📜
๑๑. สมาธินิทฺเทโส
อาหาเรปฏิกฺกูลภาวนา
๒๙๔. อิทานิ ¶ ¶ อารุปฺปานนฺตรํ เอกา สฺาติ เอวํ อุทฺทิฏฺาย อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺาย ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ อาหรตีติ อาหาโร. โส จตุพฺพิโธ กพฬีการาหาโร, ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนาหาโร, วิฺาณาหาโรติ.
โก ปเนตฺถ กิมาหรตีติ? กพฬีการาหาโร โอชฏฺมกํ รูปํ อาหรติ. ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา อาหรติ. มโนสฺเจตนาหาโร ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธึ อาหรติ. วิฺาณาหาโร ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปํ อาหรติ.
เตสุ กพฬีการาหาเร นิกนฺติภยํ. ผสฺสาหาเร อุปคมนภยํ. มโนสฺเจตนาหาเร อุปปตฺติภยํ. วิฺาณาหาเร ปฏิสนฺธิภยํ. เอวํ สปฺปฏิภเยสุ จ เตสุ กพฬีการาหาโร ปุตฺตมํสูปเมน (สํ. นิ. ๒.๖๓) ทีเปตพฺโพ. ผสฺสาหาโร นิจฺจมฺมคาวูปเมน (สํ. นิ. ๒.๖๓). มโนสฺเจตนาหาโร องฺคารกาสูปเมน (สํ. นิ. ๒.๖๓). วิฺาณาหาโร สตฺติสตูปเมนาติ (สํ. นิ. ๒.๖๓). อิเมสุ ปน จตูสุ อาหาเรสุ อสิตปีตขายิตสายิตปฺปเภโท กพฬีกาโร อาหาโรว อิมสฺมึ อตฺเถ อาหาโรติ อธิปฺเปโต. ตสฺมึ อาหาเร ปฏิกฺกูลาการคฺคหณวเสน อุปฺปนฺนา สฺา อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺา.
ตํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺํ ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา อุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อวิรชฺฌนฺเตน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อสิตปีตขายิตสายิตปฺปเภเท กพฬีการาหาเร ทสหากาเรหิ ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา. เสยฺยถิทํ, คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, สมฺมกฺขนโตติ.
๒๙๕. ตตฺถ ¶ คมนโตติ เอวํ มหานุภาเว นาม สาสเน ปพฺพชิเตน สกลรตฺตึ พุทฺธวจนสชฺฌายํ วา สมณธมฺมํ วา กตฺวา กาลสฺเสว วุฏฺาย เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตฺวา ปริเวณํ ¶ สมฺมชฺชิตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา อาสนมารูยฺห วีสตึส วาเร กมฺมฏฺานํ มนสิกริตฺวา อุฏฺาย ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา นิชนสมฺพาธานิ ปวิเวกสุขานิ ฉายูทกสมฺปนฺนานิ สุจีนิ สีตลานิ รมณียภูมิภาคานิ ตโปวนานิ ปหาย อริยํ วิเวกรตึ อนเปกฺขิตฺวา สุสานาภิมุเขน สิงฺคาเลน วิย อาหารตฺถาย คามาภิมุเขน คนฺตพฺพํ.
เอวํ คจฺฉตา จ มฺจมฺหา วา ปีมฺหา วา โอตรณโต ปฏฺาย ปาทรชฆรโคลิกวจฺจาทิสมฺปริกิณฺณํ ปจฺจตฺถรณํ อกฺกมิตพฺพํ โหติ. ตโต อปฺเปกทา มูสิกชตุกวจฺจาทีหิ อุปหตตฺตา อนฺโตคพฺภโต ปฏิกฺกูลตรํ ปมุขํ ทฏฺพฺพํ โหติ. ตโต อุลูกปาราวตาทิวจฺจสมฺมกฺขิตตฺตา อุปริมตลโต ปฏิกฺกูลตรํ เหฏฺิมตลํ. ตโต กทาจิ กทาจิ วาเตริเตหิ ปุราณติณปณฺเณหิ คิลานสามเณรานํ มุตฺตกรีสเขฬสิงฺฆาณิกาหิ วสฺสกาเล อุทกจิกฺขลฺลาทีหิ จ สํกิลิฏฺตฺตา เหฏฺิมตลโต ปฏิกฺกูลตรํ ปริเวณํ. ปริเวณโต ปฏิกฺกูลตรา วิหารรจฺฉา ทฏฺพฺพา โหติ.
อนุปุพฺเพน ปน โพธิฺจ เจติยฺจ วนฺทิตฺวา วิตกฺกมาฬเก ิเตน มุตฺตราสิสทิสํ เจติยํ โมรปิฺฉกลาปมโนหรํ โพธึ เทววิมานสมฺปตฺติสสฺสิรีกํ เสนาสนฺจ อนปโลเกตฺวา เอวรูปํ นาม รมณียํ ปเทสํ ปิฏฺิโต กตฺวา อาหารเหตุ คนฺตพฺพํ ภวิสฺสตีติ ปกฺกมิตฺวา คามมคฺคํ ปฏิปนฺเนน ขาณุกณฺฏกมคฺโคปิ อุทกเวคภินฺนวิสมมคฺโคปิ ทฏฺพฺโพ โหติ.
ตโต คณฺฑํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน วิย นิวาสนํ นิวาเสตฺวา วณโจฬกํ พนฺธนฺเตน วิย กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อฏฺิสงฺฆาตํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน วิย จีวรํ ปารุปิตฺวา เภสชฺชกปาลํ นีหรนฺเตน วิย ปตฺตํ นีหริตฺวา คามทฺวารสมีปํ ปาปุณนฺเตน หตฺถิกุณปอสฺสกุณปโคกุณปมหึสกุณปมนุสฺสกุณปอหิกุณปกุกฺกุรกุณปานิปิ ทฏฺพฺพานิ ภวนฺติ. น เกวลฺจ ทฏฺพฺพานิ, คนฺโธปิ เนสํ ฆานํ ปฏิหนมาโน อธิวาเสตพฺโพ โหติ. ตโต คามทฺวาเร ตฺวา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทิปริสฺสยปริวชฺชนตฺถํ คามรจฺฉา โอโลเกตพฺพา โหนฺติ.
อิจฺเจตํ ¶ ¶ ปจฺจตฺถรณาทิอเนกกุณปปริโยสานํ ปฏิกฺกูลํ อาหารเหตุ อกฺกมิตพฺพฺจ ทฏฺพฺพฺจ ฆายิตพฺพฺจ โหติ. อโห วต โภ ปฏิกฺกูโล อาหาโรติ เอวํ คมนโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๒๙๖. กถํ ปริเยสนโต? เอวํ คมนปฏิกฺกูลํ อธิวาเสตฺวาปิ คามํ ปวิฏฺเน สงฺฆาฏิปารุเตน กปณมนุสฺเสน วิย กปาลหตฺเถน ฆรปฏิปาฏิยา คามวีถีสุ จริตพฺพํ โหติ. ยตฺถ วสฺสกาเล อกฺกนฺตอกฺกนฺตฏฺาเน ยาว ปิณฺฑิกมํสาปิ อุทกจิกฺขลฺเล ปาทา ปวิสนฺติ, เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตพฺพํ โหติ, เอเกน จีวรํ อุกฺขิปิตพฺพํ. คิมฺหกาเล วาตเวเคน สมุฏฺิเตหิ ปํสุติณรเชหิ โอกิณฺณสรีเรน จริตพฺพํ. ตํ ตํ เคหทฺวารํ ปตฺวา มจฺฉโธวนมํสโธวนตณฺฑุลโธวนเขฬสิงฺฆาณิกสุนขสูกรวจฺจาทีหิ สมฺมิสฺสานิ กิมิกุลากุลานิ นีลมกฺขิกปริกิณฺณานิ โอฬิคลฺลานิ เจว จนฺทนิกฏฺานานิ จ ทฏฺพฺพานิ โหนฺติ อกฺกมิตพฺพานิปิ. ยโต ตา มกฺขิกา อุฏฺหิตฺวา สงฺฆาฏิยมฺปิ ปตฺเตปิ สีเสปิ นิลียนฺติ.
ฆรํ ปวิฏฺสฺสาปิ เกจิ เทนฺติ, เกจิ น เทนฺติ. ททมานาปิ เอกจฺเจ หิยฺโย ปกฺกภตฺตมฺปิ ปุราณขชฺชกมฺปิ ปูติกุมฺมาสปูปาทีนิปิ ททนฺติ. อททมานาปิ เกจิเทว ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ วทนฺติ, เกจิ ปน อปสฺสมานา วิย ตุณฺหี โหนฺติ, เกจิ อฺเน มุขํ กโรนฺติ, เกจิ ‘‘คจฺฉ, เร มุณฺฑกา’’ติอาทีหิ ผรุสวาจาหิ สมุทาจรนฺติ. เอวํ กปณมนุสฺเสน วิย คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขมิตพฺพนฺติ.
อิจฺเจตํ คามปฺปเวสนโต ปฏฺาย ยาว นิกฺขมนา อุทกจิกฺขลฺลาทิปฏิกฺกูลํ อาหารเหตุ อกฺกมิตพฺพฺเจว ทฏฺพฺพฺจ อธิวาเสตพฺพฺจ โหติ. อโห วต โภ ปฏิกฺกูโล อาหาโรติ เอวํ ปริเยสนโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๒๙๗. กถํ ปริโภคโต? เอวํ ปริยิฏฺาหาเรน ปน พหิคาเม ผาสุกฏฺาเน สุขนิสินฺเนน ยาว ตตฺถ หตฺถํ น โอตาเรติ, ตาว ตถารูปํ ครุฏฺานิยํ ภิกฺขุํ วา ลชฺชิมนุสฺสํ วา ทิสฺวา นิมนฺเตตุมฺปิ สกฺกา โหติ. ภฺุชิตุกามตาย ปเนตฺถ หตฺเถ โอตาริตมตฺเต ¶ ‘‘คณฺหถา’’ติ วทนฺเตน ¶ ลชฺชิตพฺพํ โหติ. หตฺถํ ปน โอตาเรตฺวา มทฺทนฺตสฺส ปฺจงฺคุลิอนุสาเรน เสโท ปคฺฆรมาโน สุกฺขถทฺธภตฺตมฺปิ เตเมนฺโต มุทุํ กโรติ.
อถ ตสฺมึ ปริมทฺทนมตฺเตนาปิ สมฺภินฺนโสเภ อาโลปํ กตฺวา มุเข ปิเต เหฏฺิมทนฺตา อุทุกฺขลกิจฺจํ สาเธนฺติ, อุปริมา มุสลกิจฺจํ, ชิวฺหา หตฺถกิจฺจํ. ตํ ตตฺถ สุวานโทณิยํ สุวานปิณฺฑมิว ทนฺตมุสเลหิ โกฏฺเฏตฺวา ชิวฺหาย สมฺปริวตฺติยมานํ ชิวฺหาคฺเค ตนุปสนฺนเขโฬ มกฺเขติ, เวมชฺฌโต ปฏฺาย พหลเขโฬ มกฺเขติ, ทนฺตกฏฺเน อสมฺปตฺตฏฺาเน ทนฺตคูถโก มกฺเขติ. โส เอวํ วิจุณฺณิตมกฺขิโต ตงฺขณฺเว อนฺตรหิตวณฺณคนฺธสงฺขารวิเสโส สุวานโทณิยํ ิตสุวานวมถุ วิย ปรมเชคุจฺฉภาวํ อุปคจฺฉติ. เอวรูโปปิ สมาโน จกฺขุสฺส อาปาถํ อตีตตฺตา อชฺโฌหริตพฺโพ โหตีติ เอวํ ปริโภคโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๒๙๘. กถํ อาสยโต? เอวํ ปริโภคํ อุปคโต จ ปเนส อนฺโต ปวิสมาโน ยสฺมา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ รฺโปิ จกฺกวตฺติสฺส ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสเยสุ จตูสุ อฺตโร อาสโย โหติเยว. มนฺทปฺุานํ ปน จตฺตาโร อาสยา โหนฺติ. ตสฺมา ยสฺส ปิตฺตาสโย อธิโก โหติ, ตสฺส พหลมธุกเตลมกฺขิโต วิย ปรมเชคุจฺโฉ โหติ. ยสฺส เสมฺหาสโย อธิโก โหติ, ตสฺส นาคพลปณฺณรสมกฺขิโต วิย. ยสฺส ปุพฺพาสโย อธิโก โหติ, ตสฺส ปูติตกฺกมกฺขิโต วิย. ยสฺส โลหิตาสโย อธิโก โหติ, ตสฺส รชนมกฺขิโต วิย ปรมเชคุจฺโฉ โหตีติ เอวํ อาสยโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๒๙๙. กถํ นิธานโต? โส อิเมสุ จตูสุ อาสเยสุ อฺตเรน อาสเยน มกฺขิโต อนฺโตอุทรํ ปวิสิตฺวา เนว สุวณฺณภาชเน น มณิรชตาทิภาชเนสุ นิธานํ คจฺฉติ. สเจ ปน ทสวสฺสิเกน อชฺโฌหริยติ ทส วสฺสานิ อโธตวจฺจกูปสทิเส โอกาเส ปติฏฺหติ. สเจ วีส, ตึส, จตฺตาลีส, ปฺาส, สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติวสฺสิเกน, สเจ วสฺสสติเกน อชฺโฌหริยติ. วสฺสสตํ อโธตวจฺจกูปสทิเส ¶ โอกาเส ปติฏฺหตีติ เอวํ นิธานโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๐. กถํ อปริปกฺกโต? โส ปนายมาหาโร เอวรูเป โอกาเส นิธานมุปคโต ยาว อปริปกฺโก โหติ, ตาว ตสฺมิฺเว ยถาวุตฺตปฺปกาเร ปรมนฺธการติมิเส นานากุณปคนฺธวาสิตปวนวิจริเต ¶ อติทุคฺคนฺธเชคุจฺเฉ ปเทเส ยถา นาม นิทาเฆ อกาลเมเฆน อภิวุฏฺมฺหิ จณฺฑาลคามทฺวารอาวาเฏ ปติตานิ ติณปณฺณกิลฺชขณฺฑอหิกุกฺกุรมนุสฺสกุณปาทีนิ สูริยาตเปน สนฺตตฺตานิ เผณปุปฺผุฬกาจิตานิ ติฏฺนฺติ, เอวเมว ตํทิวสมฺปิ หิยฺโยปิ ตโต ปุริเม ทิวเสปิ อชฺโฌหโต สพฺโพ เอกโต หุตฺวา เสมฺหปฏลปริโยนทฺโธ กายคฺคิสนฺตาปกุถิตกุถนสฺชาตเผณปุปฺผุฬกาจิโต ปรมเชคุจฺฉภาวํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติ เอวํ อปริปกฺกโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๑. กถํ ปริปกฺกโต? โส ตตฺตกายคฺคินา ปริปกฺโก สมาโน น สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทิภาวํ อุปคจฺฉติ. เผณปุปฺผุฬเก ปน มฺุจนฺโต สณฺหกรณิยํ ปิสิตฺวา นาฬิเก ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิย กรีสภาวํ อุปคนฺตฺวา ปกฺกาสยํ, มุตฺตภาวํ อุปคนฺตฺวา มุตฺตวตฺถิฺจ ปูเรตีติ เอวํ ปริปกฺกโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๒. กถํ ผลโต? สมฺมา ปริปจฺจมาโน จ ปนายํ เกสโลมนขทนฺตาทีนิ นานากุณปานิ นิปฺผาเทติ อสมฺมาปริปจฺจมาโน ททฺทุกณฺฑุกจฺฉุกุฏฺกิลาสโสสกาสาติสารปฺปภุตีนิ โรคสตานิ, อิทมสฺส ผลนฺติ เอวํ ผลโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๓. กถํ นิสฺสนฺทโต? อชฺโฌหริยมาโน เจส เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา นิสฺสนฺทมาโน อกฺขิมฺหา อกฺขิคูถโก กณฺณมฺหา กณฺณคูถโกติอาทินา ปกาเรน อเนเกหิ ทฺวาเรหิ นิสฺสนฺทติ. อชฺโฌหรณสมเย เจส มหาปริวาเรนาปิ อชฺโฌหริยติ. นิสฺสนฺทนสมเย ปน อุจฺจารปสฺสาวาทิภาวํ อุปคโต เอกเกเนว นีหริยติ. ปมทิวเส จ ¶ นํ ปริภฺุชนฺโต หฏฺปหฏฺโปิ โหติ อุทคฺคุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต. ทุติยทิวเส นิสฺสนฺเทนฺโต ปิหิตนาสิโก โหติ วิกุณิตมุโข เชคุจฺฉี มงฺกุภูโต. ปมทิวเส จ นํ รตฺโต คิทฺโธ คธิโต มุจฺฉิโตปิ อชฺโฌหริตฺวา ทุติยทิวเส เอกรตฺติวาเสน วิรตฺโต อฏฺฏียมาโน หรายมาโน ชิคุจฺฉมาโน นีหรติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;
เอกทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, นวทฺวาเรหิ สนฺทติ.
‘‘อนฺนํ ¶ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;
ภฺุชติ สปริวาโร, นิกฺขาเมนฺโต นิลียติ.
‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;
ภฺุชติ อภินนฺทนฺโต, นิกฺขาเมนฺโต ชิคุจฺฉติ.
‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนฺจ มหารหํ;
เอกรตฺติปริวาสา, สพฺพํ ภวติ ปูติก’’นฺติ.
เอวํ นิสฺสนฺทโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๔. กถํ สมฺมกฺขนโต? ปริโภคกาเลปิ เจส หตฺถโอฏฺชิวฺหาตาลูนิ สมฺมกฺเขติ. ตานิ เตน สมฺมกฺขิตตฺตา ปฏิกฺกูลานิ โหนฺติ, ยานิ โธตานิปิ คนฺธหรณตฺถํ ปุนปฺปุนํ โธวิตพฺพานิ โหนฺติ. ปริภุตฺโต สมาโน ยถา นาม โอทเน ปจฺจมาเน ถุสกณกุณฺฑกาทีนิ อุตฺตริตฺวา อุกฺขลิมุขวฏฺฏิปิธานิโย มกฺขนฺติ, เอวเมว สกลสรีรานุคเตน กายคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปจฺจิตฺวา อุตฺตรมาโน ทนฺเต ทนฺตมลภาเวน สมฺมกฺเขติ. ชิวฺหาตาลุปฺปภุตีนิ เขฬเสมฺหาทิภาเวน, อกฺขิกณฺณนาสอโธมคฺคาทิเก อกฺขิคูถกกณฺณคูถกสิงฺฆาณิกามุตฺตกรีสาทิภาเวน สมฺมกฺเขติ. เยน สมฺมกฺขิตานิ อิมานิ ทฺวารานิ ทิวเส ทิวเส โธวิยมานานิปิ เนว สุจีนิ, น มโนรมานิ โหนฺติ. เยสุ เอกจฺจํ โธวิตฺวา หตฺโถ ปุน อุทเกน โธวิตพฺโพ โหติ. เอกจฺจํ โธวิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โคมเยนปิ มตฺติกายปิ คนฺธจุณฺเณนปิ โธวโต ปาฏิกุลฺยตา วิคจฺฉตีติ เอวํ สมฺมกฺขนโต ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพา.
๓๐๕. ตสฺเสวํ ¶ ทสหากาเรหิ ปฏิกฺกูลตํ ปจฺจเวกฺขโต ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กโรนฺตสฺส ปฏิกฺกูลาการวเสน กพฬีการาหาโร ปากโฏ โหติ. โส ตํ นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺเสวํ กโรโต นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ. กพฬีการาหารสฺส สภาวธมฺมตาย คมฺภีรตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺเตน อุปจารสมาธินา จิตฺตํ สมาธิยติ. ปฏิกฺกูลาการคฺคหณวเสน ปเนตฺถ สฺา ปากฏา โหติ. ตสฺมา อิมํ กมฺมฏฺานํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺา อิจฺเจว สงฺขํ คจฺฉติ.
อิมฺจ ¶ ปน อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน รสตณฺหาย จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ. โส กนฺตารนิตฺถรณตฺถิโก วิย ปุตฺตมํสํ วิคตมโท อาหารํ อาหาเรติ ยาวเทว ทุกฺขสฺส นิตฺถรณตฺถาย. อถสฺส อปฺปกสิเรเนว กพฬีการาหารปริฺามุเขน ปฺจกามคุณิโก ราโค ปริฺํ คจฺฉติ. โส ปฺจกามคุณปริฺามุเขน รูปกฺขนฺธํ ปริชานาติ. อปริปกฺกาทิปฏิกฺกูลภาววเสน จสฺส กายคตาสติภาวนาปิ ปาริปูรึ คจฺฉติ, อสุภสฺาย อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ. อิมํ ปน ปฏิปตฺตึ นิสฺสาย ทิฏฺเว ธมฺเม อมตปริโยสานตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สุคติปรายโน โหตีติ.
อยํ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺาภาวนาย วิตฺถารกถา.
จตุธาตุววตฺถานภาวนา
๓๐๖. อิทานิ อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺานนฺตรํ เอกํ ววตฺถานนฺติ เอวํ อุทฺทิฏฺสฺส จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ ววตฺถานนฺติ สภาวูปลกฺขณวเสน สนฺนิฏฺานํ, จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถานํ จตุธาตุววตฺถานํ. ธาตุมนสิกาโร, ธาตุกมฺมฏฺานํ, จตุธาตุววตฺถานนฺติ อตฺถโต เอกํ. ตยิทํ ทฺวิธา อาคตํ สงฺเขปโต จ วิตฺถารโต จ. สงฺเขปโต มหาสติปฏฺาเน อาคตํ. วิตฺถารโต มหาหตฺถิปทูปเม ราหุโลวาเท ธาตุวิภงฺเค จ. ตฺหิ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ พิลโส ¶ วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ, อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’’ติ –
เอวํ ติกฺขปฺสฺส ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส วเสน มหาสติปฏฺาเน (ที. นิ. ๒.๓๗๘) สงฺเขปโต อาคตํ.
ตสฺสตฺโถ – ยถา เฉโก โคฆาตโก วา ตสฺเสว วา ภตฺตเวตนภโต อนฺเตวาสิโก คาวึ วธิตฺวา วินิวิชฺฌิตฺวา จตสฺโส ทิสา คตานํ มหาปถานํ เวมชฺฌฏฺานสงฺขาเต จตุมหาปเถ โกฏฺาสํ ¶ กตฺวา นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว ภิกฺขุ จตุนฺนํ อิริยาปถานํ เยน เกนจิ อากาเรน ิตตฺตา ยถาิตํ. ยถาิตตฺตาว ยถาปณิหิตํ กายํ อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ…เป… วาโยธาตูติ เอวํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา โคฆาตกสฺส คาวึ โปเสนฺตสฺสปิ อาฆาตนํ อาหรนฺตสฺสปิ อาหริตฺวา ตตฺถ พนฺธิตฺวา เปนฺตสฺสปิ วธนฺตสฺสปิ วธิตํ มตํ ปสฺสนฺตสฺสปิ ตาวเทว คาวีติสฺา น อนฺตรธายติ, ยาว นํ ปทาเลตฺวา พิลโส น วิภชติ. วิภชิตฺวา นิสินฺนสฺส ปน คาวีสฺา อนฺตรธายติ, มํสสฺา ปวตฺตติ. นาสฺส เอวํ โหติ ‘‘อหํ คาวึ วิกฺกิณามิ, อิเม คาวึ หรนฺตี’’ติ. อถ ขฺวสฺส ‘‘อหํ มํสํ วิกฺกิณามิ, อิเมปิ มํสํ หรนฺติ’’จฺเจว โหติ, เอวเมว อิมสฺสาปิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ พาลปุถุชฺชนกาเล คิหิภูตสฺสปิ ปพฺพชิตสฺสปิ ตาวเทว สตฺโตติ วา โปโสติ วา ปุคฺคโลติ วา สฺา น อนฺตรธายติ, ยาว อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ธาตุโส น ปจฺจเวกฺขติ. ธาตุโส ปจฺจเวกฺขโต ปน สตฺตสฺา อนฺตรธายติ, ธาตุวเสเนว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ. เตนาห ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา…เป… นิสินฺโน อสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป… วาโยธาตู’’ติ.
๓๐๗. มหาหตฺถิปทูปเม (ม. นิ. ๑.๓๐๐ อาทโย) ปน – ‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ ¶ , เกสา โลมา…เป… อุทริยํ กรีสํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ กกฺขฬํ ขริคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจติ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตู’’ติ จ,
‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ, ปิตฺตํ…เป… มุตฺตํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อาโป อาโปคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา อาโปธาตู’’ติ จ,
‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ, เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ ¶ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ เตโช เตโชคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา เตโชธาตู’’ติ จ,
‘‘กตมา จาวุโส, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ? ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํ. เสยฺยถิทํ, อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ วา, ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจิ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ วาโย วาโยคตํ อุปาทินฺนํ, อยํ วุจฺจตาวุโส, อชฺฌตฺติกา วาโยธาตู’’ติ จ –
เอวํ นาติติกฺขปฺสฺส ธาตุกมฺมฏฺานิกสฺส วเสน วิตฺถารโต อาคตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ราหุโลวาทธาตุวิภงฺเคสุปิ.
ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา, อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อิทํ ตาว อุภยมฺปิ นิยกสฺส อธิวจนํ. นิยกํ นาม อตฺตนิ ชาตํ สสนฺตานปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถ. ตยิทํ ยถา โลเก อิตฺถีสุ กถา อธิตฺถีติ วุจฺจติ, เอวํ อตฺตนิ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺตํ, อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺจ ปวตฺตตฺตา ปจฺจตฺตนฺติปิ วุจฺจติ. กกฺขฬนฺติ ถทฺธํ. ขริคตนฺติ ผรุสํ. ตตฺถ ปมํ ลกฺขณวจนํ, ทุติยํ อาการวจนํ, กกฺขฬลกฺขณา หิ ปถวีธาตุ, สา ผรุสาการา โหติ, ตสฺมา ขริคตนฺติ ¶ วุตฺตา. อุปาทินฺนนฺติ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, อหํ มมนฺติ เอวํ ทฬฺหํ อาทินฺนํ, คหิตํ ปรามฏฺนฺติ อตฺโถ. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต. ตสฺส ตํ กตมนฺติ เจติ อตฺโถ. ตโต ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ มตฺถลุงฺคํ ปกฺขิปิตฺวา วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ นิทฺทิฏฺาติ เวทิตพฺพา. ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจีติ อวเสเสสุ ตีสุ โกฏฺาเสสุ ปถวีธาตุ สงฺคหิตา.
วิสฺสนฺทนภาเวน ตํ ตํ านํ อปฺโปตีติ อาโป. กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน นานาวิเธสุ อาเปสุ คตนฺติ อาโปคตํ. กึ ตํ? อาโปธาตุยา อาพนฺธนลกฺขณํ.
เตชนวเสน เตโช, วุตฺตนเยเนว เตเชสุ คตนฺติ เตโชคตํ. กึ ตํ? อุณฺหตฺตลกฺขณํ. เยน จาติ เยน เตโชธาตุคเตน กุปิเตน อยํ กาโย สนฺตปฺปติ, เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชีรติ, อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลปริกฺขยํ ¶ วลิปลิตาทิภาวฺจ ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ. โส จ ปุคฺคโล ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีสจนฺทนาทิเลปฺเจว ตาลวณฺฏวาตฺจ ปจฺจาสีสติ. เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ เยเนตํ อสิตํ วา โอทนาทิ ปีตํ วา ปานกาทิ ขายิตํ วา ปิฏฺขชฺชกาทิ สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตุสมุฏฺานา. ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺาโนว.
วายนวเสน วาโย, วุตฺตนเยเนว วาเยสุ คตนฺติ วาโยคตํ. กึ ตํ? วิตฺถมฺภนลกฺขณํ. อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺกาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหณวาตา. อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหณวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา. โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. เอตฺถ จ ปุริมา ปฺจ จตุสมุฏฺานา. อสฺสาสปสฺสาสา ¶ จิตฺตสมุฏฺานาว. สพฺพตฺถ ยํ วา ปนฺมฺปิ กิฺจีติ อิมินา ปเทน อวเสสโกฏฺาเสสุ อาโปธาตุอาทโย สงฺคหิตา.
อิติ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ทฺวาทสหิ อาโปธาตุ, จตูหิ เตโชธาตุ, ฉหิ วาโยธาตูติ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ จตสฺโส ธาตุโย วิตฺถาริตา โหนฺตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา.
๓๐๘. ภาวนานเย ปเนตฺถ ติกฺขปฺสฺส ภิกฺขุโน เกสา ปถวีธาตุ, โลมา ปถวีธาตูติ เอวํ วิตฺถารโต ธาตุปริคฺคโห ปปฺจโต อุปฏฺาติ. ยํ ถทฺธลกฺขณํ, อยํ ปถวีธาตุ. ยํ อาพนฺธนลกฺขณํ, อยํ อาโปธาตุ. ยํ ปริปาจนลกฺขณํ, อยํ เตโชธาตุ. ยํ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อยํ วาโยธาตูติ เอวํ มนสิกโรโต ปนสฺส กมฺมฏฺานํ ปากฏํ โหติ. นาติติกฺขปฺสฺส ปน เอวํ มนสิกโรโต อนฺธการํ อวิภูตํ โหติ. ปุริมนเยน วิตฺถารโต มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ.
กถํ ¶ ? ยถา ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ พหุเปยฺยาลํ ตนฺตึ สชฺฌายนฺเตสุ ติกฺขปฺโ ภิกฺขุ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา เปยฺยาลมุขํ วิตฺถาเรตฺวา ตโต ปรํ อุภโตโกฏิวเสเนว สชฺฌายํ กโรนฺโต คจฺฉติ. ตตฺร นาติติกฺขปฺโ เอวํ วตฺตา โหติ ‘‘กึ สชฺฌาโย นาเมส โอฏฺปริยาหตมตฺตํ กาตุํ น เทติ, เอวํ สชฺฌาเย กริยมาเน กทา ตนฺติ ปคุณา ภวิสฺสตี’’ติ. โส อาคตาคตํ เปยฺยาลมุขํ วิตฺถาเรตฺวาว สชฺฌายํ กโรติ. ตเมนํ อิตโร เอวมาห – ‘‘กึ สชฺฌาโย นาเมส ปริโยสานํ คนฺตุํ น เทติ, เอวํ สชฺฌาเย กริยมาเน กทา ตนฺติ ปริโยสานํ คมิสฺสตี’’ติ. เอวเมว ติกฺขปฺสฺส เกสาทิวเสน วิตฺถารโต ธาตุปริคฺคโห ปปฺจโต อุปฏฺาติ. ยํ ถทฺธลกฺขณํ, อยํ ปถวีธาตูติอาทินา นเยน สงฺเขปโต มนสิกโรโต กมฺมฏฺานํ ปากฏํ โหติ. อิตรสฺส ตถา มนสิกโรโต อนฺธการํ อวิภูตํ โหติ. เกสาทิวเสน วิตฺถารโต มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ.
ตสฺมา อิมํ กมฺมฏฺานํ ภาเวตุกาเมน ติกฺขปฺเน ตาว รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน สกลมฺปิ อตฺตโน รูปกายํ อาวชฺเชตฺวา โย อิมสฺมึ กาเย ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา, อยํ ปถวีธาตุ. โย อาพนฺธนภาโว ¶ วา ทฺรวภาโว วา, อยํ อาโปธาตุ. โย ปริปาจนภาโว วา อุณฺหภาโว วา, อยํ เตโชธาตุ. โย วิตฺถมฺภนภาโว วา สมุทีรณภาโว วา, อยํ วาโยธาตูติ เอวํ สํขิตฺเตน ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ธาตุมตฺตโต นิสฺสตฺตโต นิชฺชีวโต อาวชฺชิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. ตสฺเสวํ วายมมานสฺส นจิเรเนว ธาตุปฺปเภทาวภาสนปฺาปริคฺคหิโต สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา อปฺปนํ อปฺปตฺโต อุปจารมตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชติ.
อถ วา ปน เย อิเม จตุนฺนํ มหาภูตานํ นิสฺสตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘อฏฺิฺจ ปฏิจฺจ นฺหารฺุจ ปฏิจฺจ มํสฺจ ปฏิจฺจ จมฺมฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐๖) จตฺตาโร โกฏฺาสา วุตฺตา. เตสุ ตํ ตํ อนฺตรานุสารินา าณหตฺเถน วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา โย เอเตสุ ถทฺธภาโว วา ขรภาโว วา, อยํ ปถวีธาตูติ ปุริมนเยเนว ธาตุโย ปริคฺคเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ธาตุมตฺตโต นิสฺสตฺตโต นิชฺชีวโต อาวชฺชิตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. ตสฺเสวํ วายมมานสฺส นจิเรเนว ธาตุปฺปเภทาวภาสนปฺาปริคฺคหิโต สภาวธมฺมารมฺมณตฺตา ¶ อปฺปนํ อปฺปตฺโต อุปจารมตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชติ. อยํ สงฺเขปโต อาคเต จตุธาตุววตฺถาเน ภาวนานโย.
๓๐๙. วิตฺถารโต อาคเต ปน เอวํ เวทิตพฺโพ. อิทํ กมฺมฏฺานํ ภาเวตุกาเมน หิ นาติติกฺขปฺเน โยคินา อาจริยสนฺติเก ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถารโต ธาตุโย อุคฺคณฺหิตฺวา วุตฺตปฺปกาเร เสนาสเน วิหรนฺเตน กตสพฺพกิจฺเจน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน สสมฺภารสงฺเขปโต, สสมฺภารวิภตฺติโต, สลกฺขณสงฺเขปโต, สลกฺขณวิภตฺติโตติ เอวํ จตูหากาเรหิ กมฺมฏฺานํ ภาเวตพฺพํ.
ตตฺถ กถํ สสมฺภารสงฺเขปโต ภาเวติ? อิธ ภิกฺขุ วีสติยา โกฏฺาเสสุ ถทฺธาการํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปติ. ทฺวาทสสุ โกฏฺาเสสุ ยูสคตํ อุทกสงฺขาตํ อาพนฺธนาการํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปติ. จตูสุ โกฏฺาเสสุ ปริปาจนกํ เตชํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปติ ¶ . ฉสุ โกฏฺาเสสุ วิตฺถมฺภนาการํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโตเยว ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ. ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ.
๓๑๐. ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺานํ น อิชฺฌติ, เตน สสมฺภารวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํ. กถํ? เตน หิ ภิกฺขุนา ยํ ตํ กายคตาสติกมฺมฏฺานนิทฺเทเส สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ ทสธา มนสิการโกสลฺลฺจ วุตฺตํ. ทฺวตฺตึสากาเร ตาว ตํ สพฺพํ อปริหาเปตฺวา ตจปฺจกาทีนํ อนุโลมปฏิโลมโต วจสา สชฺฌายํ อาทึกตฺวา สพฺพํ ตตฺถ วุตฺตวิธานํ กาตพฺพํ. อยเมว หิ วิเสโส, ตตฺถ วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน เกสาทโย มนสิกริตฺวาปิ ปฏิกฺกูลวเสน จิตฺตํ เปตพฺพํ, อิธ ธาตุวเสน. ตสฺมา วณฺณาทิวเสน ปฺจธา ปฺจธา เกสาทโย มนสิกริตฺวา อวสาเน เอวํ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
๓๑๑. อิเม เกสา นาม สีสกฏาหปลิเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถาวมฺมิกมตฺถเก ชาเตสุ กุณฺติเณสุ น วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ มยิ กุณฺติณานิ ชาตานีติ, นปิ กุณฺติณานิ ชานนฺติ มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานีติ, เอวเมว น สีสกฏาหปลิเวนจมฺมํ ชานาติ มยิ เกสา ชาตาติ, นปิ เกสา ชานนฺติ มยํ สีสกฏาหเวนจมฺเม ชาตาติ, อฺมฺํ ¶ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เกสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๒. โลมา สรีรเวนจมฺเม ชาตา. ตตฺถ ยถา สฺุคามฏฺาเน ชาเตสุ ทพฺพติณเกสุ น สฺุคามฏฺานํ ชานาติ มยิ ทพฺพติณกานิ ชาตานีติ, นปิ ทพฺพติณกานิ ชานนฺติ มยํ สฺุคามฏฺาเน ชาตานีติ, เอวเมว น สรีรเวนจมฺมํ ชานาติ มยิ โลมา ชาตาติ. นปิ โลมา ชานนฺติ มยํ สรีรเวนจมฺเม ชาตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา ¶ เอเต ธมฺมา. อิติ โลมา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๓. นขา องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา กุมารเกสุ ทณฺฑเกหิ มธุกฏฺิเก วิชฺฌิตฺวา กีฬนฺเตสุ น ทณฺฑกา ชานนฺติ อมฺเหสุ มธุกฏฺิกา ปิตาติ, นปิ มธุกฏฺิกา ชานนฺติ มยํ ทณฺฑเกสุ ปิตาติ, เอวเมว น องฺคุลิโย ชานนฺติ อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ชาตาติ. นปิ นขา ชานนฺติ มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ชาตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ นขา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๔. ทนฺตา หนุกฏฺิเกสุ ชาตา. ตตฺถ ยถา วฑฺฒกีหิ ปาสาณอุทุกฺขลเกสุ เกนจิเทว สิเลสชาเตน พนฺธิตฺวา ปิตถมฺเภสุ น อุทุกฺขลา ชานนฺติ อมฺเหสุ ถมฺภา ิตาติ. นปิ ถมฺภา ชานนฺติ มยํ อุทุกฺขเลสุ ิตาติ, เอวเมว น หนุกฏฺีนิ ชานนฺติ อมฺเหสุ ทนฺตา ชาตาติ. นปิ ทนฺตา ชานนฺติ มยํ หนุกฏฺีสุ ชาตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ทนฺตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๕. ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิโต. ตตฺถ ยถา อลฺลโคจมฺมปริโยนทฺธาย มหาวีณาย น มหาวีณา ชานาติ อหํ อลฺลโคจมฺเมน ปริโยนทฺธาติ. นปิ อลฺลโคจมฺมํ ชานาติ มยา มหาวีณา ปริโยนทฺธาติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ อหํ ตเจน ปริโยนทฺธนฺติ. นปิ ตโจ ชานาติ มยา สรีรํ ปริโยนทฺธนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา ¶ เอเต ธมฺมา. อิติ ตโจ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๖. มํสํ อฏฺิสงฺฆาฏํ อนุลิมฺปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา มหามตฺติกลิตฺตาย ภิตฺติยา น ภิตฺติ ชานาติ อหํ มหามตฺติกาย ลิตฺตาติ. นปิ ¶ มหามตฺติกา ชานาติ มยา ภิตฺติ ลิตฺตาติ, เอวเมว น อฏฺิสงฺฆาโฏ ชานาติ อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน ลิตฺโตติ. นปิ มํสํ ชานาติ มยา อฏฺิสงฺฆาโฏ ลิตฺโตติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มํสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๗. นฺหารุ สรีรพฺภนฺตเร อฏฺีนิ อาพนฺธมานา ิตา. ตตฺถ ยถา วลฺลีหิ วินทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ มยํ วลฺลีหิ วินทฺธานีติ. นปิ วลฺลิโย ชานนฺติ อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ วินทฺธานีติ, เอวเมว น อฏฺีนิ ชานนฺติ มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานีติ. นปิ นฺหารู ชานนฺติ อมฺเหหิ อฏฺีนิ อาพทฺธานีติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ นฺหารุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๘. อฏฺีสุ ปณฺหิกฏฺิ โคปฺผกฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. โคปฺผกฏฺิ ชงฺฆฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. ชงฺฆฏฺิ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. อูรุฏฺิ กฏิฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. กฏิฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ, ปิฏฺิกณฺฏโก คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิโต. คีวฏฺิ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตํ. สีสฏฺิ คีวฏฺิเก ปติฏฺิตํ. คีวฏฺิ ปิฏฺิกณฺฏเก ปติฏฺิตํ. ปิฏฺิกณฺฏโก กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิโต. กฏิฏฺิ อูรุฏฺิเก ปติฏฺิตํ. อูรุฏฺิ ชงฺฆฏฺิเก ปติฏฺิตํ. ชงฺฆฏฺิ โคปฺผกฏฺิเก ปติฏฺิตํ. โคปฺผกฏฺิ ปณฺหิกฏฺิเก ปติฏฺิตํ.
ตตฺถ ยถา อิฏฺกทารุโคมยาทิสฺจเยสุ น เหฏฺิมา เหฏฺิมา ชานนฺติ มยํ อุปริเม อุปริเม อุกฺขิปิตฺวา ิตาติ. นปิ อุปริมา อุปริมา ชานนฺติ มยํ เหฏฺิเมสุ เหฏฺิเมสุ ปติฏฺิตาติ, เอวเมว น ปณฺหิกฏฺิ ชานาติ อหํ โคปฺผกฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น โคปฺผกฏฺิ ชานาติ อหํ ชงฺฆฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ อหํ อูรุฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ¶ ิตนฺติ. น อูรุฏฺิ ชานาติ อหํ กฏิฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น กฏิฏฺิ ชานาติ อหํ ปิฏฺิกณฺฏกํ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ อหํ คีวฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น คีวฏฺิ ชานาติ อหํ สีสฏฺึ อุกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ. น สีสฏฺิ ชานาติ อหํ คีวฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ. น คีวฏฺิ ชานาติ อหํ ปิฏฺิกณฺฏเก ¶ ปติฏฺิตนฺติ. น ปิฏฺิกณฺฏโก ชานาติ อหํ กฏิฏฺิมฺหิ ปติฏฺิโตติ. น กฏิฏฺิ ชานาติ อหํ อูรุฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ. น อูรุฏฺิ ชานาติ อหํ ชงฺฆฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ. น ชงฺฆฏฺิ ชานาติ อหํ โคปฺผกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ. น โคปฺผกฏฺิ ชานาติ อหํ ปณฺหิกฏฺิมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺิ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๑๙. อฏฺิมิฺชํ เตสํ เตสํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺพาทีนํ อนฺโต ปกฺขิตฺตฉินฺนเวตฺตคฺคาทีสุ น เวฬุปพฺพาทีนิ ชานนฺติ อมฺเหสุ เวตฺตคฺคาทีนิ ปกฺขิตฺตานีติ. นปิ เวตฺตคฺคาทีนิ ชานนฺติ มยํ เวฬุปพฺพาทีสุ ิตานีติ, เอวเมว น อฏฺีนิ ชานนฺติ อมฺหากํ อนฺโต มิฺชํ ิตนฺติ. นาปิ มิฺชํ ชานาติ อหํ อฏฺีนํ อนฺโต ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อฏฺิมิฺชํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๐. วกฺกํ คลวาฏกโต นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา วณฺฏุปนิพทฺเธ อมฺพผลทฺวเย น วณฺฏํ ชานาติ มยา อมฺพผลทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺติ. นปิ อมฺพผลทฺวยํ ชานาติ อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธนฺติ, เอวเมว น ถูลนฺหารุ ชานาติ มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺติ. นปิ วกฺกํ ชานาติ อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วกฺกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๑. หทยํ สรีรพฺภนฺตเร อุรฏฺิปฺชรมชฺฌํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณสนฺทมานิกปฺชรํ นิสฺสาย ปิตาย มํสเปสิยา น สนฺทมานิกปฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ มํ นิสฺสาย มํสเปสิ ิตาติ. นปิ มํสเปสิ ชานาติ อหํ ชิณฺณสนฺทมานิกปฺชรํ นิสฺสาย ¶ ิตาติ, เอวเมว น อุรฏฺิปฺชรพฺภนฺตรํ ชานาติ มํ นิสฺสาย หทยํ ิตนฺติ. นปิ หทยํ ชานาติ อหํ อุรฏฺิปฺชรํ นิสฺสาย ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ¶ ธมฺมา. อิติ หทยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๒. ยกนํ อนฺโตสรีเร ทฺวินฺนํ ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา อุกฺขลิกปาลปสฺสมฺหิ ลคฺเค ยมกมํสปิณฺเฑ น อุกฺขลิกปาลปสฺสํ ชานาติ มยิ ยมกมํสปิณฺโฑ ลคฺโคติ. นปิ ยมกมํสปิณฺโฑ ชานาติ อหํ อุกฺขลิกปาลปสฺเส ลคฺโคติ, เอวเมว น ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ มํ นิสฺสาย ยกนํ ิตนฺติ. นปิ ยกนํ ชานาติ อหํ ถนานมพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ยกนํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๓. กิโลมเกสุ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยฺจ วกฺกฺจ ปริวาเรตฺวา ิตํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา ปิโลติกปลิเวิเต มํเส น มํสํ ชานาติ อหํ ปิโลติกาย ปลิเวิตนฺติ. นปิ ปิโลติกา ชานาติ มยา มํสํ ปลิเวิตนฺติ, เอวเมว น วกฺกหทยานิ สกลสรีเร จ มํสํ ชานาติ อหํ กิโลมเกน ปฏิจฺฉนฺนนฺติ. นปิ กิโลมกํ ชานาติ มยา วกฺกหทยานิ สกลสรีเร จ มํสํ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ กิโลมกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๔. ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ. ตตฺถ ยถา โกฏฺมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตาย โคมยปิณฺฑิยา น โกฏฺมตฺถกปสฺสํ ชานาติ โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ิตาติ. นปิ โคมยปิณฺฑิ ชานาติ อหํ โกฏฺมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตาติ, เอวเมว น อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ปิหกํ มํ นิสฺสาย ิตนฺติ. นปิ ปิหกํ ชานาติ อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา ¶ เอเต ธมฺมา. อิติ ปิหกํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๕. ปปฺผาสํ ¶ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานมนฺตเร หทยฺจ ยกนฺจ อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ิตํ. ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาเน สกุณกุลาวเก น ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ สกุณกุลาวโก ลมฺพมาโน ิโตติ. นปิ สกุณกุลาวโก ชานาติ อหํ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ิโตติ, เอวเมว น ตํ สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ ิตนฺติ. นปิ ปปฺผาสํ ชานาติ อหํ เอวรูเป สรีรพฺภนฺตเร ลมฺพมานํ ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปปฺผาสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๖. อนฺตํ คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิกาย โอภุชิตฺวา ปิเต ฉินฺนสีสธมฺมนิกเฬวเร น โลหิตโทณิ ชานาติ มยิ ธมฺมนิกเฬวรํ ิตนฺติ. นปิ ธมฺมนิกเฬวรํ ชานาติ อหํ โลหิตโทณิยา ิตนฺติ, เอวเมว น สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ อนฺตํ ิตนฺติ. นปิ อนฺตํ ชานาติ อหํ สรีรพฺภนฺตเร ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๗. อนฺตคุณํ อนฺตนฺตเร เอกวีสติอนฺตโภเค พนฺธิตฺวา ิตํ. ตตฺถ ยถา ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺเพตฺวา ิเตสุ รชฺชุเกสุ น ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ รชฺชุกา มํ สิพฺพิตฺวา ิตาติ. นปิ รชฺชุกา ชานนฺติ มยํ ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิตฺวา ิตาติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ิตนฺติ. นปิ อนฺตคุณํ ชานาติ อหํ อนฺตํ อาพนฺธิตฺวา ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อนฺตคุณํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๘. อุทริยํ อุทเร ิตํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. ตตฺถ ยถา สุวานโทณิยํ ิเต สุวานวมถุมฺหิ น สุวานโทณิ ชานาติ มยิ สุวานวมถุ ิโตติ. นปิ สุวานวมถุ ชานาติ ¶ อหํ สุวานโทณิยํ ิโตติ, เอวเมว น อุทรํ ชานาติ มยิ อุทริยํ ิตนฺติ ¶ . นปิ อุทริยํ ชานาติ อหํ อุทเร ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อุทริยํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๒๙. กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต อฏฺงฺคุลเวฬุปพฺพสทิเส อนฺตปริโยสาเน ิตํ. ตตฺถ ยถา เวฬุปพฺเพ โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตาย สณฺหปณฺฑุมตฺติกาย น เวฬุปพฺพํ ชานาติ มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ิตาติ. นปิ ปณฺฑุมตฺติกา ชานาติ อหํ เวฬุปพฺเพ ิตาติ, เอวเมว น ปกฺกาสโย ชานาติ มยิ กรีสํ ิตนฺติ. นปิ กรีสํ ชานาติ อหํ ปกฺกาสเย ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ กรีสํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๓๐. มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตาย ปิฏฺปิณฺฑิยา น ลาพุกฏาหํ ชานาติ มยิ ปิฏฺปิณฺฑิ ิตาติ. นปิ ปิฏฺปิณฺฑิ ชานาติ อหํ ลาพุกฏาเห ิตาติ, เอวเมว น สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ มยิ มตฺถลุงฺคํ ิตนฺติ. นปิ มตฺถลุงฺคํ ชานาติ อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มตฺถลุงฺคํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตูติ.
๓๓๑. ปิตฺเตสุ อพทฺธปิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ. พทฺธปิตฺตํ ปิตฺตโกสเก ิตํ. ตตฺถ ยถา ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิเต เตเล น ปูวํ ชานาติ เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺติ. นปิ เตลํ ชานาติ อหํ ปูวํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺติ, เอวเมว น สรีรํ ชานาติ อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺติ. นปิ อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺติ. ยถา วสฺโสทเกน ปุณฺเณ โกสาตกิโกสเก น โกสาตกิโกสโก ชานาติ มยิ วสฺโสทกํ ิตนฺติ. นปิ วสฺโสทกํ ชานาติ อหํ โกสาตกิโกสเก ิตนฺติ, เอวเมว น ปิตฺตโกสโก ชานาติ มยิ พทฺธปิตฺตํ ิตนฺติ. นปิ พทฺธปิตฺตํ ชานาติ อหํ ปิตฺตโกสเก ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา ¶ . อิติ ปิตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ¶ โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๒. เสมฺหํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ อุทรปฏเล ิตํ. ตตฺถ ยถา อุปริ สฺชาตเผณปฏลาย จนฺทนิกาย น จนฺทนิกา ชานาติ มยิ เผณปฏลํ ิตนฺติ. นปิ เผณปฏลํ ชานาติ อหํ จนฺทนิกาย ิตนฺติ, เอวเมว น อุทรปฏลํ ชานาติ มยิ เสมฺหํ ิตนฺติ. นปิ เสมฺหํ ชานาติ อหํ อุทรปฏเล ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสมฺหํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๓. ปุพฺโพ อนิพทฺโธกาโส ยตฺถ ยตฺเถว ขาณุกณฺฏกปฺปหรณอคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา ผรสุปฺปหาราทิวเสน ปคฺฆริตนิยฺยาเส รุกฺเข น รุกฺขสฺส ปหาราทิปฺปเทสา ชานนฺติ อมฺเหสุ นิยฺยาโส ิโตติ, นปิ นิยฺยาโส ชานาติ อหํ รุกฺขสฺส ปหาราทิปฺปเทเสสุ ิโตติ, เอวเมว น สรีรสฺส ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหตปฺปเทสา ชานนฺติ อมฺเหสุ ปุพฺโพ ิโตติ. นปิ ปุพฺโพ ชานาติ อหํ เตสุ ปเทเสสุ ิโตติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ปุพฺโพ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๔. โลหิเตสุ สํสรณโลหิตํ ปิตฺตํ วิย สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ. สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺานสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺถปูรมตฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานิ เตเมนฺตํ ิตํ. ตตฺถ สํสรณโลหิเต อพทฺธปิตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. อิตรํ ปน ยถา ชชฺชรกปาเล โอวฏฺเ อุทเก เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตมยมาเน น เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ ชานนฺติ มยํ อุทเกน เตมิยมานาติ. นปิ อุทกํ ชานาติ อหํ ¶ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมีติ, เอวเมว น ยกนสฺส เหฏฺาภาคฏฺานํ วกฺกาทีนิ วา ชานนฺติ มยิ โลหิตํ ิตํ อมฺเห วา เตมยมานํ ิตนฺติ. นปิ โลหิตํ ชานาติ อหํ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา วกฺกาทีนิ เตมยมานํ ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ โลหิตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ¶ ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๕. เสโท อคฺคิสนฺตาปาทิกาเลสุ เกสโลมกูปวิวรานิ ปูเรตฺวา ติฏฺติ เจว ปคฺฆรติ จ. ตตฺถ ยถา อุทกา อพฺพูฬฺหมตฺเตสุ ภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาเปสุ น ภิสาทิกลาปวิวรานิ ชานนฺติ อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตีติ. นปิ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ ชานาติ อหํ ภิสาทิกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามีติ, เอวเมว น เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตีติ. นปิ เสโท ชานาติ อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามีติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เสโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๖. เมโท ถูลสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต ปตฺถินฺนสิเนโห. ตตฺถ ยถา หลิทฺทิปิโลติกปฏิจฺฉนฺเน มํสปฺุเช น มํสปฺุโช ชานาติ มํ นิสฺสาย หลิทฺทิปิโลติกา ิตาติ. นปิ หลิทฺทิปิโลติกา ชานาติ อหํ มํสปฺุชํ นิสฺสาย ิตาติ, เอวเมว น สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ชานาติ มํ นิสฺสาย เมโท ิโตติ. นปิ เมโท ชานาติ อหํ สกลสรีเร ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ิโตติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เมโท นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปตฺถินฺนยูโส อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๗. อสฺสุ ¶ ยทา สฺชายติ ตทา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. ตตฺถ ยถา อุทกปุณฺเณสุ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ น ตรุณตาลฏฺิกูปกา ชานนฺติ อมฺเหสุ อุทกํ ิตนฺติ. นปิ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ อุทกํ ชานาติ อหํ ตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิตนฺติ, เอวเมว น อกฺขิกูปกา ชานนฺติ อมฺเหสุ อสฺสุ ิตนฺติ. นปิ อสฺสุ ชานาติ อหํ อกฺขิกูปเกสุ ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ อสฺสุ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๘. วสา ¶ อคฺคิสนฺตาปาทิกาเล หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺิ นาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ิตวิลีนสฺเนโห. ตตฺถ ยถา ปกฺขิตฺตเตเล อาจาเม น อาจาโม ชานาติ มํ เตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตนฺติ. นปิ เตลํ ชานาติ อหํ อาจามํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตนฺติ, เอวเมว น หตฺถตลาทิปฺปเทโส ชานาติ มํ วสา อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตาติ. นปิ วสา ชานาติ อหํ หตฺถตลาทิปฺปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ วสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๓๙. เขโฬ ตถารูเป เขฬุปฺปตฺติปจฺจเย สติ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ติฏฺติ. ตตฺถ ยถา อพฺโพจฺฉินฺนอุทกนิสฺสนฺเท นทีตีรกูปเก น กูปตลํ ชานาติ มยิ อุทกํ สนฺติฏฺตีติ. นปิ อุทกํ ชานาติ อหํ กูปตเล สนฺติฏฺามีติ, เอวเมว น ชิวฺหาตลํ ชานาติ มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ ิโตติ. นปิ เขโฬ ชานาติ อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล ิโตติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ เขโฬ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๔๐. สิงฺฆาณิกา ¶ ยทา สฺชายติ, ตทา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ วา ปคฺฆรติ วา. ตตฺถ ยถา ปูติทธิภริตาย สิปฺปิกาย น สิปฺปิกา ชานาติ มยิ ปูติทธิ ิตนฺติ. นปิ ปูติทธิ ชานาติ อหํ สิปฺปิกาย ิตนฺติ, เอวเมว น นาสาปุฏา ชานนฺติ อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ิตาติ. นปิ สิงฺฆาณิกา ชานาติ อหํ นาสาปุเฏสุ ิตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ สิงฺฆาณิกา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๔๑. ลสิกา อฏฺิกสนฺธีนํ อพฺภฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีสุ ิตา. ตตฺถ ยถา เตลพฺภฺชิเต อกฺเข น อกฺโข ชานาติ มํ เตลํ อพฺภฺชิตฺวา ิตนฺติ. นปิ เตลํ ชานาติ อหํ อกฺขํ อพฺภฺชิตฺวา ิตนฺติ, เอวเมว น อสีติสตสนฺธโย ชานนฺติ ลสิกา อมฺเห อพฺภฺชิตฺวา ิตาติ. นปิ ลสิกา ชานาติ อหํ อสีติสตสนฺธโย อพฺภฺชิตฺวา ิตาติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ ลสิกา นาม ¶ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๔๒. มุตฺตํ วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ิตํ. ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข รวณฆเฏ น รวณฆโฏ ชานาติ มยิ จนฺทนิการโส ิโตติ. นปิ จนฺทนิการโส ชานาติ อหํ รวณฆเฏ ิโตติ, เอวเมว น วตฺถิ ชานาติ มยิ มุตฺตํ ิตนฺติ. นปิ มุตฺตํ ชานาติ อหํ วตฺถิมฺหิ ิตนฺติ. อฺมฺํ อาโภคปจฺจเวกฺขณรหิตา เอเต ธมฺมา. อิติ มุตฺตํ นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ยูสภูโต อาพนฺธนากาโร อาโปธาตูติ.
๓๔๓. เอวํ เกสาทีสุ มนสิการํ ปวตฺเตตฺวา เยน สนฺตปฺปติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ, เยน ชีรียติ, เยน ¶ ปริฑยฺหติ, เยน อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อยํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต ปริปาจนากาโร เตโชธาตูติ เอวํ เตโชโกฏฺาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
๓๔๔. ตโต อุทฺธงฺคเม วาเต อุทฺธงฺคมวเสน ปริคฺคเหตฺวา อโธคเม อโธคมวเสน, กุจฺฉิสเย กุจฺฉิสยวเสน, โกฏฺาสเย โกฏฺาสยวเสน, องฺคมงฺคานุสาริมฺหิ องฺคมงฺคานุสาริวเสน, อสฺสาสปสฺสาเส อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปริคฺคเหตฺวา อุทฺธงฺคมา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ, อโธคมา วาตา นาม, กุจฺฉิสยา วาตา นาม, โกฏฺาสยา วาตา นาม, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา นาม, อสฺสาสปสฺสาสา วาตา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สฺุโ นิสฺสตฺโต วิตฺถมฺภนากาโร วาโยธาตูติ เอวํ วาโยโกฏฺาเสสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ. ตสฺเสวํ ปวตฺตมนสิการสฺส ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ. ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ.
๓๔๕. ยสฺส ปน เอวํ ภาวยโต กมฺมฏฺานํ น อิชฺฌติ, เตน สลกฺขณสงฺเขปโต ภาเวตพฺพํ. กถํ? วีสติยา โกฏฺาเสสุ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ ¶ อาโปธาตูติ. ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ. วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ.
ทฺวาทสสุ โกฏฺาเสสุ อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตตฺเถว ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ. วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ. ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ.
จตูสุ โกฏฺาเสสุ ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํ. เตน อวินิภุตฺตํ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ. ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ. อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ.
ฉสุ ¶ โกฏฺาเสสุ วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตตฺเถว ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ. อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ. ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ. ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ. ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ.
๓๔๖. ยสฺส ปน เอวมฺปิ ภาวยโต กมฺมฏฺานํ น อิชฺฌติ, เตน สลกฺขณวิภตฺติโต ภาเวตพฺพํ. กถํ? ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เกสาทโย ปริคฺคเหตฺวา เกสมฺหิ ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ. ปริปาจนลกฺขณํ เตโชธาตูติ. วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ. เอวํ สพฺพโกฏฺาเสสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺาเส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถเปตพฺพา. ตสฺเสวํ ววตฺถาปยโต ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ. ตา ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ.
อปิจ โข ปน วจนตฺถโต, กลาปโต, จุณฺณโต, ลกฺขณาทิโต, สมุฏฺานโต, นานตฺเตกตฺตโต, วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต, สภาควิสภาคโต, อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต, สงฺคหโต, ปจฺจยโต, อสมนฺนาหารโต, ปจฺจยวิภาคโตติ อิเมหิปิ อากาเรหิ ธาตุโย มนสิกาตพฺพา.
๓๔๗. ตตฺถ วจนตฺถโต มนสิกโรนฺเตน ปตฺถฏตฺตา ปถวี. อปฺโปติ อาปิยติ อปฺปายตีติ วา อาโป. เตชตีติ เตโช. วายตีติ วาโย. อวิเสเสน ปน สลกฺขณธารณโต ¶ ทุกฺขาทานโต ทุกฺขาธานโต จ ธาตูติ. เอวํ วิเสสสามฺวเสน วจนตฺถโต มนสิกาตพฺพา.
๓๔๘. กลาปโตติ ยา อยํ เกสา โลมาติอาทินา นเยน วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุ, ปิตฺตํ เสมฺหนฺติ จ อาทินา นเยน ทฺวาทสหากาเรหิ อาโปธาตุ นิทฺทิฏฺา, ตตฺถ ยสฺมา –
วณฺโณ ¶ คนฺโธ รโส โอชา, จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
อฏฺธมฺมสโมธานา, โหติ เกสาติ สมฺมุติ;
เตสํเยว วินิพฺโภคา, นตฺถิ เกสาติ สมฺมุติ.
ตสฺมา เกสาปิ อฏฺธมฺมกลาปมตฺตเมว. ตถา โลมาทโยติ. โย ปเนตฺถ กมฺมสมุฏฺาโน โกฏฺาโส, โส ชีวิตินฺทฺริเยน จ ภาเวน จ สทฺธึ ทสธมฺมกลาโปปิ โหติ. อุสฺสทวเสน ปน ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ สงฺขํ คโต. เอวํ กลาปโต มนสิกาตพฺพา.
๓๔๙. จุณฺณโตติ อิมสฺมึ หิ สรีเร มชฺฌิเมน ปมาเณน ปริคฺคยฺหมานา ปรมาณุเภทสฺจุณฺณา สุขุมรชภูตา ปถวีธาตุ โทณมตฺตา สิยา. สา ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณาย อาโปธาตุยา สงฺคหิตา, เตโชธาตุยา อนุปาลิตา วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภิตา น วิกิริยติ น วิทฺธํสิยติ, อวิกิริยมานา อวิทฺธํสิยมานา อเนกวิธํ อิตฺถิปุริสลิงฺคาทิภาววิกปฺปํ อุปคจฺฉติ, อณุถูลทีฆรสฺสถิรกถินาทิภาวฺจ ปกาเสติ.
ยูสคตา อาพนฺธนาการภูตา ปเนตฺถ อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺิตา เตชานุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา น ปคฺฆรติ น ปริสฺสวติ, อปคฺฆรมานา อปริสฺสวมานา ปีณิตปีณิตภาวํ ทสฺเสติ.
อสิตปีตาทิปาจกา เจตฺถ อุสุมาการภูตา อุณฺหตฺตลกฺขณา เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา อิมํ กายํ ปริปาเจติ, วณฺณสมฺปตฺติฺจสฺส อาวหติ. ตาย จ ปน ปริปาจิโต อยํ กาโย น ปูติภาวํ ทสฺเสติ.
องฺคมงฺคานุสฏา ¶ เจตฺถ สมุทีรณวิตฺถมฺภนลกฺขณา วาโยธาตุ ปถวีปติฏฺิตา อาโปสงฺคหิตา เตชานุปาลิตา อิมํ กายํ วิตฺถมฺเภติ. ตาย จ ปน วิตฺถมฺภิโต อยํ กาโย น ปริปตติ, อุชุกํ สณฺาติ. อปราย วาโยธาตุยา สมพฺภาหโต คมนฏฺานนิสชฺชาสยนอิริยาปเถสุ วิฺตฺตึ ทสฺเสติ, สมิฺเชติ, สมฺปสาเรติ, หตฺถปาทํ ลาเฬติ. เอวเมตํ อิตฺถิปุริสาทิภาเวน พาลชนวฺจนํ มายารูปสทิสํ ธาตุยนฺตํ ปวตฺตตีติ เอวํ จุณฺณโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๐. ลกฺขณาทิโตติ ¶ ปถวีธาตุ กึ ลกฺขณา, กึ รสา, กึ ปจฺจุปฏฺานาติ เอวํ จตสฺโสปิ ธาตุโย อาวชฺเชตฺวา ปถวีธาตุ กกฺขฬตฺตลกฺขณา, ปติฏฺานรสา, สมฺปฏิจฺฉนปจฺจุปฏฺานา. อาโปธาตุ ปคฺฆรณลกฺขณา, พฺรูหนรสา, สงฺคหปจฺจุปฏฺานา. เตโชธาตุ อุณฺหตฺตลกฺขณา, ปริปาจนรสา, มทฺทวานุปฺปทานปจฺจุปฏฺานา. วาโยธาตุ วิตฺถมฺภนลกฺขณา, สมุทีรณรสา. อภินีหารปจฺจุปฏฺานาติ เอวํ ลกฺขณาทิโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๑. สมุฏฺานโตติ เย อิเม ปถวีธาตุอาทีนํ วิตฺถารโต ทสฺสนวเสน เกสาทโย ทฺวาจตฺตาลีส โกฏฺาสา ทสฺสิตา. เตสุ อุทริยํ กรีสํ ปุพฺโพ มุตฺตนฺติ อิเม จตฺตาโร โกฏฺาสา อุตุสมุฏฺานาว. อสฺสุ เสโท เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม จตฺตาโร อุตุจิตฺตสมุฏฺานา. อสิตาทิปริปาจโก เตโช กมฺมสมุฏฺาโนว. อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺานาว. อวเสสา สพฺเพปิ จตุสมุฏฺานาติ เอวํ สมุฏฺานโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๒. นานตฺเตกตฺตโตติ สพฺพาสมฺปิ ธาตูนํ สลกฺขณาทิโต นานตฺตํ. อฺาเนว หิ ปถวีธาตุยา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานานิ. อฺานิ อาโปธาตุอาทีนํ. เอวํ ลกฺขณาทิวเสน ปน กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน จ นานตฺตภูตานมฺปิ เอตาสํ รูปมหาภูตธาตุธมฺมอนิจฺจาทิวเสน เอกตฺตํ โหติ. สพฺพาปิ หิ ธาตุโย รุปฺปนลกฺขณํ อนตีตตฺตา รูปานิ. มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิ.
มหนฺตปาตุภาวาทีหีติ เอตา หิ ธาตุโย มหนฺตปาตุภาวโต, มหาภูตสามฺโต, มหาปริหารโต, มหาวิการโต, มหตฺตา ภูตตฺตา จาติ อิเมหิ การเณหิ มหาภูตานีติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ ¶ มหนฺตปาตุภาวโตติ เอตานิ หิ อนุปาทินฺนสนฺตาเนปิ อุปาทินฺนสนฺตาเนปิ มหนฺตานิ ปาตุภูตานิ. เตสํ อนุปาทินฺนสนฺตาเน –
ทุเว สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ นหุตานิ จ;
เอตฺตกํ พหลตฺเตน, สงฺขาตายํ วสุนฺธราติ. –
อาทินา นเยน มหนฺตปาตุภาวตา พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺตาว.
อุปาทินฺนสนฺตาเนปิ ¶ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวาทิสรีรวเสน มหนฺตาเนว ปาตุภูตานิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โยชนสติกาปิ อตฺตภาวา’’ติอาทิ.
มหาภูตสามฺโตติ เอตานิ หิ ยถา มายากาโร อมณึเยว อุทกํ มณึ กตฺวา ทสฺเสติ, อสุวณฺณํเยว เลฑฺฑุํ สุวณฺณํ กตฺวา ทสฺเสติ.
ยถา จ สยํ เนว ยกฺโข น ยกฺขี สมาโน ยกฺขภาวมฺปิ ยกฺขิภาวมฺปิ ทสฺเสติ, เอวเมว สยํ อนีลาเนว หุตฺวา นีลํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺติ, อปีตานิ อโลหิตานิ อโนทาตาเนว หุตฺวา โอทาตํ อุปาทารูปํ ทสฺเสนฺตีติ มายาการมหาภูตสามฺโต มหาภูตานิ.
ยถา จ ยกฺขาทีนิ มหาภูตานิ ยํ คณฺหนฺติ, เนว เนสํ ตสฺส อนฺโต น พหิ านํ อุปลพฺภติ, น จ ตํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺติ, เอวเมว ตานิปิ เนว อฺมฺสฺส อนฺโต น พหิ ิตานิ หุตฺวา อุปลพฺภนฺติ, น จ อฺมฺํ นิสฺสาย น ติฏฺนฺตีติ อจินฺเตยฺยฏฺานตาย ยกฺขาทิมหาภูตสามฺโตปิ มหาภูตานิ. ยถา จ ยกฺขินีสงฺขาตานิ มหาภูตานิ มนาเปหิ วณฺณสณฺานวิกฺเขเปหิ อตฺตโน ภยานกภาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สตฺเต วฺเจนฺติ, เอวเมว เอตานิปิ อิตฺถิปุริสสรีราทีสุ มนาเปน ฉวิวณฺเณน มนาเปน อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคสณฺาเนน มนาเปน จ หตฺถปาทงฺคุลิภมุกวิกฺเขเปน อตฺตโน กกฺขฬตฺตาทิเภทํ สรสลกฺขณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา พาลชนํ วฺเจนฺติ, อตฺตโน สภาวํ ทฏฺุํ น เทนฺตีติ วฺจกตฺเตน ยกฺขินีมหาภูตสามฺโตปิ มหาภูตานิ.
มหาปริหารโตติ ¶ มหนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ปริหริตพฺพโต. เอตานิ หิ ทิวเส ทิวเส อุปเนตพฺพตฺตา มหนฺเตหิ ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภูตานิ ปวตฺตานีติ มหาภูตานิ. มหาปริหารานิ วา ภูตานีติปิ มหาภูตานิ.
มหาวิการโตติ เอตานิ หิ อนุปาทินฺนานิปิ อุปาทินฺนานิปิ มหาวิการานิ โหนฺติ. ตตฺถ อนุปาทินฺนานํ กปฺปวุฏฺาเน วิการมหตฺตํ ปากฏํ โหติ. อุปาทินฺนานํ ธาตุกฺโขภกาเล. ตถา หิ –
ภูมิโต ¶ วุฏฺิตา ยาว, พฺรหฺมโลกา วิธาวติ;
อจฺจิ อจฺจิมโต โลเก, ฑยฺหมานมฺหิ เตชสา.
โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิลียติ;
กุปิเตน ยทา โลโก, สลิเลน วินสฺสติ.
โกฏิสตสหสฺเสกํ, จกฺกวาฬํ วิกีรติ;
วาโยธาตุปฺปโกเปน, ยทา โลโก วินสฺสติ.
ปตฺถทฺโธ ภวติ กาโย, ทฏฺโ กฏฺมุเขน วา;
ปถวีธาตุปฺปโกเปน, โหติ กฏฺมุเขว โส.
ปูติโย ภวติ กาโย, ทฏฺโ ปูติมุเขน วา;
อาโปธาตุปฺปโกเปน, โหติ ปูติมุเขว โส.
สนฺตตฺโต ภวติ กาโย, ทฏฺโ อคฺคิมุเขน วา;
เตโชธาตุปฺปโกเปน, โหติ อคฺคิมุเขว โส.
สฺฉินฺโน ภวติ กาโย, ทฏฺโ สตฺถมุเขน วา;
วาโยธาตุปฺปโกเปน, โหติ สตฺถมุเขว โส.
อิติ ¶ มหาวิการานิ ภูตานีติ มหาภูตานิ.
มหตฺตา ภูตตฺตา จาติ เอตานิ หิ มหนฺตานิ มหตา วายาเมน ปริคฺคเหตพฺพตฺตา ภูตานิ วิชฺชมานตฺตาติ มหตฺตา ภูตตฺตา จ มหาภูตานิ.
เอวํ สพฺพาเปตา ธาตุโย มหนฺตปาตุภาวาทีหิ การเณหิ มหาภูตานิ.
สลกฺขณธารณโต ปน ทุกฺขาทานโต จ ทุกฺขาธานโต จ สพฺพาปิ ธาตุลกฺขณํ อนตีตตฺตา ธาตุโย. สลกฺขณธารเณน จ อตฺตโน ขณานุรูปธารเณน จ ธมฺมา. ขยฏฺเน อนิจฺจา. ภยฏฺเน ทุกฺขา. อสารกฏฺเน อนตฺตา.
อิติ สพฺพาสมฺปิ รูปมหาภูตธาตุธมฺมอนิจฺจาทิวเสน เอกตฺตนฺติ เอวํ นานตฺเตกตฺตโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๓. วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโตติ ¶ สหุปฺปนฺนาว เอตา เอเกกสฺมึ สพฺพปริยนฺติเม สุทฺธฏฺกาทิกลาเปปิ ปเทเสน อวินิพฺภุตฺตา. ลกฺขเณน ปน วินิพฺภุตฺตาติ เอวํ วินิพฺโภคาวินิพฺโภคโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๔. สภาควิสภาคโตติ เอวํ อวินิพฺภุตฺตาสุ จาปิ เอตาสุ ปุริมา ทฺเว ครุกตฺตา สภาคา. ตถา ปจฺฉิมา ลหุกตฺตา. ปุริมา ปน ปจฺฉิมาหิ ปจฺฉิมา จ ปุริมาหิ วิสภาคาติ เอวํ สภาควิสภาคโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๕. อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโตติ อชฺฌตฺติกา ธาตุโย วิฺาณวตฺถุวิฺตฺติอินฺทฺริยานํ นิสฺสยา โหนฺติ, สอิริยาปถา, จตุสมุฏฺานา. พาหิรา วุตฺตวิปรีตปฺปการาติ เอวํ อชฺฌตฺติกพาหิรวิเสสโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๖. สงฺคหโตติ กมฺมสมุฏฺานา ปถวีธาตุ กมฺมสมุฏฺานาหิ อิตราหิ เอกสงฺคหา โหติ สมุฏฺานนานตฺตาภาวโต ¶ . ตถา จิตฺตาทิสมุฏฺานา จิตฺตาทิสมุฏฺานาหีติ เอวํ สงฺคหโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๗. ปจฺจยโตติ ปถวีธาตุ อาโปสงฺคหิตา เตโชอนุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺา หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. อาโปธาตุ ปถวีปติฏฺิตา เตโชอนุปาลิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ อาพนฺธนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. เตโชธาตุ ปถวีปติฏฺิตา อาโปสงฺคหิตา วาโยวิตฺถมฺภิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ ปริปาจนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. วาโยธาตุ ปถวีปติฏฺิตา อาโปสงฺคหิตา เตโชปริปาจิตา ติณฺณํ มหาภูตานํ วิตฺถมฺภนํ หุตฺวา ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปจฺจยโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๘. อสมนฺนาหารโตติ ปถวีธาตุ เจตฺถ ‘‘อหํ ปถวีธาตู’’ติ วา, ‘‘ติณฺณํ มหาภูตานํ ปติฏฺา หุตฺวา ปจฺจโย โหมี’’ติ วา น ชานาติ. อิตรานิปิ ตีณิ ‘‘อมฺหากํ ปถวีธาตุ ปติฏฺา หุตฺวา ปจฺจโย โหตี’’ติ น ชานนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถาติ เอวํ อสมนฺนาหารโต มนสิกาตพฺพา.
๓๕๙. ปจฺจยวิภาคโตติ ¶ ธาตูนํ หิ กมฺมํ, จิตฺตํ, อาหาโร, อุตูติ จตฺตาโร ปจฺจยา. ตตฺถ กมฺมสมุฏฺานานํ กมฺมเมว ปจฺจโย โหติ, น จิตฺตาทโย. จิตฺตาทิสมุฏฺานานมฺปิ จิตฺตาทโยว ปจฺจยา โหนฺติ, น อิตเร. กมฺมสมุฏฺานานฺจ กมฺมํ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ ปริยายโต อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. จิตฺตสมุฏฺานานํ จิตฺตํ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ ปจฺฉาชาตปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จ. อาหารสมุฏฺานานํ อาหาโร ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ อาหารปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จ. อุตุสมุฏฺานานํ อุตุ ชนกปจฺจโย โหติ, เสสานํ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโย จ. กมฺมสมุฏฺานํ มหาภูตํ กมฺมสมุฏฺานานมฺปิ มหาภูตานํ ปจฺจโย โหติ จิตฺตาทิสมุฏฺานานมฺปิ. ตถา จิตฺตสมุฏฺานํ, อาหารสมุฏฺานํ. อุตุสมุฏฺานํ มหาภูตํ อุตุสมุฏฺานานมฺปิ มหาภูตานํ ปจฺจโย โหติ กมฺมาทิสมุฏฺานานมฺปิ.
ตตฺถ กมฺมสมุฏฺานา ปถวีธาตุ กมฺมสมุฏฺานานํ อิตราสํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน เจว ปติฏฺาวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสน. อิตเรสํ ติสนฺตติมหาภูตานํ ¶ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, น ปติฏฺาวเสน น ชนกวเสน. อาโปธาตุ เจตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว อาพนฺธนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสน. อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น อาพนฺธนวเสน น ชนกวเสน. เตโชธาตุเปตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว ปริปาจนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสน. อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น ปริปาจนวเสน, น ชนกวเสน. วาโยธาตุเปตฺถ อิตราสํ ติณฺณํ สหชาตาทิวเสน เจว วิตฺถมฺภนวเสน จ ปจฺจโย โหติ, น ชนกวเสน. อิตเรสํ ติสนฺตติกานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสเนว, น วิตฺถมฺภนวเสน, น ชนกวเสน. จิตฺตอาหารอุตุสมุฏฺานปถวีธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ สหชาตาทิปจฺจยวสปฺปวตฺตาสุ จ ปเนตาสุ ธาตูสุ –
เอกํ ปฏิจฺจ ติสฺโส, จตุธา ติสฺโส ปฏิจฺจ เอโก จ;
ทฺเว ธาตุโย ปฏิจฺจ, ทฺเว ฉทฺธา สมฺปวตฺตนฺติ.
ปถวีอาทีสุ ¶ หิ เอเกกํ ปฏิจฺจ อิตรา ติสฺโส ติสฺโสติ เอวํ เอกํ ปฏิจฺจ ติสฺโส จตุธา สมฺปวตฺตนฺติ. ตถา ปถวีธาตุอาทีสุ เอเกกา อิตรา ติสฺโส ติสฺโส ปฏิจฺจาติ เอวํ ติสฺโส ปฏิจฺจ เอกา จตุธา สมฺปวตฺตติ. ปุริมา ปน ทฺเว ปฏิจฺจ ปจฺฉิมา, ปจฺฉิมา จ ทฺเว ปฏิจฺจ ปุริมา, ปมตติยา ปฏิจฺจ ทุติยจตุตฺถา, ทุติยจตุตฺถา ปฏิจฺจ ปมตติยา, ปมจตุตฺถา ปฏิจฺจ ทุติยตติยา, ทุติยตติยา ปฏิจฺจ ปมจตุตฺถาติ เอวํ ทฺเว ธาตุโย ปฏิจฺจ ทฺเว ฉธา สมฺปวตฺตนฺติ.
ตาสุ ปถวีธาตุ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทิกาเล อุปฺปีฬนสฺส ปจฺจโย โหติ. สาว อาโปธาตุยา อนุคตา ปติฏฺาปนสฺส. ปถวีธาตุยา ปน อนุคตา อาโปธาตุ อวกฺเขปนสฺส. วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส. เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโย โหตีติ เอวํ ปจฺจยวิภาคโต มนสิกาตพฺพา.
เอวํ วจนตฺถาทิวเสน มนสิ กโรนฺตสฺสาปิ หิ เอเกเกน มุเขน ธาตุโย ปากฏา โหนฺติ. ตา ¶ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชโต มนสิกโรโต วุตฺตนเยเนว อุปจารสมาธิ อุปฺปชฺชติ. สฺวายํ จตุนฺนํ ธาตูนํ ววตฺถาปกสฺส าณสฺสานุภาเวน อุปฺปชฺชนโต จตุธาตุววตฺถานนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ.
๓๖๐. อิทฺจ ปน จตุธาตุววตฺถานํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ สฺุตํ อวคาหติ, สตฺตสฺํ สมุคฺฆาเตติ. โส สตฺตสฺาย สมูหตตฺตา วาฬมิคยกฺขรกฺขสาทิวิกปฺปํ อนาวชฺชมาโน ภยเภรวสโห โหติ, อรติรติสโห, น อิฏฺานิฏฺเสุ อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปาปุณาติ. มหาปฺโ จ ปน โหติ อมตปริโยสาโน วา สุคติปรายโน วาติ.
เอวํ มหานุภาวํ, โยคิวรสหสฺส กีฬิตํ เอตํ;
จตุธาตุววตฺถานํ, นิจฺจํ เสเวถ เมธาวีติ.
อยํ จตุธาตุววตฺถานสฺส ภาวนานิทฺเทโส.
๓๖๑. เอตฺตาวตา จ ยํ สมาธิสฺส วิตฺถารํ ภาวนานยฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โก สมาธิ, เกนฏฺเน สมาธี’’ติอาทินา นเยน ปฺหากมฺมํ กตํ, ตตฺถ ‘‘กถํ ¶ ภาเวตพฺโพ’’ติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา โหติ.
ทุวิโธเยว หยํ อิธ อธิปฺเปโต อุปจารสมาธิ เจว อปฺปนาสมาธิ จ. ตตฺถ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ, อปฺปนาปุพฺพภาคจิตฺเตสุ จ เอกคฺคตา อุปจารสมาธิ. อวเสสกมฺมฏฺาเนสุ จิตฺเตกคฺคตา อปฺปนาสมาธิ. โส ทุวิโธปิ เตสํ กมฺมฏฺานานํ ภาวิตตฺตา ภาวิโต โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ ภาเวตพฺโพติ อิมสฺส ปทสฺส สพฺพปฺปการโต อตฺถวณฺณนา สมตฺตา’’ติ.
สมาธิอานิสํสกถา
๓๖๒. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สมาธิภาวนาย โก อานิสํโส’’ติ, ตตฺถ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราทิปฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโส. ตถา หิ เย อรหนฺโต ขีณาสวา สมาปชฺชิตฺวา เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามาติ สมาธึ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานิสํสา โหติ. เตนาห ภควา ‘‘น โข ปเนเต, จุนฺท, อริยสฺส ¶ วินเย สลฺเลขา วุจฺจนฺติ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารา เอเต อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๘๒).
เสกฺขปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติโต วุฏฺาย สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสิสฺสามาติ ภาวยตํ วิปสฺสนาย ปทฏฺานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนาปิ สมฺพาเธ โอกาสาธิคมนเยน อุปจารสมาธิภาวนาปิ วิปสฺสนานิสํสา โหติ. เตนาห ภควา ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕).
เย ปน อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺาย เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ วุตฺตนยา อภิฺาโย ปตฺเถนฺโต นิพฺพตฺเตนฺติ, เตสํ สติ สติ อายตเน อภิฺาปทฏฺานตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา อภิฺานิสํสา โหติ. เตนาห ภควา – ‘‘โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส ¶ จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติ อายตเน’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๕๘; อ. นิ. ๓.๑๐๒).
เย อปริหีนชฺฌานา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามาติ พฺรหฺมโลกูปปตฺตึ ปตฺเถนฺตา อปตฺถยมานา วาปิ ปุถุชฺชนา สมาธิโต น ปริหายนฺติ, เตสํ ภววิเสสาวหตฺตา อปฺปนาสมาธิภาวนา ภววิเสสานิสํสา โหติ. เตนาห ภควา – ‘‘ปมํ ฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา กตฺถ อุปปชฺชนฺติ. พฺรหฺมปาริสชฺชานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. ๑๐๒๔).
อุปจารสมาธิภาวนาปิ ปน กามาวจรสุคติภววิเสสํ อาวหติเยว.
เย ปน อริยา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สตฺต ทิวสานิ อจิตฺตา หุตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม นิโรธํ นิพฺพานํ ปตฺวา สุขํ วิหริสฺสามาติ สมาธึ ภาเวนฺติ, เตสํ อปฺปนาสมาธิภาวนา นิโรธานิสํสา โหติ. เตนาห – ‘‘โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๓๔).
เอวมยํ ¶ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราทิ ปฺจวิโธ สมาธิภาวนาย อานิสํโส –
‘‘ตสฺมา เนกานิสํสมฺหิ, กิเลสมลโสธเน;
สมาธิภาวนาโยเค, นปฺปมชฺเชยฺย ปณฺฑิโต’’ติ.
๓๖๓. เอตฺตาวตา จ ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ อิมิสฺสา คาถาย สีลสมาธิปฺามุเขน เทสิเต วิสุทฺธิมคฺเค สมาธิปิ ปริทีปิโต โหติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
สมาธินิทฺเทโส นาม
เอกาทสโม ปริจฺเฉโท.
๓๖๔. ปโม ¶ สีลนิทฺเทโส. ทุติโย ธุตงฺคนิทฺเทโส;. ตติโย กมฺมฏฺานคฺคหณนิทฺเทโส. จตุตฺโถ ปถวีกสิณนิทฺเทโส. ปฺจโม เสสกสิณนิทฺเทโส. ฉฏฺโ อสุภนิทฺเทโส. สตฺตโม ฉอนุสฺสตินิทฺเทโส. อฏฺโม เสสานุสฺสตินิทฺเทโส. นวโม พฺรหฺมวิหารนิทฺเทโส. ทสโม อารุปฺปนิทฺเทโส. ปฏิกฺกูลสฺาธาตุววตฺถานทฺวยนิทฺเทโส เอกาทสโมติ.
วิสุทฺธิมคฺคสฺส ปโม ภาโค นิฏฺิโต.