เตเนว จ ตาสุ ตาสุ ¶ สุตฺตาภิธมฺมเทสนาสุ ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๓๑๔) วุตฺตนฺติ เจ? น, อรหตฺตนิพฺพานานํ เอกตาปชฺชนโต. อรหตฺตมฺปิ หิ ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ อรหตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๑๔) ราคาทีนํ ปริกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปจาเรน ¶ อรหตฺตํ ราคกฺขยาทิภาเวน วุจฺจติ, ตถา ราคาทีนํ ขยเหตุตฺตา นิพฺพานมฺปิ ราคกฺขยาทิภาเวน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อิตรถา นิพฺพานสฺส พหุตฺตํ อาปชฺชติ ราคาทีนํ พหุนฺนํ ขยสฺสาปิ พหุตฺตา. สพฺพกิเลสานมฺปิ ขยสฺส เอกตฺเตน ปมมคฺเคน ทิฏฺิอาทีนํ ขเย สพฺพกิเลสกฺขโย อาปชฺชติ, โอฬาริกตฺตฺจสฺส สิยา ติรจฺฉานานมฺปิ อุปฺปนฺนราคกฺขยสฺส ปากฏตฺเตน นิพฺพานปฺปตฺติโต, โคตฺรภูกฺขเณปิ จ ราคาทิกฺขโย โหติ โคตฺรภุโน นิพฺพานวิสยตฺตา, มคฺคสฺส ปน นิพฺพานารมฺมณตาอปฺปสงฺโค. น หิ อตฺตนา เขปิยมานกิเลสกฺขยมารพฺภ มคฺโค อุปฺปชฺชติ, อภาโว จสฺส อาปชฺชติ ราคาทิกฺขยภูตสฺส ปน อภาวสฺส ปกฺขวเสน ตุจฺฉรูปตฺตา, ตสฺสาปิ ภาวตฺตาภาวาว วิเวกลกฺขณํ น สิยา, สงฺขตตา จสฺส สิยา. น หิ กทาจิ อุปลพฺภมานํ อสงฺขตํ ภวิตุมรหติ สพฺเพสมฺปิ อเหตุกตฺตาปตฺติโต, สงฺขตตฺเตปิ จสฺส น นิพฺพานตฺตํ อุปฺปตฺติชราภงฺคสมงฺคิตาย ทุกฺขตฺตา, ตถา จ อภาวสฺสาปิ อภาโว, อนวฏฺานฺจ ขีณานมฺปิ ราคาทีนํ ปุน อุปฺปชฺชนํ เยสํ เตสเมว อภาโว อภาวสฺส วินฏฺตฺตา.
อปิจ การณนฺตเรน วา ภาเว อุปฺปนฺเน ราคาทีนํ น กาจิ หานิ โหติ. น หิ อฺสฺสุปฺปตฺติยํ อฺํ วิคจฺฉติ. อภาโว ภาวสฺส วิโรธิ, วิโรธิสนฺนิธาเน จ อิตรํ วิคจฺฉตีติ เจ? กิมิทํ วิคมนํ นาม. ยทิ ตมฺปิ ภาวรูปํ, สมานโทสตา จสฺส สิยา อนวฏฺานฺจ, น จ อตฺถสิทฺธิ. ยทิ ตุจฺฉรูปํ, กึ ปมเมวสฺส ตุจฺฉรูปตาย อุปคตาย ทูรมฺปิ คนฺตฺวา อุปคนฺตพฺพาติ สิทฺธา, ราคาทิกฺขยภูตสฺส นิพฺพานสฺส ตุจฺฉรูปตาย อภาโว, น จ อภาโว เอว นิพฺพานํ. อตีตานาคตโทสานมภาเว นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโต วตฺตมานานฺจ ¶ อภาโว นาม. อภาโว นาม น กิเลสวิคมมตฺโต, อปิ ตุ อนุปฺปตฺติภาเวน. อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนนาปิ สมฺปาทียตีติ เจ? น, ตสฺส การณภาวา. วิปสฺสนา การณมิติ เจ? น, อตฺตาทิวิกปฺปชนกสงฺขตธมฺมทสฺสเนน วินา อนตฺตาทิวิกปฺปภูตาย วิปสฺสนาย อนุปฺปตฺติโต. ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ตาย สพฺเพปิ สตฺตา วิมุตฺตา เอว สิยุํ, โน จ กทาจิ น ปุจฺเฉยฺย วิรุทฺธธมฺมทสฺสนาภาวา. น หิ ทสฺสนํ วินา วิกปฺโป สมฺภวติ, น จ อตฺตาติ วิกปฺปชนกรูปาทิทสฺสนเมว ตพฺพิรุทฺธวิกปฺปชนกํ ¶ โหติ. พุทฺธานฺจ ปรมฺปโรปเทเสน รูปาทีสุ วิปสฺสนาวิกปฺโป อุปฺปชฺชตีติ เจ? น, เตสมฺปิ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน วิปสฺสนาวิกปฺปานุปฺปตฺติโต. น หิ ยาทิสาย การณสามคฺคิยา ยาทิสํ การิยํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิสาย เอว ตพฺพิรุทฺธํ อุปฺปชฺชติ อเหตุกตฺตปฺปสงฺคโต. น จ วิรุทฺธทสฺสนาภาเวน เอกสฺส วิปสฺสนาวิกปฺปชนกสามตฺถิยาภาวโต ตาทิสานํ ปรมฺปรายปิ ตพฺภาโว, ตทุปเทโส จ สมฺภวติ. ติลกฺขณูปเทสนานนฺตริกตาย ปน พุทฺธานํ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา สิทฺธิ, เตเนวสฺส กิเลสานมจฺจนฺตปฺปหานสฺส, วิปสฺสโนปเทสสามตฺถิยสฺส จ สิทฺธีติ นิพฺพานเมว ตทุภยการณํ, นาฺนฺติ คเหตพฺพํ.
กสฺมา ปน นิพฺพานทสฺสเนน ราคาทีนํ อจฺจนฺตปฺปหานํ, ติลกฺขณฺจ โหติ. น หิ อฺสฺส ทสฺสเนน อิตรราคปฺปหานํ, ติลกฺขณาณฺจ ยุตฺตนฺติ? น, อสงฺขตทสฺสเนน สงฺขตสฺส วา โทสสฺส วา ปากฏตฺตา. ทิฏฺอจฺจนฺตสุขานํ หิ วฏฺฏสุเข, ตนฺนิสฺสยารมฺมณาทีสุ จ สุขาภิมาโน, วฏฺฏาภิรติ จ ปหียติ ทิฏฺปรตีรสฺส นาวิกสฺส นาวาเยกเทเส สุขาภิมานาภิรติโย วิย. อปิจ สงฺขตธมฺเมสุ อลฺลินา ราคาทโย อสงฺขตธมฺเม สณฺาตุํ น ¶ สกฺโกนฺติ อคฺคิกฺขนฺเธ วิย มกฺขิกา, ถเล วิย จ ชลจรา, นิพฺพานทสฺสเนน ปหีนโทสสฺส จิตฺตสฺส ยาถาวโต เตสุ สงฺขเตสุ ติลกฺขณทสฺสนํ สมฺภวติ เภสชฺชาเลเปน วิหตกาจติมิราทิโทสสฺส จกฺขุโน ฆฏาทิรูปทสฺสนํ วิย, ทิฏฺโทเสสุ จสฺส สงฺขาเรสุ น ปุน ราคาทีนมุปฺปตฺติ าตา สุจิภาเว วิย วจฺจกูเปติ เวทิตพฺพํ.
กสฺมา ปน เกสฺจิ สตฺตานํ เอว นิพฺพานสจฺฉิกิริยาสมฺภโว, น สพฺเพสนฺติ? อนาทิพุทฺธปรมฺปโรปเทสสาเปกฺขตฺตา, เตสฺจ อุปเทสกานํ สพฺพตฺถ สพฺพทา อภาวโต, โสตูนฺจ ขณสมฺปตฺติยา อจฺจนฺตทุลฺลภตฺตา, จกฺกวาฬานฺจ อนนฺตตฺตา, ตสฺมา เกจิ เอว พุทฺธุปฺปาทกาเล ติลกฺขโณปเทสลาเภน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, น สพฺเพติ คเหตพฺพํ.
กถํ ปเนตฺถ ราคาทีนํ อจฺจนฺตวิคโม นิพฺพาเนน สาธียตีติ? น ตาว โส, อตีตานาคตานํ เตสมิทานิ อภาวา, ปุพฺเพ จ ตสฺส วิชฺชมานตฺตา, วตฺตมานานํ สรสนิโรธโต. กถฺจสฺส ตุจฺฉรูปสฺส นิพฺพานสฺส เหตุตฺเต ยถาวุตฺตโทสานมวสโรติ เจ? น, ตสฺส ภาวรูปตฺตา. ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา หิ นิพฺพานมารพฺภ อนุสยาชนนภาเวน อุปฺปนฺนมคฺคา เอว ¶ กิเลสานมนุปฺปาทนิโรโธ ตทุปฺปตฺติยา อายตึ อุปฺปชฺชนารหานํ อนุปฺปตฺติโต อคฺคิสนฺนิธาเน องฺกุราชนกภาเวน อุปฺปนฺนสาลิกฺขนฺธสฺส พีชตาภาวรูปตา วิย. น หิ อภาโว นาม โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถิ, โย การเณน ชนียติ ตพฺพิรุทฺธกฺขณุปฺปาทนภาโววุปฺปาทนํ อเนกกฺขณุปฺปาทเนน ขนฺธการาภาวุปฺปาทนํ วิย, ตสฺมา กิเลสานํ อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อุปนิสฺสยตฺตา อุปนิสฺสโยปจาเรน นิพฺพานํ ‘‘อเสสวิราคนิโรโธ’’ติอาทินา วุตฺตํ. สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? อภิสุขุมตฺตา, อนุปลทฺธปุพฺพตฺตา จ, สุขุมตา จสฺส ภควโต ¶ อปฺโปสฺสุกฺกตาวจนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ เวทิตพฺพา.
เอตฺถ ปน ปรวาที อาห – ‘‘นตฺเถว นิพฺพานํ อนุปลพฺภนียโต’’ติ. น อนุปลพฺภนียํ ตสฺส สิทฺธตฺตา. อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติยา อริเยหิ. อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ สพฺพสตฺตานํ วิรุทฺธธมฺมานํ ภาเวน อปวคฺคาภาวปฺปสงฺคโต. น จ ตํ ยุตฺตํ อุณฺหาทิปฏิปกฺขสฺส สีตาทิโน วิย ภวปฏิปกฺขสฺส นิพฺพานสฺสปิ อวสฺสํภาวา. วุตฺตฺจ –
‘‘ยถาปิ อุณฺเห วิชฺชนฺเต, อปรํ วิชฺชติ สีตลํ;
เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต, นิพฺพานํ อิจฺฉิตพฺพก’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๑๑) –
อาทิ. อจฺจนฺตนิโรธเหตุโน วิปสฺสโนปเทสสฺส ทสฺสนโต จ อตฺเถว นิพฺพานํ ตํ วินา ตสฺสาสมฺภวโตติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตเทตํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ, ตโตว อชรามรณํ, นิจฺจฺจ โหตีติ อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวปตฺติ นิพฺพานสฺเสว นิจฺจตฺตาติ เจ? น, ภินฺนาธิกรณตฺเตน เหตุลกฺขณสฺสานุปปตฺติโต. อณุอาทีนมฺปิ อสงฺขตตา อิติ เจ? น, อสงฺขตตาสิทฺธิโต อสงฺขตานฺจาเนกตฺตานุปปตฺติโต. ยทิ หิ อสงฺขตํ นาม ภเวยฺย, เอเกเนว ภวิตพฺพํ เทสกาลสภาวเภทสฺส การณเภทกตฺตา, ภินฺนสภาวานมฺปิ อเหตุกตฺเต อติปฺปสงฺคโต.
สงฺขเตหิ สภาวภินฺนสฺส นิพฺพานสฺส กถํ อเหตุกตาติ เจ? อสงฺขตสภาเวน สงฺขตสภาเวหิ ภินฺนสฺส การณานเปกฺขตฺตา. อสงฺขตตฺเต หิ สมาเน ภวสภาวเภโท ¶ การณเภทํ สูจยติ ¶ , ตสฺมา เอกเมว นิจฺจํ ภวิตุมรหติ, ตฺจ ยถาวุตฺตยุตฺติโต, สพฺพฺุวจนโต จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นิพฺพานเมว. วุตฺตํ เหตํ ภควตา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อิติวุ. ๔๓). อยํ ทุกฺขนิโรธสจฺเจ นโย.
อิตรํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ อุทฺทิสิตฺวา วิตฺถารโต วิภตฺตํ. วินิจฺฉโย ปเนตฺถ มคฺคงฺควิภงฺเค อาวิ ภวิสฺสตีติ อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ ทุกฺขสมุทโย ทุกฺขนิโรโธ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. ตตฺถ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย. อวเสสา สาสวธมฺมา…เป… ทุกฺขํ. ตณฺหาย ปหานํ ทุกฺขนิโรโธ. อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ (วิภ. ๒๐๖) –
วตฺวา อฏฺ มคฺคงฺคานิ วิตฺถารโต นิทฺทิสิตฺวา ‘‘อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. ๒๐๖ อาทโย) เอวํ ปมวาเร จตฺตาริ สจฺจานิ วิภตฺตานิ. ตานิ ปุน อปเรหิปิ ‘‘ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ สมุทโย, ตถา ตณฺหา, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ, สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวกุสลธมฺมา สมุทโย. อวเสสา สาสวธมฺมา ทุกฺขํ, ตสฺส ตสฺส สมุทยสฺส ปหานํ นิโรโธ, อฏฺงฺคิโก มคฺโค ปฏิปทา’’ติ ¶ อิเมหิ วาเรหิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ อวตฺวา นิปฺปเทสโต ปจฺจยสงฺขาตํ สมุทยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานี’’ติ วุตฺตํ. อริยสจฺเจสุ หิ ตณฺหาว สมุทโย, น อิตเร. น จ เกวลํ ตณฺหาว ทุกฺขํ สมุทาเนติ, อวเสสา กุสลากุสลาปิ ปจฺจยํ สมุทาเนนฺติเยวาติ เตปิ สมุทยโต ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจานิ’’ตฺเวว วุตฺตํ. ตโต ปรํ ยสฺมา อฏฺงฺคิโก มคฺโคว ปฏิปทาติ. สมฺปยุตฺตา ปน ผสฺสาทโย สพฺเพปิ ธมฺมา ปฏิปทา เอว, ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ สพฺพสงฺคาหิกวาเรปิ สพฺพานิ วิภตฺตานิ ¶ . เอตฺถ หิ อริยธนาเนว สงฺคหิตานิ. เสสํ สทิสเมวาติ อยํ อภิธมฺมภาชนียนโย.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ, ทุกฺขสจฺจํ ติธาปิ. สมุทโย สวิตกฺกสวิจาโร, นิโรโธ อวิตกฺกอวิจาโร, มคฺโค ติธาปิ, ทุกฺขํ ติธาปิ, น วตฺตพฺพํ จ. ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆานิ, ทุกฺขํ ติธาปิ. สมุทโย เหตุ, นิโรโธ น เหตุ, เสสา ทฺวิธาปิ. ทฺเว สจฺจานิ โลกิยานิ, มคฺคนิโรธา โลกุตฺตรา. สมุทยสจฺจํ สรณํ, ทฺเว สจฺจานิ อรณานิ, ทุกฺขํ ทุวิธาปิ. อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย. อิทานิ ปเนตฺถ –
กมโตนูนาธิกโต, ลกฺขณาทีหิ สฺุโต;
าณกิจฺโจปมา เยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อิธาปิ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. เอตฺถ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปมํ วุตฺตํ, ตโต ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต ‘‘เหตุนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ าปนตฺถํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปมํ ทุกฺขมาห, ตโต ‘‘ภวํ ¶ เนว อเหตุกํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทินา โหติ, อิโต ปน โหตี’’ติ าปนตฺถํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ตนฺนิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ อยเมตฺถ กโม.
อนูนาธิกโต ปน กสฺมา จตฺตาริ เอว สจฺจานีติ เจ? ตโต อฺสฺส อสมฺภวโต, อฺตรสฺส จ อนปเนยฺยโต. อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขติ, นิวตฺติฺจ สอุปายํ. อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาริ เอว วุตฺตานีติ อยเมตฺถานูนาธิกโต.
ลกฺขณาทีหิ ปเนตฺถ ลกฺขณโต พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺานํ. สนฺติลกฺขณํ ¶ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปหานกรณรสํ, วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ. อปิจ ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺตินิวตฺตกลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา, ตถา สงฺขตตณฺหาอสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ อิมาเนตฺถ ลกฺขณานิ.
สฺุโต ปเนตานิ ยถากฺกมํ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สฺุานิ. วุตฺตฺจ –
‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต,
การโก น, กิริยาว วิชฺชติ;
อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา,
มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙);
อถ ¶ วา –
ธุวสุภสุขตฺตสฺุํ,
ปุริมทฺวยมตฺตสฺุมมตปทํ;
ธุวสุภสุขอตฺตวิรหิโต,
มคฺโค อิติ สฺุโต เตสุ. (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙);
นิโรธสฺุานิ วา ตีณิ. นิโรโธ จ เสสตฺตยสฺุโ. ผลสฺุโ วา เหตฺถ เหตุ สมุทยมคฺเคสุ ทุกฺขนิโรธานํ อภาวา ปกติวาทีนํ ปกติ วิย. เหตุสฺฺุจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ, นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ. เหตุผลสมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทีนิ วิยาติ อยเมตฺถ สฺุตา.
าณกิจฺจโตติ เอตฺถ ทุวิธํ สจฺจาณํ อนุโพธาณํ, ปฏิเวธาณฺจ. ตตฺถ อนุโพธาณํ โลกิยํ, ตํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ, มคฺเค จ ปวตฺตติ. ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ, ตํ สจฺจาวโพธปฏิปกฺขกิเลเส เขเปนฺตํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขาณํ ปริยุฏฺานาภิภวนวเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺึ นิวตฺเตติ, สมุทยาณํ อุจฺเฉททิฏฺึ, นิโรธาณํ สสฺสตทิฏฺึ, มคฺคาณํ ¶ อกิริยทิฏฺึ. ทุกฺขาณํ วา เตสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ, สมุทยาณํ ‘‘อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตี’’ติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺตึ, นิโรธาณํ อรูปโลกาทีสุ อปวคฺคคฺคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺตึ, มคฺคาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคฺคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ. อิทเมตฺถ าณกิจฺจํ.
อุปมาโต ¶ ปเนตฺถ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํ. อปิจ โรคตนฺนิทานตทุปสมเภสชฺเชหิ, โอริมตีรมโหฆปาริมตีรตํสมฺปาปโกปาเยหิ จาติ เอวมาทีหิ ยถากฺกมํ โยเชตฺวาปิ เอตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานิ. อยเมตฺถ อุปมา. เอวํ เยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
สจฺจวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – ทฺวาวีสติ อินฺทฺริยานีติ เอตฺถ อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต อินฺทฺริยานิ. โก ปเนส อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโ, อินฺทเทสิตฏฺโ, อินฺททิฏฺฏฺโ, อินฺทสิฏฺฏฺโ, อินฺทชุฏฺฏฺโ จ, โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ. กุสลากุสลํ กมฺมํ อินฺโท นาม กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต, เตเนเวตฺถ กมฺมสฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ อตฺตโน ชนกกมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน, อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท, ตโต สพฺพานิเปตานิ อินฺทฺริยานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ, อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน, อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนปิ อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ.
จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทีสุ ¶ จกฺขาทีนํ ปทตฺโถ เหฏฺา ปกาสิโต. ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปุพฺพภาเค อนฺาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต ¶ , อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. อาชานนโต อฺา เอว อินฺทฺริยนฺติ อฺินฺทฺริยํ. อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ จ ปสาทินฺทฺริยานนฺตรํ จกฺขุวิฺาณาทิวีถิจิตฺตปฺปวตฺติยํ รูปาทีนํ นิยตภาวสฺส, อตฺตโน ติกฺขมนฺทตานุวิธานสฺส จ อาปาทนโต อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยาทีนํ ปน อตฺตโน อตฺตโน วิชานนาทิลกฺขเณ อาธิปจฺจํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปารูปวเสน ทฺวิธา. สุขินฺทฺริยาทีนิ ปฺจ เวทนาภาวโต เอกธมฺโม, ตถา ปฺินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ อโมหภาวโต. เสสานิ ปน อินฺทฺริยานิ เอเกกธมฺมา เอวาติ เอวํ ปรมตฺถโต โสฬส ธมฺมาว ทฺวาวีสตินฺทฺริยภาเวน เทสิตานิ. เสสานิ ปเนตฺถ เจตสิกรูปนิพฺพานานิ อสงฺคหิตานีติ อยํ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นาม น คหิตํ. กสฺมา? สุตฺตนฺเต อิมาย ปฏิปาฏิยา ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ อนาคตตฺตา. สุตฺตนฺตสฺมึ หิ กตฺถจิ ทฺเว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ปฺจ, เอวํ ปน นิรนฺตรํ ทฺวาวีสติ อาคตานิ นาม นตฺถิ. อภิธมฺมภาชนีเยปิ วิเสโส นตฺถิ.
ปฺหาปุจฺฉกนเย ปน ทฺวาวีสติยา อินฺทฺริยานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณาติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กุสลํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อกุสลํ, สทฺธาสติปฺาอฺินฺทฺริยานิ จตฺตาริ กุสลาพฺยากตานิ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ฉ ติธาปิ, เสสานิ ทส อพฺยากตานิ. ฉ อินฺทฺริยานิ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาติ, ตีณิ ติธาปิ, ชีวิตํ ติธา จ น วตฺตพฺพฺจ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ น วตฺตพฺพานิ ¶ เอว. ตีณิ วิปากานิ, ทฺเว วิปากธมฺมธมฺมานิ, รูปินฺทฺริยานิ สตฺต เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมานิ, อฺินฺทฺริยํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, นวินฺทฺริยานิ ติธาปิ. นวินฺทฺริยานิ อุปาทินฺนุปาทานิยานิ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํ, ตีณิ อนุปาทินฺนอนุปาทานิยานิ, นว ติธาปิ. โทมนสฺสินฺทฺริยํ สวิตกฺกสวิจารํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ ¶ ตถา จ อวิตกฺกอวิจารฺจ, นว อวิตกฺกอวิจารานิ, เอกาทส ติธาปิ. สตฺต รูปินฺทฺริยานิ เจว สุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ จาติ ทส ปริตฺตานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ อปฺปมาณานิ, เสสานิ นว ติธาว. ตตฺถ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ รูปาวจรวเสเนว มหคฺคตํ, ตทวเสสานิ อรูปาวจรวเสนาปีติ เวทิตพฺพํ. ปฺจินฺทฺริยานิ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆานิ, สตฺตรส อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาเนว.
ปฺินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ เหตู, เสสา น เหตู…เป… โทมนสฺสินฺทฺริยํ สรณํ, มนชีวิตโสมนสฺสอุเปกฺขาวีริยสมาธินฺทฺริยานิ ทฺวิธาปิ, เสสานิ ปนฺนรส อรณาเนวาติ อยํ ปฺหาปุจฺฉกนโย.
อินฺทฺริเยสุ ปเนเตสุ, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย;
กมโต ทานิ วิฺเยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตา.
กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส มนุสฺสตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, ‘‘อยํ โส’’ติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ สุขํ ทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ. ตนฺนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. ‘‘อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตี’’ติ ปฏิปตฺติยา ¶ อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. ตสฺเสว ผลตฺตา, ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตา จ ตโต อฺินฺทฺริยํ. อิโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมึ นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อฺาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ เอวํ กมโต ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉยนโย วิฺเยฺโย.
อินฺทฺริยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทติ ปฏิลภติ, วินฺทิยํ วา กายสุจริตาทึ น วินฺทติ, ธมฺมานํ วา ยถาสภาวํ อวิทิตํ กโรติ, อนฺตวิรหิเต วา สํสาเร สตฺเต ชวาเปติ, อวิชฺชมาเนสุ วา ชวติ, วิชฺชมาเนสุ วา น ชวตีติ อวิชฺชา. ปฏิจฺจ ผลเมติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา, ิติยา จ อุปการโก ธมฺโม. อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา. สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา.
อิโต ปรํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติอาทีสุ วุตฺตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อวุตฺเตสุ ปน วิชานาตีติ วิฺาณํ. นมตีติ นามํ, รุปฺปตีติ รูปํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน เวทิตพฺพํ. อาเย ตโนติ, อายตฺจ นยตีติ อายตนํ, ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ สฬายตนนฺติ เอกเสสนเยน เวทิตพฺพํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. ภวติ, ภาวยติ จาติ ภโว. ชนนํ ชาติ. ชีรณํ ชรา. มรนฺติ เอเตนาติ ¶ มรณํ. โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยติ, อุปฺปาทฏฺิติวเสน ทฺวิธา ขณตีติปิ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส. สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลฺจ โสกาทีเหว, อถ โข อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติอาทินา สพฺพปเทหิปิ สมฺภวนฺติ-สทฺทสฺส โยชนา กาตพฺพา. เอวํ หิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ กตํ โหติ.
เอวนฺติ นิทฺทิฏฺนยนิทสฺสนํ, เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส, สกลสฺส วา, ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, น สุขสุภาทีนํ. สมุทโยติ นิพฺพตฺติ, โหตีติ สมฺภวติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภทโต ปเนตฺถ อวิชฺชาติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ทุกฺขาทีสุ จตูสุ, อภิธมฺมปริยาเยน ปุพฺพนฺตาทีหิ สทฺธึ อฏฺสุ วา าเนสุ อฺาณํ. สงฺขารา ปน ปฺุาปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา ตโย, กายวจีจิตฺตสงฺขารา ตโย จาติ ฉพฺพิธา. ตตฺถ อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา, ปฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา ¶ เจติ เตรส เจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร นาม. ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร นาม. จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโร นาม. อิเมสํ ปน ติณฺณํ สงฺขารานํ เอว ทฺวารโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อยํ สงฺขาราทิตฺติโก วุตฺโต.
อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา เจว ทฺวาทสากุสลเจตนา จ กายทฺวาเร ปวตฺติยํ กายสงฺขาโร, วจีทฺวาเร ปวตฺติยํ วจีสงฺขาโร, เอตา เจว มโนทฺวาเร ปวตฺติยํ, มโนทฺวาเร เอว ปวตฺตนกา รูปารูปกุสลเจตนา จ จิตฺตสงฺขาโรติ วุจฺจนฺติ. อภิฺาเจตนา, ปเนตฺถ อุทฺธจฺจเจตนา จ ปรโต ปฏิสนฺธิวิฺาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาปิ ¶ อวิชฺชาปจฺจยา สมฺภวโต อิธ คเหตพฺพาวาติ อยํ ติโก ปุริมตฺติกเมว ปวิสตีติ อตฺถโต โลกิยกุสลากุสลเจตนาว อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํ. อิทฺจ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน, อภิธมฺมภาชนียนเยน ปน โลกิยโลกุตฺตเร เอเกกจิตฺตกฺขเณ ทฺวาทสงฺคสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส คหณโต สพฺพาปิ เจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพํ. เอวํ วิฺาณนามรูปาทีสุปิ สพฺพจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสน จ ธมฺมเภโท เวทิตพฺโพ. สุตฺตนฺตภาชนียนเยเนว ปน ทสฺสยิสฺสาม.
สงฺขารปจฺจยา วิฺาณฺจ จกฺขุวิฺาณาทิฉพฺพิธํ พาตฺตึสโลกิยวิปากวิฺาณเมว โหติ, โลกุตฺตรานิ ปน วฏฺฏกถาย น ยุชฺชนฺตีติ น คหิตานิ. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ปน สพฺพโลกิยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย อรูปิโน ขนฺธา. รูปํ สพฺพานิ ภูตุปาทายรูปานิ. สฬายตนํ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉวิปากผสฺโส, ตถา เวทนาปิ. ตณฺหา รูปตณฺหาทิเภทโต ฉพฺพิโธ โลโภ. อุปาทานํ กามุปาทานาทิโต จตุพฺพิธา โลภทิฏฺิโยว. ภโว ปน ทุวิโธ กมฺมภโว, อุปปตฺติภโวติ. ตตฺถ กมฺมภโว เตภูมกกุสลากุสลเจตนา จ ตํสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย จ. อุปปตฺติภโว ปน กมฺมาภินิพฺพตฺตา ปฺจปิ ขนฺธา. โส ปเภทโต กามรูปารูปภวา ตโย, สฺา อสฺา เนวสฺานาสฺา ภวา ตโย, เอกจตุปฺจโวการภวา ตโยติ นววิโธ นิทฺทิฏฺโ. ชาติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานิ. เตสุ ชาติคฺคหเณน วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาว คหิตา ตทวินาภาวโต. ตถา ชรามรณคฺคหเณนาปิ เตสฺเว ปากเภทตฺตา. โสกาทโย ปน ชรามรเณน ทฺวาทสเมน องฺเคน เอกสงฺเขปํ กตฺวา วุตฺตา, น วิสุํ องฺคภาเวน. กิมตฺถนฺติ เจ? ภวจกฺกสฺส อวิจฺเฉททสฺสนตฺถํ. โสกาทิโต ¶ หิ อวิชฺชา สิทฺธา โหติ อวิชฺชาวิปฺปโยคโต ¶ , อวิชฺชาสมุปฺปตฺติโต จ. ชรามรณพฺภาหตสฺส หิ พาลสฺเสว เต สมฺภวนฺติ, เตหิ จ อวิชฺชาย สิทฺธาย ปุน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอวํ เหตุผลปรมฺปราย ภวจกฺกํ อวิจฺฉินฺนํ, อนาทิกํ, อปริยนฺตํ, อปริโยสานฺจ โหติ.
ยทิ เอวํ, กสฺมา อวิชฺชา อาทิโต วุตฺตาติ? ปธานทสฺสนตฺถํ ปน อาทิโต วุตฺตา. ติณฺณํ หิ วฏฺฏานํ อวิชฺชา ปธาโน เหตุ ตสฺสา ภาเว ภาวโต, นิโรเธน จ นิรุชฺฌนโต. เอวํ อวิชฺชาทีหิ ทฺวาทสหิ องฺเคหิ สุตฺตนฺตภาชนียนเยน สพฺเพ โลกิยธมฺมาว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อภิธมฺมปริยาเยน ปน โลกุตฺตราปีติ อยเมตฺถ ธมฺมเภโท.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ ปฺหาปุจฺฉกนโย นตฺถิ, สุตฺตนฺตภาชนียนยาปิ ธมฺมเภเท วุตฺตนเยเนว วิตฺถารโต วิภตฺตาติ เวทิตพฺโพ. อภิธมฺมภาชนีเย ปน –
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร…เป… วิฺาณปจฺจยา นามํ, นามปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา ฉฏฺายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ¶ …เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, ฉฏฺายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๔๓) –
เอวํ ปจฺจยจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาเหตุโก’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๔) วุตฺตนเยเนว ¶ เหตุจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร อวิชฺชาสมฺปยุตฺโต’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๕) สมฺปยุตฺตจตุกฺกํ, ปุน ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร, สงฺขารปจฺจยาปิ อวิชฺชา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๔๖) อฺมฺปจฺจยจตุกฺกนฺติ เอวํ อวิชฺชามูลกานิ จตฺตาริ จตุกฺกานิ วุตฺตานิ. เอวํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อวิชฺชา’’ติอาทินา สงฺขาราทิมูลกาทิอุปาทานมูลกปริโยสานานิ อฏฺสุ ปเทสุ จตฺตาริ จตฺตาริ จตุกฺกานีติ พาตฺตึส จตุกฺกานิ มาติกํ กตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปุน อกุสลกุสลวิปากกิริยจิตฺเตสุ โลกิยโลกุตฺตเรสุ เอเกกสฺมึ จิตฺเต ยถานิกฺขิตฺเตหิ ฉตฺตึสพาตฺตึสมาติกาจตุกฺเกหิ วิตฺถารโต ยถานุรูปํ ปจฺจยากาโร วิภตฺโต. อิทฺจ ยสฺมา น เกวลํ อยํ ปจฺจยากาโร นานาจิตฺเตสุ เอว โหติ, เอกจิตฺเตปิ โหติเยว. นาปิ วฏฺฏจิตฺเต เอว โหติ, ตณฺหาภาวโต วิวฏฺฏจิตฺเตปิ, ตสฺมา ตํ นิปฺปเทสโต เอกจิตฺตกฺขณิกํ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เตเนว เหตฺถ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อวตฺวา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ เอกวจเนน วุตฺตํ เอกจิตฺตกฺขเณ พหุเจตนาภาวา. ตตฺถ ยเทตํ ปมจตุกฺกํ, ตตฺถ ปมวาโร นามรูปฏฺาเน นามํ, สฬายตนฏฺาเน ฉฏฺายตนฺจ คเหตฺวา รูปารูปาทิสพฺพภวสาธารณวเสน, เอกจิตฺตกฺขณปริยาปนฺนธมฺมคฺคหณวเสน จ รูปํ ฉฑฺเฑตฺวา วุตฺโต รูปสฺส สพฺพภวาสาธารณตฺตา, พหุจิตฺตกฺขณิกตฺตา จ. ทุติโย นามรูปฏฺาเน นามํ, ‘‘นามปจฺจยา ผสฺโส’’ติ สฬายตนฏฺาเน ผสฺสเมว ¶ คเหตฺวา ผสฺสสฺส สฬายตนํ วินาปิ ปจฺจยวิเสสสมฺภวทสฺสนวเสน เจว มหานิทานสุตฺตนยทสฺสนวเสน (ที. นิ. ๒.๙๕ อาทโย) จ วุตฺโต. ตติโย สฬายตนฏฺาเน ฉฏฺายตนเมว คเหตฺวา คพฺภเสยฺยกานํ อปริปุณฺณายตนานํ, รูปภวิกาทีนฺจ วเสน วุตฺโต. จตุตฺโถ ‘‘นามปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ เอวํ อิตรายตเนหิปิ สฬายตนสฺส วิเสสโต ผสฺสปจฺจยตํว ทสฺเสตฺวา โอปปาติกานํ, ปริปุณฺณายตนานํ กามภวิกานฺจ วเสน วุตฺโต. เอวํ ทุติยจตุกฺกาทีสุปิ.
สพฺพตฺถาปิ เจตฺถ ยสฺมา โสกาทโย สพฺเพ เอกจิตฺตกฺขเณ น สมฺภวนฺติ, สพฺพสฺมิฺจ จิตฺเต, ภเว จ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา น คหิตา. ชาติชรามรณานิ ปเนตฺถ อรูปธมฺมานํ ลกฺขณมตฺตานิ, ตานิ จ อจิตฺตกฺขณมตฺตานิปิ สมานานิ จิตฺตกฺขเณ อนฺโตคธตฺตา ปริยายโต ปจฺจยุปฺปนฺเน กตฺวา องฺคปริปูรณตฺถํ คหิตานิ. ภโวติ เจตฺถ อุปาทานาทิปจฺจยวิรหิตา จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ เอตฺถ กามุปาทานํ วชฺเชตฺวา ตีณิ อุปาทานานิ เอว คเหตพฺพานิ ¶ . ทฺวินฺนมฺปิ เอกลกฺขณานํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ อสมฺภวา โลภมูลวิรหิเตสุ โทสโมหมูเลสุ เจว กุสลาพฺยากเตสุ จ จิตฺเตสุ เวทนาปจฺจยา ปฏิฆํ วิจิกิจฺฉา อุทฺธจฺจนฺติ เอวํ ตณฺหาาเน ยถาโยคํ ปฏิฆาทโย ตโย. เตสุ วิจิกิจฺฉาวชฺชิเตสุ เจว ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ จ อุปาทานฏฺาเน อธิโมกฺโข คหิโต. วิจิกิจฺฉาย ปน สทฺธึ อธิโมกฺขสฺสาปิ อสมฺภวา วิจิกิจฺฉาปจฺจยา ภโวติ จ คหิโต. อุปาทานฏฺาเน จ อธิโมกฺโข จ คหิโต. โลกิยานฺเจตฺถ กุสลาพฺยากตานํ อุปนิสฺสยวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตา. โลกุตฺตรานํ ปน ยสฺมา อปฺปหีนาวิชฺโช อวิชฺชาย ปหานตฺถํ, ปฏิปฺปสฺสมฺภนตฺถฺจ โลกุตฺตรํ ¶ ภาเวติ, ตสฺมา สมติกฺกมนวเสน อวิชฺชาปจฺจยตา วุตฺตา, น สหชาตวเสน. เตเนว เตสํ นิทฺเทสวาเรสุ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา’’ติ อวิภชิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ (วิภ. ๒๔๐) วิภตฺตํ. กิริยธมฺมานํ ปน เกนจิ ปริยาเยน อวิชฺชามูลกตฺตํ นตฺถีติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทินา สงฺขารมูลกาทิโก นโย วุตฺโต, น อวิชฺชามูลโก. อปิจ โลกิยกุสลาทีสุ เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๒๕) เอวํ อปฺปนา กตา, โลกุตฺตรกุสลาทีสุ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมาน’’นฺติ. อยํ โลกิยโต โลกุตฺตรานํ เทสนาย วิเสโสติ อยํ อภิธมฺมภาชนีเย นโย.
อิทานิ ปจฺจยนยา, การกาทีหิ สฺุโต;
มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโต.
วารโณปมโตเปตฺถ, คมฺภีรนยเภทโต;
ยถารหํ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ปจฺจยนโย สามฺโต, วิเสสโต จาติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ตพฺภาวภาวิมตฺตตาปกาสโก สามฺโต ปจฺจยนโย. วิเสสโต ปน ปฏฺาเน อาคเตสุ เหตุปจฺจยาทิจตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ยถานุรูปํ ปจฺจยวิเสสุปฺปนฺนมตฺตตาปกาสโก. สา จ เนสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ วิภาคตา ปฏฺานมาติกตฺถสํวณฺณนาย อาวิ ภวิสฺสติ. ตตฺถ สามฺโต สงฺขาราทโย อวิชฺชาทิปจฺจยภาเว เอว ภาวิโนติ เวทิตพฺพา. ยสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ, ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อฺาเณน ¶ ตีสุ ¶ ภเวสุ ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณํ ปฺุผลสงฺขาตํ สงฺขารวิปริณามทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต สุขสฺาย ปตฺเถตฺวา ตีหิ ทฺวาเรหิ ปฺุาเนฺชาภิสงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อฺาเณน ทุกฺขเหตุภูเตสุปิ ตณฺหาปริกฺขาเรสุ ทุกฺขเหตุกํ อาปายิกาทิทุกฺขํ, ทุกฺขเหตุภูเตสุ กามูปเสวนาทีสุ จ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขเหตุสฺาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. นิโรเธ, ปน มคฺเค จ อฺาเณน อนิโรธภูเต คติวิเสเส นิโรธสฺี, นิโรธสฺส จ วา อมคฺคภูเตสุปิ ยฺามรตปาทีสุปิ นิโรธมคฺคสฺี หุตฺวา ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาเณน ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, น โหนฺติ ปรํ มรณา’’ติ วา ‘‘อตฺตาว ชานาติ วา น ชานาติ วา, โสว สงฺขาเร สงฺขโรติ, โสว ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อณุอิสฺสราทโย กลลาทิภาเวน สรีรํ สณฺาเปนฺตา อินฺทฺริยานิ สมฺปาเทนฺติ, โสว อินฺทฺริยสมฺปนฺโน ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทานาทีนิ จ กโรตี’’ติ วา ‘‘สพฺเพ สตฺตา นิยติสงฺคติภวปริณตา’’ติ วา วิกปฺเปติ. โส เอวํ อวิชฺชาย อนฺธีกโต –
‘‘ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;
เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทา.
‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;
กโรติ เอกทา ปฺุํ, อปฺุมปิ เอกทา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺคารปทนิทฺเทส) –
วุตฺตนเยน ติวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรตีติ. กึ ปเนตฺถ เอกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย โหติ, นนุ เอกสฺมา ¶ การณา เอกํว การิยํ อุปฺปชฺชติ, อเนกํ การิยํ น อุปฺปชฺชติ, อเนกสฺมา วา เอกนฺติ, อเนกสฺมา การณา อเนกํ การิยํ อุปฺปชฺชตีติ? สจฺจํ, ปธานตฺตปากฏตฺตอสาธารณตฺตทีปนตฺถํ ปเนตฺถ อเนเกสุ การเณสุปิ เอกา อวิชฺชา เอว ปจฺจยภาเวน นิทฺทิฏฺา ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา (อุทา. ๓), เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๑๐.๖๐; มหานิ. ๕; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๘) วิย. อวิชฺชา หิ ปธาโน เหตุ, สงฺขารานํ ปากโฏ, อสาธารโณ จ ตณฺหาทิเหตูนมฺปิ เหตุตฺตา, น วตฺถารมฺมณาทีนิ ¶ ขีณาสวสฺส เตสํ สมฺภเวปิ สงฺขารานํ อภาวาติ. เอวํ ตาเวตฺถ วฏฺฏสงฺขารานํ อวิชฺชาย เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพ. ตถา วิฺาณสฺสาปิ อุปจิตกมฺมาภาเว อภาวโต, สพฺพตฺถ สพฺเพสฺจ สพฺพวิปากวิฺาณุปฺปตฺติปฺปสงฺคโต จ สงฺขารานํ เอว ภาเว ภาโว เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริปิ นามรูปาทีนํ วิฺาณาทิภาเว ภาโว ยถานุรูปํ อนุภวยุตฺตีหิ าตพฺโพติ อยํ สามฺโต ปจฺจยนโย.
วิเสสโต ปน อวิชฺชา ปฺุาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน, อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจโย โหติ. สา หิ อวิชฺชํ อารพฺภ สมฺมสนาทิวเสน อุปฺปตฺติยํ กามาวจรานํ, อภิฺาจิตฺเตน สโมหจิตฺตสฺส ชานนกาเล รูปาวจรานฺจ ปฺุาภิสงฺขารานํ ตาว อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, อวิชฺชาสมติกฺกมนตฺถาย ปน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย กามรูปภวสมฺปตฺติโย ปตฺเถตฺวาว กามรูปาวจรปฺุานิ กโรนฺตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. อปฺุาภิสงฺขารานํ ปเนสา อวิชฺชํ อารพฺภ ราคาทีนํ อุปฺปชฺชนกาเล อารมฺมณาทิปจฺจเยน อวิชฺชาสมฺมูฬฺหตาย ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส นิสฺสยปจฺจเยน, ทุติยชวนาทีนํ ¶ อนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ยํ กิฺจิ อกุสลํ กโรนฺตสฺส เหตุสหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหีติ เอวํ อเนกธา ปจฺจโย โหติ, อาเนฺชาภิสงฺขารานํ ปน เอเกน อุปนิสฺสยปจฺจเยเนว ปจฺจโย โหติ.
สงฺขารปจฺจยา วิฺาณปเท ปน ตโยปิ สงฺขารา วิฺาณสฺส ยถารหํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จาติ ทฺวิธา ปจฺจยา โหนฺติ. อภิธมฺมภาชนียนเยน สหชาตสฺส วิฺาณสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตกมฺมตฺถิอวิคตาทิปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ.
วิฺาณปจฺจยา นามรูปปเท ปน วิฺาณํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตฺจ นามสฺส เกวลสฺส วา รูปมิสฺสกสฺส วา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอาหารอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ยถารหํ นวธา, อฏฺธา วา ปจฺจโย โหติ. ปฏิสนฺธิยํ วิปากวิฺาณํ วตฺถุรูปสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิ อวิคตปจฺจเยหิ นวธา ปจฺจโย โหติ. เปตฺวา ปน วตฺถุรูปํ เสสรูปสฺส เตเหว อฺมฺปจฺจยรหิเตหิ อฏฺหิ ปจฺจโย โหติ. อภิสงฺขารวิฺาณํ ปน เอกโวการปฺจโวการภเวสุ ¶ กมฺมชรูปสฺส สุตฺตนฺติกปริยาเยน อุปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติ. ปวตฺติยํ ปน สพฺพมฺปิ วิฺาณํ ตสฺส ตสฺส นามรูปสฺส ยถารหํ ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อรูปภเว วิฺาณํ นามสฺเสว, อสฺิภเว รูปสฺเสว, ปฺจโวการภเว นามรูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ นามรูปนฺติ นิพฺพจนํ กตนฺติ.
นามรูปปจฺจยา ¶ สฬายตนปเท ปน นามํ วิปากภูตํ, อวิปากภูตฺจ อรูปภเว ฉฏฺายตนสฺส อวกํสโต สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตวเสน ยถารหํ สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. อิตเรสํ ปเนตํ ปฺจนฺนํ จกฺขายตนาทีนํ ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิยํ จตุมหาภูตสหายํ หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน, กิฺจิ อาหารปจฺจเยน จาติ เตสํ วเสน สพฺพวาเรสุ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต ปน จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ วิปากมวิปากมฺปิ นามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ ตาว นามเมว สฬายตนสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
รูปํ ปน วตฺถุภูตํ ปฏิสนฺธิยํ ฉฏฺายตนสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตุมหาภูตรูปํ จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ. รูปชีวิตินฺทฺริยํ ปน อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน ติวิธา. ตถา อาหาโร อาหารตฺถิอวิคตวเสน. โส จ อาหารูปชีวีนํ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตานิ ปน ปฺจ จกฺขายตนาทีนิ ปฺจวิฺาณสงฺขาตสฺส ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ ปวตฺเตเยว, โน ปฏิสนฺธิยํ. ตถา ปฺจวิฺาณวิรหิตมนายตนสฺส วตฺถุรูปํ นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปฺจธา ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ รูปเมว ฉฏฺายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. ขนฺธตฺตยวตฺถุรูปสงฺขาตํ ปน นามรูปํ ฉฏฺายตนสฺส ปฏิสนฺธิยํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตาทิวเสน ยถารหํ ปจฺจโย โหตีติ. เอวํ ¶ นามฺจ รูปฺจ นามรูปฺจ ยถารหํ ฉฏฺายตนสฺส, สฬายตนสฺส จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
สฬายตนปจฺจยา ผสฺสปเท ปน ฉฏฺายตนํ วิปากํ, อวิปากฺจ สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตผสฺสสฺส ¶ สหชาตาทิวเสน นวธา, อฏฺธา วา ปจฺจโย โหติ. จกฺขายตนาทีนิ ปฺจ ยถากฺกมํ ปวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทีนํ ปฺจนฺนํ นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา, รูปายตนาทีนิ ปฺจ เตสํ อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน ติธา. มโนสมฺผสฺสสฺส ปน ตานิ, ธมฺมารมฺมณฺจ ตถา จ อารมฺมณาธิปติมตฺเตน จาติ พหุธา ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ ฉฏฺายตนฺจ สฬายตนฺจ ฉพฺพิธสฺสาปิ ผสฺสสฺส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ผสฺสปจฺจยา เวทนาปเท สพฺโพปิ ผสฺโส สหชาตานํ เวทนานํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา, สตฺตธา วา ปจฺจโย โหติ, อสหชาตานํ อุปนิสฺสยวเสเนวาติ.
เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปเท วิปากเวทนา อนุสยปติตาย ตณฺหาย อุปนิสฺสยวเสน, สหชาตาทิวเสน จ ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา ปน –
ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;
อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา;
ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนาติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔);
ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานปเท ตณฺหา อสหชาตา จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ อุปนิสฺสยวเสน เจว อนนฺตราทิวเสน จ, สหชาตา ปน กามุปาทานวชฺชิตานํ ติณฺณํ เหตุสหชาต อฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน สตฺตธา ปจฺจโย โหติ.
อุปาทานปจฺจยา ¶ ภวปเท จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อสหชาตสฺส สพฺพกมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ, สหชาตสฺส ปน กมฺมภวสฺส เหตุสหชาตาทิวเสน ปจฺจโย โหติ.
ภวปจฺจยา ¶ ชาติปเท ภโวติ กมฺมภโวว อธิปฺเปโต, โส จ ชาติยา กมฺมปจฺจยอุปนิสฺสยปจฺจยวเสน ทฺวิธา ปจฺจโย โหติ.
ชาติปจฺจยา ชรามรณาทิปเท ชาติ ปน ชรามรณานํ, โสกาทีนฺจ ตพฺภาวภาวีภาวมตฺตโต สุตฺตนฺติกนเยน อุปนิสฺสยโกฏิยาว ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปจฺจยนโย.
การกาทีหิ สฺุโต ปเนเต อวิชฺชาทโย ทฺวาทส ธมฺมา ยสฺมา เอวํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน อฺมฺํ ปฏิพทฺธา อฺนิรเปกฺขา หุตฺวา อวิจฺฉินฺนา อนาทิกา ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตโต อฺเน พฺรหฺมาทินา การเกน, ปกติอณุกาลาทิเหตุนา วา การกเวทกรูเปน ปรปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา รหิตา. น เจเต อตฺตา, น อตฺตนิ, น อตฺตวนฺโต, สฺุา เอเต อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ธุวภาเวน วา สุภภาเวน วา สุขภาเวน วาติ อยํ การกาทีหิ สฺุตา.
มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาคโตติ เอตฺถ มูลโต ตาว อวิชฺชา, ตณฺหา จาติ ทฺเว ธมฺมา มูลนฺติ เวทิตพฺพา. อทฺธโต ปเนตฺถ อวิชฺชา, สงฺขาราติ ทฺเว องฺคานิ อตีโต อทฺธา, วิฺาณาทีนิ ภวาวสานานิ อฏฺ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ชาติ เจว ชรามรณฺจาติ ทฺเว อนาคโต อทฺธาติ ตโย อทฺธา เวทิตพฺพา. สนฺธิโต ปน สงฺขารานํ, ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ, เวทนาย จ ตณฺหาย จ อนฺตรา เอโก ผลเหตุสนฺธิ, ภวสฺส ¶ จ ชาติยา จ อนฺตรา เอโก เหตุผลสนฺธิ จาติ ตโย สนฺธี เวทิตพฺพา. สงฺเขปโต ปน สนฺธีนํ อาทิปริโยสานววตฺถิตา จตฺตาโร สงฺเขปา โหนฺติ. เสยฺยถิทํ – อวิชฺชาสงฺขารา เอโก สงฺเขโป, วิฺาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนา ทุติโย, ตณฺหุปาทานภวา ตติโย, ชาติชรามรณานิ จตุตฺโถติ เอวํ จตฺตาโร สงฺเขปา เวทิตพฺพา.
อาการโต ปเนตฺถ –
อตีเต เหตุโย ปฺจ, อิทานิ ผลปฺจกํ;
อิทานิ เหตุโย ปฺจ, อายตึ ผลปฺจกนฺติ. –
เอวํ ¶ วีสติ อาการา โหนฺติ.
เอตฺถ หิ สรูปโต วุตฺตา อวิชฺชาสงฺขารา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา ตณฺหุปาทานภวาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตีเต เหตุโย นาม, สรูปโต วุตฺตา วิฺาณาทโย ปฺจ ธมฺมา อิทานิ ผลปฺจกํ นาม, สรูปโต ปน วุตฺตา ตณฺหุปาทานภวา, เตสํ คหเณน ตทวินาภาวโต คหิตา อวิชฺชาสงฺขาราติ อิเม ปฺจ อิทานิ เหตุโย นาม. ชาติอาทิอปเทเสน วุตฺตา วิฺาณาทโย ปฺจ ธมฺมา อายตึ ผลปฺจกํ นามาติ เอวํ วีสติ อาการา เวทิตพฺพา. วฏฺฏโต ปเนตฺถ สงฺขารภวา กมฺมวฏฺฏํ, อวิชฺชาตณฺหุปาทานา กิเลสวฏฺฏํ, เสสานิ วิปากวฏฺฏนฺติ ตีณิ วฏฺฏานิ โหนฺติ. ยาว จ เตสุ กิเลสวฏฺฏํ อริยมคฺเคน น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อิทํ ภวจกฺกํ อนุปจฺฉินฺนํ ปวตฺตตีติ อยเมตฺถ มูลทฺธสนฺธิสงฺเขปาการวฏฺฏวิภาโค.
วารโณปมโตติ ¶ เอตฺถ วารณโต ตาว – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ อิทมเหตุกวิสมเหตุกทสฺสนนิวารณํ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ อุจฺเฉทอตฺตสงฺกนฺติทสฺสนนิวารณํ, ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ อตฺตาติ ปริกปฺปิตวตฺถุเภททสฺสนโต ฆนสฺานิวารณํ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทิ อตฺตา ปสฺสติ…เป… วิชานาติ ผุสติ, เวทยติ, ตณฺหิยติ, อุปาทิยติ, ภวติ, ชายติ, ชียติ, มียตีติ เอวมาทิทสฺสนนิวารณนฺติ อิทเมตฺถ มิจฺฉาทสฺสนนิวารณํ.
อุปมาโต ปเนตฺถ อนฺโธ วิย อวิชฺชา, ตสฺส อุปกฺขลนํ วิย สงฺขารา, ปตนํ วิย วิฺาณํ, เตน คณฺฑปาตุภาโว วิย นามรูปํ, ตสฺส คณฺฑเภทปีฬกา วิย สฬายตนํ, ตสฺส สงฺฆฏฺฏนํ วิย ผสฺโส, ตชฺชนิตทุกฺขํ วิย เวทนา, ทุกฺขสฺส ปฏิการาภิลาโส วิย ตณฺหา, อสปฺปายคฺคหณํ วิย อุปาทานํ, อสปฺปายาเลปนํ วิย ภโว, เตน คณฺฑวิการปาตุภาโว วิย ชาติ, ตพฺพิการเภโท วิย ชรามรณํ. ยถาสภาวทสฺสนนิวารณาทิโต วา เอเต อวิชฺชาทโย อกฺขิปฏลาทิ อุปมาหิปิ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อุปมา.
คมฺภีรนยเภทโตติ เอตฺถ คมฺภีรเภโท ตาว อิเมสํ อวิชฺชาทีนํ ปจฺเจกํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรตา เวทิตพฺพา. อิเม หิ อวิชฺชาทโย ธมฺมา เยนากาเรน ยทวตฺถา จ สงฺขาราทีนํ ¶ ผลานํ ปจฺจยา โหนฺติ, โส เนสํ ปจฺจยฏฺโ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยเมตฺถ ธมฺมคมฺภีรตา. ธมฺโมติ เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐) วจนโต. ชรามรณาทีนํ ผลานํ ชาติอาทีหิ ปจฺจเยหิ สมฺภูตสมุทาคตฏฺโ ทุรวโพธโต คมฺภีโรติ อยํ อตฺถคมฺภีรตา. อตฺโถติ ผลํ ‘‘เหตุผเล าณํ ¶ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๒๐) วจนโต. เตสํ ปน เหตูนํ, ผลานฺจ เตน เตนากาเรน อวิปรีตโต เทสนาปิ สพฺพฺุตฺาณสฺเสว โคจรโต คมฺภีราติ อยํ เทสนาคมฺภีรตา. โย ปเนสํ อวิชฺชาสงฺขาราทีนํ อทสฺสนายูหนาทิสภาโว, โส มนฺทปฺเหิ ทุปฺปริโยคาหตฺตา คมฺภีโรติ อยํ ปฏิเวธคมฺภีรตาติ อยเมตฺถ คมฺภีรเภโท.
นยเภโท ปเนตฺถ เอกตฺตนโย นานตฺตนโย อพฺยาปารนโย เอวํธมฺมตานโยติ อิเมสํ จตุนฺนํ อตฺถนยานํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตตฺถ หิ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เอวํ พีชสฺส องฺกุราทิภาเวน รุกฺขภาวปฺปตฺติ วิย สนฺตานานุปจฺเฉโท เอกตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานานุปจฺเฉทาวโพธโต อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหณโต สสฺสตทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีนํ ปน ยถาสกํ ลกฺขณววตฺถานํ นานตฺตนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต นวนวานํ อุปฺปาททสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต เอกสนฺตานปติตสฺส ภินฺนสนฺตานสฺเสว นานตฺตคฺคหณโต อุจฺเฉททิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาย ปน ‘‘สงฺขารา มยา อุปฺปาเทตพฺพา, สงฺขารานํ วา วิฺาณํ อมฺเหหี’’ติ เอวมาทิพฺยาปาราภาโว อพฺยาปารนโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโตการกสฺส อภาวาวโพธโต อตฺตทิฏฺึ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต โย อสติปิ พฺยาปาเร อวิชฺชาทีนํ สภาวนิยมสิทฺโธ เหตุภาโว, ตสฺส อคฺคหณโต อกิริยทิฏฺึ อุปาทิยติ.
อวิชฺชาทีหิ ¶ ปน การเณหิ สงฺขาราทีนํเยว สมฺภโว ขีราทีหิ ทธิอาทีนํ วิย, น อฺเสนฺติ อยํ เอวํธมฺมตานโย นาม. ยํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปโต ผลาวโพธโต อเหตุกทิฏฺึ, อกิริยทิฏฺิฺจ ปชหติ, มิจฺฉา ปสฺสนฺโต ปจฺจยานุรูปํ ผลปฺปวตฺตึ อคฺคเหตฺวา ¶ ยโต กุโตจิ ยสฺส กสฺสจิ อสมฺภวคฺคหณโต อเหตุกทิฏฺึ เจว นิยตวาทฺจ อุปาทิยตีติ อยเมตฺถ นยเภโทติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ปจฺจยาการวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺา, น อุทฺธนฺติ ทีเปติ. สติปฏฺานาติ เอตฺถ ทฺเว สติปฏฺานา สติโคจโรปิ สติปิ. ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺานานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺสตฺโถ ปติฏฺาติ ตสฺมินฺติ ปฏฺานํ, กา ปติฏฺาติ? สติ. สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ปธานํ านนฺติ วา ปฏฺานํ, สติยา ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๔๗) ปน สติ. ตสฺสตฺโถ ปติฏฺาตีติ ปฏฺานํ, อุปฏฺาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. สติเยว ปฏฺานตฺเถน สติปฏฺานํ. อถ วา สรณฏฺเน สติ, สา จ อุปฏฺานฏฺเน ปฏฺานนฺติ สติปฏฺานํ, อิทมิธ อธิปฺเปตํ. ยทิ เอวํ, กสฺมา สติปฏฺานาติ พหุวจนํ กตํ? สติยา พหุตฺตา. อารมฺมณเภเทน หิ พหุกา ตา สติโย.
อิธาติ ¶ อิมสฺมึ สาสเน, เตน อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการจตุจตฺตาลีสวิธสติปฏฺานนิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภูตํ สาสนเมว, นาฺํ สาสนนฺติ ทีเปติ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป… สฺุา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อฺเหี’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๔; ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑).
ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนโก. เตน กิฺจาปิ ภควโต เทวโลเก นิสีทิตฺวา สติปฏฺานํ เทเสนฺตสฺส สนฺติเก เทวคณํ มฺุจิตฺวา เอกภิกฺขุปิ นิสินฺโน นาม นตฺถิ, ตถาปิ เทโว วา โหตุ มนุสฺโส วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา, สํสาเร ภยนฺติ สมฺมา อิกฺขมาโน ยถานุสิฏฺํ ¶ ปฏิปชฺชมาโนว ภิกฺขุ นาม โหติ, นาฺโติ ทสฺเสติ. ยถาห ‘‘อลงฺกโต เจปี’’ติ (ธ. ป. ๑๔๒).
อชฺฌตฺตนฺติ นิยกชฺฌตฺตํ. กาเยติ เอตฺถ อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย. อถ วา องฺคปจฺจงฺคานํ, เกสาทีนฺจ สมูหฏฺเนปิ กาโย, รูปกาโย, ตสฺมึ อตฺตโน กาเยติ อตฺโถ. กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล. ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวา ปุน ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ ทุติยกาย-คฺคหณํ ‘‘เอวํ น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสี, น จ ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, อถ โข รถสมฺภารนคราวยวกทลิกฺขนฺธวิภาคานุปสฺสโก วิย ยถากฺกมํ องฺคปจฺจงฺคเกสาทิภูตุปาทายสมูหานุปสฺสี เอวา’’ติ ทสฺสนตฺถํ กตํ. ตถา เหตฺถ ยถาวุตฺตธมฺมสมูหวินิมุตฺโต อิตฺถิปุริสาทิโก, อฺโ วา โกจิ ธมฺโม น ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน พาลา ตถา ตถา สุภาทิโต จ มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ, อยํ ¶ ปน โยคี ตตฺถ กายานุปสฺสี เอว อนิจฺจทุกฺขอนตฺตาสุภานุปสฺสี เอวาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺาเน อสฺสาสปสฺสาสาทิโก จุทฺทสวิโธ กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ เอวมาทินาปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
วิหรตีติ อิริยติ, จตูสุ อิริยาปเถสุ เอเกนาคตํ สรีรพาธนํ อฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ หรติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเย. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน, กาเลน ปรสฺส กาเย. กาเลน หิ อชฺฌตฺตพหิทฺธากาเยสุปิ เอกสฺมึ ขเณ กายานุปสฺสนา อุปฺปชฺชติ, ปคุณกมฺมฏฺานสฺส ปน อปราปรํ สฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโต. อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวีริเยน วีริยวา. โส หิ ยสฺมา กิเลสานํ อาตาปนโต อาตาโป วุจฺจติ วีริยํ, โส จสฺส อตฺถิ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติ. สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชฺเน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปฺาย อนุปสฺสติ, วีริเยน จ อนฺตรา โวสานํ นาปชฺชติ, ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สติปฏฺานํ สมฺปชฺชติ, เตสํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี สมฺปชาโน สติมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ ¶ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, สมฺปโยคงฺคฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท กาโย วุตฺโต, สฺเวว อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก นาม. วิภงฺเค ปน ยสฺมา รูปกาเย ¶ ปหีนอภิชฺฌาทโย เวทนาทีสุปิ ปหียนฺติ เอว, ตสฺมา ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา ‘‘โลโก’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมึ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสสงฺขาตํ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทํ วิเนยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺส จ นีวรเณสุ พลวธมฺมทฺวยสฺส ปหานทสฺสเนน เสสนีวรณานมฺปิ ปหานํ วุตฺตํเยวาติ เวทิตพฺพํ. วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ยถากฺกมํ กายสมฺปตฺติวิปตฺติมูลานํ อนุโรธวิโรธานํ, อตฺตอภิรติตทสุภาการาทิภาวนานภิรตีนํ, อภูตคุณปกฺเขปภูตโทสาปนยนานฺจ ปหานํ วุตฺตํ, เตน โยคาวจรสฺส โยคานุภาวนิพฺพตฺตผลํ, โยคสมตฺถตา จ ทีปิตา โหติ.
อชฺฌตฺตํ เวทนาสูติอาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนา โลกิยา, ตถา จิตฺตํ, ธมฺมา จ, เตสํ วิภาโค วิภงฺคนเย อาวิ ภวิสฺสติ. เกวลํ ปเนตฺถ ยถา เวทนาทโย อนุปสฺสนฺโต เวทนาทิอนุปสฺสี นาม โหติ, โส นโย ทสฺเสตพฺโพ. เสยฺยถิทํ – เวทนาสุ ตาว สุขา เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อิตรา จ อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพา. ยถาห –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๓; อิติวุ. ๕๓).
สพฺพา เอว เอตา ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพา ‘‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙) วจนโต. เอวํ อนุปสฺสนฺโต ปน อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนาวเสน วา อนุปสฺสนฺโตปิ ‘‘อิมํ เวทนํ โก เวทยติ, กสฺสายํ เวทนา, กึ การณายํ เวทนา’’ติ อุปปริกฺขิตฺวา ‘‘น โกจิ สตฺตาทิโก เวทยติ, น เกสฺจิ สตฺตาทีนํ เวทนา, วตฺถารมฺมณาทิการณา ¶ ปนายํ เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติ อนุปสฺสนฺโตปิ เวทนานุปสฺสี นาม โหติ. อถ วา สุขาทีนํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ทุกฺขาทีนํ อสมฺภวา อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ เอวํ วา อนุปสฺสนฺโต เวทนานุปสฺสี นาม โหติ. อิมินาว นเยน ปาฬินยานุสาเรน ¶ เสสจิตฺตธมฺมานมฺปิ อนุปสฺสนากาโร เวทิตพฺโพ. วิเสสโต ปเนตฺถ จิตฺเตสุ อนิจฺจตาวเสน, ธมฺเมสุ อนตฺตตาวเสน จ อนุปสฺสนฺโต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺมานุปสฺสี จ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ นตฺถิ, สรณวเสน จ เอกาว สติ อารมฺมณวเสน ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ วุตฺตาติ.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว อชฺฌตฺตพหิทฺธาตทุภยกาเย เกสาทิโกฏฺาสภาวนาวเสน ปมํ สติปฏฺานํ วิตฺถาริตํ. ตถา อชฺฌตฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สามิสนิรามิสวเสน ทุวิธานํ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขเวทนานํ วเสน ทุติยํ, สราควีตราคสโทสวีตโทสสโมหวีตโมหสํขิตฺตวิกฺขิตฺตมหคฺคตอมหคฺคตสอุตฺตรานุตฺตรสมาหิตาสมาหิตวิมุตฺตาวิมุตฺตเภทโต โสฬสวิเธหิ จิตฺตปชานนวเสน ตติยํ, ปฺจนีวรณานํ, สตฺตโพชฺฌงฺคานฺจ สมฺภวาสมฺภวอุปฺปาทปหานปหีนานุปฺปตฺติภาวนาปาริปูริเหตุชฺฌานวเสน จตุตฺถํ สติปฏฺานํ วิตฺถาริตํ. อยํ สุตฺตนฺตภาชนียนโย.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ตาว ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา. อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ เวทนาสุ…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (วิภ. ๓๘๐) เอวํ มาติกํ เปตฺวา ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺตนยสฺส วิตฺถาเรสุ อฏฺสุ โลกุตฺตรจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตสติวเสเนว วิตฺถารโต วิภตฺตา.
ปฺหาปุจฺฉกนเยปิ ¶ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ กติ กุสลา…เป… กติ อรณา? สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา…เป… อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาว, อสํกิลิฏฺอสํกิเลสิกาว…เป… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว. น เหตู อเหตุกาว…เป… อนุตฺตรา อรณาวาติ โลกุตฺตรวเสเนว วิภตฺตา. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ สุตฺตนฺตภาชนียสฺมิฺเว โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สติปฏฺานา กถิตา, อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉเกสุ ปน โลกุตฺตราเยว. เตสุ จ โลกิยา นานาจิตฺเตสุ เอว ลพฺภนฺติ. อฺเเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปคฺคณฺหนฺติ, อฺเน เวทนาทโยติ. โลกุตฺตรา ปน จตฺตาโรปิ มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติ. เอกสฺมิฺหิ มคฺคจิตฺตกฺขเณ อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา เอกาว สติ กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปลฺลาสสมุจฺเฉทกตาย ¶ จตุกิจฺจสาธนฏฺเน จตฺตาริปิ นามานิ ลภตีติ อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
กมโต สติปฏฺาเน, อนูนาธิกโตปิ จ;
ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย, ตตฺถ โกสลฺลมิจฺฉตา.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว, โสปิ ปากฏาปากฏวเสน วุตฺโต. อิมาสุ หิ รูปกมฺมฏฺานํ ปากฏนฺติ ปมํ กายานุปสฺสนา วุตฺตา. ตโต อรูปกมฺมฏฺานํ. ตตฺถาปิ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏาติ อนนฺตรา เวทนานุปสฺสนา, ตโต อารมฺมณํ วิชานนฺตํ วิฺาณํ ปากฏนฺติ จิตฺตานุปสฺสนา, จิตฺเต ปากเฏ ตนฺนิสฺสิตา สุขุมาปิ ธมฺมา ปากฏา โหนฺตีติ อนฺเต ธมฺมานุปสฺสนา วุตฺตา. อยํ ตาเวตฺถ กโม.
อนูนาธิกโตติ เอตฺถ ปน กสฺมา ภควตา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตสมถยานิกวิปสฺสนายานิกานํ มนฺทติกฺขวเสน ทฺวิธา ปวตฺตานํ วิสุทฺธิมคฺควเสน. มนฺทสฺส หิ ตณฺหาจริตสฺส โอฬาริกํ ¶ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส สุขุมํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ทิฏฺิจริตสฺสาปิ มนฺทสฺส นาติปฺปเภทคตํ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ติกฺขสฺส อติปฺปเภทคตํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค. สมถยานิกสฺส จ มนฺทสฺส อกิจฺเฉน อธิคนฺตพฺพนิมิตฺตํ ปมํ สติปฏฺานํ วิสุทฺธิมคฺโค, ติกฺขสฺส ทุติยํ, วิปสฺสนายานิกสฺสาปิ มนฺทสฺส ตติยํ, ติกฺขสฺส จตุตฺถํ วิสุทฺธิมคฺโคติ เวเนยฺยชฺฌาสยโต จตฺตาโร วุตฺตา. สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริฺตฺถฺจ จตฺตาโรว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ อยเมตฺถ อนูนาธิกตา. เอวํ ปาฬิมุตฺตนโย เยฺโย.
สติปฏฺานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – สมฺมปฺปธานาติ การณปฺปธานา อุปายปฺปธานา. โยนิโส ปทหนโต ปรมํ ธานํ ปธานํ, ปธานวีริยานีติ อตฺโถ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ปฏิปนฺนโก ภิกฺขุ. อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติ. ปฏิปาฏิยา ปเนตานิ จตฺตาริปิ ปทานิ วีริยสฺเสว อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิ.
อุปฺปนฺนานนฺติ ¶ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ. ปหานายาติ ปชหนตฺถาย. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถาย. อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํ. ิติยาติ ิตตฺถาย. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภวนาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วฑฺฒิยา. ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถาย. เสสํ ปทโต อุตฺตานเมว.
อตฺถโต ปเนตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทีสุ อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน วา กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา. อฺถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา อกุสลธมฺมา นาม นตฺถิ. กุสลธมฺเมสุ ปน รตนตฺตยปฺปสาทวิปสฺสนาทิวิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลาทิวเสน อนุปฺปนฺนาปิ อตฺถิ. เตสมฺปิ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺเต สติ สพฺพสตฺตานํ อิโต ปุพฺเพ จ อาสวกฺขยปฺปสงฺคโต. เอกนฺตปฺปวตฺตสาธกา เตสํ. ตตฺถ เอกจฺจสฺส วตฺตคนฺถธุตงฺคสมาธิวิปสฺสนานวกมฺเมสุ อฺตรสฺมึ นิจฺจปฺปยุตฺตสฺส, ฆฏโต, วายมโต จ พฺรหฺมโลกา อาคตตฺตา ภววเสน กิเลเสสุ อลทฺธาเสวนสฺส สตฺตสฺส กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, อปรภาเค ปนสฺส วตฺตาทีนิ วิสฺสชฺเชตฺวา กุสีตสฺส จรโต เจว อกลฺยาณมิตฺตาทิโต กิเลเสสุ ลทฺธาเสวนสฺส จ อโยนิโสมนสิการํ, สติโวสฺสคฺคฺจ อาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ ตาว อสมุทาจารวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
เอกจฺจสฺส ¶ ปน ตสฺมึ อตฺตภาเว อนนุภูตปุพฺพํ ทิพฺพาทิเภทํ มนาปิยํ อารมฺมณํ ลภิตฺวา ตตฺถ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺเค อาคมฺม กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, อลภิตฺวา เอวํ อนนุภูตารมฺมณวเสน กิเลสานํ อนุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘อุปฺปนฺนานํ ¶ ปาปกาน’’นฺติ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตภูมิลทฺธวเสน, เตสํ วิภาโค อุปฺปนฺนตฺติเก วุตฺโตว. อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารอารมฺมณาธิคฺคหิตอวิกฺขมฺภิตอสมุคฺฆาติตวเสน. ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. เสสํ ปากฏเมว. ยสฺมา ปเนตฺถ อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานภูตาปคตโอกาสกตสมุทาจารสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺคาทิวชฺฌํ, ตสฺมา ภูมิลทฺธอารมฺมณาธิคฺคหิตอสมุคฺฆาติตสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สนฺธาเยตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ปหานายา’’ติ วุตฺตํ.
กถํ ปน มคฺคกฺขเณ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทาย วายาโม โหติ, กถฺจ อุปฺปนฺนานํ ิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยา เอว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ิติ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ เอกสฺเสว วีริยสฺส กิจฺจเภทโต จตุธา วุตฺตาติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
วิภงฺคนยโต ปน สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา โลกิยโลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวีริยวเสน อกุสลาทิปเทหิ สทฺธึ วิตฺถารโต วิภตฺตา. อภิธมฺมภาชนียปฺหาปุจฺฉเกสุ ปเนเต โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตวเสเนว วิภตฺตา, ผลจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปน น คหิตา. เตเนว ปฺหาปุจฺฉเก ‘‘กุสลา เอว, วิปากธมฺมธมฺมา เอว, อปจยคามิโนว, เสขาวา’’ติอาทินา วุตฺตา. เสโส ปเนตฺถ วินิจฺฉโย สติปฏฺาเน วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
สมฺมปฺปธานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกาย ¶ ¶ ปน จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ เอตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ, อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติปิ อิทฺธิ, ปชฺชนฺติ เอเตนาติ ปาโท, ปติฏฺา อธิคมูปาโยติ อตฺโถ, อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท. ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กริตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิสฺเสตํ อธิวจนํ. ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. สมนฺนาคตนฺติ เตน ฉนฺทสมาธินา, ปธานสงฺขาเรน จ อุเปตํ. อิทฺธิปาทนฺติ ยถาวุตฺตตฺเถน ‘‘อิทฺธี’’ติ สงฺขฺยํ คตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตเสสจิตฺตเจตสิกราสึ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน สนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนตีติ อตฺโถ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ วีมํสาติ ปฺา. เสสํ ปทโต สุวิฺเยฺยเมว.
อตฺถโต ปเนตฺถ เตน กึ กถิตํ? จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ มตฺถกปฺปตฺตํ กมฺมฏฺานํ กถิตํ. ยถา หิ จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา วิจรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺาเนน, เอโก สูรภาเวน, เอโก ชาติสมฺปตฺติยา, เอโก มนฺตพเลนาติ เอวํ เต ปจฺเจกการเณน ราชานํ อาราเธตฺวา านนฺตรํ ปาปุณนฺติ, เอวํ ภิกฺขูปิ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกกํ เชฏฺํ ธุรํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตกา โหนฺติ. เอตฺถ จ ฉนฺโท สมาธิ ปธานสงฺขาโรติ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิ, เสสา ปน สมฺปยุตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา อิทฺธิปาทา เอว. เอวํ เสสาธิปติยุตฺตจิตฺเตสุปิ อิทฺธิปาทาติ เวทิตพฺพา.
อปิจ ¶ ฌานวิปสฺสนาสุ ปุพฺพภาโค อิทฺธิปาโท. โย ปฏิลาโภ, สา อิทฺธิ. ปมชฺฌานาทีนํ หิ ปุพฺพภาคปริกมฺมานิ อิทฺธิปาโท นาม, ปมชฺฌานาทโย อิทฺธิ นาม. ปมมคฺคาทีนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม, ปมมคฺคาทโย อิทฺธิ นาม. ปฏิลาภวเสนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ. ปมชฺฌานาทโย หิ ปมมคฺคาทโย จ อิทฺธิปาโท นาม, ทุติยชฺฌานาทโย, ทุติยมคฺคาทโย จ อิทฺธิ นามาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ¶ ปเนตฺถ วิภงฺคนเยเนว ปากโฏ ภวิสฺสติ. ตตฺถ หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว ฉนฺทาทีนํ ปทานํ วิภงฺคํ วตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ. อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เต ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, เตน วุจฺจติ อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. ๔๓๔) เอวํ สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมา อิทฺธิปาโทติ วุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน ฉนฺทาทีนิ ปทานิ วิภชิตฺวา อนฺเต ‘‘อิทฺธิปาโทติ ตถาภูตสฺส ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป’’ติ (วิภ. ๔๔๗) เอวํ สพฺเพ โลกุตฺตรกุสลธมฺมา อิทฺธิปาทาติ วตฺวา ปุน ‘‘ฉนฺทิทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ (วิภ. ๔๕๗) มาติกํ เปตฺวา ‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ…เป… โย ตสฺมึ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา…เป… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา โลกุตฺตรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา เอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา. ตถา ปฺหาปุจฺฉเกปิ กุสลา เอว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา เอว, วีมํสิทฺธิปาโท เหตุ, เสสา น เหตู…เป… จิตฺติทฺธิปาโท น วตฺตพฺโพ, เสสา จิตฺตสมฺปยุตฺตา…เป… อนุตฺตราว, อรณาวาติ. เสสเมตฺถ สติปฏฺาเน วุตฺตสทิสเมว. ปาฬิมุตฺตกนโย ปเนตฺถาปิ น อุทฺธโฏติ.
อิทฺธิปาทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – สตฺต โพชฺฌงฺคาติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาย เอว ธมฺมสามคฺคิยา มคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจาทิอเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยาทิสตฺตวิธาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาย อุฏฺหติ, สจฺจานิ วา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิย. โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. อปิจ ‘‘โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติอาทินา ¶ ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปสตฺโถ, สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. เอวํ เสเสสุปิ. ตตฺถ ธมฺเม วิจินาติ อนิจฺจาทิโต ปริวีมํสติ ชานาติ, ธมฺเม วา เอเตน สตฺตา วิจินนฺตีติ ธมฺมวิจโย, ปฺา. อุเปกฺขติ สมรสานํ ธมฺมานํ หาปนวฑฺฒเน อวาวฏตาย ปฏิสงฺขานากาเรน มชฺฌตฺตา โหตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ปฏิสงฺขานลกฺขโณ หิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ. ธมฺมเภโทเปตฺถ สุวิฺเยฺโยว.
วิภงฺคนยโต ปเนตฺถ สุตฺตนฺตภาชนีเย ตาว โลกิยโลกุตฺตรวเสน เสเสสุ โลกุตฺตรกุสลวิปากวเสน วิภตฺตา. ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิ…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค สุขสหคโตว, เสสา ติธาปิ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ เหตุ, เสสา น เหตู…เป… รูปาวจราว, อรณาวาติ. เสสํ สติปฏฺาเน วุตฺตนยเมว. อยเมตฺถ วิภงฺคนโย.
อิทานิ ปน –
กมโต ตาวตฺตโต จ, เหตุภูมิวิภาคโต;
วิเวกโต จ วิฺเยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. สพฺเพสํ หิ โพชฺฌงฺคานํ อุปการตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปมํ วุตฺโต, ตโต ยสฺมา อุปฏฺิตสติโก ธมฺเม ปฺาย ปวิจินาติ, ปวิจิตธมฺโม วีริยํ อารภติ, อารทฺธวีริยสฺส ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปีติมนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตจิตฺโต ตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ยถากฺกมํ วุตฺตาติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
ตาวตฺตโต ปน กสฺมา เต สตฺเตว วุตฺตา, อนูนา อนธิกาติ? ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต, สพฺพตฺติกโต จ. เอตฺถ หิ ตโย โพชฺฌงฺคา ลีนสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห – ‘‘ยสฺมึ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล ¶ วีริย…เป… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). ตโย อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺขา. ยถาห – ‘‘ยสฺมึ จ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล สมาธิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). เอโก ปเนตฺถ โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยฺชเนสุ สพฺพโพชฺฌงฺเคสุ อิจฺฉิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘สติฺจ ¶ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). เอวํ ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต จ สพฺพตฺถิกโต จ สตฺเตว วุตฺตาติ อยํ ตาวตฺตโต.
เหตุภูมิวิภาคโตติ เอตฺถ เหตุวิภาคโต ตาว – จตฺตาโร สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ สติสมฺปชฺํ มุฏฺสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตถา สตฺต ธมฺมา ทุติยสฺส ปริปุจฺฉกตา วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปริกฺขารภูตานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ วตฺถุวิสทกิริยา นาม. ตถา เอกาทส ธมฺมา ตติยสฺส อปายภยคมนวีถิทายชฺชมหตฺตสตฺถุมหตฺตชาติมหตฺตสพฺรหฺมจาริมหตฺตานํ ปจฺจเวกฺขณตา อานิสํสทสฺสาวิตา ปิณฺฑปาตาปจายนตา กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธาทีหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ’’ติ ปจฺจเวกฺขณา วีถิปจฺจเวกฺขณา นาม. ‘‘ทายเกหิ ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส มหปฺผลตํ สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ทมนํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ นาม. ตถา เอกาทส ธมฺมา จตุตฺถสฺส พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวโตปสมานุสฺสติโย สตฺต, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตถา สตฺต ธมฺมา ปฺจมสฺส ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขอิริยาปถสุขเสวนตา ทฺเว มชฺฌตฺตปฺปโยคตา สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา สนฺตกายปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติ. เอกาทส ธมฺมา ฉฏฺสฺส วตฺถุวิสทกิริยา อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นิมิตฺตกุสลตา สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนชฺฌุเปกฺขนา จตสฺโส ¶ , อสมาหิตสมาหิตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ทฺเว, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา ตทธิมุตฺตตาติ. ตตฺถ กสิณาทินิมิตฺตานํ อุคฺคหณกุสลตา นิมิตฺตกุสลตา นาม. ปฺจ ธมฺมา สตฺตมสฺส สตฺตสงฺขารเกลายนมชฺฌตฺตปุคฺคลานํ ปริวชฺชนเสวนตา ¶ ทฺเว ทฺเว, ตทธิมุตฺตตาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺกถาย คเหตพฺโพติ อยเมตฺถ เหตุวิภาโค.
ภูมิวิภาคโต ปเนเต กามาวจรา, โลกุตฺตรา วา โหนฺติ, กามาวจเรสุ พลววิปสฺสนาทีสุ เอว โพชฺฌงฺคา ลพฺภนฺติ, น อิตเรสุ. โลกุตฺตเรสุ ปน สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ, รูปาวจรารูปาวจรจิตฺเตสุ สพฺพถา น ลพฺภนฺติ อโพธิปกฺขิกตฺตา. เกจิ ปน เถรา วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณาสุภพฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ, น จ เต ปฏิสิทฺธา อฏฺกถาจริเยหิ, ตสฺมา เตสํ มเตน รูปาวจราปิ โหนฺติ, น เกนจิ ปริยาเยน อรูปาวจราติ อยเมตฺถ ภูมิวิภาโค.
วิเวกโตติ เอตฺถ วิเวโกติ วิวิตฺตตา, สฺวายํ ปฺจวิโธ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกวเสน. ตทงฺควิเวโกติ วิปสฺสนา, วิกฺขมฺภนวิเวโกติ อฏฺ สมาปตฺติโย, สมุจฺเฉทวิเวโกติ มคฺโค, ปฏิปสฺสทฺธิวิเวโกติ ผลํ, นิสฺสรณวิเวโกติ สพฺพนิมิตฺตนิสฺสฏํ นิพฺพานํ. ตตฺริเม ตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา โหนฺติ. ตถา เหเต วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตา, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา. มคฺคกาเล ปน กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตา, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา, ผลกฺขเณ กิจฺจโต ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตา. อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตา ¶ จ โหนฺติ. เกสฺจิ เถรานํ มเต วิปสฺสนาปาทกรูปาวจรชฺฌานกฺขเณ วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตาวาติ ปฺจวิเวกนิสฺสิตาปิ โหนฺตีติ อยเมตฺถ วิเวโก. เอวํ วิฺเยฺโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
โพชฺฌงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา ¶ , อริยภาวกรตฺตา จ อริโย, อฏฺ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺงฺคิโก, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, นิพฺพานํ วา มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค. เสยฺยถิทนฺติ โส กตโมติ เจ, อิทานิ สฺวายํ มคฺโค จตุรงฺคินี วิย เสนา องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ อาห. ตตฺถ สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺิ, ปฺา. สมฺมา สงฺกปฺเปติ ตกฺเกตีติ สมฺมาสงฺกปฺโป, วิตกฺโก. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ตโต ธมฺมเภโทปิ วิภงฺคนโยปิ โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตสทิโส.
อภิธมฺมภาชนีเย ปน วิรติตฺตยวชฺชิโต ปฺจงฺคิโกปิ มคฺโค วิภตฺโต, ตฺจ ปฺจนฺนํ องฺคานํ กิจฺจาธิกตํ, วิรตีนฺจ อวุตฺตสิทฺธตํ สนฺธาย, วิรติวชฺชิตสฺส ปน โลกุตฺตรมคฺคสฺส อภาวา โสปิ อฏฺงฺคิโกวาติ เวทิตพฺโพ.
ปฺหาปุจฺฉเกปิ สมฺมาสงฺกปฺโป สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโตว, เสสา ทฺวีหิ. สมฺมาสงฺกปฺโป อวิตกฺกวิจารมตฺโต, ปีติสหคโต สุขสหคโตว, น อุเปกฺขาสหคโต, เสสา ติธาปิ. สมฺมาทิฏฺิ เหตุ, เสสา นเหตูติ อยํ วิเสโส. เสสํ สมเมว. อิทานิ ปน –
กมโต ¶ กิจฺจเภทโต, ภูมิเภทวิเวกโต;
มคฺคงฺเคสุ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ กมโต ตาว อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ภควตา หิ นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส ปฺาปชฺโชตปฺาสตฺถตาย อวิชฺชนฺธการวิธมนโต พหูปการตฺตา ปมํ สมฺมาทิฏฺิ เทสิตา. ตโต เหรฺิกสฺส กหาปณปริวตฺตกหตฺโถ วิย ยถาสภาวทสฺสนสฺส สมฺมาทิฏฺิยา พหูปการตฺตา สมฺมาสงฺกปฺโป. สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโก. ยถาห ‘‘ปุพฺเพ โข, คหปติ, ตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๓), ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจา. ยสฺมา ปน วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโต. กายวจีทุจฺจริตํ ปหาย อุภยสุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺมกํ สีลํ ปูรติ, น อิตรสฺส, ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโต. เอวํ ‘‘วิสุทฺธทิฏฺิสีเลนาปิ เอตฺตาวตา ปริโตสํ อกตฺวา อิทํ วีริยํ อารภิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม. อารทฺธวีริเยนาปิ กายาทีสุ สติ สูปฏฺิตา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ ¶ สมฺมาสติ. สูปฏฺิตาย สติยา เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาธาตุํ สกฺกาติ ตทนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ วุตฺโตติ อยํ ตาเวตฺถ กโม.
กิจฺจโต ปเนสํ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ ตาว อฺเหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธึ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, อารมฺมณโต นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, อสมฺโมหโต เสสสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปชหนาทิวเสน ยถานุรูปนฺติ กิจฺจตา เวทิตพฺพา. วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา ปริคฺคณฺหาติ ¶ , สมฺมากมฺมนฺโต สมุฏฺาเปติ, สมฺมาอาชีโว โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ อุปฏฺาเปติ, สมฺมาสมาธิ สมาทหตีติ อิทเมตฺถ กิจฺจํ.
เภทโต ปน ปุพฺพภาเค สมฺมาทิฏฺิ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหติ, ทุติโย ปน เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาสงฺกปฺปวเสน, วิรติโย จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตติวิธกายทุจฺจริตมิจฺฉาชีววิรมณสงฺขาตเจตนาวเสนปิ วิรติวเสนปิ, ฉฏฺสตฺตมา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสน นานกฺขณา นานารมฺมณา นานานามา โหนฺติ. มคฺคกาเล ปเนเต สมฺมาทิฏฺิอาทโย เอกกฺขณา เอการมฺมณา. กิจฺจโต ปน ตานิ ปุพฺพภาเค นานานามานิ ลภนฺติ, สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ จตุกฺกปฺจกชฺฌานวเสน นานกฺขโณ นานานาโม, มคฺคกฺขเณ ปน เอการมฺมโณ โหติ. เอกสฺส หิ ปมมคฺโค ปาทกชฺฌานาทินิยมโต ปมชฺฌานาทิโก วา ทุติยชฺฌานาทีสุ อฺตรชฺฌานิโก วา, ทุติยมคฺคาทโยปิสฺส ปมมคฺคสทิสชฺฌานิกา วา วิสทิสชฺฌานิกา วาติ โส มคฺคกาเลปิ นานกฺขโณ นานานาโม วาติ อยเมตฺถ เภโท.
ภูมิโต จ วิเวกโต จ วินิจฺฉโย โพชฺฌงฺเคสุ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
มคฺคงฺควิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ฌานวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติอาทีสุ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํ. ตํ หิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ¶ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ. สํวรณํ, สํวรนฺติ วา เตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, กมฺมวาจาปริโยสาเน อิชฺฌนกสฺส อตฺถโต เจตนาทิรูปสฺส ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสเวตํ อธิวจนํ. เตน สํวุโต ปิหิตกายวจีปโยโคติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต. วิหรตีติ อิริยติ ปวตฺเตติ. อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ อาจริตพฺพโต อาจาโร, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ จรณฏฺานํ. ตํสทิสตาย ปน สพฺโพปิ ปวตฺติวิสโย โคจโรติ เวทิตพฺโพ. เตสํ วิภาโค นิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
นิทฺเทเส หิ –
‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร. ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร, สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร, อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺต…เป… ปุปฺผผลสินานทนฺตกฏฺทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสุปฺยตาย วา ปาริภฏุตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปติกุฏฺเน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ, อยํ วุจฺจติ อนาจาโร.
‘‘ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม’’ติอาทินา (วิภ. ๕๑๓) –
วุตฺตวิปริยาเยน อาจาโร นิทฺทิฏฺโ.
‘‘โคจโรติ ¶ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร. ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวา…เป… ถุลฺลกุมารีปณฺฑกภิกฺขุนีปานาคารโคจโร ¶ วา, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน, ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ…เป… ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ, อยํ วุจฺจติ อโคจโร.
‘‘ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหตี’’ติอาทินา (วิภ. ๕๑๔) –
วุตฺตวิปริยาเยน โคจโร นิทฺทิฏฺโ.
อปิเจตฺถ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คมนนิสีทนจงฺกมนฆฏฺฏนาภิภวนาทิกายิกาจิตฺตีการกิริยานฺเจว เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉา ธมฺมกถนขุํสนาทิวาจสิกาจิตฺตีการกิริยานฺจ อนาจารานํ ปฏิปกฺขวเสน กายิกวาจสิโก อาจาโร เวทิตพฺโพ. อปิจ ภิกฺขุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺตาทินา โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโร. โคจโร ปน ติวิโธ อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติ. ตตฺถ ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต อุปนิสฺสยโคจโร นาม. อนฺตรฆราทีสุ โอกฺขิตฺตจกฺขุตาทีหิ ทิสา วิทิสา อโนโลเกตฺวา คมนํ อารกฺขโคจโร นาม. จตฺตาโร ปน สติปฏฺานา อุปนิพนฺธโคจโร นาม. ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อยํ ติวิโธเปตฺถ ¶ โคจโรติ เวทิตพฺโพ. อิมินาติ อิมินา อาจาเรน, โคจเรน จ สมนฺนาคโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน นาม.
อณุมตฺเตสุ วชฺเชสูติ อณุปฺปมาเณสุ โทเสสุ. ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสนสีโล, อณุมตฺตํ เรณุํ สิเนรุสทิสํ ปสฺสนฺโต วิย สพฺพลหุกมฺปิ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตํ ปาราชิกสทิสํ กตฺวา วชฺชโต ภยโต ทสฺสนสีโลติ อตฺโถ. สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํ กิฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สุฏฺุ อาทาย คเหตฺวา สิกฺขติ.
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ รูปาทิอารมฺมณนิมิตฺตาทีนํ อคฺคหณสงฺขาตสติสํวเรน ¶ ปิหิตทฺวาโร. โภชเน มตฺตฺูติ ปิณฺฑปาเต ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ปจฺจเวกฺขณาณวเสน เจว อปฺปิจฺฉตาทีหิ จ มตฺตชานนโก, ปิณฺฑปาตวเสน เจตฺถ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อถ วา ภฺุชิตพฺพโต โภชนนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ อฑฺฒรตฺติสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ, อิมินา ปมยามฺเจว ปจฺฉาภตฺตฺจ คณฺหาติ. รตฺติยา ปจฺฉา อปรรตฺตํ, อิมินา ปจฺฉิมยามฺเจว ปุเรภตฺตฺจ คณฺหาติ. ปจฺฉิมยาโม ปนสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาโสติ น คหิโต.
ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ อสุภภาวนาสงฺขาตสฺส ภาวนารามสฺส อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนภาวนํ อนุยุตฺโต จงฺกมนนิสชฺชาหิ โยนิโสมนสิกาเรน อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตปริโสธเน ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถ. สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ วีริยํ, ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตฺจ ปฺํ อนุยุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. อิมินา วีริยปฺาหิ ยุตฺตสฺเสว ชาคริยานุโยคสิทฺธีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ¶ ตํ ชาคริยานุโยคํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิมาห. โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจาวโพธสงฺขาตสฺส มคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวานํ จตุสจฺจสติปฏฺานาทิสตฺตตึสธมฺมานํ. นิทฺเทเส ปนสฺส โลกิยภาวนาย วิเสสโพธิปกฺขิยธมฺเม เอการมฺมเณ ปวตฺตนสมตฺถตาย สตฺต โพชฺฌงฺคา เอว นิทฺทิฏฺา. เตสํ คหเณน ปน เสสานมฺปิ ตตฺถ คหณํ เวทิตพฺพํ. โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติอาทีสุ อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํ, ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ, ตทุภยฺจ านนิสชฺชาสยเนสุปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อภิคมนอปคมนวเสน ลพฺภติ. สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชฺเน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชฺสฺเสว วา การี, สมฺปชฺ-คฺคหเณน เจตฺถ อวิปฺปโยคโต สติปิ คหิตาว โหติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อาโลกิเตติอาทีสุ อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อิเมสํ ปน ทฺวินฺนํ คหเณน เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนสงฺขาตานิ โอโลกิตุลฺโลกิตาปโลกิตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
สมิฺชิเต ¶ ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิฺชเน, ปสารเณ จ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน จ ปริโภโค ธารณํ นาม. อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺขชฺชาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายิเต. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. คเตติ คมเน. ิเตติ าเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. เอตฺถ จ ภิกฺขาจารคมนาทิวเสน ¶ ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติ วุตฺตํ. วิหาเร ปน จงฺกมนาทิอิริยาปถวเสเนว ‘‘คเต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภาสิเตติ กถเน. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน.
สพฺเพสุ ปน เตสุ อภิกฺกนฺตาทีสุ ปจฺเจกํ สาตฺถกสมฺปชฺํ สปฺปายสมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว คมนาทึ อกตฺวา ‘‘กึ นุ เม ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ ปริคฺคณฺหิตฺวา เจติยทสฺสนาทิโน ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปริคฺคณฺหนํ สาตฺถกสมฺปชฺํ นาม. สาตฺถเกสุ ปเนเตสุ คมนาทีสุ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานฺเจว สลฺเลขปฏิปตฺติวิฆาตกรานํ กายิกเจตสิกปริกฺกิเลสานฺจ สพฺเพสานํ สพฺภาวาภาวํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ สปฺปายสมฺปชฺํ นาม. เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปายสฺส ปน อฏฺตึสาย กมฺมฏฺาเนสุ, วิปสฺสนาย วา อตฺตโน อภิรุจิตํ กมฺมฏฺานสงฺขาตํ โคจรํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อภิกฺกมาทีนํ กรณํ โคจรสมฺปชฺํ นาม. อภิกฺกมาทีสุ ปน อนฺธพาลปุถุชฺชนา ‘‘อตฺตา อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, อหํ กโรมี’’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหิตฺวา ‘‘อภิกฺกมิตุกามตาทิจิตฺตกิริยวาโยธาตุ วิปฺผาราทิการณสามคฺคิยา อยํ กายสงฺขาโต อฏฺิสงฺฆาโฏ อภิกฺกมาทีนิ กโรติ, ตโต อฺโ อพฺภนฺตเร อตฺตา วา สตฺโต วา อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา…เป… ตุณฺหี ภวนฺโต วา นตฺถี’’ติ เอวมาทินา ยาถาวโต ชานนวเสน ปฺาย ปวตฺตนํ อสมฺโมหสมฺปชฺํ นาม. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๘) คเหตพฺโพ.
อิทานิ ยสฺมา ยสฺส อพฺภนฺตเร ยถาวุตฺตา เอตฺตกา คุณา นตฺถิ, ตสฺส อรฺวาโส ปน มกฺกฏาทีนํ วิย อนุจฺฉวิโก ¶ น โหติ, อุปจารมตฺตมฺปิสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติ. ยสฺส ปน สนฺติ, ตสฺส อรฺวาโส อนุจฺฉวิโก โหติ. โส หิ ตตฺถ สพฺพปฺปการชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตุํ ¶ สกฺโกติ, อรฺวาสฺเจว อารฺเก จ อุปโสเภติ, สกลฺจ สาสนํ ปสาเทติ, ตสฺมา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺานโยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สฺุํ. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มฺจาทิ, วิหาราทิ จ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘มฺโจ ปี’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อิทานิ อฺมฺปิสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรฺ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อรฺนฺติ วินยปริยาเยน ตาว เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน จ อารฺกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ อรฺนฺติ วุตฺตํ, อภิธมฺมปริยาเยน ปน คามทฺวารสฺส อินฺทขีลโต พหิ สพฺพํ ‘‘อรฺ’’นฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. ๕๒๙) หิ วุตฺตํ. กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํ, ยํ ‘‘นิตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกฺุช’’นฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสวาลิกาปุลิเน มณิวิตานสทิเส สนฺทจฺฉาเย วนคหเน นิสีทิตฺวา มณิกฺขนฺธสทิเส อุทเก สนฺทมาเน สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ. คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานมนฺตรํ, เอกสฺมิฺเว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติ. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํ. อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏึ กตฺวา วสติ. ปลาลปฺุชนฺติ ปลาลราสึ. มหาปลาลปฺุชโต ¶ หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา นิสีทนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อปฺปสทฺทนฺติอาทีสุ วจนสทฺเทน วิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํ. นครนิคฺโฆสสทฺเทน เจว มิคปกฺขินิคฺโฆเสน จ รหิตตฺตา อปฺปนิคฺโฆสํ. วิชนวาตนฺติ อนุสฺจรกชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตตฺตา วิชนวาตํ, ‘‘วิชนวาท’’นฺติปิ ปาโ. เสนาสนสฺส อนฺโต ชนวาทสทฺเทน รหิตนฺติ อตฺโถ. มนุสฺสานํ รหสฺส กิริยารหตฺตา มนุสฺสราหสฺเสยฺยกํ, ตโต ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา สมฺมเทว กมฺมฏฺาเน จิตฺตสฺส ลียนโต ปฏิสลฺลานสงฺขาตสฺส วิเวกสฺส ภาวนารามสฺส อนุรูปตฺตา ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. ภชตีติ สมฺพนฺโธ. อรฺคโตติอาทีสุ อรฺํ, รุกฺขมูลฺจ เปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สฺุาคาเรน สงฺคหิตํ.
ปลฺลงฺกํ ¶ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมกายํ อุชุํ เปตฺวา, อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ นิสินฺนสฺส หิ จมฺมมํสนหารูนิ น ปณมนฺติ, อถสฺส เตสํ อปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ ปฏฺเปตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวา. เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘อยํ สติ อุปฏฺิตา โหติ สูปฏฺิตา, นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา’’ติ (วิภ. ๕๓๗) วุตฺตํ. มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺสฺส เวมชฺฌปเทโส, ยตฺถ นาสิกาวาโต ปฏิหฺติ. อถ วา ‘‘ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ, สตีติ อุปฏฺานฏฺโ, เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สติ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ กตฺวา’’ติ.
อภิชฺฌํ ¶ โลเกติอาทีสุ อภิมุขํ ฌายติ จินฺเตตีติ อภิชฺฌา, ราโค. ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. เตสุ กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ. วิกฺขมฺภนวเสเนว วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิฺาณาทิสทิเสนาติ อตฺโถ. เจตสาติ จิตฺเตน, อิตฺถมฺภูโต วิหรตีติ อตฺโถ. อภิชฺฌายาติ อภิชฺฌาโต. จิตฺตํ ปริโสเธตีติ ยถา นํ สา มฺุจิตฺวา น ปุน คณฺหาติ, เอวํ ปริโมเจตีติ อตฺโถ. พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกตึ ชหาตีติ พฺยาปาโท. วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโส, อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสวาธิวจนํ. ยสฺมา เจตํ สพฺพกมฺมฏฺานสาธารณวเสน เทสียติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ เอวํ เมตฺตาวเสน อวตฺวา ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ.
ถินํ จิตฺตสฺส เคลฺํ, มิทฺธํ เจตสิกานํ. อาโลกสฺีติ รตฺติยมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺอาโลกสฺชานนสฺาย สมนฺนาคโต, ตาย ปน อาโลกสฺาย ถินมิทฺธวิโนทนสฺส วิเสสโต สติสมฺปชฺํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สโต สมฺปชาโน’’ติ.
อนุทฺธโตติ อวิกฺขิตฺโต ตถา เอว อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมิตฺวา ิโต. อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุ ‘‘กถํ อิเม, กถํ อิเม’’ติ เอวํ ปวตฺตนโต กถํกถีสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วิรหิโต. เอวํ ปฺจนีวรณปฺปหานํ ¶ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยสฺมา อปฺปหีนนีวรณสฺส ฌานํ น อุปฺปชฺชติ, น หิ กามจฺฉนฺทาทีหิ นานาวิสยวิกฺขิตฺตจิตฺตํ เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ, น กามธาตุสมติกฺกมนาย วา ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ ปหายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ โสติ โย ยถาวุตฺตสีลาทิคุเณ ปติฏฺาย อรฺาทิอนุรูปเสนาสนคโต อตฺตโน จริยานุกุลกมฺมฏฺาเน ลีนุทฺธจฺจรหิตาย สาตจฺจกิริยาย อุปฺปาทิตุปจารชฺฌาเนน ปหีนปฺจนีวรโณ ปมชฺฌานาธิคมาย วายมติ, โสติ อตฺโถ.
เจตโส อุปกฺกิเลเสติ จิตฺตสฺส อปฺปภสฺสรภาวกรเณ. ปฺาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนาย ปน โลกิยอฏฺสมาปตฺติยา, อภิฺาภูตาย วา มูลํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ กาเมหีติ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ. วิวิจฺเจวาติ วิวิจฺจิตฺวา วินา หุตฺวา, อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. นิยมตฺเถน ปเนตฺถ เอว-กาเรน ฌานปฏิปกฺขภูตานํ กามานํ ปริจฺจาเคเนว ปมชฺฌานาธิคโม, อนฺธการปริจฺจาเคเนว ทีปปฺปวตฺติ วิยาติ ทสฺเสติ. อุตฺตรปเทปิ เจส เอว-กาโร อาเนตฺวา ‘‘วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหี’’ติ สมฺพนฺธิตพฺโพ. น หิ สกฺกา กามโต อฺเหิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสลธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. ปททฺวเยปิ ปน ‘‘วิวิจฺจา’’ติ อิมินา กายวิเวกาทีสุ, ตทงฺควิเวกาทีสุ จ ตทงฺคนิสฺสรณวิเวกวชฺชิตา สพฺเพปิ วิเวกา อิธ อธิปฺเปตา. วตฺถุกามวิเวกวจนโต หิ กายวิเวโก วุตฺโต, กิเลสกาเมหิ ปน เสสากุสเลหิ จ วิเวกวจนโต จิตฺตอุปธิวิเวกา, วิกฺขมฺภนาทิวิเวกา จ วุตฺตา. โลกุตฺตรชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา ทฏฺพฺพํ. เอวเมเตน ปททฺวเยน ยถากฺกมํ กามจฺฉนฺทนีวรณเสสนีวรณวิกฺขมฺภนาทิโก วุตฺโต. เอวํ โอฆาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ ปมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ วิตกฺเกน จ วิจาเรน จ สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน, ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ วุจฺจติ. วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถ. วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถ, ตสฺมา วิเวกโต, ตสฺมึ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํ. ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปีตีติ อปฺปนาปฺปตฺตา ผรณาปีติ, สุขฺจ ตํสมฺปยุตฺตํ, อิติ อยฺจ ปีติ ¶ อิทฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมึ วา อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ วุจฺจติ. อถ วา ปีติ จ สุขฺจ ปีติสุขํ, วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส, อสฺมึ วาติ วิเวกชํ ปีติสุขํ, เอวํ เอกปทวเสน ‘‘วิเวกชปีติสุข’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหีตาคมํ กตฺวา ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺปิ วิเวกชเมว โหตีติ. ปมํ ฌานนฺติ คณนานุปุพฺพโต ปมํ, ปมํ อุปฺปตฺติโตปิ ปมํ. อารมฺมณูปนิชฺฌานโต, ปจฺจนีกฌาปนโต วา ฌานํ, อิมินา นเยน อุปริ ‘‘ทุติยํ ฌาน’’นฺติอาทีสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปมํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ จิตฺเตกคฺคตา กิฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติ อิมสฺมึ ปาเ น นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙) วุตฺตตฺตา องฺคเมว.
เอวํ ปมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตปมชฺฌานสฺส ตํ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺานาธิฏฺานปจฺจเวกฺขณสงฺขาตาหิ ปฺจหิ วสีหิ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ อาสนฺนนีวรณปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกวิตกฺกวิจารกฺโขภสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย วิตกฺกาทิเภโทฬาริกงฺคปฺปหานาย, ปีติอาทิสนฺตงฺคปฏิลาภาย ¶ จ ตเทว กมฺมฏฺานํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ทุติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วูปสมาติ สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตสนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ. สมฺปสาทนนฺติ สทฺธาสงฺขาตสมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย. เอโกทิภาวนฺติ เอตฺถ วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา เอโก อคฺโค เสฏฺโ อุเทตีติ เอโกทิ, สมาธิ. ตํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํ. โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺส, ตสฺมา เอตํ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตํ.
นนุ จายํ สทฺธา ปมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อิมสฺมิฺหิ ฌาเน วิตกฺกวิจารกฺโขภาภาเวน พลวตี สทฺธา, สมาธิ จ, ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ. อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา นตฺถิ ¶ เอตสฺมึ, เอตสฺส วา วิตกฺโก วิจาโร, น ตติยชฺฌานาทิ วิย, จกฺขุวิฺาณาทิ วิย จ อภาวปฺปตฺติโต, ตสฺมา อิมสฺส ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ อิทํ การณวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมาธิชนฺติ ปมชฺฌานสมาธิโต, สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตํ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน เจตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว ‘‘สมาธิช’’นฺติ วุตฺตํ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ ทุวงฺควิปฺปหีนํ ติวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ทุติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา วุตฺตนเยน วตฺตตีติ อตฺโถ.
เอวํ ทุติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยชฺฌานสฺส ตํ วุตฺตนเยเนว วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ ¶ อาสนฺนวิตกฺกวิจารปจฺจตฺถิกตาย เจว โอฬาริกปีตงฺคสมงฺคิตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตโทฬาริกงฺคปฺปหานาย เสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย ตเทวารมฺมณํ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต ตติยํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิรชฺชนํ วิราโค, สมติกฺกโม, ตสฺมา วิราคา. จ-กาเรน วิตกฺกวิจารานํ วูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ ‘‘ปีติยา จ วิราคา, วิตกฺกวิจารานฺจ วูปสมา’’ติ. อิทฺเจตสฺส อาคมนมคฺคปริทีปนตฺถํ, วณฺณภณนตฺถฺจ วุตฺตํ. อุเปกฺขโก วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขติ อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อุเปกฺขา, ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ตาย วิสทาย ปีติวิราคปทฏฺานาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจติ, วิตกฺกาทิกฺโขภาภาเวน ปเนสา เอตฺเถว ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, น ปมชฺฌานาทีสูติ. สโต จ สมฺปชาโนติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน สติ จ สมฺปชฺฺจ วุตฺตํ, อิทฺจ สติสมฺปชฺพเลเนว ิตํ ตํปีติสหจริตํ สุขํ, ตโต อปนีตํ วจฺโฉ วิย พนฺธนพเลน เธนุํ ปีตึ น อุปคจฺฉติ, อิมสฺมิฺจ สติ อติมธุเร สุเข โยคิโน น สารชฺชนฺติ, โน อฺถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ อติปณีตํ สุขํ, ตํสมุฏฺิเตน ตสฺส อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุฏฺโ, ยสฺส ผุฏฺตฺตา ฌานา วุฏฺิโตปิ กายิกสุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ อาห. ยํ ตนฺติอาทีสุ ยนฺติ ยสฺมา, ยํ ¶ ฌานเหตูติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคิปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ ปสํสนฺติ. กินฺติ? ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ. เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ ¶ ตติยํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ยํ ปน ฌานํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ อุเปกฺขา สติ สมฺปชฺํ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๙๑) วุตฺตํ, ตํ สปริกฺขารํ ฌานํ ทสฺเสตุํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อุปนิชฺฌานลกฺขณานํ ปน สุขจิตฺเตกคฺคตานํ วเสน ทุวงฺคิกเมเวตํ เวทิตพฺพํ. ยถาห – ‘‘ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’’ติอาทิ (วิภ. ๖๒๔).
เอวํ ตติยชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยชฺฌานสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ วุตฺตนเยน โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย โอฬาริกสุขงฺคปฺปหานาย, อุเปกฺเขกคฺคตาสงฺขาตเสสสนฺตงฺคปฏิลาภาย จ ตเทว นิมิตฺตํ มนสิกโรโต จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตปฺปาทกฺจ โลกุตฺตรํ, ตํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ทสฺเสตุํ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปหานา. ปุพฺเพวาติ ตฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณติ อตฺโถ. โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสฺส สุขสฺส, ทุกฺขสฺส จ ปุพฺเพว ปหานา. กทา ปน เตสํ ปหานํ โหตีติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ. ทุกฺขโทมนสฺสสุขโสมนสฺสานิ หิ ยถากฺกมํ ปมาทิจตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณ เอว ปหียนฺติ. ยทิ เอวํ, กสฺมา ปเนส ‘‘วิวิจฺเจว…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๐) เอวํ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ? อติสยนิโรธสฺส ¶ วุตฺตตฺตา. อุปจารกฺขเณสุ หิ โย นิโรโธ, โส นิโรโธ เอว, นาติสยนิโรโธ, โส ปน ฌานกฺขเณสุ เอว. ตโต เอว หิ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ปน ปหีนาปิ เอตา เวทนา เอตฺถ ทุวิฺเยฺยลกฺขณาย อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ทุกฺขาทิพฺยติเรเกน สุขคฺคหณตฺถํ, วณฺณภณนตฺถฺจสฺส ฌานสฺส สมาหฏา, ปจฺจยทสฺสนตฺถฺจสฺส. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา, อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๕๘).
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาสงฺขาตาย อุเปกฺขาย ชนิตสติยา ปาริสุทฺธิ. นิรุปกฺเลสตาย หิ ตํ ปริสุทฺธตฺตํ. น เกวลฺเจตฺถ อุเปกฺขาย สติ เอว ปริสุทฺธา, อปิจ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ. อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวํ เอกงฺควิปฺปหีนํ ¶ ทุวงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณาทิยุตฺตํ จตุตฺถํ ฌานํ อธิคนฺตฺวา ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน ปวตฺตตีติ อตฺโถ.
เอวํ รูปาวจรโลกุตฺตรจตุกฺกชฺฌานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรูปาวจรชฺฌานํ ทสฺเสนฺโต ยํ ตตฺถ ปมํ, เอวํ อธิคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส กรชรูเป ทณฺฑาทานาทีนฺเจว จกฺขุโรคาทิอาพาธานฺจ วเสน ทิฏฺาทีนวสฺส กรชรูปสฺส สมติกฺกมาย อากาสกสิณวิรหิเตสุ นวสุ กสิเณสุ อฺตรสฺมึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตสฺสารมฺมณภูตํ กสิณปฏิภาครูปมฺปิ กรชรูปปฏิภาคตาย, อรฺเ สปฺปานุพนฺธสฺส ภเยน ปลายโต รชฺชุตาลปณฺณาทึ สปฺปปฏิภาคตาย วิย สมติกฺกมิตุกามสฺส ปฺจหากาเรหิ ตํ ฌานํ วสีภูตํ กตฺวา ตโต วุฏฺาย ตตฺถ ¶ นิพฺเพชนียรูปปฏิภาคารมฺมณตาย, อาสนฺนโสมนสฺสปจฺจตฺถิกตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย องฺเคสุ สมติกฺกมิตพฺพาภาเวน อารมฺมณสมติกฺกมภูตํ อากาสานฺจายตนํ สนฺตโต มนสิกริตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺตํ วา ยตฺตกํ วา อิจฺฉติ, ตตฺตกํ กสิณํ ปตฺถริตฺวา วา กสิณํ อมนสิกริตฺวา เตน ผุฏฺโกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ วา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ วา มนสิกาเรน กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วา ตํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสนิมิตฺตํ ‘‘อากาโส’’ติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากาสานฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสฺานนฺติ สฺาสีเสน วุตฺตานํ กุสลวิปากกิริยวเสน ปฺจทสรูปาวจรชฺฌานานฺเจว ตทารมฺมณานฺจ. รูปชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูเป สฺา รูปสฺา’’ติ เอวํ สฺาสีเสน วุจฺจติ, ตทารมฺมณกสิณมฺปิ รูปนฺติ สฺา นามมสฺสาติ ‘‘รูปสฺ’’นฺติ วุจฺจติ. สมติกฺกมาติ วิราคา, นิโรธา จ. วิภงฺเค ปน สฺาสุ สมติกฺกนฺตาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหตีติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา’’ติอาทินา (วิภ. ๖๐๒) สฺานเมว สมติกฺกโม วุตฺโต, อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สฺาสมติกฺกโม นตฺเถวาติ ตํ สมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กาตพฺพาว.
ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ, รูปาทีนฺจ อารมฺมณานํ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา ¶ ทฺวิปฺจวิฺาณสฺา ปฏิฆสฺา, ตาสํ อตฺถงฺคมา. กิฺจาปิ ตา รูปาวจรชฺฌานสมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, อถ โข น ปหีนตฺตา น สนฺติ. น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตติ, รูปายตฺตาว เอตาสํ ¶ ปวตฺติ, อยํ ปน ภาวนา รูปวิราคาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ตา เอตฺถ ปหีนาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. นานตฺตสฺานํ อมนสิการาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตานํ, นานตฺตานํ วา มโนวิฺาณธาตุวเสน ปวตฺตานฺจ จตุจตฺตาลีสกามาวจรสฺานํ อมนสิการา อนาวชฺชนา. เอตฺถ จ รูปปฏิฆสฺานํ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺตภเวปิ อนุปฺปตฺติโต ‘‘สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา’’ติ เอวํ อภาโว เอว วุตฺโต. ‘‘นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติ อฏฺกามาวจรกุสลานํ นวกิริยานํ ทสากุสลานํ วเสน สตฺตวีสติสฺานํ อรูปภเวปิ มนสิกาเรน อุปฺปตฺติสมฺภวโต ตาสํ อมนสิการา อิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนนฺโต อากาโสติ เอตฺถ นาสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา ปฺายตีติ อนนฺโต. อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจติ, มนสิการวเสนเปตฺถ อนนฺตตา เวทิตพฺพา. เตเนว วิภงฺเค วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ อากาเส จิตฺตํ เปติ…เป… อนนฺตํ ผรติ, เตน วุจฺจติ อนนฺโต อากาโส’’ติ (วิภ. ๖๐๕). อิทํ ปนสฺส ภาวนาการทสฺสนํ. อากาสานฺจายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ อากาสเมว อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, ตเทว อากาสานฺจํ อธิฏฺานฏฺเน, สฺชาติสโมสรณฏฺเน จ อายตนํ, ตํ อารมฺมณมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ. ตํ อุปสมฺปชฺช วุตฺตนเยน วิหรตีติ อตฺโถ.
เอวํ อากาสานฺจายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตปมารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนรูปชฺฌานปจฺจตฺถิกตาย, รูปปฏิภาคากาสารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺตํ วิฺาณํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ปุนปฺปุนํ ¶ มนสิกโรโต วิฺาณฺจายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานฺจายตนํ อารมฺมณมฺปิ. อารมฺมณมฺปิ หิ ปุริมนเยน อากาสานฺจฺจ ตํ ปมารุปฺปสฺส อารมฺมณตฺตา วุตฺตนเยน อายตนฺจาติ ‘‘อากาสานฺจายตน’’นฺติ วุจฺจติ. อิติ อุภยสฺสาปิ อปฺปวตฺติกรเณน, อมนสิกรเณน จ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อนนฺตํ ¶ วิฺาณนฺติ ตฺเว ปมารุปฺปวิฺาณํ อากาสํ อนนฺตโต ผริตฺวา ปวตฺตํ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ วุตฺตํ โหติ, มนสิการวเสน วา อนนฺตํ. วิภงฺเคปิ หิ ‘‘อนนฺตํ ผรตี’’ติ (วิภ. ๖๑๐) วุตฺตํ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน อนนฺตเมว อานฺจํ, วิฺาณฺจ ตํ อานฺจฺจาติ วิฺาณานนฺตนฺติ วตฺตพฺเพ รุฬฺหิโต ‘‘วิฺาณฺจ’’นฺติ วุตฺตํ, ตเทว อายตนมารมฺมณมสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ วิฺาณฺจายตนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตทุติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนากาสานฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย, ตทารมฺมณตาย จ โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ปมารุปฺปวิฺาณาภาวํ ‘‘นตฺถิ นตฺถี’’ติ วา ‘‘สฺุํ สฺุ’’นฺติ วา ‘‘วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ วา ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต อากิฺจฺายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาห. อิธาปิ วุตฺตนเยน ฌานสฺส, ตทารมฺมณสฺส จ วิฺาณฺจายตนสฺส สมติกฺกโมว เวทิตพฺโพ. นตฺถิ กิฺจีติ ‘‘นตฺถิ นตฺถิ, สฺุํ สฺุํ, วิวิตฺตํ วิวิตฺต’’นฺติ เอวํ มนสิกโรโตติ อตฺโถ.
อากิฺจฺายตนนฺติ ¶ เอตฺถ นาสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิสฺส อวสิฏฺํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ, อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ, อากาสานฺจายตนวิฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, อากิฺจฺํ อายตนมารมฺมณมสฺสาติ อากิฺจฺายตนํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ อากิฺจฺายตนาธิคมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยํ ตทนนฺตรํ อธิคตตติยารุปฺปสฺส ตํ วสีภูตํ กตฺวา ตตฺถ อาสนฺนวิฺาณฺจายตนปจฺจตฺถิกตาย โทสํ ทิสฺวา นิกนฺตึ ปริยาทาย ตํ สมติกฺกมาย ตเทว อากิฺจฺายตนํ ‘‘สนฺตํ สนฺต’’นฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เนวสฺานาสฺายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ โอฬาริกาย สฺาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส สฺา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺํ, ตเทว ธมฺมายตนมนายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนนฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ.
อถ วา ยายเมตฺถ สฺา, สา ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสฺา, สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน ¶ วิชฺชมานตฺตา นาสฺาติ เนวสฺานาสฺา, เนวสฺานาสฺา จ สา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนฺจาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. น เกวลฺเจตฺถ สฺาว เอทิสี, อปิ ตุ ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโส, จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํ, เอวํ เสสสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ, สฺาสีเสน ปนายํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวนาติ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขารภาเวน. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อยํ ปเนตฺถ อาทิโต ปฏฺาย ปิณฺฑตฺถปฺปกาสนา – ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทินา สาสเน โลกิยโลกุตฺตรชฺฌานนิพฺพตฺตกปุคฺคลสฺส ¶ ปติฏฺาภูตสีเลสุ ปาติโมกฺขสํวรสีลวิสุทฺธึ อุปทิสติ. ‘‘วิหรตี’’ติ อิมินา ตทนุรูปวิหารสมงฺคิภาวํ. ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ตทุปการเก จ ธมฺเม. ‘‘อณุมตฺเตสู’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสีเลหิ อจวนํ, เตสฺจ อนวเสสโต สมาทานํ. ‘‘อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร’’ติ อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํ. ‘‘โภชเน มตฺตฺู’’ติ อิมินา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ, สนฺโตสาทิคุณฺจ. ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติอาทินา สีลธุตงฺเคสุ ปติฏฺิตสฺส ภาวนารามสฺส ตทุปการเก ธมฺเม. ‘‘โพธิปกฺขิกาน’’นฺติอาทินา ปฏิปตฺติยา นิพฺเพธภาคิยตํ. ‘‘โส อภิกฺกนฺเต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตคุณานํ อปริหานาย, วกฺขมานานฺจ ปฏิลาภาย สติสมฺปโยคํ. ‘‘โส วิวิตฺต’’นฺติอาทินา ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหํ. ‘‘โส อรฺคโต’’ติอาทินา ฌานภาวนารมฺภปฺปการํ. ‘‘โส อภิชฺฌ’’นฺติอาทินา ฌานภาวนาภิโยเคน ปหีนปฺจนีวรณสฺส อุปจารชฺฌานุปฺปตฺตึ. ‘‘โส อิเม ปฺจ นีวรเณ’’ติอาทินา ตสฺส อุปรูปริ วายมโต รูปารูปชฺฌานุปฺปตฺติกฺกมํ อุปทิสติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. ตีสุ หิ นเยสุ มหคฺคตโลกุตฺตรา กุสลวิปากกิริยจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิตกฺกวิจารปีติสุขอุเปกฺขาเอกคฺคตาสงฺขาตา ฌานธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ฌานสมฺปยุตฺตา ปน เสสกามาวจรธมฺมาว อิธ สงฺคหิตา. กิฺจาปิ ปเนตฺถ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทโยปิ วุตฺตา, ตถาปิ เต ฌานานํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติทสฺสนวเสน เจว ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน จ วุตฺตา, อิธ ปน น สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ตีณิ ฌานานิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, จตุตฺถํ อทุกฺขมสุขาย ¶ เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อุเปกฺขา ปเนตฺถ เวทนา น วตฺตพฺพา, สิยา ¶ วิปากา, สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารวชฺชิตํ สวิตกฺกสวิจารํ, วิตกฺโก ปเนตฺถ อวิตกฺกวิจารมตฺโต, วิจาโร น วตฺตพฺโพ, ตีณิ ฌานานิ อวิตกฺกอวิจารา, ทฺเว ฌานานิ ปีติวชฺชิตานิ ปีติสหคตานิ, ตีณิ สุขวชฺชิตานิ สุขสหคตานิ, จตุตฺถํ อุเปกฺขาวชฺชิตํ อุเปกฺขาสหคตํ, ตติยชฺฌาเน สุขํ, อุเปกฺขา จ อิธ น วตฺตพฺพํ…เป… สิยา มหคฺคตา, สิยา อปฺปมาณา, ตีณิ สิยา อปฺปมาณารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ, ตีณิ สิยา มคฺคเหตุกา, สิยา มคฺคาธิปติโน, สิยา น วตฺตพฺพา, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ…เป… ปีติ พหิทฺธารมฺมณานิ, จตุตฺถํ ติธาปิ น วตฺตพฺพฺจ…เป… อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา น เหตู…เป… โนจิตฺตเจตสิกา อรณาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. ปาฬิมุตฺตนโย ปเนตฺถ นตฺถิ, อิโต ปรํ ปน เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิชฺชมานฏฺาเน เอว วกฺขาม.
ฌานวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – จตสฺโส อปฺปมฺาโยติอาทีสุ ผรณอปฺปมาณวเสน อปฺปมฺาโย. เอตา หิ อารมฺมณวเสน อปฺปมาเณ วา สตฺเต ผรนฺติ, เอกสตฺตมฺหิ วา อนวเสสผรณวเสน อปฺปมาณโต ผรนฺตีติ เอวํ ผรณอปฺปมาณวเสน ‘‘อปฺปมฺาโย’’ติ วุจฺจนฺติ, สตฺต อปฺปมาณวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เมตฺตาสหคเตนาติ เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เอกํ ทิสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ จตูสุ ทิสาสุ ยํ กิฺจิ เอกํ ทิสํ, ตํทิสาปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน เจตํ วุตฺตํ. ผริตฺวาติ ผุสิตฺวา อารมฺมณํ ¶ กตฺวา. วิหรตีติ ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติอาทีสุ. ยถา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ, ตติยํ, จตุตฺถฺจาติ อตฺโถ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยนฺติ เอเตเนว นเยน อุปริมํ ทิสํ, เหฏฺิมํ ทิสํ, อนุทิสฺจ อนุกฺกเมน เมตฺตาสหคเตน เจตสา ผริตฺวา วิหรตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคเหตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณตํ ทสฺสิตํ.
สพฺพธีติอาทิ ¶ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ. สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ อตฺตตาย, เตสุ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ อวิกฺเขปมาโนติ อตฺโถ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ. ปุน ‘‘เมตฺตาสหคเตนา’’ติ อิทํ ‘‘วิปุเลนา’’ติอาทีหิ วิเสสเนหิ สมฺพนฺธทสฺสนวเสน วา วุตฺตํ, นิคมนวเสน วา. ตตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา เวทิตพฺพา. ภูมิวเสน ปน มหคฺคตตา. ปคุณวเสน, อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณตา. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรตา. โทมนสฺสปฺปหาเนน นิทฺทุกฺขตา, สงฺขตตา, อพฺยาปชฺชตา จ ทฏฺพฺพา. เอวํ กรุณาสหคเตนาติอาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถ สุวิฺเยฺโยว. วิภงฺคนเยน ปน ตีสุ รูปาวจรกุสลวิปากกิริยาจิตฺเตสุ สมฺปยุตฺตา สตฺเตสุ เมตฺตาทิพฺรหฺมวิหารภูตา อโทโส กรุณา มุทิตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ จตฺตาโร ธมฺมา นานานเยหิ วิภตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา ปน กามาวจรภูตา จ เอตา อิธ น คหิตา. อรูปาวจรโลกุตฺตเรสุ ปเนตา อปฺปมฺา นตฺเถวาติ. ปฺหาปุจฺฉเก ปเนตา ตาว สิยา กุสลา, สิยา ¶ อพฺยากตา. ติสฺโส สุขาย, จตุตฺถา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา. วิปากตฺติเก ติธาปิ, อุเปกฺขา อวิตกฺกอวิจารา, เสสา ติธาปิ, มหคฺคตาว, ปริตฺตารมฺมณอตีตารมฺมณตฺติเกสุ น วตฺตพฺพาว, พหิทฺธารมฺมณาว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว, เมตฺตา เหตุ, เสสา น เหตู, โน จิตฺตา, เจตสิกา, รูปาวจรา, สอุตฺตราว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อปฺปมฺาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกาย ปน อตฺถโต ตาว – สิกฺขาปทานีติ สิกฺขิตพฺพปทานิ, สิกฺขาโกฏฺาสาติ อตฺโถ. อปิจ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา, ตาสํ ปติฏฺานฏฺเน ¶ ปทํ, ปฺจสุ ปน สีลงฺเคสุ ยํ กิฺจิ องฺคํ. ปาณาติปาตาทีสุ ปาณสฺส อตีว ปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธติ อตฺโถ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา กายวจีทฺวารานํ อฺตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโต, ตสฺมา ปาณาติปาตา. เวรมณีติ วิรติ, สา เอว วุตฺตนเยน สิกฺขาปทนฺติ เวรมณิสิกฺขาปทํ. อทินฺนนฺติ น ทินฺนํ, ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสฺส อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ. ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน ปรปริคฺคหิเต ตถาสฺิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. มิจฺฉาจาราติ กิเลสกามวเสน ลามกาจารา, ปุริสสฺส มาตุรกฺขิตาทิสงฺขาตาสุ, อิตฺถิยา อตฺตโน ¶ นิยมิตปุริสโต ปรปุริสสงฺขาเตสุ จ อคมนียฏฺาเนสุ วีติกฺกมาจาราติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปาทโนปกฺกมสมุฏฺาปิกา, อธิวาสนาการปฺปวตฺตา วา เมถุนเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโร. มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส อภูตตํ ตฺวาว ภูตโต ตจฺฉโต วิฺาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตฺวา ตถโต ปรํ วิฺาเปตุกามสฺส อตฺถภฺชกกายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา มุสาวาโท. สุราติ ปิฏฺสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจ สุรา. เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว คุฬาสโว มธฺวาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปฺจ อาสวา. ตทุภยมฺปิ มทนียฏฺเน มชฺชํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, สา ปมาทการณตฺตา ปมาทฏฺานํ, ตสฺมา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปน วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. เอวํ อุปริปิ. วิภงฺคนเยสุ เจตฺถ สุตฺตนฺตภาชนียํ นตฺถิ, อภิธมฺมภาชนีเย ปเนตานิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ กามาวจรกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ วิรตีนํ วเสน นานปฺปการโต ปมวาเร วิภตฺตานิ, ตถา ทุติยวาเร เจตนาวเสน, วิรติเจตนาสมฺปยุตฺตา ปเนตฺถ ธมฺมา น สิกฺขาปทานิ, สิกฺขาปทสมฺปยุตฺตา ปน โหนฺติ, ตถา ตติยนเย ผสฺสาทีนํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ วเสน นานปฺปการโต วิภตฺตาติ.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน เจตนาย, ผสฺสาทีนฺจ ปริยายสิกฺขาปทตฺตา นิปฺปริยายสิกฺขาปทภูตานํ วิรตีนํ วเสเนว วิภตฺตานิ. ตตฺถ หิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลา เอว, สิยา ¶ สุขาย, สิยา อทุกฺขมสุขาย สมฺปยุตฺตา…เป… ปริตฺตารมฺมณาว, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, พหิทฺธารมฺมณาว, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาว, น เหตู, สเหตุกา, โน จิตฺตา, เจตสิกา, กามาวจรา ¶ , สอุตฺตราว, อรณาวาติ. เอตฺถ จ ยานิ สิกฺขาปทานิ สตฺตารมฺมณานิ วุตฺตานิ, ตานิ จ วิรติสภาวตฺตา ยสฺมา ‘‘สตฺโต’’ติ สงฺขํ คเต ปริตฺตธมฺเม เอว ปจฺจุปฺปนฺเน เอว ธมฺเม อารมฺมณํ กโรนฺติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อิทานิ วิรมิตพฺพปาณาติปาตาทีนํ –
ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-เวทนามูลกมฺมโต;
สาวชฺชงฺคาทิโต เยฺโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมโต ตาว – ปฺจเปเต ปาณาติปาตาทโย เจตนาสภาวาว โหนฺติ. กมฺมปถโต ปฺจ กมฺมปถาว. อารมฺมณโต ปน ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมโณ, อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ, สงฺขารารมฺมณํ วา, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร อิตฺถิปุริสารมฺมโณ, สุราปานํ สงฺขารารมฺมณํ. เวทนาโต ปน ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน, อทินฺนาทานํ ติเวทนํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน, ตถา สุราปานํ. มูลโต ปน ปโม โทสโมหมูโล, ทุติยํ สิยา โลภโมหมูลํ, สิยา โทสโมหมูลํ, ตถา มุสาวาโท, มิจฺฉาจาโร ปน โลภโมหมูโลว, ตถา สุราปานํ. กมฺมโต ปเนตฺถ มุสาวาโท วจีกมฺมํ, เสสา กายกมฺมเมว.
สาวชฺชโต ปน ปาณาติปาโต ตาว อมนุสฺสเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มนุสฺสเก มหาสาวชฺโช. เตสุ จ ขุทฺทกสรีเร อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ อปฺปคุเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ สมภาเว สติ กิเลสานํ, อุปกฺกมานฺจ มุทุติพฺพตาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติ, ขีณาสเว ปน มหาสาวชฺชตโรติ. อทินฺนาทานํ วตฺถุโน หีนปฺปณีตตาย เจว คุณวิรหิตตพฺพนฺตสนฺตกตาย ¶ จ. ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺชํ, ขีณาสวสนฺตเก มหาสาวชฺชตรนฺติ เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาจาโร ทุสฺสีลสีลวนฺตวตฺถุวีติกฺกมเนน. ตตฺถาปิ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย จ อปฺปมหาสาวชฺโช, ขีณาสววตฺถุวีติกฺกมเน มหาสาวชฺชตโรติ จ เวทิตพฺโพ. มุสาวาโท ยมตฺถํ ภฺชติ, ตสฺส อปฺปมหนฺตตํ, วตฺถุสามิโน คุณวิรหิตตํ, ตพฺพนฺตตฺจ อุปาทายุปาทาย อปฺปมหาสาวชฺโช โหติ. อปิจ อตฺตโน ¶ สนฺตกํ อทาตุกามตาย, หสาธิปฺปาเยน วา ‘‘นตฺเถต’’นฺติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺํ ‘‘ทิฏฺ’’นฺติอาทินา กูฏสกฺขิอาทิภาเวน วา ปวตฺโต มหาสาวชฺโช, มุสา วตฺวา ปน สงฺฆเภทเน มหาสาวชฺชตโร. สุราปานํ พินฺทุมตฺตโต ปฏฺาย ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย อปฺปสาวชฺชํ, พหุเก มหาสาวชฺชํ, กายวิการชนนปโหนกปาเน ปน มหาสาวชฺชตรเมว.
องฺคาทิโต ปน ปาณาติปาตสฺส ปาโณ ปาณสฺิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ ปฺจ องฺคานิ. สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโก ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ ฉ ปโยคา. อทินฺนาทานสฺส ปรปริคฺคหิตตา ตถาสฺิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติ ปฺจ องฺคานิ. สาหตฺถิกาทโย ฉ เอว ปโยคา. เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาราทีนํ วเสน ปวตฺตา. มิจฺฉาจารสฺส อคมนียวตฺถุตา เสวนจิตฺตํ มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ตีณิ องฺคานิ. สาหตฺถิโก เอโกว ปโยโค. เอวํ เสสานมฺปิ ปโยโค เวทิตพฺโพ. มุสาวาทสฺส อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ จตฺตาริ องฺคานิ. สุราปานสฺส สุราทีนํ อฺตรตา อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานีติ.
เอวํ ¶ ปาณาติปาตาทีนํ ธมฺมาทิโต วินิจฺฉยํ ตฺวา อิทานิ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีนํ ปฺจนฺนมฺปิ –
ธมฺมกมฺมปถาลมฺพ-สมาทานปโยคโต;
ขณฺฑโต จ วิชานีโย, ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
ตตฺถ ธมฺมกมฺมปถโต วินิจฺฉโย วุตฺตนโยว. อารมฺมณโต ปเนตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทิตํตํวีติกฺกมิตพฺพวตฺถารมฺมณานิ. สมาทานโต เอกสฺส สนฺติเก วา สยเมว วา ‘‘ปฺจ สีลานิ อธิฏฺหามี’’ติ เอกโต วา ปาฏิเอกฺกํ วา สมาทิยนฺเตน เอตานิ สมาทินฺนาเนว โหนฺติ. ปโยคโต ปน สพฺพานิปิ สาหตฺถิกปโยคาเนว. ขณฺฑโต คหฏฺา ยํ ยํ วีติกฺกมนฺติ, ตํ ตเทว ขณฺฑํ โหติ, เนตเร. คหฏฺา อนิพทฺธสีลา โหนฺติ, ยํ ยํ สกฺโกนฺติ, ตํ ตเทว โคเปนฺติ. สามเณรานํ ปน เอกสฺมึ วีติกฺกมิเต สพฺพานิปิ ภิชฺชนฺตีติ เอวํ วิชานีโย ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย.
สิกฺขาปทวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกาย ¶ อตฺถโต ตาว – จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ จตฺตาโร ปเภทา. นิทฺเทเส ปน ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฺปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. ๗๑๘) าณวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา าณสฺเสว, น อฺสฺส กสฺสจีติ เวทิตพฺพํ. อตฺถปฏิสมฺภิทาติ อตฺถวิสยาณปฺปเภทา, อตฺถปฺปเภทสลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถตาวเสน อตฺเถ ปเภทคตํ าณนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ อตฺโถติ เหตุผลํ. โส หิ เหตุวเสน อรณียโต คนฺตพฺพโต, อุปฺปาเทตพฺพโต จ ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ¶ ปเนโสปิ ปฺจวิโธ โหติ ยํ กิฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ.
ธมฺโมติ ปจฺจโย, โส หิ ผลํ วิทหติ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ เจว ปาเปติ จาติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปเนโสปิ ปฺจวิโธ โหติ โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ.
นิรุตฺตีติ ยถาวุตฺตานํ ธมฺมานํ, อตฺถานฺจ วาจโก สภาวนิรุตฺติสงฺขาโต สทฺโท. อิมา ธมฺมตฺถนิรุตฺติโย อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา นาม.
เอตฺถ จ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา, น ปฺตฺตารมฺมณา, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิกํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา เวทโน’’ติอาทิกํ ปน ‘‘น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ. สภาวนิรุตฺตีติ (วิภ. อฏฺ. ๗๑๘) จ มาคธิกา ภาสา, ยาย สมฺมาสมฺพุทฺธา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺติ, พฺรหฺมาโน จ อคามเก อรฺเ กิฺจิ วจนํ อสุตฺวา วฑฺฒิตทารกา จ อตฺตโน ธมฺมตาย ภาสนฺติ, ยา จ อปาเยสุ มนุสฺเส เทวโลเก เจว มาคธภาสา อุสฺสนฺนา, ปจฺฉา จ ตโต อนฺธกโยนกทมิฬาทิเทสภาสา เจว สกฺกตาทิอฏฺารสมหาภาสา จ นิพฺพตฺตา, สา หิ ยสฺมา อิตราสุ ภาสาสุ ปริวตฺตนฺตาสุปิ น ปริวตฺตติ, สพฺพกาลํ อตฺตโน สภาเว เอว ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยา พฺรหฺมโวหาโร, อริยโวหาโรติ จ วุจฺจติ, ตาย ปน มาคธภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปฺโจ ¶ ¶ . โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเต เอว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺาติ. อฺาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหํ ตํ เตสํ จิตฺตํ สหสา นาโรหติ, กิจฺเฉน อุคฺคเหตพฺพํ โหติ, ปุถุชฺชนานฺจ สกลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิสมฺภิทาปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปตฺโต นาม นตฺถิ, ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อฺํ สทฺทํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตเภทโต ชานาติ, น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน เอตมฺปิ ชานิสฺสติ, น เจตํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปฏิภานนฺติ ธมฺมตฺถาทิวิสยํ สพฺพตฺถกาณํ, ตํ าณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปเภทคตํ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา นาม, อิมา จตสฺโสปิ ปฏิสมฺภิทา อธิคเมน ปริยตฺติอุคฺคหเณน สกฺกจฺจธมฺมสฺสวเนน อตฺถปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคนาติ ปฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ, เสขภูมิยํ, อเสขภูมิยฺจาติ ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺโถ.
ธมฺมเภโท ปเนตฺถาปิ วิภงฺคนเย ปากโฏ ภวิสฺสติ. วิภงฺคนเยสุ หิ ตีสุปิ ธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทา ติสฺโสปิ กามาวจรชวนสมฺปยุตฺตาณานํ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธึ นานปฺปการโต วิภตฺตา. อตฺถปฏิสมฺภิทา ปน เตสํ าณานฺเจว อฏฺโลกุตฺตรจิตฺตสมฺปยุตฺตานฺจ วเสน ตพฺพิสยปฺปเภเทน สทฺธึ. โลกุตฺตราณานิปิ หิ มคฺคปฺปตฺตพฺพตาย อตฺถภูตนิพฺพานารมฺมณตฺตา ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ วุจฺจติ.
ปฺหาปุจฺฉเก ปน สิยา กุสลา, สิยา อพฺยากตา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สิยา วิปากธมฺมธมฺมา, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปริตฺตา, อตฺถปฏิสมฺภิทา สิยา ปริตฺตา, สิยา อปฺปมาณา ¶ , นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปริตฺตารมฺมณา, พหิทฺธารมฺมณา จ, เสสา ติธาปิ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว, อตฺถปฏิสมฺภิทา ติธาปิ น วตฺตพฺพา จ, อนิทสฺสนอปฺปฏิฆา, เหตู, สเหตุกา, ติสฺโส ปฏิสมฺภิทา สอุตฺตรา, อตฺถปฏิสมฺภิทา ทฺวิธาปิ, อรณา จาติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปฏิสมฺภิทาวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
าณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
าณวิภงฺคมาติกาย ¶ ปน อตฺถโต ตาว – เอกวิเธนาติ เอกปฺปกาเรน, เอกโกฏฺาเสน วา. าณวตฺถูติ เอตฺถ ปน าณฺจ ตํ วตฺถุ จ นานปฺปการานํ สมฺปตฺตีนนฺติ าณวตฺถุ. ปฺจ วิฺาณาติ จกฺขุวิฺาณาทีนิ ปฺจ. น เหตู อเหตุกาติอาทีสุ เหฏฺา เหตุทุกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิจ เหตุทุกาทีสุ ปฺจ วิฺาณา เหตู ธมฺมาติ วา สเหตุกา ธมฺมาติ วา น วตฺตพฺพา, เอกนฺเตน ปน น เหตู เอว, อเหตุกา เอวาติ. เอวํ ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา’’ติ อิมินา อุปริ เอกวิธปริจฺเฉทาวสาเน วกฺขมาเนน สมฺพนฺโธติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ จ อเจตสิกาติ จิตฺตานิ เอว ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตานํ อิธ อปรามฏฺตฺตา.
อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณาติ ขณปจฺจุปฺปนฺนวเสน อนาคตปฏิกฺเขโป. น หิ ตานิ อนาคเตสุ ปฺจสุ วตฺถารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณาติ สหุปฺปตฺติปฏิกฺเขโป. น หิ ตานิ สหุปฺปนฺนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. อชฺฌตฺติกวตฺถุกาติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตภูเต ปฺจ ปสาเท วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกา. เอตฺถ จ ปฺจ วิฺาณา สยมฺปิ อชฺฌตฺติกา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา จ, มโนวิฺาณํ ¶ หทยนิสฺสิตํ อชฺฌตฺติกํ, พาหิรวตฺถุกํ, ปฺจวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, อชฺฌตฺติกวตฺถุกา, มโนวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธา พาหิรา, พาหิรวตฺถุกาติ เอวํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ.
อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณาติ อนิรุทฺธวตฺถารมฺมณา. น หิ ตานิ นิรุทฺธวตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. นานาวตฺถุกา นานารมฺมณาติ ตานิ ยถากฺกมํ จกฺขุรูปาทินิยเตเกกวตฺถารมฺมณตาย อฺมฺํ ภินฺนวตฺถุกา, ภินฺนารมฺมณา จ. น หิ จกฺขุวิฺาณํ จกฺขุํ มฺุจิตฺวา โสตาทีสุ อฺตรํ วตฺถุํ กตฺวา รูปํ มฺุจิตฺวา สทฺทาทีสุ อฺตรารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, น อิตรานิ เจตรานิ. น อฺมฺสฺส โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภนฺตีติ อิมินา จ เนสํ นานารมฺมณตํเยว วิภาเวติ. น อสมนฺนาหารา อุปฺปชฺชนฺตีติ อนาวชฺชเน น อุปฺปชฺชนฺติ, ปฺจทฺวาราวชฺชเนน อนาวชฺชิเต วิสเย น อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. น อมนสิการาติ ตเมเวตฺถ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ. น อพฺโพกิณฺณาติ อฺมฺํ นิรนฺตรา หุตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ. น อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกกฺขเณปิ สห น อุปฺปชฺชนฺติ. น ¶ เกวลฺจ เอตานิ, อฺานิปิ วิฺาณานิ ทฺเว วา ตทุตฺตรึ วา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอเกกเมว ปน วิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. ยถาห – ‘‘อฺํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อฺํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๑๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๙; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๓๖๘; วิภ. อฏฺ. ๕๒๓). น อฺมฺสฺส สมนนฺตราติ อิมินา อนพฺโพกิณฺณตาย เอว วิภาวนา.
อนาโภคาติ อนาวชฺชนภูตา อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา อาวชฺชนกิจฺจํ กาตุํ น สมตฺถาติ อตฺโถ. น กฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑-๒) เอวํ วุตฺตํ เอกมฺปิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ โกจิปิ ปุคฺคโล น ปฏิวิชานาติ, เตหิ วิฺาเณหิ น สาเธตีติ อตฺโถ. อฺตฺร ¶ อภินิปาตมตฺตาติ เปตฺวา รูปาทิอารมฺมณานํ อภินิปาตมตฺตํ อาปาถคมนมตฺตํ, พฺยตฺตตโรปิ ปุคฺคโล ปฺจวิฺาเณหิ อาปาถคตารมฺมณปฏิวิชานนมตฺตโต อฺํ กุสลากุสลปฏิวิชานนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ.
ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สมนนฺตราปีติ มโนธาตุยาปิ. อปิ-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน น เกวลํ มโนธาตุยาว, ตโต ปเรหิปิ ปฺจทฺวาริกวิฺาเณหิ ตทารมฺมณปริโยสาเนหิ น กิฺจิ กุสลากุสลํ ธมฺมํ ปฏิวิชานาตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ คเหตพฺโพ. กิฺจาปิ ปฺจทฺวาเร กุสลากุสลาทีนิ ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถาปิ ตานิ โมฆปุปฺผานิ วิย อพฺโพหาริกานีติ ทฏฺพฺพานิ. น กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. น หิ ปฺจทฺวาริกวิฺาเณหิ คมนาทีสุ กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, น กายวจีกมฺมํ ปฏฺเปติ, น วิฺตฺตึ วา สมุฏฺาเปติ, น กุสลากุสลํ ธมฺมํ สมาทิยติ, น โลกิยโลกุตฺตรํ สมาธึ สมาปชฺชติ, น ตโต วุฏฺาติ, น ภวโต จวติ, น ภวนฺตเร อุปฺปชฺชติ, สพฺพมฺเปตํ กิจฺจํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว โหติ. ยถา เจเตสํ เอตานิ กิจฺจานิ นตฺถิ, เอวํ นิยาโมกฺกมนาทีนิปิ. น หิ โกจิ ปฺจทฺวาริกชวเนหิ มิจฺฉตฺตนิยามํ, สมฺมตฺตนิยามํ วา โอกฺกมติ, น เจตานิ นามโคตฺตํ วา กสิณาทิปฺตฺตึ วา ติลกฺขณาทึ วา อารพฺภ ภวนฺติ. น สุปตีติอาทีสุ สพฺเพหิ ปฺจทฺวาริกจิตฺเตหิ น นิทฺทํ โอกฺกมติ, น กิฺจิ สุปินํ ปสฺสติ. นิทฺทายนฺตสฺส หิ อินฺทฺริเยสุ มหาปทีปตุริยสทฺทาทิโอฬาริเกหิปิ รูปาทิปฺจารมฺมเณหิ ฆฏฺฏิเตสุ ปมํ ปฺจทฺวาริกานิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตุํ น สกฺโกนฺติ, มโนทฺวาริกเมว อาวชฺชนํ สกฺโกติ, ตสฺมิฺจ อุปฺปนฺเน มโนทฺวาริกชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ ¶ โอตรติ. ทุติยวาเร ปน ปฺจทฺวาริกอาวชฺชเนสุ ยํ กิฺจิ ยถารหํ ¶ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, ตโต ตทารมฺมณปริโยสานานิ ตํตํทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ยถากฺกมํ ปวตฺติตฺวา ภวงฺคํ โอตรนฺติ. ตติยวาเร ปน มโนทฺวาริกาวชฺชนชวนานิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมึ ขเณ รูปาทิปฺจารมฺมณววตฺถานํ โหติ, สตฺโต จ นิทฺทาย ปฏิพุทฺโธติ, เอวํ มโนทฺวาริกจิตฺเตเนว ปฏิพุชฺฌติ.
สุปินมฺปิ หิ เตเนว ปสฺสติ, น ปฺจทฺวาริเกน, ตฺจ ปเนตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วา. อิเมสํ ปน สํสคฺคสนฺนิปาตโตปิ พหุธา ปปฺเจนฺติ. ตตฺถ ยํ วาตปิตฺตาทิธาตุกฺโขภโต, อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ. ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วา. กุทฺธา หิ เทวตา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติ. ยํ ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โพธิสตฺตโกสลราชาทีนํ ปฺจโสฬสมหาสุปินานิ วิย. ตฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ, น อเสขา ปหีนวิปลฺลาสตฺตา. กึ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ ปฏิพุทฺโธ วา? กิฺเจตฺถ, ยทิ สุตฺโต ปสฺสติ, สุปินสฺส กุสลาทิสภาวโต, ภวงฺคสฺส จ ตทภาวา อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติ. อถ ปฏิพุทฺโธ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน กตสฺส อพฺโพหาริกสฺสาปิ วีติกฺกมสฺส สพฺโพหาริกสฺเสว เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนาปตฺติ น สิยาติ วินยวิโรโธ อาปชฺชติ. ปการนฺตโร จ นตฺถิ, เยน สุปินํ ปสฺเสยฺยาติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติ ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. ๕.๓.๕) วจนโต, ยา ปน นิทฺทา มกฺกฏนิทฺทา วิย ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ตํ กปิมิทฺธํ, เตน ¶ สุตฺโต สุปินํ ปสฺสติ, ตสฺมา สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ, อาวชฺชนตทารมฺมณวเสน อพฺยากโตปิ, สุปิเน จ กตํ กุสลากุสลทุพฺพลตาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ปวตฺเต เวทนียํ ปน โหติ. ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา’’ติ เอตฺถ โย ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ยถาวุตฺโต น เหตุกฏฺโ, อเหตุกฏฺโ…เป… น สุปินํ ปสฺสนฏฺโ, โส ยาถาวฏฺโ, ตํตํยาถาวตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปฺา. เอวํ เอกวิเธน าณวตฺถูติ เอวํ วุตฺเตน เอเกน ปกาเรน เอเกน อากาเรน, เอกโกฏฺาเสน าณวตฺถุ โหตีติ.
เอกกํ นิฏฺิตํ.
ทุเกสุ ¶ อตฺถชาปิกาติ เอตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค วุตฺเตสุ ปฺจสุ อตฺเถสุ ยถานุรูปํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ อตฺถชาปิกา, จตุภูมกกุสลจิตฺเตสุ เจว อเสขานํ อภิฺาสมาปตฺตีนํ ปริกมฺมาทิภูตกามาวจรกิริยาจิตฺเตสุ จ สมฺปยุตฺตา ปฺา. ตาสุ หิ ยสฺมา กุสลสมฺปยุตฺตาว ปฺา อตฺตโน อตฺตโน ภูมิปริยาปนฺนํ วิปากสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ. กามาวจรกิริยาสมฺปยุตฺตา ปน ปริกมฺมาทิภูตา อภิฺาสมาปตฺติกิริยา อรหตฺตผลสงฺขาตํ อตฺถํ ชาเปติ ชเนติ, ตสฺมา เอตา อตฺถชาปิกาติ วุตฺตา. อฏฺกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตาปิ ตีสุ ภูมีสุ กิริยชวนปฺา อนนฺตราทิปจฺจยวเสน อตฺตโน อนนฺตรํ กิริยตฺถํ ชาเปตีติ ‘‘อตฺถชาปิกา’’ตฺเวว วุตฺตา. ชาปิตตฺถา ปฺาติ สหชาตํ วิปากตฺถํ ชาเปตฺวา ิตา, อตฺตโน วา การเณหิ ชาปิตา ชนิตา ปวตฺติตา สยมฺปิ อตฺถภูตาติ ชาปิตตฺถา. จตุภูมกวิปาเกสุ จ กิริยาภิฺาสมาปตฺตีสุ จ สมฺปยุตฺตา ปฺา. อฏฺกถาสุ ปน ปาฬิยํ อวุตฺตา เสสกิริยาสมฺปยุตฺตาปิ ปฺา ยถาสกํ การเณหิ ชาปิตา, สยฺจ อตฺถภูตาติ ¶ ‘‘ชาปิตตฺถา’’ตฺเวว วุตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ทุกํ นิฏฺิตํ.
ติเกสุ ปน จินฺตามยตฺติเก ปรโต อทิสฺวา อสุตฺวาว อตฺตโน ธมฺมตาย ‘‘เอวํ สติ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ จินฺตามยอนุพุทฺธิยา อุปฺปาทิตา อนวชฺชกมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺาเนสุ ปฺา เจว กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกาณฺจ จินฺตามยา นาม ปฺา. ตตฺถ วฑฺฒกิกมฺมปุปฺผฉฑฺฑกกมฺมาทิ หีนฺเจว กสิวาณิชฺชาทิ อุกฺกฏฺฺจ กมฺมเมว กมฺมายตนํ. นฬการเปสการสิปฺปาทิ หีนฺเจว มุทฺทาคณนาเลขาทิ อุกฺกฏฺฺจ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ. นาคมณฺฑลปริตฺตาทิ ธมฺมิกวิชฺชาว วิชฺชาฏฺานํ. เตสุ จินฺตาพเลเนว อุปฺปนฺนา ปฺา. โพธิสตฺตาทโย หิ สตฺตหิตาย อทิฏฺํ อสุตํ ตํตํอนวชฺชกมฺมสิปฺปตทุปกรณกรณปฺปการฺจ าณพเลน จินฺเตตฺวา นิปฺผาเทนฺติ. นาคมณฺฑลปริตฺตาทิวิชฺชมฺปิ อุปฺปาเทนฺติ, เอวํ กตานิปิ ตานิ ปุพฺเพ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสิปฺปสทิสาเนว โหนฺติ. กมฺมสฺสกตาณํ นาม กุสลกมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อกุสลํ โน สกนฺติ เอวํ ชานนปฺา. อถ วา กุสลกมฺมเมว สตฺตานํ สกํ ตทายตฺถวุตฺติตาย, นาฺนฺติ เอวํ ชานนปฺาปิ. สจฺจานุโลมิกํ าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ตํ หิ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติ. อิทมฺปิ หิ าณทฺวยํ ปรโต อสุตฺวา จินฺตาพเลน อุปฺปาทิตํ จินฺตามยาณเมว โหติ. อิทฺจ น เยสํ เกสฺจิ สตฺตานํ อุปฺปชฺชติ, อภิฺาตานํ ปน ปฺุวนฺตานํ มหาสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติ. ตตฺถาปิ สจฺจานุโลมิกาณํ ปจฺฉิมภวิกานํ ทฺวินฺนฺเว โพธิสตฺตานํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. สุตมยา ปฺาติ ปรโต สุตฺวา สุตวเสน อุปฺปาทิตา ยถาวุตฺตกมฺมายตนาทิปฺาว. ปรโต อสุตฺวา ¶ ปน กมฺมายตนาทิ ปเรน กยิรมานํ, กตํ วา ทิสฺวา ¶ อุคฺคเหตฺวา วา ปฏิลทฺธาปิ ปฺา ‘‘สุตมยา’’ตฺเวว วุจฺจติ. ตทุภยาปิ จินฺตามยา, สุตมยา จ กามาวจราว. ภาวนามยา ปน ปฺา จินฺตามยวเสน, สุตมยวเสน วา ปวตฺติตกามาวจรปุพฺพภาคภาวนานิปฺผตฺติยา สมุปฺปนฺนา มหคฺคตโลกุตฺตรชวนปฺา.
ทานมยตฺติเก เทยฺยธมฺมปริจฺจาควเสน ปวตฺตา ทานมยา, สีลปูรณวเสน ปวตฺตา สีลมยา, ตทุภยาปิ กามาวจราว. ภาวนามยา ปเนตฺถ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา จตุภูมกปฺา. นิทฺเทเส ปนสฺส กิฺจาปิ ‘‘สมาปนฺนสฺส ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘) เอวํ มหคฺคตโลกุตฺตรปฺาว วุตฺตา, ตถาปิ ตํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. กามาวจรานํ ปน ปุพฺพภาคภาวนานํ, อนุสฺสติอุปจารภาวนานฺจ ภาวนามเย สงฺคโหติ ทฏฺพฺพํ. ปุริมตฺติเก ปเนตาสํ จินฺตามเย สงฺคหิตตฺตา ภาวนามเย อสงฺคโห, ตตฺถาปิ ภาวนาพลนิปฺผนฺนานเมว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อธิสีลตฺติเก ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิปสฺสนาเหตุตฺตา เสสสีลโต อธิกํ สีลนฺติ อธิสีลํ, ตสฺมึ สมฺปยุตฺตา ปฺา อธิสีเล ปฺา. วิปสฺสนาปาทิกา ปน อฏฺ สมาปตฺติโย เสสจิตฺเตหิ อธิกตฺตา อธิจิตฺตํ, ตสฺมึ ปฺา อธิจิตฺเต ปฺา, จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโ. สวิปสฺสนา ปน มคฺคผลปฺา เสสาหิ อธิกตฺตา อธิปฺา นาม. สา จ อธิปฺาย ปฺาติ เทสนาย สมรสตาย วุตฺตา. สีลาทโย ‘‘สีลํ จิตฺตํ ปฺา, อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺา’’ติ ปจฺเจกํ ทุวิธา โหนฺติ. เตสุ ปุริมา ปฺจสีลทสสีลานิ, วฏฺฏปาทิกอฏฺสมาปตฺติโย, นิพฺเพธภาคิยกมฺมสฺสกตปฺา จ ยถากฺกมํ โหนฺติ. เต จ ธมฺมา อนุปฺปนฺเนปิ ตถาคเต โพธิสตฺตานํ, ตาปสปริพฺพาชกานํ, จกฺกวตฺติราชาทีนฺจ ¶ กาเล ปวตฺตนฺติ, ปจฺฉิมา ปน วุตฺตาวเสสา อุปฺปนฺเน เอว ตถาคเต วิตฺถาริกา โหนฺติ, โน อนุปฺปนฺเนติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ รตนตฺตเย ทานาปจายนาทิวเสน, สรณคมนสทฺธมฺมสวนาทิวเสน จ ปวตฺตา วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตา กุสลธมฺมาปิ อธิสีลอธิปฺาสุ คหิตา เอวาติ คเหตพฺพา.
อายโกสลฺลตฺติเก ¶ อาโยติ วฑฺฒิ, สา อกุสลาทิอนตฺถหานิโต, กุสลาทิอตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปาโยติ อวฑฺฒิ, สาปิ กุสลาทิอตฺถหานิโต, อกุสลาทิอนตฺถุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. เตสุ โกสลฺลํ, กุสลสภาวา ปฺา. อปายโกสลฺลํ ปฺวโต เอว ‘‘เอวํ มนสิการาทิปฺปวตฺติยํ อวฑฺฒิ อุปฺปชฺชติ, วฑฺฒิ ปริหายตี’’ติ ตฺวา ตทุภยปฏิปตฺติสมฺภวโต. อุปายโกสลฺลนฺติ อตฺร อุปาโย อจฺจายิกกิจฺจาทีสุ านุปฺปตฺติกอุปายชานนปฺา, ติวิธาปิ เจตา กามาวจรปฺาติ เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ติกํ นิฏฺิตํ.
จตุกฺเกสุ ปน ปเม กมฺมสฺสกตาณํ สจฺจานุโลมิกํ าณฺจ วุตฺตเมว, อิธ ปน เปตฺวา สจฺจานุโลมิกาณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตาณนฺติ เวทิตพฺพํ. จตูสุ มคฺเคสุ, ผเลสุ จ ปฺาว มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ผลสมงฺคิสฺส าณฺจาติ.
สจฺจจตุกฺเก อริยมคฺคผลปฺาว จตูสุ สจฺเจสุ เอกปฏิเวธวเสน ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตูสุ าเนสุ คหิตา. กิฺจาปิ หิ กามาวจราณมฺปิ จตูสุ สจฺเจสุ อารมฺมณวเสน ปวตฺตติ, ปฏิเวธกิจฺจวเสน ปน อิธาธิปฺเปตตฺตา ปาฬิยํ ตํ น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ธมฺมจตุกฺเก มคฺคผเลสุ ปฺา ธมฺเม าณํ นาม. เตสุ หิ มคฺคาณํ ตาว จตุสจฺจธมฺมานํ เอกปฏิเวธวเสน ชานนโต ‘‘ธมฺเม ¶ าณ’’นฺติ วุจฺจติ. ผลาณํ ปน นิโรธสจฺจวเสน ธมฺเม าณนฺติ เวทิตพฺพํ. มคฺคานุภาวนิพฺพตฺตํ ปน อตีตานาคเตสุ สจฺจปฏิเวธนยสงฺคหณวเสน ปวตฺตํ ปจฺจเวกฺขณาณํ อนฺวเย าณํ นาม. ตสฺส จ เยหิ นเยหิ อริยา อตีตมทฺธานํ จตุสจฺจธมฺมํ ชานึสุ, เตปิ อิมฺเว จตุสจฺจํ เอวเมว ชานึสุ, อนาคตมทฺธานมฺปิ ชานิสฺสนฺตีติ เอวํ ชานนวเสน ปวตฺติ อากาโร เวทิตพฺโพ. สราคาทิวเสน ปรจิตฺตปริจฺเฉทาณํ ปริเย าณํ นาม. ธมฺมนฺวยปริยาณานิ ปน เปตฺวา สพฺพโลกิยปฺาาณนฺติ สมฺมตตฺตา สมฺมุติมฺหิ าณนฺติ สมฺมุติาณํ นาม.
อาจยจตุกฺเก กามาวจรกุสเล ปฺา อาจยาย โน อปจยาย. สา หิ จุติปฏิสนฺธึ ¶ อาจิโนติ เอว, โน อปจิโนติ. มคฺคปฺา ปน อปจยาย โน อาจยาย. รูปารูปกุสลปฺา อาจยาย เจว อปจยาย จ. สา หิ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลเส จ ตมฺมูลเก จ วิปากธมฺเม อปจิโนติ. เสสา อพฺยากตา ปฺา เนวาจยาย โน อปจยาย.
นิพฺพิทาจตุกฺเก รูปาวจรปมชฺฌานปฺา นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย. สา หิ กามวิเวเกน ปตฺตพฺพตฺตา กิเลสนิพฺพิทาย ปวตฺตติ, อภิฺาปาทกภาวํ ปน อปฺปตฺตตาย เนวาภิฺาปฏิเวธาย สํวตฺตติ. จตุตฺถชฺฌานปฺา ปฏิเวธาย โน นิพฺพิทาย. สา หิ อภิฺาปาทกภาเวนาปิ อภิฺาภาวปฺปตฺติยาปิ ปฏิเวธาย สํวตฺตติ. ปมชฺฌานกฺขเณ เอว นีวรณนิพฺพินฺทนตฺตา โน นิพฺพิทาย. ทุติยตติยชฺฌานปฺา ปน โสมนสฺสสหคตตาย ปมชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา อวิตกฺกตาย จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสิตา วา กาตพฺพา. มคฺคปฺา ปน นิพฺพิทาย เจว ปฏิเวธาย จ. เอตฺถ หิ จตุสจฺจปฏิเวธวเสน นิพฺพิทาย เจเวตาสํ ฉฬภิฺาปฺปตฺติยา ปฏิเวธาย จ สํวตฺตนํ เวทิตพฺพํ. เสสา โลกิยโลกุตฺตรา ¶ ปฺา เนว นิพฺพิทาย โน ปฏิเวธาย.
หานภาคิยจตุกฺเก หานํ ภชตีติ หานภาคินี, เอวํ เสเสสุปิ. นิพฺเพโธติ เจตฺถ อริยมคฺโค ตนฺนิพฺพตฺตกวิปสฺสนาปาทกตฺตา. นิพฺเพธภาคินีติ จตูสุปิ าเนสุ รูปารูปกุสลปฺาว วุตฺตา. ตานิ หิ อตฺตโน สภาวา ปริหายิตฺวา เหฏฺา โอโรหณปจฺจยภูตา หานภาคินี. อุปนิชฺฌานปจฺจยภูตา วิเสสภาคินี, ตํ ปน ฌานนิกนฺติยา พลวตาย วิเสสํ, หานึ วา อนุสฺสุกฺกิตฺวา ิติโกฏฺาสิกา ิติภาคินี, อริยมคฺคปทฏฺานวิปสฺสนาปาทกภูตาว นิพฺเพธภาคินี จ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาว. จตสฺโส ปฏิปทาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทโย เหฏฺา วุตฺตาว. จตฺตาริ อารมฺมณานีติ ปริตฺตา, ปริตฺตารมฺมณาติอาทิกา เหฏฺา วุตฺตนยาว. ชรามรณาทิจตุกฺเกสุปิ มคฺคาณวเสเนว จตสฺโส โยชนา วุตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
จตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
ปฺจเกสุ ¶ ปน ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธีติ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปฺจหิ าณงฺเคหิ สมนฺนาคโต สมาธิ. ตตฺถ ปีตึ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา นาม, สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโตผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยาณํ เจโตผรณตา นาม. อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นาม. เอตฺถ จ ปีติผรณตา, สุขผรณตา จ ทฺเว ปาทา วิย, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา จ ทฺเว ¶ หตฺถา วิย, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย, อภิฺาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย. อิติ ภควา ปฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธึ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสติ. อิมินา จ สมาธินา องฺคานิ ปฺจ าณงฺคานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธีติ –
‘‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชติ, ‘อยํ สมาธิ อริโย นิรามิโส’ติ…เป… ‘มหาปุริสเสวิโต’ติ…เป… ‘สนฺโต ปณีโต ปฏิปสฺสทฺธิลทฺโธ เอโกทิภาวาธิคโต น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต’ติ…เป… ‘โส โข ปนาหํ อิมํ สมาธึ สโตว สมาปชฺชามิ, สโต วุฏฺหามี’ติ ปจฺจตฺตฺเว าณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (วิภ. ๘๐๔) –
เอวํ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ ปฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ ยุตฺโต อรหตฺตผลสงฺขาโต สมาปตฺติผลสมาธิ. โส เอวํ หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส เจว อตฺตนา สมุฏฺาปิตมฺปิ ปณีตรูเปน ผุฏฺสกลกายตาย ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิตกาเล อติปณีตํ กายวิฺาณสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก อุปฺปชฺชติ, อิมินาปิ ปริยาเยน อายตึ สุขวิปาโกติ เอกํ องฺคํ, กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสติ เอกํ, พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโสติ เอกํ, องฺคารมฺมเณ สนฺตตาย, สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต อตปฺปนียฏฺเน ปณีโต ¶ กิเลสปฏิปสฺสทฺธิภาวสฺส ลทฺธตฺตา ปฏิปสฺสทฺธลทฺโธ ¶ เอโกทิภาเวน จ อธิคโต อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต. ปุคฺคลสฺสายํ สมาธีติ เอวํ ขีณาสวสฺส สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน อิมํ สมาธึ สโตว สมาปชฺชติ, อุฏฺหติ จาติ เอกมงฺคนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สพฺพาการโต ยุตฺตตฺตา ‘‘ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ วุจฺจติ.
ปฺจกํ นิฏฺิตํ.
ฉกฺเก ฉสุ อภิฺาสุ ปฺาติ อิทฺธิวิเธ าณํ, ทิพฺพโสตธาตุยา าณํ, เจโตปริเย าณํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ าณํ, จุตูปปาเต าณํ, อาสวานํ ขเย าณนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉฬภิฺาจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ าณานิ. เตสุ ปจฺฉิมํ โลกุตฺตรํ, เสสานิ รูปาวจรปฺจมชฺฌานิกานีติ.
ฉกฺกํ นิฏฺิตํ.
สตฺตเก สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ปจฺจเวกฺขณาณํ เอกํ, ‘‘อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขารา’’ติ เอกนฺติ ทฺเว าณานิ, เอวํ อตีเตปิ ทฺเว, อนาคเตปิ ทฺเวติ ฉ, ตํ ฉพฺพิธมฺปิ าณํ ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทินา ปจฺจเวกฺขณาเณน สทฺธึ สตฺต าณานิ. เอวํ เสเสสุปิ ชาติปริโยสาเนสุ จาติ เอวํ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ กาลตฺตเยปิ อนฺวยพฺยติเรกาณํ เตสํ วยทสฺสนาณสฺส จ วเสน สตฺต สตฺต กตฺวา สตฺตสตฺตติ าณานิ.
สตฺตกํ นิฏฺิตํ.
อฏฺกํ สุวิฺเยฺยเมว.
นวเก นวสุ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ปฺาติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส อนุปฏิปาฏิยา วิหาตพฺพโต อุปฺปาเทตพฺพโต อนุปุพฺพวิหารสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ ¶ สมฺปยุตฺตา ¶ อฏฺ ปฺา เจว ตทนนฺตรํ นิโรธํ ผุสิตฺวา วุฏฺิตสฺส นิโรธํ สนฺตโต ปจฺจเวกฺขณาณฺจาติ นว.
นวกํ นิฏฺิตํ.
ทสเก ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสีอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา อาคตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ตถาคตพลานีติ อฺเหิ อสาธารณานิ ตถาคตสฺเสว พลานิ, ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลานิ ปฺุุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตานิ พลานีติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลํ, าณพลฺจ. เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ –
‘‘กาฬาวกฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;
คนฺธมงฺคลเหมฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติ. (วิภ. อฏฺ. ๗๖๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๘; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๒๒; อ. นิ. ๑๐.๒๑; อุทา. อฏฺ. ๗๕; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๓๙; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๔๔; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๑);
อิมานิ หิ ทส หตฺถิกุลานิ. ตตฺถ กาฬาวกนฺติ ปกติหตฺถิกุลํ, ยํ ทสนฺนํ ปุริสานํ กายพลํ, ตํ เอกสฺส กาฬาวกหตฺถิโน พลํ, ยํ เตสํ ทสนฺนํ พลํ, ตํ เอกสฺส คงฺเคยฺยสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปณฺฑรสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ตมฺพสฺส, เตสํ ทสนฺนํ ปิงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ คนฺธหตฺถิโน, เตสํ ทสนฺนํ มงฺคลสฺส, เตสํ ทสนฺนํ เหมสฺส, เตสํ ทสนฺนํ อุโปสถสฺส, เตสํ ทสนฺนํ พลํ ฉทฺทนฺตสฺส, ยํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลํ, ตํ ตถาคตสฺส นารายณพลนฺติ วุจฺจติ. ตเทตํ ปกติหตฺถิคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสํ, ปุริสคณนาย ทสนฺนํ ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ. อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ. ยานิ ปน ทสพลจตุเวสารชฺชาทีนิ อเนกานิ าณสหสฺสานิ, เอตํ าณพลํ นาม. อิธาปิ าณพลเมว อธิปฺเปตํ. าณฺหิ อกมฺปิยฏฺเน, อุปตฺถมฺภนฏฺเน จ พลนฺติ วุตฺตํ.
เยหิ ¶ พเลหิ สมนฺนาคโตติ เยหิ ทสหิ าณพเลหิ อุเปโต. อาสภณฺานนฺติ เสฏฺฏฺานํ. อปิจ ¶ ควสตเชฏฺโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก วสโภ. วชสตเชฏฺโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺโก วสโภ, สพฺพควเสฏฺโ นิสโภ, เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห สพฺพปริสฺสยสโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภ, โส อิธ อุสโภติ อธิปฺเปโต. อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํ. อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ. านนฺติ ตสฺส นิสภพลสมนฺนาคตสฺส จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺานํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํ. ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺาเนน ติฏฺติ, เอวํ ตถาคโตปิ หิ ทสพลสมนฺนาคโต จตุเวสารชฺชปาเทหิ อฏฺปริสปถวึ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ อปฺปธํสิโย อจเลน าเนน ติฏฺติ, ตฺเจส ปฏิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ านํ ปฏิชานาตี’’ติ (วิภ. ๗๖๐).
ปริสาสูติ อฏฺสุ ปริสาสุ. สีหนาทํ นทตีติ เสฏฺนาทํ อภีตนาทํ, สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทติ. อยมตฺโถ สีหนาทสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. ยถา วา สีโห สหนโต จ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโตปิ โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานฺจ หนนโต ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส นาทํ นทติ.
พฺรหฺมจกฺกนฺติอาทีสุ พฺรหฺมนฺติ อุตฺตมํ วิสุทฺธํ. จกฺก-สทฺโท ปนายํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสาน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓๑) สมฺปตฺติยํ ทิสฺสติ. ‘‘ปาทตเลสุ จกฺกานิ ¶ ชาตานี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๕; ๓.๒๐๔; ม. นิ. ๒.๓๘๖) ลกฺขเณ. ‘‘จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๑) เอตฺถ รถงฺเค. ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๙) เอตฺถ อิริยาปเถ. ‘‘จกฺกํ ปวตฺตย สพฺพปาณิน’’นฺติ (ชา. ๑.๗.๑๔๙) เอตฺถ ทาเน. ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุรโหสี’’ติ (ที. นิ. ๓.๘๕) เอตฺถ รตนจกฺเก. ‘‘อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติ (ชา. ๑.๑.๑๐๔; ๑.๕.๑๐๓) เอตฺถ อุรจกฺเก. ‘‘ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๖) เอตฺถ ปหรณจกฺเก. ‘‘อสนิจกฺก’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๖๑; สํ. นิ. ๒.๑๖๒) เอตฺถ อสนิมณฺฑเล. ‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺก’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๖๒) เอตฺถ ธมฺมจกฺเก. อิธ ปน ธมฺมจกฺเก ปวตฺตติ.
ธมฺมจกฺกฺจ ¶ ทุวิธํ โหติ ปฏิเวธาณฺจ เทสนาาณฺจ. ตตฺถ ปฺาปภาวิตํ อตฺตโน อริยผลาวหํ โลกุตฺตรํ ปฏิเวธาณํ, กรุณาปภาวิตํ สาวกานํ อริยผลาวหํ กามาวจรํ เทสนาาณํ, อุภยมฺปิ ปเนตํ อฺเหิ อสาธารณํ พุทฺธานฺเว โอรสาณํ, ตํ ปวตฺเตติ อุปฺปาเทติ วิภาเวติ วิตฺถาริกํ กโรตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยานิ ทส าณานิ อาทิโต ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ นิกฺขิตฺตานิ, ตานิ วิตฺถาเรตุํ ‘‘กตมานิ ทส? อิธ ตถาคโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ านฺจ านโตติ การณฺจ การณโต. การณํ หิ ยสฺมา ตตฺถ ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา านนฺติ วุจฺจติ. อฏฺานฺจ อฏฺานโตติ อการณฺจ อการณโต. ยมฺปีติ เยน าเณน ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ านาานาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ นาม โหตีติ อตฺโถ. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. กถํ ปเนตฺถ ภควา านฺจ านโต, อฏฺานฺจ อฏฺานโต ¶ ยถาภูตํ ปชานาตีติ? อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย…เป… กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปิตรํ…เป… อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปทุฏฺจิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน ปเนตํ สพฺพํ กเรยฺยาติ านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตถา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชติ, เอโก ปน อุปฺปชฺชติ, านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ, ตถา ยํ กายทุจฺจริตาทีนํ ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิฏฺโ วิปาโก, สุจริตานฺจ อนิฏฺโ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ตพฺพิปรีโต ปน เนสํ วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติ านเมตํ วิชฺชตีติ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ านํ, อิตเร อฏฺานนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, เอตฺถ ปนายํ สงฺเขปโต อฏฺกถาวินิจฺฉโย. ‘‘สุขโต อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๗) ทิฏฺิวิปลฺลาสวเสน สุขโต คาหํ สนฺธาย วุตฺตํ, สฺาจิตฺตวิปลฺลาสวเสน ปน อริยสาวโกปิ กิเลสปริฬาหาภิภูโต มตฺตหตฺถิปริตาสิโต วิย, สุจิกาโม คูถกูปํ วิย กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺฉติ, อตฺตโต อุปคมนวาเร กสิณาทิปณฺณตฺติยา, นิพฺพานสฺส จ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘สงฺขาร’’นฺติ อวตฺวา ‘‘กฺจิ ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ.
มาตรนฺติอาทีสุ ¶ กิฺจาปิ อริยสาวโก สีสจฺเฉทํ ปาปุณนฺโตปิ กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย ปาณาติปาตํ, อทินฺนาทานาทีสุ วา ยํกิฺจิ ทุจฺจริตํ อปายเหตุภูตํ กาตุํ ภวนฺตเรปิ ¶ น สกฺโกติ, ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชตาทสฺสนตฺถเมตฺถ ปฺจานนฺตริยาเนว อุทฺธฏานิ. สาวชฺโช หิ ปุถุชฺชนภาโว, ยตฺร หิ นาม อานนฺตริยานิปิ กริสฺสตีติ. เอตฺถ จ มนุสฺสภูตสฺเสว มนุสฺสภูตํ ชนิกํ มาตรํ, ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหติ. ติรจฺฉานภูตํ ปน มาตรํ, ปิตรํ วา สยํ วา ติรจฺฉานภูโต มนุสฺสภูตํ, ติรจฺฉานภูตํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ, อานนฺตริยํ อาหจฺเจว ติฏฺติ. อรหนฺตมฺปิ มนุสฺสภูตเมว ฆาเตนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ. ตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเล ปหารํ ทตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ตสฺมึ เตเนว โรเคน มเตปิ อรหนฺตฆาตโก โหติ, น ยกฺขภูตํ อรหนฺตํ, เสสอริยปุคฺคเล วา มนุสฺสภูเตปิ ฆาเตนฺโต, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติ. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภฺุชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, เสสอริยปุคฺคเล มาเรนฺตสฺส อานนฺตริยํ นตฺถิ, กมฺมํ ปน ครุกํ โหติ. เอตฺถ จ เอฬกาทิจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ หิ อภิสนฺธินา เอฬกฏฺาเน นิปนฺนํ มาตรํ, ปิตรํ, อรหนฺตํ วา มาเรนฺโต อานนฺตริยํ ผุสติ, เอฬกาภิสนฺธินา วา มาตาทิอภิสนฺธินา วา เอฬกํ มาเรนฺโต อานนฺตริยํ น ผุสติ, มาตาทิอภิสนฺธินา เต เอว มาเรนฺโต ผุสเตว. เอส นโย โจรจตุกฺกาทีสุปิ.
โลหิตุปฺปาเท ตถาคตสฺส อเภชฺชกายตาย กุทฺธจิตฺตสฺส ปรสฺส อุปกฺกเมน จมฺมจฺเฉโท, โลหิตปคฺฆรณํ วา นตฺถิ, เทวทตฺเตน ปน ปวิทฺธสิลาโต ภิชฺชิตฺวา คตสกฺขลิกปฺปหาเรน วิย สรีรสฺส อนฺโตเยว เอกสฺมึ าเน ยถา ขุทฺทิกมกฺขิกาปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ วิสมํ สโมสรติ, ตถา กโรนฺตสฺส อานนฺตริยํ โหติ, น ปน ชีวกสฺเสว มุทุจิตฺเตน ทุฏฺโลหิตํ นีหริตฺวา ผาสุกํ กโรนฺตสฺส ¶ , ปฺุเมว ปนสฺส โหติ, ปรินิพฺพุเต ภควติ เจติยํ ภินฺทนฺตสฺส, โพธึ ฉินฺทนฺตสฺส, ธาตูสุ อุปกฺกมนฺตสฺส จ อานนฺตริยํ น โหติ, กมฺมํ ปน อานนฺตริยสทิสํ โหติ. โพธิรุกฺขสฺส ปน ถูปํ วา สธาตุกํ ปฏิมํ วา พาธยมานํ สาขํ, เจติยวตฺถุํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉนฺตํ โพธิมูลฺจ ฉินฺทิตฺวา หริตุํ วฏฺฏติ. สเจปิ สาขาย นิลีนา สกุณา เจติเย วจฺจํ ปาเตนฺติ, ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. ปริโภคเจติยโต หิ สรีรเจติยเมว มหนฺตตรํ. ธาตุนิธานรหิตํ ปฏิมาฆรํ วา โพธิฆรํ วา พาเธนฺตํ ¶ สาขํ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, โอโชหรณสาขํ, ปนสฺส ปูติฏฺานํ วา ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, สรีรปฏิชคฺคเน วิย ปฺุเมว โหติ.
สงฺฆเภเท สมานสํวาสสีมาย สมานสํวาสเก สงฺเฆ เอกโต ิเต วิสุํ วคฺคสงฺฆํ คเหตฺวา ปฺจหิ การเณหิ สงฺฆํ ภินฺทนฺตสฺส สงฺฆเภโท โหติ อานนฺตริยกมฺมฺจ. วุตฺตํ เหตํ ‘‘ปฺจหิ, อุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ. กตเมหิ ปฺจหิ? กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘). ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน. โวหรนฺโต กถยนฺโต ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ พหุสฺสุตาทิภาวํ, กถํ หิ นาม มาทิโส อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺย, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ โวหารานุสฺสาวเนหิ เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺมํ กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ ¶ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. เตสุ นิปฺผนฺเนสุปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน โวหารานุสฺสาวเนหิ จตฺตาโร วา อติเรเก วา ภิกฺขู สลากํ คาเหตฺวา วคฺคํ สงฺฆํ คเหตฺวา วิสุํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. อเภทปุเรกฺขารสฺส ปน สมคฺคสฺาย วฏฺฏติ. สมคฺคสฺาย หิ กโรนฺตสฺส เนว เภโท โหติ, น อานนฺตริยํ, ตถา ตโต อูนปริสาย กโรนฺตสฺส. วุตฺตํ เหตํ ‘‘เอกโต, อุปาลิ, จตฺตาโร โหนฺติ เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวตี’’ติอาทิ (จูฬว. ๓๕๑).
อิเมสุ ปน ปฺจสุ อานนฺตริเยสุ สงฺฆเภโท วจีกมฺมํ, เสสานิ กายกมฺมานิ, สพฺพาเนว โข ตานิ กายทฺวารโตปิ วจีทฺวารโตปิ สมุฏฺหนฺติ. สงฺฆเภโทปิ หิ หตฺถมุทฺทาย เภทํ กโรนฺตสฺส กายทฺวารโตปิ สมุฏฺาติ, สงฺฆเภโท เจตฺถ กปฺปฏฺิติโย. กปฺปวินาเส เอว หิ สงฺฆเภทโต มุจฺจติ, เสสานํ ปน ตถา นิยโม นตฺถิ. เยน จ ปฺจเปตานิ กมฺมานิ กตานิ โหนฺติ, ตสฺส สงฺฆเภโทว นิรเย วิปจฺจติ, เสสานิ ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ เอวมาทีสุ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. สงฺฆเภทาภาเว โลหิตุปฺปาโท, ตทภาเว อรหนฺตฆาโต ¶ , ตทภาเว มาตุฆาโต, ปิตุฆาโต วา, ตสฺมิมฺปิ สีลสมฺปนฺนตเร. ปุริมานิ เจตฺถ จตฺตาริ สพฺเพสํ คหฏฺปพฺพชิตานํ สาธารณานิ, สงฺฆเภโท ปน ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโนว, อสาธารโณ อฺเสํ, ภิกฺขุนีปิ หิ สงฺฆํ น ภินฺทติ, ปเคว อิตเร. ปฺจปิ เจตานิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานิ, โทสมูลานิ จาติ เวทิตพฺพานิ.
อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺยาติ เอตฺถ อริยสาวกสฺส อฏฺมภวาคหณํ เกน นิยามิตนฺติ? วิปสฺสนาย. ยสฺส หิ สา ¶ ติกฺขา, โส เอกํ เอว ภวํ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เอกพีชี นาม โหติ. ยสฺส มนฺทา, โส ทุติเย…เป… ฉฏฺเ วา ภเว อรหตฺตํ ปตฺวา โกลํโกโล นาม โหติ. ยสฺส ปน อติมนฺทา, โส สตฺตมํ ภวํ นาติกฺกมติ, ตตฺถ นิยเมน อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ. สเจปิ หิสฺส สตฺตเม ภเว นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺส มตฺถเก อสนิ วา ปพฺพตกูโฏ วา ปเตยฺย, ตสฺมิมฺปิ กาเล อรหตฺตํ ปตฺวาว ปรินิพฺพาติ. อุตฺตมโกฏิยา หิ สตฺตมภวานติกฺกมนฺเว สนฺธาเยว ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๖; ๒.๑๖๙; สํ. นิ. ๕.๙๙๘) วุตฺโตติ.
เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธาติอาทีสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬสงฺขาตํ ชาติเขตฺตํ เอกา โลกธาตุ นาม อาณาวิสยเขตฺเตสุ พุทฺธุปฺปตฺติสงฺกาย เอวาภาวโต. ตตฺถ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติปฏิเสธํ อกตฺวา ชาติเขตฺเต เอว กโต. เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา น อุปฺปชฺชนฺติ พุทฺธตฺตเหตูนํ อนาทิพุทฺธปรมฺปราทีนํ ตถาภาวา. ตโต เอว หิ สตฺตา นิรวเสสโต นิพฺพุตึ น ปาปุณนฺติ. ยทิ หิ สพฺพจกฺกวาเฬสุ พุทฺธา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, สพฺเพ สตฺตา อิโต ปุพฺเพ นิรวเสสโต นิพฺพุตึ ปาปุเณยฺยุํ, น จ ตํ อตฺถิ, ตสฺมา อนาทิพุทฺธปรมฺปราย วิวฏฺฏูปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ นิวาสภูเต อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เต เจตฺถาปิ ทุลฺลภา, เตสํ ทุลฺลภตฺตา เอเวตฺถ กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ พุทฺธุปฺปาทรหิตํ โหติ. ยทิ จ เต สุลภา ภเวยฺยุํ, เอกสฺมึ วิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺเยยฺเย จตุสฏฺิพุทฺธานมฺปิ อุปฺปชฺชิตุํ สกฺกา ภเวยฺย อนฺตรกปฺปสฺส พุทฺธนฺตรตฺตา. ภทฺทกปฺเปสุ เจตฺถ ปฺจ พุทฺธา เอว อุปฺปชฺชนฺติ. กถํ ปเนตฺถาปิ ทุลฺลภตรา จกฺกวาฬนฺตเรสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, พุทฺธานฺจ ทุลฺลภตา การณทุลฺลภตาย, ตสฺมา อิมสฺมิฺเว ¶ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ? เอตฺถาปิ น เทวพฺรหฺมโลเกสุ, มนุสฺสโลเก เอว ปน อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺเถว สพฺพโส ติวิธสทฺธมฺมาธารสฺส สงฺฆรตนสฺส ปาตุภาวโต, อิตรโลเกสุ นิรวเสสโต ปการาสมฺภวโต จ.
ยทิ ¶ หิ พุทฺธา เทวโลกาทีสุ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, มนุสฺสา ภเยน อุปสงฺกมิตุเมว น สกฺโกนฺติ, ปเคว ธมฺมสวนปพฺพชฺชาทึ กาตุํ, เตเนว อมฺหากํ โพธิสตฺโต อตฺตโน รูปกายานุภาวาทิสมฺปตฺติยา อุปฺปนฺนอมนุสฺสสงฺกากุตูหลํ ชนํ นิชฺฌาเปตุํ อุตฺตานเสยฺยกาทินิยาเมน วฑฺฒิตฺวา ทารปริคฺคหาทึ อกาสิ, เอวํ กตฺวา ปพฺพชิตมฺปิ นํ ราชคเห ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตปสฺเส นิสีทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชนฺตํ พิมฺพิสาโร นานปฺปการโต มนุสฺสภาวํ วิจินิตฺวาว อุปสงฺกมิตุํ วิสหิ, โน อฺถา. โลกนิตฺถารณตฺถาย หิ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, น อตฺตโน สกฺการาทิอตฺถาย, ตสฺมา มนุสฺเสสุ เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถาปิ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป เอว, ตตฺถาปิ อิมสฺมึ มชฺฌิมปเทเส เอว. น เกวลฺจ พุทฺธาว, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกมหาสาวกา จ จกฺกวตฺติอาทโย จ อฺเปิ ปฺุวนฺตสตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ.
อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปุเร ปุพฺพํ นาม, ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นาม, อุภินฺนมนฺตรา อปุพฺพํ อจริมํ นาม. เอตฺถนฺตเร อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นิวาริตา, ธาตุอนฺตรธาเน ปน ชาเต อฺสฺส อุปฺปตฺติ น นิวาริตา. กิฺจาปิ น นิวาริตา, อนฺตรกปฺปํ ปน เขเปตฺวาว อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
ปฺจ หิ อนฺตรธานานิ นาม อธิคมอนฺตรธานํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ ลิงฺคอนฺตรธานํ ธาตุอนฺตรธานนฺติ. ตตฺถ อธิคโมติ มคฺคผลาภิฺาปฏิสมฺภิทาโย, โส ¶ ปริหายมาโน ปฏิสมฺภิทาโต ปฏฺาย ปริหายติ. ปรินิพฺพานโต หิ วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ อภิฺา, ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกขีณาสวา โหนฺติ, ตโต อนาคามิโน, ตโต สกทาคามิโน, โสตาปนฺนา จ โหนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ อธิคโม อนนฺตรหิโตว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน โสตาปนฺนสฺส ชีวิตกฺขเยน อธิคโม อนฺตรหิโต นาม โหติ. อิทํ อธิคมอนฺตรธานํ.
ตโต มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘นตฺถิ ทานิ โน อริยธมฺมปฏิเวโธ’’ติ ฌานวิปสฺสนาสุ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา โกสชฺชพหุลา จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตํ รกฺขนฺโต อฺมฺํ น โจเทนฺติ, น สาเรนฺติ, อกุกฺกุจฺจกา โหนฺติ, ตโต ปฏฺาย ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มทฺทนฺติ, ตโต ครุกาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, ปาราชิกมตฺตเมว รกฺขนฺติ, เตสุ ธรนฺเตสุปิ ปฏิปตฺติ ¶ อนนฺตรหิตาว โหติ, ปจฺฉิมกสฺส ปน ภิกฺขุโน สีลเภเทน วา ชีวิตกฺขเยน วา ปฏิปตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติ. อิทํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ นาม.
ปริยตฺตีติ สาฏฺกถํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อธมฺมิเกหิ กลิยุคราชาทีหิ วิปนฺนสสฺสาทิสมฺปตฺติตาย ปจฺจยทายกา ทุคฺคตา โหนฺติ, ภิกฺขู จ ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก คเหตุํ น สกฺโกนฺติ. ตโต อฏฺกถา ปริหายติ, ปาฬิวเสเนว ปริยตฺตึ ธาเรนฺติ, ตโต ปาฬึ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติ, ตฺจสฺส ปริหายนํ มตฺถกโต ปาย. ปมเมว หิ มหาปกรณํ ปริหายติ, ตโต ยมกํ กถาวตฺถุ ปุคฺคลปฺตฺติ ธาตุกถา วิภงฺโค ธมฺมสงฺคโห จ อนุกฺกเมน ปริหายนฺติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติ, ปมํ หิ องฺคุตฺตรนิกาโย ¶ เอกาทสกนิปาตโต ปฏฺาย ยาวเอกกนิปาตา ปริหายติ, ตโต มตฺถกโต ปฏฺาย สํยุตฺตนิกาโย, ปมํ หิ มหาวคฺโค ปริหายติ, ตโต สฬายตนวคฺโค ขนฺธกวคฺโค นิทานวคฺโค สคาถาวคฺโคติ, เอวํ มชฺฌิมนิกายทีฆนิกายาทโย จ มตฺถกโต ปฏฺาย ปริหายนฺติ, ตโต วินยปิฏกเมว ติฏฺติ, ตมฺปิ ปริวารโต ปฏฺาย ยาว มหาวิภงฺคา ปริหายติ, ตโต อุโปสถกฺขนฺธกโต มาติกามตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตทาปิ ยาว จตุปฺปทิกาปิ คาถา มนุสฺเสสุ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติ, ตาย อนฺตรหิตาย ปริยตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติ. อิทํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ นาม.
คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปตฺตจีวรคฺคหณาทิอากปฺปํ น ปาสาทิกํ โหติ, นิคณฺาทโย วิย อลาพุปตฺตาทึ อคฺคพาหาย ปกฺขิปิตฺวาปิ โอลมฺพิตฺวาปิ สิกฺกาย โอลคฺเคตฺวาปิ วิจรนฺติ, จีวรรชนมฺปิ น สารุปฺปํ, โอฏฺฏฺิกวณฺณํ กตฺวา ธาเรนฺติ, ตโต รชนมฺปิ โอวฏฺฏิกวิชฺฌนมฺปิ น โหติ, ทสา เฉตฺวา ปริพฺพาชกา วิย กาสาวมตฺตเมว ธาเรนฺติ, ตโต ปริกฺขีเณ กาเล ขุทฺทกกาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธิตฺวา กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา ทารภรณาทึ กโรนฺติ, ตทา ทกฺขิณํ เทนฺโต ชโน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอเตสํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ภควตา วุตฺตํ ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๘๐). ตโต ‘‘ปปฺโจ เอส, กึ อิมินา อมฺหาก’’นฺติ ¶ ตํ กาสาวขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา อรฺเ ขิปนฺติ, เอตสฺมึ ¶ กาเล ลิงฺคํ อนฺตรหิตํ นาม โหติ. อิทํ ลิงฺคอนฺตรธานํ นาม.
ตโต ตตฺถ ตตฺถ สกฺการสมฺมานํ อลภมานา ธาตุโย พุทฺธานํ อธิฏฺานพเลน สกฺการสมฺมานลพฺภมานกฏฺานํ คมิสฺสนฺติ, ตโต สพฺพตฺถ อลภมานา สพฺพธาตุโย มหาโพธิมณฺฑเมว คมิสฺสนฺติ. สาสปมตฺตาปิ หิ ธาตุ น อนฺตรา นสฺสิสฺสติ, ตา ปน โพธิมณฺเฑ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนพุทฺธสรีรสิรึ, ยมกปาฏิหาริยฺจ ทสฺเสสฺสนฺติ, ตโต ธาตุสรีรโต เตโช สมุฏฺาย ตํ สรีรํ อปณฺณตฺติกภาวํ คเมติ, ตทา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา ปรินิพฺพานทิวเส วิย ปริเทวิตฺวา ปูชาสกฺการํ กตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ธาตุอนฺตรธานํ นาม.
อิมสฺส ปฺจวิธสฺส อนฺตรธานสฺส ปริยตฺติอนฺตรธานเมว มูลํ. ปริยตฺติยํ หิ สติ ปฏิเวธาทโยปิ นฏฺา นาม น โหนฺติ, อสติ นฏฺาติ. ยถา จ นิธิกุมฺภิยา ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเ อุปนิพทฺธอกฺขเรสุ ธรนฺเตสุ นิธิกุมฺภิ นฏฺา นาม น โหติ, อกฺขเรสุ ปน นฏฺเสุ นฏฺา, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. ยถาห –
‘‘ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา,
วินโย ยาว ทิปฺปติ;
ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ,
สูริเย อพฺภุฏฺิเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ,
ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;
ตโม ภวิสฺสติ โลเก,
สูริเย อตฺถงฺคเต ยถา.
‘‘สุตฺตนฺเต ¶ รกฺขิเต สนฺเต,
ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;
ปฏิปตฺติยํ ¶ ิโต ธีโร,
โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ; (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๐; สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๓๘);
เอวมิเมสุ ปฺจสุ อนฺตรธาเนสุ ธาตุอนฺตรธานโต ปจฺฉา จริมํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
กสฺมา ปน ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ? นิรตฺถกโตว. เอโกว หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ ยทิ อุปนิสฺสโย ภเวยฺย, เอกกฺขเณ สปาฏิหาริยํ สพฺพานุกูลํ ธมฺมํ เทเสตฺวา เต วิเนตุํ สกฺโกติ, กิมงฺคํ ปน นานกฺขเณสุ, ตสฺมา เอกสฺมึ กาเล อเนเกสํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺติ นิรตฺถิกาว. อนตฺถกตา ปน อนจฺฉริยอคารววิวาทาทิโทสโต เจว มหาปถวิยา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ ธารเณ อสมตฺถตาย วิกิรณาทิโทสโต จ เวทิตพฺพา. จกฺกวตฺติโน ปน เอกสฺมึ จกฺกวาเฬ ทฺเว เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, เอโกว อุปฺปชฺชติ. นานาจกฺกวาเฬสุ ปน พหูปิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพา. เอตฺถ หิ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ เอตสฺส เอกสฺมึ จกฺกวาเฬติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อปุพฺพํ อจริมฺเจตฺถ จกฺกรตนปาตุภาวอนฺตรธานานํ เวมชฺฌํ เวทิตพฺพํ. อนฺตรธานฺจสฺส จกฺกวตฺติโน กาลกิริยโต, ปพฺพชฺชาโต วา สตฺตเม ทิวเส โหติ, ตสฺส จ อานุภาเวน ทฺวินฺนํ เอกตฺถ สหอนุปฺปตฺติ จ เวทิตพฺพา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. านาานาณพลํ ปมํ.
ทุติเย กมฺมสมาทานานนฺติ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลานํ, กมฺมเมว วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต เจว เหตุสงฺขาตการณโต จ ¶ . ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ปจฺจยา, กมฺมํ เหตุ. ตทุภยโต กมฺมวิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. กถํ? ภควา หิ ‘‘เอกจฺจสฺส พหูนิ ปาปกมฺมานิ คติอุปธิกาลปโยคานํ สมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ วิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, เอกจฺจสฺส พหูนิ กลฺยาณกมฺมานิ เตสํ วิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ น วิปจฺจนฺติ, เตสํ สมฺปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ ปชานาติ.
ตตฺถ คติวิปตฺตีติ จตฺตาโร อปายา. คติสมฺปตฺตีติ มนุสฺสเทวคติโย. อุปธีติ อตฺตภาโว ¶ . ตสฺส สมิทฺธิ สมฺปตฺติ นาม, อสมิทฺธิ วิปตฺติ นาม. กาลสมฺปตฺตีติ สุราชสุมนุสฺสกาลสงฺขาโต สมฺปนฺนกาโล, ตปฺปฏิปกฺโข กาลวิปตฺติ นาม. ตสฺส ตสฺส ปน กมฺมสฺส สมฺมาปโยโค ปโยคสมฺปตฺติ, มิจฺฉาปโยโค ปโยควิปตฺติ นาม. ตตฺถ หิ เอกจฺจสฺส กุสลกมฺเมน เทวคติอาทีสุ คติยํ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ. ตาย ปน คติสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตานิ ปุน นิรยาทีสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตสฺส ตํ คติวิปตฺตึ อาคมฺม ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติ. ตาย ปน คติวิปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ กุสลานิ ตตฺถ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. เอกจฺจสฺส ทสฺสนีเยนาภิรูเปน กาเยน สมนฺนาคตสฺส ยทิปิ โส ทาโส วา โหติ หีนชจฺโจ วา, ตํ อุปธิสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอวสฺส วิปจฺจนฺติ. ตาทิสํ หิ สุรูปํ ‘‘อยํ กิลิฏฺกมฺมสฺส นานุจฺฉวิโก’’ติ อุจฺเจสุ อมจฺจาทิฏฺาเนสุ เปนฺติ, จณฺฑาลิมฺปิ สุรูปํ อคฺคมเหสิอาทิฏฺาเนสุ เปนฺติ. ตาย ปน อุปธิสมฺปตฺติยา ปฏิพาหิตานิ อกุสลานสฺส วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตานิ ปน อุปธิวิปตฺติยํ จ ิตสฺส ยถาสุขํ วิปจฺจนฺติ. ราชกุลาทีสุ หิ อุปฺปนฺนมฺปิ ทุรูปํ หีเนสุ เปนฺติ. เอกจฺจสฺส ปน ปมกปฺปิกานํ วา จกฺกวตฺติรฺโ วา พุทฺธานํ วา สุราชสุมนุสฺสานํ ¶ สมฺปนฺเน กาเล นิพฺพตฺตสฺส ตํ กาลสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิ. ตานิ ปุน ทุราชทุมนุสฺสานํ วิปนฺเน กาเล ตํ กาลวิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย กาลวิปตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา. เอกจฺจสฺส ปน สีลสํยมาทิอนวชฺชปโยเคน เจว สาวชฺเชน วา อนวชฺเชน วา เทสกาลานุสาเรน อายุธสิปฺปาทิปโยคสามตฺถิเยน จ สมนฺนาคตสฺส ตํ ปโยคสมฺปตฺตึ อาคมฺม กุสลานิ เอว วิปจฺจนฺติ, น อกุสลานิ. ตานิ ปุน ยถาวุตฺตวิปรีตปโยควิปตฺตึ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, น ปน กุสลานิ ตาย ปฏิพาหิตตฺตา. ยุทฺธาทีสุ หิ ปาณาติปาตาทิอกุสลํ กโรนฺตาปิ ตํตํอายุธสิปฺปาทิปโยคสมฺปตฺตึ นิสฺสาเยว เสนาปติฏฺานาทิมหาสมฺปตฺตึ ลภนฺติ, น ปน ตํ อกุสลํ นิสฺสาย. ยถา ทานเวยฺยาวจฺจาทีสุ กุสลํ กโรนฺตาปิ อธิมตฺตวายามาทิปโยควิปตฺตึ นิสฺสาย อนยพฺยสนมฺปิ ปาปุณนฺติ, น ปน ตํ กุสลํ นิสฺสาย. เอวเมตาหิ จตูหิ สมฺปตฺตีหิ, วิปตฺตีหิ จ กุสลากุสลานํ วิปจฺจนาวิปจฺจนวิภาคํ ภควา ยถาภูตํ ปชานาติ. อยํ ตาเวตฺถ วิภงฺคนเยน ทุติยพลสฺส วิภาวนา.
อปเรน จสฺส –
‘‘อโหสิ ¶ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก ¶ , ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๔) –
อิมินา ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตนาปิ นเยน วิภาวนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยํ อตีตตฺตภาเว อายูหิตํ กมฺมํ วุตฺตํ, เหตุปจฺจยํ อาคมฺม ตตฺเถว วิปากํ อทาสิ. อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ปมํ ปทํ วุตฺตํ. ยํ อตีเตสุ ปน ทิฏฺธมฺมเวทนียาทีสุ พหูสุ เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ลทฺธปจฺจยํ วิปากํ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปน ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ, เอกํ อานนฺตริยํ นิรยปฏิสนฺธึ เทติ, เสสานิ อวิปากานิ. อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอกาย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติ, เสสา อวิปากา. อิทํ สนฺธาย ‘‘อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก’’ติ ทุติยํ ปทํ วุตฺตํ. ยํ อตีตํ กมฺมํ เอตรหิ วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย ตติยํ. ยํ ปุริมนเยน น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย จตุตฺถํ. ยํ อนาคเต วิปากํ ทสฺสติ, อิทํ สนฺธาย ปฺจมํ. ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย ฉฏฺํ. ยํ เอตรหิ อายูหิตํ กมฺมํ เอตรเหว วิปากํ เทติ, อิทํ สนฺธาย สตฺตมํ. ยํ น วิปจฺจติ, อิทํ สนฺธาย อฏฺมํ. อิมินา นเยน เสสปทานมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทํ ตถาคตสฺสาติ อิทํ สพฺเพหิ เอเตหิ ปกาเรหิ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรานํ ยถาภูตโต ชานนาณนฺติ อตฺโถ. ทุติยพลํ.
ตติเย สพฺพตฺถคามินินฺติ สพฺพคติคามินิฺจ อคติคามินิฺจ. ปฏิปทนฺติ มคฺคํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ พหูสุปิ มนุสฺเสสุ ปาณาติปาตาทีสุ เอกเมว อกุสลํ เอกโต กโรนฺเตสุ อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินี, อิมสฺส เปตฺติวิสยคามินี, นิรยาทีสุปิ ปเนสา เอวรูเป เอวรูเป าเน เอวฺเจวฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, อฺเน กมฺเมน ¶ ทินฺนปฏิสนฺธิกสฺส ทุพฺพลํ อุปธิเวปกฺกํ ภวิสฺสติ. พหูสุ วา เอกโต ทานาทิกุสลํ, วิปสฺสนํ วา ปฏฺเปนฺเตสุ อิมสฺส ¶ เจตนา มนุสฺสคติคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส เทวคติคามินี, ตตฺถาปิ เอวฺเจวฺจ วิปากํ ทสฺสติ, อิมสฺส วา วิปสฺสนา เอกํ มคฺคํ ทฺเว วา ตโย วา จตฺตาโร วา ปฏิสมฺภิทาทิสหิเต วา รหิเต วา นิปฺผาเทสฺสติ, อิมสฺส น กฺจิ ปฏิเวธํ สาเธสฺสตีติอาทินา อนนฺเตหิ อากาเรหิ เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ อุปฺปนฺนํ กุสลากุสลสงฺขาตํ สพฺพตฺถคามินิปฏิปทํ อวิปรีตโต ปชานาตีติ. ตติยพลํ.
จตุตฺเถ อเนกธาตุนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ, กามธาตุอาทีหิ วา พหุธาตุํ. นานาธาตุนฺติ ตาสฺเว ธาตูนํ วิลกฺขณตฺตา นานปฺปการํ ธาตุํ. โลกนฺติ ขนฺธายตนธาตุโลกํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตาสํ ตาสํ ธาตูนํ ขนฺธายตนธาตุวิภงฺคาทีสุ วุตฺตนเยน อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ อวิปรีตโต ปชานาติ. น เกวลฺจ ตถาคโต อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ปชานาติ, อถ โข อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสาปิ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นานตฺตํ ปชานาติเยว. เตหิ อุปาทินฺนกโลกสฺสาปิ นานตฺตํ เอกเทสโตว ชานนฺติ, อนุปาทินฺนสฺส ปน เนว ชานนฺติ, สพฺพฺุพุทฺธสฺเสเวตํ วิสโย. เอวํ หิ อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิเมสํ รุกฺขคจฺฉลตาทีนํ, ขนฺธทณฺฑวลฺลิตจปตฺตปุปฺผผลาทิโน สณฺานวณฺณคนฺธรสโอชาหิ, เทสกาเลหิ จ อนนฺตปฺปเภทํ นานตฺตํ, ปถวีปพฺพตาทีนฺจ นานตฺตํ โหตีติ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ชานิตุํ สกฺโกติ, นาฺเติ. จตุตฺถพลํ.
ปฺจเม นานาธิมุตฺติกนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวํ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ตีสุปิ กาเลสุ หีนาธิมุตฺติกา หีนาธิมุตฺติเก เอว เสวนฺติ, ปณีตาธิมุตฺติกา จ ปณีตาธิมุตฺติเก. ตตฺถาปิ อสฺสทฺธา อสฺสทฺเธ, ทุสฺสีลา ¶ ทุสฺสีเล, มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิเก, สทฺธา สทฺเธ, สีลสุตจาคปฺาทิสมฺปนฺนา จ เต เต เอว เสวนฺตีติ นานปฺปการโต ชานาติ. สทฺธาสีลาทิสมฺปนฺนา หิ ตพฺพิรหิเต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยปิ น เสวนฺติ, เตปิ อิตเร, อตฺตนา อตฺตนา ปน สทิเส เอว เสวนฺตีติ. ปฺจมพลํ.
ฉฏฺเ ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ หีนสตฺตานํ. เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺวิธา วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวฺจ อปรภาวฺจ, วุทฺธิฺจ หานิฺจาติ อตฺโถ. ยถาภูตนฺติ สพฺเพสํ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาธิมุตฺติอาทีหิ สทฺธาทิ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยตํ สพฺพาการโต ชานาติ. ตตฺถ อาสโยติ ¶ นิวาสฏฺานํ, ยตฺถ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานํ นิจฺจํ นิวสติ. โส ทุวิโธ วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโย จ. ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทวเสน ปวตฺตํ สพฺพํ ทิฏฺิคตํ วฏฺฏาสโย นาม. สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคหโต ปฏฺาย สพฺพํ วิปสฺสนาาณํ, มคฺคาณฺจ วิวฏฺฏาสโย นาม. มคฺคาณมฺปิ หิ ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อริยาวาสา, ยทริยา อาวสึสู’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๑๐.๑๙) อาสโยว. อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ชานนฺโต อุภินฺนํ ทิฏฺิาณานํ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอว. กามราคาทิกิเลสาธิมุตฺตฺเว หิ ปุคฺคลํ ภควา ตเถว ชานาติ. ‘‘อยํ เนกฺขมฺมาทิอภิรโต วิวฏฺฏาสโย’’ติ เนกฺขมฺมาทึ เสวนฺตฺเว ชานาติ, ‘‘อยํ กามาทิอภิรโต วฏฺฏาสโย’’ติ อนุสยจริตาทิชานเนปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อนุสโย กามราคานุสยาทิโต สตฺตวิโธ. จริตนฺติ ตีหิ ทฺวาเรหิ อภิสงฺขตโลกิยกุสลากุสลํ. อธิมุตฺตีติ อชฺฌาสโย. เอวเมตฺถ อาสยานุสยาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจาติ ทฺเว าณานิ เอกโต หุตฺวา เอกํ พลาณํ นาม ชาตนฺติ. ฉฏฺพลํ.
สตฺตเม ¶ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สํกิเลสนฺติ หานภาคิยธมฺมํ. โวทานนฺติ วิเสสภาคิยํ ธมฺมํ. วุฏฺานนฺติ เยน การเณน ฌานาทีหิ วุฏฺหนฺติ, ตํ การณํ. ตํ ปน ทุวิธํ โวทานมฺปิ ภวงฺคมฺปิ. เหฏฺิมํ หิ ปคุณํ ฌานํ อตฺตโน โวทานวเสน อุปริมสฺส ฌานสฺส ปทฏฺานโต ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตมฺหา ตมฺหา ปน สมาธิมฺหา ภวงฺควเสเนว วุฏฺานโต ภวงฺคมฺปิ. นิโรธโต ปน ผลสมาปตฺติยาว วุฏฺหนฺติ. อิทํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺานํ นาม, ตํ สพฺพํ ภควา ยถาภูตํ สพฺพากาเรน ปชานาติ. สตฺตมพลํ.
อฏฺเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณํ, ตํ นามโคตฺตวณฺณาหารสุขทุกฺขาทีหิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิชฺชมาเนหิ อนนฺเตหิ อากาเรหิ ยถาภูตํ ปชานาตีติ. อฏฺมพลํ.
นวเม จุตูปปาตนฺติ จุติฺจ อุปปาตฺจ, ตํ จวมานอุปปชฺชมานหีนปณีตสุวณฺณทุพฺพณฺณาทิโต อนนฺตปเภเท ยถากมฺมูปเค สตฺเต ทิพฺพจกฺขุาเณน วณฺณายตนคฺคหณมุเขน ทิสฺวา สพฺพาการโต ปชานาตีติ. นวมพลํ.
ทสเม ¶ อาสวานํ ขยนฺติ อาสวนิโรธํ นิพฺพานํ, ตํ อรหตฺตมคฺคาเณน จตุสจฺจปฏิเวธโต ปชานาตีติ. ทสมพลํ.
อิมานีติ ยานิ เหฏฺา ‘‘ตถาคตสฺส ทส ตถาคตพลานี’’ติ อโวจ, อิมานิ ตานีติ อปฺปนํ กโรติ. ยสฺมา เจโตปริยาณาทีนิ สาวกาทีนมฺปิ ยถารหํ วิชฺชมานานิปิ สวิสยํ กิฺจิเทว ชานนฺติ, น จ สพฺพาการโต. พุทฺธานํ ¶ ปน สพฺพฺุตฺาณํ วิย สพฺพธมฺเมสุ ยถาสกํ วิสเย สพฺพตฺถ สพฺพาการโต เอกกฺขเณ อปฺปฏิหตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘ตถาคตพลานี’’ติ วุจฺจนฺติ. ยทิ เอวํ สพฺพฺุตฺาณสฺเสวายํ ปเภโท โหติ, กสฺมา ปน ‘‘ทสพลาณานี’’ติ วิสุํ วิภตฺตานีติ? วิสยกิจฺจภูมิเภทโต เนสํ อฺตฺตา. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ, ทุติยํ กมฺมนฺตรวิปากนฺตรเมว ชานาติ, ตติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, จตุตฺถํ นานตฺตการณเมว, ปฺจมํ สตฺตานํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ฉฏฺํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, สตฺตมํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว, นาฺํ.
สพฺพฺุตฺาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพฺจ ตโต อุตฺตริฺจ สพฺพํ อตีตาทิเภทํ เอกกฺขเณ สพฺพาการโต ชานาติ, เอเตสํ ปน กิจฺจํ น สพฺพํ กโรติ. ตํ หิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ. ทสพลาณานิ ปน ตํ สพฺพํ ยถารหํ กาตุํ สกฺโกนฺติ. เตสุ จ ปฏิปาฏิยา สตฺต าณานิ กามาวจรานิ, ตโต ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรํ. สพฺพฺุตฺาณํ ปน กามาวจรเมวาติ เอวํ วิสยกิจฺจภูมิเภทโต อฺเมว ทสพลาณํ. อฺํ สพฺพฺุตฺาณนฺติ. อยํ ตาว ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย. ธมฺมเภทาทิโต ปน สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เอกวิธโกฏฺาสโต ปฏฺาย เอตฺถ วุตฺตานุสารโตว าตพฺโพ, สุตฺตนฺตภาชนียาทโย หิ วิภงฺคนยเภทา เอตฺถ, อิโต ปเรสุ จ วิภงฺเคสุ นตฺถีติ.
าณวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกาย ¶ ¶ ปนายํ นิกฺเขปปริจฺเฉเทน สทฺธึ อตฺถโต วินิจฺฉโย. มาติกาย หิ อาทิโต ตาว – ชาติมโทติอาทโย เตสตฺตติ เอกกา นิกฺขิตฺตา, ตโต โกโธ จ อุปนาโห จาติอาทโย อฏฺารส ทุกา, อกุสลมูลาทโย ปฺจตึส ติกา, อาสวจตุกฺกาทโย จุทฺทส จตุกฺกา, โอรมฺภาคิยสํโยชนาทโย ปนฺนรส ปฺจกา, วิวาทมูลาทโย จุทฺทส ฉกฺกา, อนุสยาทโย สตฺต สตฺตกา, กิเลสวตฺถุอาทโย อฏฺ อฏฺกา, อาฆาตวตฺถุอาทโย นว นวกา, กิเลสวตฺถุอาทโย สตฺต ทสกา, ฉนฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ จ ยถากฺกมํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺเต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาลสุตฺเต อติทสฺสิตานีติ สพฺพานิปิ เตสฏฺิอธิกานิ อฏฺกิเลสสตานิ นิกฺขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. อยํ ตาว นิกฺเขปปริจฺเฉโท.
อตฺถโต ปน ‘‘ชาติมโท’’ติอาทีสุ ชาติอุจฺจากุลีนตํ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนมฺปิ วณฺณานํ อหํ อุตฺตมชาติโก, อิเม น อุตฺตมชาติกา’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน อุปฺปนฺโน มชฺชนาการปฺปวตฺโต มาโน ชาติมโท นาม. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อาทิจฺจโคตฺตกสฺสปโคตฺตาทิอุตฺตมโคตฺตํ นิสฺสาย โคตฺตมโท. นิราพาธตํ, โยพฺพฺํ, ‘‘จิรํ สุขํ ชีวึ ชีวามิ ชีวิสฺสามี’’ติ เอวํ ชีวิตํ, พหุลาภฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ อาโรคฺยมทาทโย วุตฺตา. สุกตปณีตปจฺจยลาภํ, มานนวนฺทนาทิครุการํ มฺเว ปมุขํ กตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปริวาเรตฺวา คจฺฉนฺตีติ เอวํ ปุเรกฺขารํ, มหาปริวารํ, สุจิปริวารฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ สกฺการมทาทโย จ เวทิตพฺพา. โภโค ปน กิฺจาปิ ลาภคฺคหเณเนว คหิโต, นิหิตธนวเสน ปเนตฺถ ¶ ลาโภ เวทิตพฺโพ, ‘‘อนฺนปานวตฺถาภรณมาลาคนฺธาทิอุปโภคสมิทฺธิวเสนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติปิ วทนฺติ. สรีรวณฺณํ, คุณวณฺณฺจ นิสฺสาย วณฺณมโท. พาหุสจฺจํ, ปฏิภานํ, ‘‘วณฺณํ พุทฺธวํสํ ราชวํสํ ชนปทวํสํ คามวํสํ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ นกฺขตฺตมุหุตฺตโยคํ ชานามี’’ติ เอวํ รตฺตฺุตํ วา นิสฺสาย ยถากฺกมํ สุตมทาทโย จ เวทิตพฺพา. ชาติปิณฺฑปาติกตํ, อนวฺาตตํ, อิริยาปถปาสาทิกตํ, มหิทฺธิกตฺจ นิสฺสาย ยถากฺกมํ ปิณฺฑปาติกมทาทโย. กิฺจาปิ ปริวาร-คฺคหเณน ยโส คหิโต. ปริวารสฺส ปน สวสวตฺตกภาเวน ปตฺถฏตํ กิตฺติยสฺเว วา นิสฺสาย ยสมโท. ปริสุทฺธสีลํ ¶ , อุปจารปฺปนาฌานํ, สิปฺปโกสลฺลํ, สรีรสฺส อาโรหสมฺปทํ, ปริณาหสมฺปทํ, อนูนนิทฺโทสองฺคปจฺจงฺคตาย สรีรปาริปูริฺจ นิสฺสาย สีลมทาทโย เวทิตพฺพา.
อิมินา เอตฺตเกน าเนน สวตฺถุกํ มานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวตฺถุกเมว สามฺโต มานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มโท’’ติ อาห. ปมาโทติอาทีสุ ปฺจกามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคสงฺขาโต สุจริตาเสวนาย, ทุจฺจริตเสวนาย จ เหตุภูโต ปมชฺชนาการปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ปมาโท นาม, สฺวายํ สติโวสฺสคฺคลกฺขโณ. วาตภริตภตฺตา วิย มาตาปิตูสุปิ อโนณตภาวสงฺขาโต กกฺขฬมาโน ถมฺโภ นาม, สฺวายํ จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ. อฺเสํ เคหาทิอุปกรณสมฺปทํ, วิชฺชาสมฺปทํ วา ทิสฺวา ตทฺทิคุณสมารมฺภนวสปฺปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท สารมฺโภ นาม. คนฺโถปิ หิ สารมฺภวเสน อุคฺคเหตุํ น วฏฺฏติ, อกุสลเมว โหติ. สฺวายํ กรณุตฺตริยลกฺขโณ.
อตฺร ¶ อตฺร วิสเย อิจฺฉา อสฺสาติ อตฺริจฺโฉ, ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อตฺริจฺฉตา. เอวํ มหิจฺฉตาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ ยํ ลทฺธํ, เตน เตน อสนฺตุสฺสิตฺวา อปรสฺส อปรสฺส ปตฺถนาวเสน ปวตฺโต โลโภ อตฺริจฺฉตา. ยาย อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตมฺปิ ลามกํ วิย ขายติ, ปเรน ลทฺธํ ลามกมฺปิ ปณีตํ วิย ขายติ. สายํ อปราปรลาภปตฺถนาลกฺขณา. สนฺตคุณวิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ วตฺถูหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ มหิจฺฉตา. ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปจฺจเยหิ ทุปฺปูโร อคฺคิ วิย อุปาทาเนน, สมุทฺโท วิย จ อุทเกน. ยา จายํ สนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตฺุตา, เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณํ.
อสนฺตานํ ปน สทฺธาสีลานํ, มคฺคผลาทีนฺจ โลกิยโลกุตฺตรานํ คุณานํ วิภาวนาวสปฺปวตฺโต เจว ตทุปฺปนฺเนหิ อติมหนฺเตหิปิ ปจฺจเยหิ อสนฺตุสฺสนาการปฺปวตฺโต จ โลโภ ปาปิจฺฉตา. ยา จายํ อสนฺตคุณสมฺภาวนตา, ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ อมตฺตฺุตา เอตํ ปาปิจฺฉตาลกฺขณํ.
สิงฺคนฺติ วิชฺฌนฏฺเน สิงฺคํ, นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อตฺถโต สิงฺคารกรณวสปฺปวตฺโต โลโภว. ตินฺติณนฺติ ขียนํ, ตํ อตฺถโต นิวาสฏฺาเน สุนขานํ ¶ วิย อฺมฺํ สตฺตานํ ‘‘ตว สนฺตกํ, มม สนฺตก’’นฺติ ขิยฺยนาการปฺปวตฺโต โทโสว. จาปลฺยนฺติ จปลตา, ตํ ปตฺตจีวราทิปริกฺขารานํ, อตฺตภาวสฺส จ มณฺฑนวิภูสนเกฬายนวสปฺปวตฺโต ราโคว, เยน สมนฺนาคโต ชิณฺโณปิ ทหโร วิย โหติ. อสภาควุตฺตีติ วิสภาควุตฺติ วิสภาคกิริยา, สา ครุฏฺานิเยสุปิ อนาทรวเสน วิปจฺจนีกคฺคาหิตาวสปฺปวตฺโต โทโสว ¶ , ยาย สมนฺนาคโต คิลาเนปิ มาตาปิตุอาจริยุปชฺฌายาทิเก น โอโลเกติ, เตหิ สทฺธึ ลาภสกฺการการณา กลหํ กโรติ, เตสุ หิโรตฺตปฺปํ, เจติยาทีสุ จิตฺตีการฺจ น ปจฺจุปฏฺเปติ. อรตีติ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ, สมถวิปสฺสนาสุ จ อนภิรมณา อุกฺกณฺิตตา, สา ตถาปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท. ตนฺทีติ อาลสฺยํ. วิชมฺภิตาติ กายสฺส อานมนาทิอากาเรน ผนฺทนา วิชมฺภนา. ภตฺตสมฺมโทติ ภตฺตมุจฺฉาย กายสฺส อกมฺมฺตา. เจตโส จ ลีนตฺตนฺติ จิตฺตสงฺโกโจ. อตฺถโต ปเนตานิ สพฺพานิปิ ถินมิทฺธวเสน จิตฺตสฺส คิลานากาโรว.
กุหนาติอาทีสุ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส เตน เตน อุปาเยน วิมฺหาปนา กุหนา นาม. สา ติวิธา ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสณฺาปนวเสน. ตตฺถ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน, เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺิตสทฺเธ ตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ น กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกํ กิฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปนาเมนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตฺเว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อปิ สกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา กุหนา นาม. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติอาทินา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตา กุหนา นาม. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมาหิตสฺเสว สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน ปณิธาย สณฺปิเตน คมนาทิอิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺปนสงฺขาตา กุหนา นาม.
อาลปนาติอาทินา ¶ ปน วุตฺตปจฺจยปฏิสํยุตฺตา วาจาเยว ทสฺสิตา. อนุปฺปิยภาณิตา, จาฏุกมฺยตา, มุคฺคสูปฺยตา, ปาริภฏยตา จ อาลปนา นาม. ตตฺถ อาลปนาติอาทิโตว ลปนา. อนุปฺปิยภาณิตาติ สจฺจานุรูปํ, ธมฺมานุรูปํ วา อนปโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิยภณนํ. จาฏุกมฺยตาติ ¶ นีจวุตฺติตา, อตฺตานํ เหฏฺโต เปตฺวา ปวตฺตนํ. มุคฺคสูปฺยตาติ มุคฺคสูปสทิสตา, อปกฺกมุคฺคสทิเสน อปฺปสจฺเจน สมนฺนาคตวจนตา. ปาริภฏยตาติ กุลทารกานํ องฺเกน ปริหรณาทิกํ ปริภฏสฺส กิจฺจํ. เอวมยํ สพฺโพปิ กิริยาเภโท ‘‘ลปนา’’ตฺเวว วุจฺจติ. ปเรสํ ปน ปจฺจยทานสฺาชนกํ กายวจีกมฺมํ เนมิตฺติกตา นาม, ยา ‘‘ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อกฺโกสนวมฺภนครหณาทีหิ ยถา ทายโก อวณฺณํ ภายติ, เอวํ ตํ นิปฺปีฬนํ นิปฺเปสิกตา นาม. อยํ หิ ยสฺมา เวฬุเปสิกาย วิย อพฺภงฺคํ อิมาย ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปฺุฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ ปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา วิย ปรคุเณ นิปฺปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา ‘‘นิปฺเปสิกตา’’ติ วุจฺจติ. เอกสฺมึ ปน กุเล ลทฺธามิสํ อฺตฺถ ทานวเสน ลาเภน ลาภสฺส ปตฺถนา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนา นาม. อิเม จ กุหนาทโย ปฺจปิ ตถา ตถา ปวตฺตา โลภาทิอกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ เวทิตพฺพา. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย ทฺวาทส มานา เหฏฺา สํโยชนโคจฺฉเก วุตฺตานุสาเรน สุวิฺเยฺยาว. ตตฺถ จ อาทิโต ตโย มานา ปุคฺคลํ อนิสฺสาย ชาติโคตฺตรูปโภคสิปฺปสุตาทิมานวตฺถุวเสเนว กถิตา, ตโต ปรํ ปน นว มานา เสยฺยสทิสหีนปุคฺคเล นิสฺสาย กถิตา.
เอวเมเตหิ ทฺวาทสหิ ปเทหิ สวตฺถุเก มาเน กเถตฺวา อิทานิ อวตฺถุกํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโต ¶ ปรํ อติมาโนติอาทีสุ ‘‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มฺนาวเสน ปวตฺโต มาโน อติมาโน นาม. ‘‘อิเม มยา ปุพฺเพ สทิสา, อิทานิ อหํ เสฏฺโ, อิเม หีนตรา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน ภาราติภาโร วิย มานาติมาโน นาม. อตฺตานํ ปน อวมฺนาวเสน ปวตฺโต มาโน โอมาโน นาม, โส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ ปวตฺตหีนมานสทิโสว. อนธิคเตสุ อริยธมฺเมสุ ‘‘อธิคตา มยา’’ติ อุปฺปนฺโน มาโน อธิกมานตฺตา อธิมาโน นาม, อยํ ปน โสตาปนฺนาทิอริยสาวกานํ ‘‘อหํ สกทาคามี’’ติอาทินา น อุปฺปชฺชติ เตสํ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขเณน อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺขตฺตา. ทุสฺสีลสฺส ปน น อุปฺปชฺชเตว, สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺานสฺส น อุปฺปชฺชติ, ปริสุทฺธสีลสฺเสว ปน สุทฺธสมถลาภิโน, สุทฺธวิปสฺสนาลาภิโน, ตทุภยลาภิโน วา อุปฺปชฺชติ. เตสุ ตทุภยลาภี อรหตฺเต เอว อธิมฺิตฺวา ปติฏฺาติ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา, ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา จ, อิตเร โสตาปนฺนาทีสุปีติ เวทิตพฺพา. ปฺจสุ ปน ขนฺเธสุ ‘‘อหมสฺมี’’ติอาทินา ปวตฺโต มาโน อสฺมิมาโน ¶ นาม. ปาปเกน ปน ปรูปฆาตเกน กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺานาทินา อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ชปฺปนวเสน ปวตฺโต มาโน มิจฺฉามาโน นาม.
าติวิตกฺโกติอาทีสุ ‘‘มยฺหํ าตกา สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ เอวํ เคหสิตเปเมน าตเก อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺโน วิตกฺโก าติวิตกฺโก นาม, ‘‘าตกา ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา ปน เนกฺขมฺมสิโต าติวิตกฺโก นาม น โหติ. เอวํ ชนปทวิตกฺเกปิ, ตสฺส ปน ‘‘อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สุนฺทโร’’ติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ. อมรตฺถาย วิตกฺโก, อมโร ¶ วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโก. ตตฺถ โย อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชฺชิณฺเณ สมฺปราเย อตฺตา สุขี อมโร โหตีติ เอวํ ปวตฺโต, โส อมรตฺถาย วิตกฺโก นาม. โย ปน ทิฏฺิคติกสฺส เอกสฺมึ ปกฺเข อสณฺหิตฺวา ‘‘เอวมฺปิ เม โน, ตถาปิ เม โน, อฺถาปิ เม โน’’ติอาทินา อมรมจฺโฉ วิย คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ปวตฺโต, โส อมโร วิตกฺโก นาม. ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา อิธ ‘‘อมรวิตกฺโก’’ติ วุตฺโต.
อนุทฺทยตา ปติรูปเกน ปน คิหีหิ สหโสกิสหนนฺทิตาทิวเสน เคหสิตเปเมน ยุตฺโต ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. ลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธึ อารมฺมณกรณวเสน ยุตฺโต เคหสิโต วิตกฺโก ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม, ตสฺส ปน ‘‘อโห วต เม ลาภาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทินา ปวตฺติอากาโร เวทิตพฺโพ. ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุ’’นฺติ อุปฺปนฺโน เคหสิโต วิตกฺโก อนวฺตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นาม. เอกกํ.
ทุกาทีสุ โกธาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺเถ วชฺเชตฺวา อวเสสานฺเว วณฺณนา โหติ. ตตฺถ ทุเกสุ ตาว อุปนาโหติอาทีสุ ปุพฺพภาเค โกโธ ‘‘อกฺโกจฺฉิม’’นฺติอาทินา อาเสวเนน อปรกาเล เวรจิตฺเต ทฬฺหตรํ อาพทฺโธ อุปนาโห นาม, เยน สมนฺนาคโต เวรํ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺโกติ วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย, โสธิยมานมฺปิสฺส จิตฺตํ น ปริสุชฺฌติ, สฺวายํ เวรุปนิพนฺธนลกฺขโณ.
ปรคุณํ ปน วินาเสตฺวา ตตฺถ โทสมกฺขนวเสน ปวตฺโต โกโธ มกฺโข นาม. อยํ หิ ปมตรํ ¶ อตฺตโน จิตฺตํ คูโถ วิย คูถคฺคาหกํ หตฺถํ มกฺเขติ, ปจฺฉา ¶ ปรนฺติ ‘‘มกฺโข’’ติ วุตฺโต, สฺวายํ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ. ปฬาเสตีติ ปฬาโส, ปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ อตฺโถ. ตถาปวตฺโต โลโภ, สฺวายํ ยุคคฺคาหลกฺขโณ.
ทฺวารตฺตเยปิ วิชฺชมานสฺเสว โทสสฺส ปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ มายา, สา กตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา. สสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเยฺยํ, เกราฏิยํ, ตํ อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ.
อนชฺชวาทโย เหฏฺา วุตฺตอชฺชวาทิปฏิปกฺขอกุสลวเสน เวทิตพฺพา. อชฺฌตฺตสํโยชนนฺติอาทีสุ อชฺฌตฺตนฺติ กามภโว, ตตฺถ สตฺเต พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม. พหิทฺธาติ รูปารูปภโว. ตตฺถ พนฺธนวเสน ปวตฺตานิ ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ พหิทฺธาสํโยชนํ นาม. กามภเว หิ สตฺตานํ อาลโย พหุโก, น อิตเรสุ, ตสฺมา โส อชฺฌตฺตํ อิตเร จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพา. ทุกํ.
ติเกสุ ปน โลภาทีนิ ตีณิ อกุสลมูลานิ นาม. กามพฺยาปาทวิหึสาสมฺปยุตฺตา วิตกฺกา ตโย อกุสลวิตกฺกา นาม. เต เอว สฺาสีเสน ติสฺโส อกุสลสฺา. สภาวฏฺเน ติสฺโส อกุสลธาตุโยติ จ วุจฺจนฺติ. กายวจีมโนทุจฺจริตานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ นาม, ตานิ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตานํ ปาณาติปาตาทีนํ, สพฺพากุสลานํ วา วเสน โยเชตพฺพานิ. สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ทิฏฺาสววชฺชิตา กามาสวาทโย ตโย อาสวา นาม. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ตีณิ สํโยชนานิ นาม.
กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา จ ติสฺโส ตณฺหา นาม. ตตฺถ สสฺสตทิฏฺิสหคโต ราโค ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต ¶ ราโค วิภวตณฺหา, อวเสสา ปน สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหา. กามธาตุปฏิสํยุตฺโต วา ราโค กามตณฺหา, รูปารูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ภวตณฺหา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต วิภวตณฺหาติ เวทิตพฺพา. กามตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา จ อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นาม. รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา จ ปุน อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา นาม. ตตฺถ นิโรธตณฺหาติ อุจฺเฉททิฏฺิสหคโต. กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา จ ติสฺโส เอสนา นาม. ตตฺถ พฺรหฺมจริเยสนาติ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิสงฺขาตพฺรหฺมจริยสฺส คเวสนา. ‘‘เสยฺโยหมสฺมีติ ¶ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติ เอวํ วุตฺตมานวิธา ติสฺโส วิธา นาม. มาโน หิ เสยฺยาทิวเสน วิทหนโต มฺนโต ‘‘วิธา’’ติ วุจฺจติ. ชาติชรามรณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนานิ ภยานิ ตีณิ ภยานิ นาม. ‘‘อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภา’’ติอาทินา วุตฺตานิ ตีณิ, พุทฺธาทีสุ กงฺขนวิจิกิจฺฉนวเสน ปวตฺตา ติสฺโส อวิชฺชา ตีณิ ตมานิ นาม. วิจิกิจฺฉาสีเสน ตสฺส วิภงฺเค ตํสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาว วุตฺตา, ตสฺสา เอว ปฏิจฺฉาทกตฺเตนปิ ตมภาวโตติ ทฏฺพฺพํ.
ยํ กิฺจิ ปน สตฺตสฺส สุขาทิกํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตูติ เอกํ ติตฺถายตนํ, อิสฺสรนิมฺมานเหตูติ ทุติยํ, อเหตุอปฺปจฺจยาติ ตติยนฺติ อิมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ นาม. ตตฺถ ปมวาที กุสลากุสลกิริยอุตุจิตฺตาหาราทิกํ, คติอุปธิอาทิกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนาทิกฺจ สพฺพํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกํ กมฺมวิปากเมว สมฺปฏิจฺฉติ, อิตเร ปน ทฺเวปิ สพฺพํ เหตุํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิสฺสรเหตุกํ, อเหตุกฺจ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เตสํ ติณฺณํ วาทานํ วเสเนว ปโยชนาภาวาทิโต ยถานุรูปํ โทโส าตพฺโพ. คนฺถวิตฺถารภเยน ปเนตฺถ น วิตฺถารยิมฺห.
ราคโทสโมหา ¶ ปน ตโย ปลิโพธฏฺเน กิฺจนา นาม. เต เอว หิ กิเลสฏฺเน องฺคณานิ, มลีนภาวกรณฏฺเน มลานิ, ปกฺขลนปาตเหตุโต วิสมานิ จ โหนฺติ. ปาณาติปาตาทีนิ กายวจีมโนวิสมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ นาม. ราคโทสโมหา อนุทหนฏฺเน ตโย อคฺคี, กสฏนิโรชฏฺเน กสาวา จ โหนฺติ. ปาณาติปาตาทีนิ กายกสาวาทโย ปน อปเรปิ ตโย กสาวา นาม. อสฺสาททิฏฺิตฺติเก กามปริโภเค ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตา สสฺสตทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ นาม. วีสติวตฺถุกา ปน อตฺตทิฏฺิ อตฺตานํ อนุคตตฺตา อตฺตานุทิฏฺิ นาม. ตสฺสา ปน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ รูปกฺขนฺเธ จตสฺโส ทิฏฺิโย. เอวํ เสสกฺขนฺเธสุปีติ วีสติวตฺถุกตา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ จ รูปํ อตฺตโตทิอาทินา ปฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต คหณวเสน ปวตฺตา ปฺจ อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา ปน สสฺสตทิฏฺิโยติ เวทิตพฺพา. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ปน นตฺถิกทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ นาม, ลามกทิฏฺีติ อตฺโถ. อรติตฺติเก ปาณิเลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ สตฺตานํ ¶ วิหึสนา วิเหสา นาม. ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตอกุสลธมฺมสฺส จริยา อธมฺมจริยา นาม. โทวจสฺสตาติเก สาว กามพฺยาปาทวิหึสาสฺา นานารมฺมเณสุ ปวตฺติโต, นานาภูตตฺตา จ นานตฺตสฺา นาม. อุทฺธจฺจตฺติเก กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ, ปมาโทว. อนาทริยตฺติเก โอวาทสฺส อนาทิยนวสปฺปวตฺโต โกโธ อนาทริยํ นาม. อสฺสทฺธิยตฺติเก รตนตฺตยกมฺมผลานํ อสทฺทหนวสปฺปวตฺตา อกุสลธมฺมา อสฺสทฺธิยํ นาม. ปฺจวิธมจฺฉริยวเสน ‘‘เทหี’’ติ วจนสฺส อชานนา อวทฺุตา นาม.
อุทฺธจฺจตฺติเก ¶ มนจฺฉฏฺเสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา อสํวโร นาม. กายิกวาจสิกวีติกฺกโม ทุสฺสีลฺยํ นาม. อริยตฺติเก พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ทสฺสโนปาสนาทีสุ อนิจฺฉา อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา นาม. โพธิปกฺขิกสทฺธมฺมสฺส สวนธารณาทีสุ อนิจฺฉา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา นาม. ปรสฺส โทสาโรปเน รนฺธคเวสิตาสงฺขาโต อุปารมฺโภว อุปารมฺภจิตฺตตา นาม. มุฏฺสฺสจฺจตฺติเก อุทฺธจฺจํ เจตโส วิกฺเขโป นาม. อโยนิโสมนสิการตฺติเก ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติอาทินา, สจฺจปฏิปกฺขวเสน วา อนุปายมนสิการสงฺขาตํ อาวชฺชนจิตฺตํ อโยนิโสมนสิกาโร นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺ มิจฺฉามคฺคา กุมฺมคฺโค นาม, มิจฺฉามคฺคสฺส อาเสวนา กุมฺมคฺคเสวนา นาม. ถินมิทฺธํ เจตโส จ ลีนตฺตํ นาม. ติกํ.
จตุกฺเกสุ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ‘‘กตฺถ มนาปํ ลภิสฺสามี’’ติ ตณฺหาย อุปฺปาโท จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา นาม. น คจฺฉนฺติ เอตาหิ อริยาติ อคติโย, ฉนฺทโทสโมหภยา. ตา หิ อคนฺตพฺพมคฺคคมนานิ อกตฺตพฺพกรณานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ นาม. ตตฺถ ฉนฺโทติ ปกฺขปาตราโค. ภยนฺติ ตถาปวตฺโต โทโส. อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร วิปริยาสา วิปรีตโต ธมฺเม เอสนโต. เตสุ วา อาสนโต ปวิสนโต จตฺตาโร วิปริยาสา นาม. เต สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปริยาสวเสน ปจฺเจกํ ตโย ตโย หุตฺวา ทฺวาทส โหนฺติ. เตสุ อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปริยาสา ฉ, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปริยาสา ทฺเว จาติ อฏฺ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อนาคามิมคฺเคน, ทุกฺเข สุขนฺติ สฺาจิตฺตวิปริยาสา ทฺเว อรหตฺตมคฺเคนาติ เวทิตพฺพา.
อทิฏฺเ ¶ ¶ ทิฏฺํ, อสุเต สุตํ, อมุเต มุตํ, อวิฺาเต วิฺาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา จตฺตาโร อนริยโวหารา นาม. ทิฏฺาทีสุ ปน อทิฏฺํ อสุตํ อมุตํ อวิฺาตนฺติ เอวํ ปวตฺตา อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา นาม. อิเม จ ปุริเมหิ สทฺธึ อฏฺ อนริยโวหาราติปิ วุจฺจนฺติ. ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจารมุสาวาทา จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ นาม. มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริตานิ อปรานิปิ จตฺตาริ วจีทุจฺจริตานิ นาม. ชาติชราพฺยาธิมรณภยานิ จตฺตาริ ภยานิ นาม. ราชโจรอคฺคิอุทกภยานิ จตฺตาริ, สมุทฺทํ โอโรหนฺตสฺส ปน อุปฺปชฺชนกานิ อูมิกุมฺภีลอาวฏฺฏสุสุกาภยานิ จ จตฺตาริ, อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยานิ จตฺตาริ จาติ อิมานิ วา อปรานิ ตีณิ จตุกฺกานิ จตฺตาริ ภยานิ นาม. ตตฺถ สุสุกาติ จณฺฑมจฺฉา. สพฺพานิปิ เจตานิ ภยานิ ปฏิฆจิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. สพฺพํ สุขทุกฺขาทิกํ สยํกตํ ปรํกตํ อุภยกตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา จตสฺโส ทิฏฺิโย นาม. จตุกฺกํ.
ปฺจเกสุ ปฺโจรมฺภาคิยาติอาทีสุ โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ เหฏฺาภาวโต, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสกามราคปฏิฆา ปฺจ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม. อุทฺธนฺติ รูปารูปธาตุ อุปริภาวโต, ตํ วุตฺตนเยน ภชนฺตีติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชา ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม. ราคโทสโมหมานทิฏฺิโย ปฺจ ลคฺคนฏฺเน สงฺคา นาม. เต เอว ปฺจ อนุปวิสนฏฺเน, ตุทนฏฺเน จ ปฺจ สลฺลา นาม. สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขนานิ จตฺตาริ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิตจิตฺตตา จาติ อิเม ปฺจ จิตฺตสฺส ถทฺธกจวรขาณุกภาวกรณตฺตา เจโตขิลา นาม. กาเมสุ อวีตราโค. กาเย…เป… รูเป…เป… ยาวทตฺถํ ภฺุชิตฺวา เสยฺยสุขํ ¶ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตีติ เอวํ ปวตฺตา ปฺจ ธมฺมา จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺิยํ กตฺวา วิย คหณโต เจตโสวินิพนฺธา นาม. ตตฺถ กาเยติ อชฺฌตฺติเก กาเย, รูเปติ พหิทฺธารูเป. สฺี อตฺตา, อสฺี อตฺตา, เนวสฺีนาสฺี อตฺตา, สํวิชฺชมาโน ปน อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ วา ปาปุณาตีติ เอวํ ปวตฺตา ปฺจ ทิฏฺิโย นาม.
ปาณาติปาตาทิมชฺชปานปริโยสานา ปฺจ เวรกรณฏฺเน เวรา นาม. าติโภคโรคสีลทิฏฺิพฺยสนานิ ปฺจ พฺยสนา นาม. ตตฺถ พฺยสนาติ วินาสสหชาตา, ตโต อุปฺปนฺนา อกุสลา ¶ . พหุชนสฺส อปฺปิยตา, เวรพหุลตา, วชฺชพหุลตา, สมฺมูฬฺหมรณํ, อปายคมนนฺติ อิเม ปฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา, อนธิวาสนาย โทสาติ อตฺโถ. อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มรณภยํ ทุคฺคติภยนฺติ อิมานิ ปฺจ ภยานิ นาม. ยาวทตฺถํ ปฺจกามคุณปริโภเคน เจว ปมชฺฌานาทีหิ จตูหิ ฌาเนหิ จาติ ปฺจหิ การเณหิ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตีติ ปวตฺตา วาทา ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา นาม. ปฺจกํ.
ฉกฺเกสุ ปน โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺิปรามาสิตาติ อิมานิ ฉ วิวาทมูลานิ. มนาปิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉนฺทราโคติ อิเม ฉ ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมา นาม. อมนาปิเยสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปฏิโฆ ฉ วิโรธวตฺถูนิ นาม. วิโรโธ เอว วตฺถุ วิโรธวตฺถุ. ฉสุ อารมฺมเณสุ ตณฺหาว ฉ ตณฺหากายา นาม. สตฺถุธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, อปฺปมาเท, ปฏิสนฺถาเร จ อคารวา ฉ อคารวา นาม. กมฺมารามตา, ภสฺสนิทฺทาสงฺคณิกสํสคฺคปปฺจารามตา จ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นาม, ปริหานิกราติ อตฺโถ. ตตฺถ สวนทสฺสนสมุลฺลปนปริโภคกายสํสคฺเคสุ ¶ ปฺจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา สํสคฺคารามตา. ตณฺหามานทิฏฺิปปฺเจสุ ยุตฺตปยุตฺตตา ปปฺจารามตาติ เวทิตพฺพํ. กมฺมภสฺสนิทฺทาสงฺคณิการามตา จตฺตาโร, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา ทฺเว จาติ อิเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา นาม.
โสมนสฺสฏฺานิเยสุ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนา เคหสิตโสมนสฺสสมฺปยุตฺตา วิจารา โสมนสฺสุปวิจารา นาม, วิตกฺกาทโย ธมฺมา, ตํสมฺปยุตฺตา จาติ คเหตพฺพา. เอส นโย อิตรทฺวเยปิ. อฺาณสหิตา ปเนตฺถ เวทนุเปกฺขา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา, ยา ‘‘อฺาณุเปกฺขา’’ติปิ วุจฺจติ. อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยถากฺกมํ อุปฺปนฺนา เวทนา ‘‘ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติอาทินา ฉกฺกตฺตเยน วุตฺตา. ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามี’’ติ วา, ‘‘โส เม อยํ อตฺตา การโก เวทโก นิจฺโจ ธุโว’’ติ เอวํ อุปฺปชฺชมานา อิมา ฉ ทิฏฺิโย นาม. ตตฺถ อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺิ. นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺิ. ปฺจปิ ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา สฺากฺขนฺเธน เสสานํ ชานนวเสน อตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ, สฺากฺขนฺธํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อนตฺตา’’ติ คเหตฺวา อตฺตนา วา อนตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ, สฺากฺขนฺธํ ¶ ปน ‘‘อนตฺตา’’ติ, อิตเร จ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา อนตฺตนา วา อตฺตานํ สฺชานามีติ ทิฏฺิ จ เวทิตพฺพา. ฉกฺกํ.
สตฺตเกสุ ปน กามราคปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาภวราคอวิชฺชา สตฺต ถามคตฏฺเน, อปฺปหีนฏฺเน จ จิตฺตสนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม. เต เอว สตฺเต วฏฺฏสฺมึ สํโยชนโต สํโยชนานิ. สมุทาจารวเสน ปริยุฏฺานโต ปริยุฏฺานาติ เวทิตพฺพา. อสฺสทฺธิยํ ¶ อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อปฺปสฺสุตตา โกสชฺชํ มุฏฺสฺสจฺจํ ทุปฺปฺตาติ อิเม สตฺต อสตํ อสปฺปุริสานํ, อสนฺตา วา ลามกา ธมฺมาติ อสทฺธมฺมา นาม. ปาณาติปาตาทโย กายวจีทุจฺจริตานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ นาม. มาโน อติมาโน มานาติมาโน โอมาโน อธิมาโน อสฺมิมาโน มิจฺฉามาโนติ อิเม สตฺต มานา นาม. ‘‘มนุสฺสโลเก มาตาเปตฺติกสมฺภโว อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, ตถา ฉสุ เทวโลเกสุ ทิพฺโพ กพฬีการภกฺโข อตฺตา, รูปโลเก รูปี มโนมโย อตฺตา, จตูสุ อรูปภเวสุ จตุพฺพิโธ อรูปี อตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา’’ติ เอวํ ปวตฺตา สตฺต อุจฺเฉททิฏฺิโย สตฺต ทิฏฺิโย นาม. เอตฺถ จ อาทิโต ติสฺโส ทิฏฺิโย รูปกฺขนฺธํ อตฺตโต คเหตฺวา ปวตฺตา อุจฺเฉททิฏฺิโย, เสสา จตสฺโส อรูปกฺขนฺเธติ าตพฺพา. สตฺตกํ.
อฏฺเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจฺจาติ อฏฺ กิเลสวตฺถูนิ นาม. ‘‘ยํ กิฺจิ กมฺมํ กตฺตพฺพํ เม’’ติ เอกํ, ตถา ‘‘กตํ เม’’ติ, ‘‘มคฺโค เม คนฺตพฺโพ’’ติ, ‘‘คโต’’ติ, ‘‘อปฺปกํ เม ภุตฺต’’นฺติ, ‘‘สุภุตฺต’’นฺติ, ‘‘อาพาโธ เม อุปฺปนฺโน’’ติ, ‘‘อจิรวุฏฺิโต เคลฺา’’ติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ นาม, กุสีตสฺส โกสชฺชการณานีติ อตฺโถ. ลาเภ อลาเภ จ ยเส อยเส จ ปสํสาย นินฺทาย จ สุเข ทุกฺเข จ ยถากฺกมํ ราคโทเสหิ จิตฺตสฺส ปฏิหนนํ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต นาม. เหฏฺา ทฺวีหิ จตุกฺเกหิ วุตฺตา อฏฺ อนริยโวหารา นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตา นาม. ภิกฺขูหิ วิชฺชมานาย อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส ‘‘น สรามี’’ติ นิพฺเพนํ เอกํ, ‘‘ตฺวํ พาโล’’ติอาทินา ¶ โจทกปฏิปฺผรณํ เอกํ, ตถา ‘‘ตุวํ เจตมาปนฺโน’’ติ โจทกสฺส ปจฺจาโรปนํ, อฺเนฺํ ปฏิจรณํ, สงฺเฆ พาหาวิกฺเขปภณนํ, ตุณฺหีภาเวน วิเหนํ, สงฺฆํ, โจทกฺจ อนาทิยิตฺวา ปกฺกมนํ, โจทนาภยา สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ อิเม อฏฺ ปุริสโทสา นาม. อสฺี อตฺตา รูปี, อรูปี ¶ , รูปี จ อรูปี จ, เนวรูปีนารูปี, อนฺตวา, อนนฺตวา, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวานานนฺตวาติ เอวํ ปวตฺตา อฏฺ อสฺีวาทา นาม. เนวสฺีนาสฺี อตฺตา รูปี อรูปีติอาทินา ปวตฺตา อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา นาม. อฏฺกํ.
นวเกสุ ปน ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสติ, ปิยสฺส เม อนตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสติ, อปฺปิยสฺส เม อตฺถํ อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตา นว อาฆาตา เอว อาฆาตวตฺถูนิ นาม. โกโธ มกฺโข อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ มุสาวาโท ปาปิจฺฉตา มิจฺฉาทิฏฺีติ อิมานิ นว ปุริสมลานิ นาม. ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย นววิธา มานา นาม. ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ตํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตถา ปริคฺคโห, มจฺฉริยํ, อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทาทิอเนเก ปาปกา ธมฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตา อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา นาม. ตตฺถ วินิจฺฉโยติ าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตูสุ วินิจฺฉเยสุ วิตกฺกวินิจฺฉโย อิธ อธิปฺเปโต. ลาภํ หิ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ รูปารมฺมณตฺถาย, อิทํ สทฺทารมฺมณาทิอตฺถายา’’ติ เอวํ วิตกฺเกเนว วินิจฺฉโย. ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโค, อชฺโฌสานนฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ. ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริคฺคหกรณนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อสฺมี’’ติ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ, ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ, ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘รูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อรูปี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘สฺี ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘อสฺี ¶ ภวิสฺส’’นฺติ, ‘‘เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺส’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ นว จลนฏฺเน อิฺชิตานิ นาม. อิมาเนว มฺนฏฺเน มฺิตานิ, วิปฺผนฺทนโต วิปฺผนฺทิตานิ, ปปฺจนโต ปปฺจิตานิ, ตาเนว เตหิ เตหิ การเณหิ สงฺขตตฺตา สงฺขตานิ จ นาม โหนฺติ. สพฺเพหิ เตหิ ปฺจหิ นวเกหิ มาโน เอว กถิโต. โสปิ หิ ‘‘อสฺมี’’ติอาทีหิ สฺีหิ จ อากาเรหิ ทิฏฺิ วิย ปวตฺตตีติ. นวกํ.
ทสเกสุ ปน โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ นาม. ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทโย นว ขาณุกณฺฏกาทีสุ อฏฺานอาฆาเตน สทฺธึ ทส อาฆาตวตฺถูนิ นาม. ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถา นาม. กามราคสํโยชนํ ปฏิฆมานทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสภวราคอิสฺสามจฺฉริยอวิชฺชาสํโยชนนฺติ อิมานิ ทส สํโยชนานิ นาม. มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย ¶ อฏฺ, มิจฺฉาาณมิจฺฉาวิมุตฺตีหิ สทฺธึ ทส มิจฺฉตฺตา นาม. ตตฺถ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกิริยาสุ อุปายจินฺตาวเสน เจว ปาปกํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณวเสน จ ปวตฺโต โมโห. มิจฺฉาวิมุตฺตีติ อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺตสฺิตา. ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทีหิ ทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตํ นตฺถิกทสฺสนํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ นาม. ‘‘สสฺสโต โลโก, ตถา อสสฺสโต, อนฺตวา, อนนฺตวา, ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ…เป… โหติ จ น โหติ จ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เอวํ ปวตฺตา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ นาม. ตตฺถ โลโกติ ขนฺธาทโย, ‘‘อนฺตวา’’ติ อิทํ ปริตฺตํ กสิณชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อนนฺตวา’’ติ อิทํ วิปุลนฺติ คเหตพฺพํ. ตถาคโตติ สตฺโต. ทสกํ.
อฏฺารสเกสุ ¶ ตณฺหาวิจริตานีติ ตณฺหาสมุทาจารา ตณฺหาปวตฺติโย. อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย. อิทํ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ตตฺถ ‘‘อสฺมีติ โหติ, อิตฺถสฺมีติ โหติ, เอวสฺมีติ โหติ, อฺถาสฺมีติ โหติ, ตถา ภวิสฺสนฺติ, อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ, เอวํ ภวิสฺสนฺติ, อฺถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, ตถา อสฺมีติ, สาตสฺมีติ โหติ, ตถา สิยนฺติ, อิตฺถํ สิยนฺติ, เอวํ สิยนฺติ, อฺถา สิยนฺติ โหติ, ตถา อปาหํ สิยนฺติ, อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ, อปาหํ อฺตา สิยนฺติ โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ นาม.
ตตฺถ อสฺมีติ โหตีติ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺธปฺจเกสุ สมูหโต ‘‘อหมสฺมี’’ติ คหเณ สตีติ อตฺโถ. เอวํ ปน คหเณ สติ ตโต ปรํ อนุปนิธาย, อุปนิธาย วาติ ทฺวิธา คหณํ โหติ. ตตฺถ อนุปนิธายาติ อฺํ อาการํ อนุปนิธาย อนุปคมฺม สกภาวเมวารมฺมณํ กตฺวา อิตฺถสฺมีติ โหติ. ตสฺส ‘‘ขตฺติยาทีสุ อิทํปกาโร อห’’นฺติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน คหณํ โหตีติ อตฺโถ. อุปนิธาย คหณํ ปน ทุวิธํ โหติ สมโต จ อสมโต จ. ตตฺถ สมโต คหณํ เอวสฺมีติ อิทํ, ตสฺส ยถา อยํ ขตฺติโย, พฺราหฺมณาทโย วา เทวมนุสฺสรูปีอรูปิอาทโย วา, เอวมหมสฺมีติ อตฺโถ. อฺถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ตสฺส ยถา อิเม ขตฺติยาทโย, ตโต อฺถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถ. อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิ, ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน ¶ วุตฺตานิ. เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนยวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อสฺมีติอาทิทฺวยํ สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ หิ อสฺมีติ สสฺสตํ, สีทตีติ สาตํ, อสสฺสตํ, อิโต ปรานิ ¶ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ. อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺารสกํ ปมํ.
ทุติเย พาหิรสฺสุปาทายาติ พาหิรํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย. ตตฺถ ‘‘อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อฺถาสฺมีติ โหตี’’ติอาทินา อนนฺตเร วุตฺตนเยน พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานีติ เวทิตพฺพานิ. ‘‘อิมินา’’ติ ปทมตฺตเมว เหตฺถ ปุริเมหิ วิเสโส. ตตฺถ อิมินาติ อิมินา พาหิเรน รูเปน วา…เป… วิฺาเณน วาติ อตฺโถ. ตตฺถ จ ฉตฺตขคฺคพีชนิอนฺนปานธนธฺาทิอุปกรณวเสน พาหิรํ รูปํ เวทิตพฺพํ. ทาสทาสิาติปริชนหตฺถิอสฺสาทิอุปกรณวเสน เวทนาทโย เวทิตพฺพา. อิเมหิ พาหิเรหิ รูปาทีหิ ‘‘อิตฺถสฺมีติ เอวสฺมี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อฏฺารสกํ ทุติยํ.
อิตเรสุ ปน ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวาติอาทีสุ ตทุภยํ อฏฺารสกํ เอกโต โยเชตฺวา ฉตฺตึสตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ, เอวํ เอเกกสฺส ปุคฺคลสฺส อตีตกาเล ทฺวินฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน ฉตฺตึส, ตถา อนาคเต ฉตฺตึส โหนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺเน ปน เอกสฺส ยถาลาภวเสน ตานิปิ ลพฺภนฺติ, สพฺพสตฺตานํ วเสน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ ฉตฺตึส ลพฺภนฺติ. อิติ เอวํ วุตฺเตน ปกาเรน ตํ สพฺพํ เอกโต กตฺวา สพฺพสตฺตานํ กาลตฺตเยปิ ฉนฺนํ อฏฺารสกานํ วเสน อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหตีติ เอตฺถาปิ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตณฺหาวิจริตานิ นิฏฺิตานิ.
ยานิ จาติอาทีสุ ยานิ เจตฺถ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ วตฺตพฺพานิ, ตานิ พฺรหฺมชาลนามเก ทีฆนิกายสฺส ปมสุตฺตนฺเต ¶ (ที. นิ. ๑.๒๙ อาทโย) สตฺถารา สยํ อาหจฺจ ภาสิตานีติ อตฺโถ. พฺรหฺมชาเล หิ จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา ¶ , อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ สนิทานานิ นานานยโต วุตฺตานิ, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เนสํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. อยํ ตาเวตฺถ ปทตฺถานุสารโต วินิจฺฉโย, เสโสเปตฺถ วินิจฺฉโย ปทตฺเถ วุตฺตานุสารโตว สุวิฺเยฺโยติ.
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกาย ปน ปทตฺถาทิโต วินิจฺฉโย ปุพฺเพ วุตฺโตว. ยสฺมา ปน ภควตา เหฏฺา นานานยโต วิภตฺตานฺเว ขนฺธายตนาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ ธมฺมโกฏฺาสานํ ปุน สพฺพสงฺคาหิกจตุภูมุปฺปตฺติตปฺปริยาปนฺนตาทีหิ ทสหิ วาเรหิ อปุพฺพนยสหสฺสวิภาวเกหิ สพฺพธมฺมาธิปฺปายสงฺขาเตหิ ธมฺมหทเยหิ วิภาคทสฺสนตฺถเมวายํ วิภงฺโค วุตฺโต, ตสฺมา วิภงฺคนยโต เจตฺถ วินิจฺฉโย โหติ. วิภงฺเค หิ ปมํ ‘‘กติ ขนฺธา’’ติอาทินา สปุจฺฉกํ ทฺวาทสปทิกํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตานุสาเรเนว จตุภูมกสามฺโต สพฺพสงฺคาหิกวาโร นาม วิภตฺโต, ตตฺถ สตฺต ผสฺสาทโย สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนํ วเสน เวทิตพฺพา.
ทุติโย ¶ ปน วาโร เตสํ จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ อุปฺปตฺตานุปฺปตฺติทสฺสนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส ตาว –
‘‘กามธาตุยา กติ ขนฺธา…เป… กติ จิตฺตานิ? กามธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, พาวีสตินฺทฺริยานิ, นว เหตู, จตฺตาโร อาหารา, สตฺต ผสฺสา, เวทนา, สฺา, เจตนา, จิตฺตานี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ ยสฺมา จตุภูมกาปิ ธมฺมา เยภุยฺเยน กามาวจรสตฺตานํ อุปฺปชฺชนฺติ ¶ , น กามาวจราว. เตเนตฺถ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทินา จตุภูมกาปิ วุตฺตา. ตตฺถุปฺปชฺชนกธมฺมา เหตฺถ อธิปฺเปตา, น ตํภูมิปริยาปนฺนาว. รูปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอตฺถ จ ตีณิ สจฺจานีติ อิทํ นิโรธสจฺจสฺส เทสวินิมุตฺตตาย กตฺถจิ เทเส อนิทฺทิสิตพฺพโต ตํ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ. การณสาเปกฺขา หิ ธมฺมา อตฺตโน นิสฺสยการณภูตํ เทสํ สมาวสนฺติ อการณสฺส อนิสฺสยตฺตา, ยถา วา กทาจิ อุปลพฺภมานา ธมฺมา กาลนิยตตาย อตฺตโน สงฺขตตฺตํว สูเจนฺติ. อฺถา อิตรกาเลสุปิ ภาวสฺส จ ปสงฺคโต, เอตรหิปิ วา อภาวสฺส, เอวํ กฺวจิ เทเส อุปลพฺภมานาปีติ คเหตพฺพํ. สพฺพเทสอพฺยาปิตา ปน อสงฺขตสฺส, สงฺขตสฺส วา อสมฺภวโต เอว โนปปชฺชติ, ตสฺมา เทสกาลวินิมุตฺตเมว อสงฺขตนฺติ คเหตพฺพํ.
ทุติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘รูปธาตุยา ปฺจกฺขนฺธา, ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, จุทฺทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย ¶ อาหารา, จตฺตาโร ผสฺสา…เป… จตฺตาริ จิตฺตานี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ยสฺมา ปน รูปีนํ ฆานาทีนํ อภาเวน วิชฺชมานานิปิ คนฺธายตนาทีนิ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรนฺติ, ตสฺมา เต วชฺเชตฺวา ‘‘ฉ อายตนานิ, นว ธาตุโย’’ติอาทิ วุตฺตํ น เตสํ อภาวา. เกจิ ปน ‘‘รูปโลเก คนฺธรสา กพฬีกาโร อาหาโร จ มหาภูตานฺจ โผฏฺพฺพกิจฺจตา นตฺถิ, เตเนว ปาฬิยํ น อุทฺธฏา’’ติ วตฺวา ตํ สาเธตุํ พหุํ เหตุปฏิรูปกํ วตฺวา ปปฺเจนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมวาติ น คเหตพฺพํ. คนฺธาทีนํ อวินิพฺโภคตฺตา, โผฏฺพฺพตฺตา, ธาตุสภาวตฺตา จ ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ, ปน โทมนสฺสเหตุกพฬีการาหารฆานาทิตฺตยสมฺผสฺสาทีนิ จ วชฺเชตฺวา จุทฺทสินฺทฺริยาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
ตติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘อรูปธาตุยา ¶ จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ตีณิ สจฺจานิ, เอกาทสินฺทฺริยานิ, อฏฺ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. เอตฺถ จ จกฺขุโสตอนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยานมฺปิ อภาวา เอกาทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
จตุตฺถโกฏฺาเส ปน –
‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, ทฺเว สจฺจานิ, ทฺวาทสินฺทฺริยานิ, ฉ เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ ¶ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ยสฺมา จ โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อปริยาปนฺนธาตุยา’’ติ อวตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อปริยาปนฺเน จตฺตาโร ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ทุติโย วาโร เวทิตพฺโพ.
ตติโย ปน วาโร –
‘‘รูปกฺขนฺโธ กามธาตุปริยาปนฺโน, จตฺตาโร ขนฺธา สิยา กามธาตุปริยาปนฺนา, สิยา น กามธาตุปริยาปนฺนา’’ติอาทินา –
จตูสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ตํตํภูมิปริยาปนฺนธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, โส จ เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา าตุนฺติ น วิตฺถาริโต. ตตฺถ จ กามธาตุปริยาปนฺโนติ กามาวจรภาเวน ตตฺถ อนฺโตคโธ กามาวจโรติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
จตุตฺโถ ปน วาโร ตีสุ ภูมีสุ จตูหิ โกฏฺาเสหิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชนกานุปฺปชฺชนกธมฺมทสฺสนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ ปมโกฏฺาเส ตาว –
‘‘กามธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ สพฺเพสํ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ อปรานิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺต, กสฺสจิ เอกาทส ธาตุโย…เป… สตฺต ธาตุโย. สพฺเพสํ เอกํ สจฺจํ ปาตุภวติ. กสฺสจิ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, กสฺสจิ เตรส, กสฺสจิ อปรานิ เตรส, กสฺสจิ ทฺวาทส, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ อปรานิ นว, กสฺสจิ อฏฺ, กสฺสจิ อปรานิ อฏฺ, กสฺสจิ สตฺต ¶ , กสฺสจิ ปฺจ, กสฺสจิ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ตโย เหตู ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทฺเว, กสฺสจิ อเหตุกา ปาตุภวนฺติ. สพฺเพสํ จตฺตาโร อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺตํ ปาตุภวตี’’ติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กามาวจรานํ โอปปาติกานํ, อาปายิกานํ, เทวมนุสฺสานํ ปริปุณฺณายตนานํ สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, ตาเนว เอกาทส ธาตุโย โหนฺติ. สทฺโท หิ เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิยํ น อุปฺปชฺชติ, เตสฺเว ปน ชจฺจนฺธานํ ทส, ชจฺจพธิรานํ อปรานิ ทส, ชจฺจนฺธพธิรานํ นว, คพฺภเสยฺยกานํ รูปคนฺธรสกายโผฏฺพฺพมโนธมฺมวเสน สตฺต อายตนธาตุโย ปาตุภวนฺติ. โอปปาติกานํ ติเหตุกานํ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ, ภาวทฺวเย เอกํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, โสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริเยสุ เอกํ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ, เตสํ ทฺวิเหตุกานํ ปฺินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา เตรส, ปมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ ติเหตุกานํ ภาวินฺทฺริยํ วชฺเชตฺวา อปรานิปิ เตรส, เตสฺเว ทุเหตุกานํ ทฺวาทส, คพฺภเสยฺยกานํ ปน ติเหตุกานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ จกฺขาทีนิ จตฺตาริ วชฺเชตฺวา ทส, เตสํ ทุเหตุกานํ นว, โอปปาติกานํ อเหตุกานํ ปริปุณฺณายตนานํ ปุริเมสุ จุทฺทสสุ สทฺทาทีนิ วชฺเชตฺวา อปรานิ นว, เตสฺเว ชจฺจนฺธานํ อฏฺ, ตถา พธิรานํ, อนฺธพธิรานํ ปน สตฺต, คพฺภเสยฺยกานํ ปน อเหตุกานํ กายมโนภาวชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ ปฺจ, เตสฺเว นปุํสกานํ จตฺตาริ ปาตุภวนฺติ. อเหตุกจิตฺเตสุ หิ วิชฺชมานาปิ เอกคฺคตา สมาธินฺทฺริยตํ น คจฺฉติ, มโนวิฺาณธาตุวเสน ปน ‘‘เอโก ผสฺโส’’ติอาทโย เวทิตพฺพา.
ทุติยโกฏฺาเส ¶ ปน –
‘‘รูปธาตุยา ¶ อุปปตฺติกฺขเณ เปตฺวา อสฺสตฺตานํ เทวานํ ปฺจกฺขนฺธา ปาตุภวนฺติ. ปฺจายตนานิ, ปฺจ ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, ทสินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. ตตฺถ จกฺขุรูปโสตมโนธมฺมานํ วเสน ปฺจายตนธาตุโย เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ คนฺธรสโผฏฺพฺพานํ อคฺคหเณ การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. จกฺขุโสตมโนชีวิตินฺทฺริยานิ, โสมนสฺสุเปกฺขานํ อฺตรํ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ ทสินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
ตติยโกฏฺาเส ปน –
‘‘อสฺสตฺตานํ เทวานํ อุปปตฺติกฺขเณ เอโก ขนฺโธ ปาตุภวติ รูปกฺขนฺโธ, ทฺเว อายตนานิ รูปายตนํ ธมฺมายตนํ, ทฺเว ธาตุโย รูปธาตุ ธมฺมธาตุ, เอกํ ทุกฺขสจฺจํ, เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อสฺสตฺตา เทวา อเหตุกา, อนาหารา, อผสฺสกา…เป… อจิตฺตกา’’ติ –
สนิทฺเทสมาติกา นิกฺขิตฺตา. เอตฺถ จ รูปมฺปิ กิฺจาปิ เตสํ อายตนาทิกิจฺจํ น กโรติ, สวิฺาณกรูปีสุ ปน คหิตตฺตา อิธาปิ คหิตํ. คนฺธาทโย ปน ตตฺถ น คหิตตฺตา อิธาปิ น คหิตา, โน อวิชฺชมานตาย. เอกตลวาสิกานํ วา เสสพฺรหฺมานํ จกฺขุวิสยตฺตา อิธาปิ รูปายตนํ อุทฺธฏํ, อสฺีนํ ปน ปฺจายตนานิ, เอโก อาหาโร อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
จตุตฺถโกฏฺาเส –
‘‘อรูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา, ทฺเว อายตนานิ, ทฺเว ธาตุโย, เอกํ สจฺจํ, อฏฺินฺทฺริยานิ ¶ , ตโย เหตู, ตโย อาหารา, เอโก ผสฺโส…เป… เอกํ จิตฺต’’นฺติ –
มาติกาปทานิ นิกฺขิปิตฺวา วิภตฺตา. เอตฺถ จ มโนชีวิตอุเปกฺขินฺทฺริยานิ, สทฺธาทีนิ ปฺจาติ ¶ อฏฺินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. เอวํ จตูหิ โกฏฺาเสหิ จตุตฺโถ วาโร เวทิตพฺโพ.
ปฺจโม ปน วาโร เตสํ ธมฺมานํ ภูมนฺตรวเสน ‘‘กามาวจรธมฺมา, น กามาวจรา…เป… ปริยาปนฺนา’’ติ จตฺตาโร ทุเก มาติกาวเสน นิกฺขิปิตฺวา วิภชนวเสน ปวตฺโต, โส เหฏฺา วุตฺตตฺโถว.
ฉฏฺโ ปน วาโร สมฺมุติเทวอุปปตฺติเทววิสุทฺธิเทเว นิทฺทิสิตฺวา มนุสฺสเทวคตีสุ อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณทสฺสนวเสน วุตฺโต. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – สตฺตา หิ ทานสีลาทิกามาวจรกุสลํ กตฺวา มนุสฺสโลเก ขตฺติยมหาสาลาทิกุเลสุ เจว จาตุมหาราชิกตาวตึสยามตุสิตนิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติสงฺขาเตสุ ฉสุ เทวโลเกสุ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ สิเนรุปพฺพตเวมชฺฌปริภณฺฑปพฺพตโต ปฏฺาย เหฏฺา ยาว ภูมิ ติริยํ จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ เอตฺถนฺตเร ปพฺพตอากาสรุกฺขปถวินิสฺสิตา จาตุมหาราชจนฺทสูริยา สพฺเพ จาตุมหาราชิกา. ตโต อุทฺธํ จกฺกวาฬปริยนฺตํ ตาวตึสาทโย ยถากฺกมํ อุปรูปริ ิตาติ เวทิตพฺพา. เทวโลโกปิ ปรมฺปรจกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺโต นาม นตฺถิ.
ปมชฺฌานํ ปน ปริตฺตํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ อุปฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ, ปณีตํ ภาเวตฺวา มหาพฺรหฺเมสุ, อิเม ตโยปิ ชนา ปมชฺฌานภูมิยํ เอกตเล ¶ วสนฺติ. อายุอาภาทิเภเทน ปเนสํ เภโท, เอวํ อุปริปิ.
จตุกฺกนเย ปน ทุติยชฺฌานํ, ปฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานฺจ ปริตฺตํ, มชฺฌิมํ, ปณีตฺจ ภาเวตฺวา ปริตฺตาภาอปฺปมาณาภาอาภสฺสเรสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ตติยชฺฌานํ ปริตฺตาทิวเสน ภาเวตฺวา ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺเหสุ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน ภาเวตฺวา อารมฺมณมนสิการฉนฺทาธิมุตฺติอาทินานตฺตโต เกจิ อสฺีสุ, เกจิ เวหปฺผเลสุ, เกจิ อวิเหสุ, อตปฺเปสุ, สุทสฺเสสุ, สุทสฺสีสุ, เกจิ อกนิฏฺเสุ, อากาสานฺจายตนาทีสุ จตูสุ จ ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ หิ เอกจฺเจ ติตฺถิยา ‘‘จิตฺตํ นิสฺสาย รชฺชนทุสฺสนาทโย, ตนฺนิทานานิ จ ทุกฺขานิ สมุปฺปชฺชนฺตี’’ติ จิตฺเต โทสํ ทิสฺวา ‘‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานเมต’’นฺติ สฺาวิราคํ ¶ ชเนตฺวา ตตฺรูปปตฺติยา ฌานํ ภาเวตฺวา รูปกายมตฺตา ิตา วา นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา หุตฺวา นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺเถว ปฺจกปฺปสตานิ ติฏฺนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อฏฺสมาปตฺติลาภีนํ กตรํ ฌานํ วิปจฺจตีติ? ปคุณํ, สพฺเพสุ ปคุเณสุ ยสฺส วิปากภูมึ ปตฺเถติ, ตํปตฺถนาย จ อสติ ยํ มรณสมเย สมาปชฺชติ, ตํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ อุตฺตมวเสน เนวสฺานาสฺายตนํ วิปจฺจติ. สุทฺธาวาเสสุ จ อวิหาทีสุ อนาคามิวชฺชิตา สตฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, อนาคามิโน ปน อสฺีวชฺชิตพฺรหฺมโลเกสุ สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชิตุํ ลภนฺติ. สพฺเพสมฺปิ จ อริยานํ ตตฺรูปปตฺติโต อุปรูปปตฺติปิ, น เหฏฺูปปตฺติ. เต หิ ปมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก เวหปฺผเลสุ ิตา ปรินิพฺพนฺติ, น นิวตฺตนฺติ อริยานํ เหฏฺูปปตฺติอภาวา. เวหปฺผลอกนิฏฺเนวสฺานาสฺายตนภวา ตโยปิ เสฏฺภวา นาม. อิเมสุ ตีสุ าเนสุ นิพฺพตฺตา อนาคามิโน เนว อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, น อโธ. ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ ¶ . มนุสฺสโลเก จ เสขา คิหิภาเว ยาวชีวํ ติฏฺนฺติ, น อเสขา. เต หิ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเส ปพฺพชนฺติ วา, ปรินิพฺพนฺติ วา. ภุมฺมเทเวสุ ปน ขีณาสวาปิ ยาวชีวํ ติฏฺนฺติ. ฉสุ กามาวจรเทเวสุ โสตาปนฺนสกทาคามิโนว ติฏฺนฺติ, อนาคามิโน ปน ตทเหว รูปภวํ คนฺตุํ วฏฺฏติ ขีณาสเวน ปรินิพฺพาตุนฺติ คเหตพฺพํ. เอวํ อิมาสุ สตฺตวีสติยา ภูมีสุ ปริยาปนฺนมนุสฺสเทวพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตสตฺเตสุ มนุสฺสานํ ตาว อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเทว วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ, อปฺปํ วา ภิยฺโย. อาปายิกานํ, ภุมฺมเทวานฺจ กทาจิ อายุปริจฺเฉโท นตฺถิ, กมฺมเมว ปมาณํ. เต หิ สตฺตาเหนปิ มรนฺติ, กปฺปมฺปิ ติฏฺนฺตีติ.
จาตุมหาราชิกานํ ปน มานุสกานิ ปฺาส วสฺสานิ เอกํ รตฺตินฺทิวํ, ตาย รตฺติยา ตึส รตฺติโย มาโส, เตน มาเสน ทฺวาทสมาสิโย สํวจฺฉโร, เตน สํวจฺฉเรน ทิพฺพานิ ปฺจวสฺสสตานิ อายุปฺปมาณํ. ตานิ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ โหนฺติ. ตาวตึสานํ มานุสกํ วสฺสสตํ เอกํ รตฺตินฺทิวํ กตฺวา เอวมาคตํ ทิพฺพํ วสฺสสหสฺสํ. เอวํ ยามาทีนํ วสฺสคณนฺจ ทิคุณํ กตฺวา เหฏฺิมโต ทิคุณจตุคฺคุณํ อายุปฺปมาณํ เวทิตพฺพํ.
พฺรหฺเมสุ ปน พฺรหฺมปาริสชฺชานํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํ อุปฑฺฒกปฺโป ¶ , มหาพฺรหฺมานํ เอโก กปฺโป, ปริตฺตาภานํ ทฺเว กปฺปาติ เอวํ อุปรูปริ ทิคุณํ กตฺวา ยาว สุภกิณฺหา โยเชตพฺพํ. สุภกิณฺหานํ หิ จตุสฏฺิกปฺปํ อายุปฺปมาณํ, อสฺีนํ, เวหปฺผลานฺจ ปฺจกปฺปสตานิ, อวิหานํ กปฺปสหสฺสนฺติ อุปรูปริ ทิคุณวเสน ยาว อกนิฏฺา โยเชตพฺพํ. อกนิฏฺานํ หิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิ, อรูปานํ จตุนฺนํ ยถากฺกมํ วีสติ, จตฺตาริ, สฏฺิ, จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
อุกฺขิตฺตา ¶ ปฺุเตเชน, กามรูปคตึ คตา;
ภวคฺคตมฺปิ สมฺปตฺตา, ปุนาคจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
ตาว ทีฆายุกา สตฺตา, จวนฺติ อายุสงฺขยา;
นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
ตสฺมา หิ ธีรา นิปกา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา;
ชรามรณโมกฺขาย, ภาเวนฺติ มคฺคมุตฺตมํ.
ภาวยิตฺวา สุจึ มคฺคํ, นิพฺพาโนคธคามินํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ. (วิภ. ๑๐๒๙);
อยํ ฉฏฺวาเร นโย.
สตฺตโม ปน วาโร เตสํ ขนฺธาทีนํ อภิฺเยฺยาทิภาววิภาวนวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ หิ –
‘‘รูปกฺขนฺโธ อภิฺเยฺโย, ปริฺเยฺโย, น ปหาตพฺโพ, น ภาเวตพฺโพ, น สจฺฉิกาตพฺโพ. จตฺตาโร ขนฺธา อภิฺเยฺยา ปริฺเยฺยา, สิยา ปหาตพฺพา, สิยา ภาเวตพฺพา, สิยา สจฺฉิกาตพฺพา, สิยา น ปหาตพฺพา น ภาเวตพฺพา น สจฺฉิกาตพฺพา’’ติอาทินา –
ทฺวาทสปิ โกฏฺาสา วิตฺถารโต วิภตฺตา. ตตฺถ ลกฺขณปริคฺคาหิกาย ปฺาย ขนฺธาทโย สพฺเพ ธมฺมา ¶ อภิฺเยฺยา. าตตีรณปหานปริฺาสุ ยถาโยคํ ยาย กายจิ ปริฺาย วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา ปริฺเยฺยา. โลกุตฺตรธมฺมาปิ าตปริฺเยฺยาว. อกุสลา ปน ปหาตพฺพา. มคฺโค ภาเวตพฺโพ, ผลํ, นิพฺพานฺจ สจฺฉิกาตพฺพํ. ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ าตตีรณวเสน ปริฺเยฺโย. วิปสฺสนาวิสเย หิ สพฺพํ ตีรณปริฺาย ปริฺเยฺยนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อภิฺเยฺยาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
อฏฺโม ¶ ปน วาโร เตสํ สารมฺมณตาวิภาวนวเสน ปวตฺโต, นวโม ปเนสํ ทิฏฺสุตมุตวิฺาเตสุ สงฺคหทสฺสนวเสน. ทสโม กุสลตฺติกาทีหิ สรณทุกปริโยสาเนหิ ติกทุเกหิ วิภาคทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เตปิ เหฏฺา วุตฺตนยาวาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อาทิโต ปฏฺาย สพฺพตฺถ วิภงฺคปาฬิอฏฺกถาสุ (วิภ. ๙๗๘ อาทโย; วิภ. อฏฺ. ๙๗๘ อาทโย) คเหตพฺโพติ.
ธมฺมหทยวิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
โมหวิจฺเฉทนิยา อภิธมฺมมาติกตฺถวณฺณนาย
วิภงฺคมาติกตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.