📜
๒๒. าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
ปมมคฺคาณกถา
๘๐๖. อิโต ¶ ¶ ปรํ โคตฺรภุาณํ โหติ, ตํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยตฺตา เนว ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธึ น าณทสฺสนวิสุทฺธึ ภชติ, อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติ. วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ปน วิปสฺสนาติ สงฺขํ คจฺฉติ. โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺเคสุ าณํ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
ตตฺถ ปมมคฺคาณํ ตาว สมฺปาเทตุกาเมน อฺํ กิฺจิ กาตพฺพํ นาม นตฺถิ. ยฺหิ อเนน กาตพฺพํ สิยา, ตํ อนุโลมาวสานํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทนฺเตน กตเมว. เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมาณสฺส ปนสฺส เตหิ ตีหิปิ อนุโลมาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเตสุ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ, น สนฺติฏฺติ, นาธิมุจฺจติ, น สชฺชติ, น ลคฺคติ, น พชฺฌติ. ปทุมปลาสโต อุทกํ วิย ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวตฺตติ. สพฺพํ นิมิตฺตารมฺมณมฺปิ สพฺพํ ปวตฺตารมฺมณมฺปิ ปลิโพธโต อุปฏฺาติ. อถสฺส สพฺพสฺมึ นิมิตฺตปวตฺตารมฺมเณ ปลิโพธโต อุปฏฺิเต อนุโลมาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ อปฺปวตฺตํ วิสงฺขารํ นิโรธํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมึ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปมาวฏฺฏนปมาโภคปมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ อุปฺปชฺชติ โคตฺรภุาณํ.
ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘กถํ ¶ พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ. ปวตฺตํ…เป… อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ…เป… อนุปายาสํ นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ ¶ โคตฺรภุ. อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภู’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๙) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ.
๘๐๗. ตตฺรายํ เอกาวชฺชเนน เอกวีถิยํ ปวตฺตมานานมฺปิ อนุโลมโคตฺรภูนํ นานารมฺมเณ ปวตฺตนาการทีปิกา อุปมา – ยถา หิ มหามาติกํ ลงฺฆิตฺวา ปรตีเร ปติฏฺาตุกาโม ปุริโส เวเคน ธาวิตฺวา มาติกาย โอริมตีเร รุกฺขสาขาย พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตํ รชฺชุํ วา ยฏฺึ วา คเหตฺวา อุลฺลงฺฆิตฺวา ปรตีรนินฺนโปณปพฺภารกาโย หุตฺวา ปรตีรสฺส อุปริภาคํ ปตฺโต ตํ มฺุจิตฺวา เวธมาโน ปรตีเร ปติตฺวา สณิกํ ปติฏฺาติ, เอวเมวายํ โยคาวจโรปิ ภวโยนิคติฏฺิตินิวาสานํ ปรตีรภูเต นิพฺพาเน ปติฏฺาตุกาโม อุทยพฺพยานุปสฺสนาทินา เวเคน ธาวิตฺวา อตฺตภาวรุกฺขสาขาย พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตํ รูปรชฺชุํ วา เวทนาทีสุ อฺตรทณฺฑํ วา อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วา อนตฺตาติ วาติ อนุโลมาวชฺชเนน คเหตฺวา ตํ อมฺุจมาโนว ปเมน อนุโลมจิตฺเตน อุลฺลงฺฆิตฺวา ทุติเยน ปรตีรนินฺนโปณปพฺภารกาโย วิย นิพฺพานนินฺนโปณปพฺภารมานโส หุตฺวา ตติเยน ปรตีรสฺส อุปริภาคํ ปตฺโต วิย อิทานิ ปตฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส อาสนฺโน หุตฺวา ตสฺส จิตฺตสฺส นิโรเธน ตํ สงฺขารารมฺมณํ มฺุจิตฺวา โคตฺรภุจิตฺเตน วิสงฺขาเร ปรตีรภูเต นิพฺพาเน ปตติ. เอการมฺมเณ ปน อลทฺธาเสวนตาย เวธมาโน โส ปุริโส วิย น ตาว สุปฺปติฏฺิโต โหติ, ตโต มคฺคาเณน ปติฏฺาตีติ.
๘๐๘. ตตฺถ อนุโลมํ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ กิเลสตมํ วิโนเทตุํ สกฺโกติ, น นิพฺพานมารมฺมณํ กาตุํ. โคตฺรภุ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กาตุํ สกฺโกติ, น สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตุํ. ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร จกฺขุมา ปุริโส ‘‘นกฺขตฺตโยคํ ชานิสฺสามี’’ติ รตฺติภาเค นิกฺขมิตฺวา จนฺทํ ปสฺสิตุํ อุทฺธํ อุลฺโลเกสิ, ตสฺส วลาหเกหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา จนฺโท น ปฺายิตฺถ. อเถโก วาโต อุฏฺหิตฺวา ถูลถูเล วลาหเก วิทฺธํเสติ. อปโร มชฺฌิเม, อปโร สุขุเมติ. ตโต โส ปุริโส วิคตวลาหเก นเภ จนฺทํ ทิสฺวา นกฺขตฺตโยคํ อฺาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ ตโย วลาหกา วิย สจฺจปฏิจฺฉาทกถูลมชฺฌิมสุขุมํ กิเลสนฺธการํ, ตโย วาตา วิย ตีณิ อนุโลมจิตฺตานิ, จกฺขุมา ปุริโส วิย โคตฺรภุาณํ, จนฺโท วิย นิพฺพานํ, เอเกกสฺส วาตสฺส ยถากฺกเมน วลาหกวิทฺธํสนํ วิย เอเกกสฺส อนุโลมจิตฺตสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกตมวิโนทนํ, วิคตวลาหเก นเภ ตสฺส ปุริสสฺส วิสุทฺธจนฺททสฺสนํ วิย วิคเต สจฺจปฏิจฺฉาทเก ตเม โคตฺรภุาณสฺส วิสุทฺธนิพฺพานทสฺสนํ.
ยเถว หิ ตโย วาตา จนฺทปฏิจฺฉาทเก วลาหเกเยว วิทฺธํเสตุํ สกฺโกนฺติ, น จนฺทํ ทฏฺุํ, เอวํ อนุโลมานิ สจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมฺเว วิโนเทตุํ สกฺโกนฺติ, น นิพฺพานํ ทฏฺุํ. ยถา โส ปุริโส จนฺทเมว ทฏฺุํ สกฺโกติ, น วลาหเก วิทฺธํเสตุํ, เอวํ โคตฺรภุาณํ นิพฺพานเมว ทฏฺุํ สกฺโกติ, น กิเลสตมํ วิโนเทตุํ. เตเนว เจตํ มคฺคสฺส อาวชฺชนนฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ อนาวชฺชนมฺปิ สมานํ อาวชฺชนฏฺาเน ตฺวา ‘‘เอวํ นิพฺพตฺตาหี’’ติ มคฺคสฺส สฺํ ทตฺวา วิย นิรุชฺฌติ. มคฺโคปิ เตน ทินฺนสฺํ อมฺุจิตฺวาว อวีจิสนฺตติวเสน ตํ าณํ อนุปฺปพนฺธมาโน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌมาโนว ปทาลยมาโนว นิพฺพตฺตติ.
๘๐๙. ตตฺรายํ อุปมา – เอโก กิร อิสฺสาโส อฏฺอุสภมตฺเต ปเทเส ผลกสตํ ปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเตฺวา สรํ สนฺนหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺาสิ. อฺโ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวิชฺฌิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สฺํ เทติ. อิสฺสาโส ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌติ. ตตฺถ ทณฺฑกสฺํ วิย โคตฺรภุาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคาณํ. อิสฺสาสสฺส ทณฺฑกสฺํ อมฺุจิตฺวาว ผลกสตนิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคาณสฺส โคตฺรภุาเณน ทินฺนสฺํ อมฺุจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภโทสโมหกฺขนฺธานํ นิพฺพิชฺฌนปทาลนํ.
๘๑๐. น เกวลฺเจส มคฺโค โลภกฺขนฺธาทีนํ นิพฺพิชฺฌนเมว กโรติ, อปิจ โข อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสเสติ, สพฺพอปายทฺวารานิ ปิทหติ, สตฺตนฺนํ อริยธนานํ สมฺมุขีภาวํ กโรติ, อฏฺงฺคิกํ มิจฺฉามคฺคํ ปชหติ, สพฺพเวรภยานิ วูปสเมติ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺตภาวํ อุปเนติ ¶ ¶ , อฺเสฺจ อเนกสตานํ อานิสํสานํ ปฏิลาภาย สํวตฺตตีติ เอวํ อเนกานิสํสทายเกน โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ าณํ โสตาปตฺติมคฺเค าณนฺติ.
ปมมคฺคาณํ นิฏฺิตํ.
โสตาปนฺนปุคฺคลกถา
๘๑๑. อิมสฺส ปน าณสฺส อนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อนนฺตรวิปากตฺตาเยว หิ โลกุตฺตรกุสลานํ ‘‘สมาธิมานนฺตริกฺมาหู’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๕) จ ‘‘ทนฺธํ อานนฺตริกํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยายา’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๖๒) จ อาทิ วุตฺตํ. เกจิ ปน เอกํ ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ วา ผลจิตฺตานีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ.
อนุโลมสฺส หิ อาเสวนนฺเต โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺวีหิ อนุโลมจิตฺเตหิ ภวิตพฺพํ. น หิ เอกํ อาเสวนปจฺจยํ ลภติ, สตฺตจิตฺตปรมา จ เอกาวชฺชนวีถิ. ตสฺมา ยสฺส ทฺเว อนุโลมานิ, ตสฺส ตติยํ โคตฺรภุ จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยสฺส ตีณิ อนุโลมานิ, ตสฺส จตุตฺถํ โคตฺรภุ ปฺจมํ มคฺคจิตฺตํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ.
เกจิ ปน ยสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, ตสฺส ปฺจมํ โคตฺรภุ ฉฏฺํ มคฺคจิตฺตํ เอกํ ผลจิตฺตนฺติ วทนฺติ, ตํ ปน ยสฺมา จตุตฺถํ ปฺจมํ วา อปฺเปติ, น ตโต ปรํ อาสนฺนภวงฺคตฺตาติ ปฏิกฺขิตฺตํ. ตสฺมา น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
๘๑๒. เอตฺตาวตา จ ปเนส โสตาปนฺโน นาม ทุติโย อริยปุคฺคโล โหติ. ภุสํ ปมตฺโตปิ หุตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตสฺส กรณสมตฺโถ โหติ. ผลปริโยสาเน ปนสฺส จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขณตฺถาย อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ ปฏิปาฏิยา สตฺต มคฺคปจฺจเวกฺขณชวนานีติ. ปุน ภวงฺคํ โอตริตฺวา เตเนว นเยน ¶ ผลาทีนํ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนาทีนิ ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. เยสํ อุปฺปตฺติยา เอส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสิฏฺกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ.
โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. อวสาเน จ ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถีติ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ นาม.
อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทเยว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณฺหิ เสกฺขานมฺปิ โหติ วา น วา. ตสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณสฺส อภาเวเนว มหานาโม ภควนฺตํ ปุจฺฉิ ‘‘โกสุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๗๕) สพฺพํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพํ.
ทุติยมคฺคาณกถา
๘๑๓. เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปน โส โสตาปนฺโน อริยสาวโก ตสฺมิฺเว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย ทุติยาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติ. โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณเภทํ สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ าเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถึ โอคาหติ. ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ สกทาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติ. เตน สมฺปยุตฺตํ าณํ สกทาคามิมคฺเค าณนฺติ.
ทุติยาณํ นิฏฺิตํ.
ตติยมคฺคาณกถา
๘๑๔. อิมสฺสาปิ ¶ ¶ าณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา เจส สกทาคามี นาม จตุตฺโถ อริยปุคฺคโล โหติ สกึเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรณสมตฺโถ. ตโต ปรํ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ โส สกทาคามี อริยสาวโก ตสฺมิฺเว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย ตติยาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติ, โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ าเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถึ โอคาหติ. ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุาเณสุ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ อนาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ าณํ อนาคามิมคฺเค าณนฺติ.
ตติยาณํ นิฏฺิตํ.
จตุตฺถมคฺคาณกถา
๘๑๕. อิมสฺสปิ าณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา เจส อนาคามี นาม ฉฏฺโ อริยปุคฺคโล โหติ โอปปาติโก ตตฺถปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ โลกํ ปุน อนาคนฺตา. ตโต ปรํ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา จ โส อนาคามี อริยสาวโก ตสฺมิฺเว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน รูปารูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานาย จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยา โยคํ กโรติ, โส อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ตเทว สงฺขารคตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ าเณน ปริมทฺทติ, ปริวตฺเตติ, วิปสฺสนาวีถึ โอคาหติ. ตสฺเสวํ ปฏิปนฺนสฺส วุตฺตนเยเนว สงฺขารุเปกฺขาวสาเน เอกาวชฺชเนน อนุโลมโคตฺรภุาเณสุ ¶ อุปฺปนฺเนสุ โคตฺรภุอนนฺตรํ อรหตฺตมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตน สมฺปยุตฺตํ าณํ อรหตฺตมคฺเค าณนฺติ.
จตุตฺถาณํ นิฏฺิตํ.
อรหนฺตปุคฺคลกถา
๘๑๖. อิมสฺสปิ ¶ าณสฺส อนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลจิตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺตาวตา เจส อรหา นาม อฏฺโม อริยปุคฺคโล โหติ มหาขีณาสโว อนฺติมเทหธารี โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมาทฺา วิมุตฺโต สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโยติ.
อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ อิเมสุ ปน จตูสุ มคฺเคสุ าณํ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นามา’’ติ, ตํ อิมานิ อิมินา อนุกฺกเมน ปตฺตพฺพานิ จตฺตาริ าณานิ สนฺธาย วุตฺตํ.
โพธิปกฺขิยกถา
๘๑๗. อิทานิ อิมิสฺสาเยว จตุาณาย าณทสฺสนวิสุทฺธิยา อานุภาววิชานนตฺถํ –
ปริปุณฺณโพธิปกฺขิย, ภาโว วุฏฺานพลสมาโยโค;
เย เยน ปหาตพฺพา, ธมฺมา เตสํ ปหานฺจ.
กิจฺจานิ ปริฺาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;
ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติ.
๘๑๘. ตตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิย, ภาโวติ โพธิปกฺขิยานํ ปริปุณฺณภาโว. จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ หิ อิเม สตฺตตึส ธมฺมา พุชฺฌนฏฺเน โพโธติ ลทฺธนามสฺส อริยมคฺคสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นาม. ปกฺเข ภวตฺตาติ อุปการภาเว ิตตฺตา.
๘๑๙. เตสุ ¶ เตสุ อารมฺมเณสุ โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺานโต ปฏฺานํ. สติเยว ปฏฺานํ สติปฏฺานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภ-ทุกฺข-อนิจฺจ-อนตฺตาการคหณวเสน ¶ สุภ-สุข-นิจฺจ-อตฺต-สฺาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา เภโท โหติ. ตสฺมา จตฺตาโร สติปฏฺานาติ วุจฺจนฺติ.
๘๒๐. ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ. โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ. สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ. โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต ปธานฺจ หิตสุขนิปฺผาทกตฺเตน เสฏฺภาวาวหนโต ปธานภาวการณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ. วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. ตยิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติกิจฺจํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานฺจ กุสลานํ อุปฺปตฺติฏฺิติกิจฺจํ สาธยตีติ จตุพฺพิธํ โหติ, ตสฺมา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจนฺติ.
๘๒๑. ปุพฺเพ วุตฺเตน อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. ตสฺสา สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพงฺคมฏฺเน ผลภูตาย ปุพฺพภาคการณฏฺเน จ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. โส ฉนฺทาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติ, ตสฺมา จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ วุจฺจนฺติ. ยถาห – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท จิตฺติทฺธิปาโท วีริยิทฺธิปาโท วีมํสิทฺธิปาโท’’ติ (วิภ. ๔๕๗). อิเม โลกุตฺตราว. โลกิยา ปน ‘‘ฉนฺทฺเจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๔๓๒) ฉนฺทาทิอธิปติวเสน ปฏิลทฺธธมฺมาปิ โหนฺติ.
๘๒๒. อสฺสทฺธิยโกสชฺชปมาทวิกฺเขปสมฺโมหานํ อภิภวนโต อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ. อสฺสทฺธิยาทีหิ จ อนภิภวนียโต อกมฺปิยฏฺเน พลํ. ตทุภยมฺปิ สทฺธาทิวเสน ปฺจวิธํ โหติ, ตสฺมา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานีติ วุจฺจนฺติ.
๘๒๓. พุชฺฌนกสตฺตสฺส ปน องฺคภาเวน สติอาทโย สตฺต โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานิกฏฺเน จ สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ มคฺคงฺคา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ.
๘๒๔. อิติ ¶ อิเม สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา ปุพฺพภาเค โลกิยวิปสฺสนาย วตฺตมานาย จุทฺทสวิเธน กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, นววิเธน เวทนํ ปริคฺคณฺหโต จ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ปฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต จ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. อิมสฺมึ อตฺตภาเว ¶ อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ ทิสฺวา ‘‘ยถา ปฏิปนฺนสฺเสตํ อุปฺปนฺนํ, น ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ เอวํ เม เอตํ นุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ, ตสฺส อนุปฺปาทาย วายมนกาเล ปมํ สมฺมปฺปธานํ. อตฺตโน สมุทาจารปฺปตฺตํ อกุสลํ ทิสฺวา ตสฺส ปหานาย วายมนกาเล ทุติยํ. อิมสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา อุปฺปาเทตุํ วายมนฺตสฺส ตติยํ. อุปฺปนฺนํ ยถา น ปริหายติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ. ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา กุสลุปฺปาทนกาเล ฉนฺทิทฺธิปาโท. มิจฺฉาวาจาย วิรมณกาเล สมฺมาวาจาติ เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ. อิเมสํ ปน จตุนฺนํ าณานํ อุปฺปตฺติกาเล เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ. ผลกฺขเณ เปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺตึส ลพฺภนฺติ.
๘๒๕. เอวํ เอกจิตฺเต ลพฺภมาเนสุ เจเตสุ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายาทีสุ สุภสฺาทิปฺปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฏฺานาติ วุจฺจติ. เอกเมว จ วีริยํ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทาทิกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจติ. เสเสสุ ปน หาปนวฑฺฒนํ นตฺถิ.
นว เอกวิธา เอโก, ทฺเวธาถ จตุ ปฺจธา;
อฏฺธา นวธา เจว, อิติ ฉทฺธา ภวนฺติ เต.
นว เอกวิธาติ ฉนฺโท, จิตฺตํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, อุเปกฺขา, สงฺกปฺโป, วาจา, กมฺมนฺโต, อาชีโวติ อิเม นว ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสน เอกวิธาว โหนฺติ, น อฺํ โกฏฺาสํ ภชนฺติ. เอโก ทฺเวธาติ สทฺธา อินฺทฺริย, พลวเสน ทฺเวธา ิตา. อถ จตุ ปฺจธาติ อถฺโ เอโก จตุธา, อฺโ ปฺจธา ิโตติ อตฺโถ. ตตฺถ สมาธิ เอโก อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน จตุธา ิโต. ปฺา เตสฺจ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทโกฏฺาสสฺส จ ¶ วเสน ปฺจธา. อฏฺธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก อฏฺธา, เอโก นวธา ิโตติ อตฺโถ. จตุสติปฏฺาน, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน สติ อฏฺธา ิตา. จตุสมฺมปฺปธาน, อิทฺธิปาท, อินฺทฺริย, พล, โพชฺฌงฺค, มคฺคงฺควเสน วีริยํ นวธาติ. เอวํ –
จุทฺทเสว ¶ อสมฺภินฺนา, โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา;
โกฏฺาสโต สตฺตวิธา, สตฺตตึสปฺปเภทโต.
สกิจฺจนิปฺผาทนโต, สรูเปน จ วุตฺติโต;
สพฺเพว อริยมคฺคสฺส, สมฺภเว สมฺภวนฺติ เตติ.
เอวํ ตาเวตฺถ ปริปุณฺณโพธิปกฺขิยภาโว ชานิตพฺโพ.
วุฏฺานพลสมาโยคกถา
๘๒๗. วุฏฺานพลสมาโยโคติ วุฏฺานฺเจว พลสมาโยโค จ. โลกิยวิปสฺสนา หิ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา เจว ปวตฺติการณสฺส จ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต เนว นิมิตฺตา น ปวตฺตา วุฏฺาติ. โคตฺรภุาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺาติ. นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺาตีติ เอกโต วุฏฺานํ โหติ. เตนาห ‘‘พหิทฺธาวุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๑๐). ตถา ‘‘อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ โคตฺรภุ, ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๙) สพฺพํ เวทิตพฺพํ. อิมานิ ปน จตฺตาริปิ าณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺานานิ โหนฺติ.
เตน วุตฺตํ –
‘‘กถํ ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ?
‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา…เป… ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม ¶ . อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ¶ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ ‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณ’นฺติ.
‘‘สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ…เป….
‘‘อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ…เป….
‘‘อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ ‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณ’’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๖๑).
๘๒๘. โลกิยานฺจ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ภาวนากาเล สมถพลํ อธิกํ โหติ. อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ ภาวนากาเล วิปสฺสนาพลํ. อริยมคฺคกฺขเณ ปน ยุคนทฺธา เต ธมฺมา ปวตฺตนฺติ อฺมฺํ อนติวตฺตนฏฺเน. ตสฺมา อิเมสุ จตูสุปิ าเณสุ อุภยพลสมาโยโค โหติ. ยถาห –
‘‘อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา ¶ โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๕).
เอวเมตฺถ วุฏฺานพลสมาโยโค เวทิตพฺโพ.
ปหาตพฺพธมฺมปหานกถา
๘๒๙. เย ¶ เยน ปหาตพฺพา ธมฺมา, เตสํ ปหานฺจาติ อิเมสุ ปน จตูสุ าเณสุ เย ธมฺมา เยน าเณน ปหาตพฺพา, เตสํ ปหานฺจ ชานิตพฺพํ. เอตานิ หิ ยถาโยคํ สํโยชนกิเลสมิจฺฉตฺตโลกธมฺมมจฺฉริยวิปลฺลาสคนฺถอคติอาสวโอฆโยคนีวรณปรามาสอุปาทานอนุสยมลอกุสลกมฺมปถจิตฺตุปฺปาทสงฺขาตานํ ธมฺมานํ ปหานกรานิ.
ตตฺถ สํโยชนานีติ ขนฺเธหิ ขนฺธานํ ผเลน กมฺมสฺส ทุกฺเขน วา สตฺตานํ สํโยชกตฺตา รูปราคาทโย ทส ธมฺมา วุจฺจนฺติ. ยาวฺหิ เต, ตาว เอเตสํ อนุปรโมติ. ตตฺราปิ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ อิเม ปฺจ อุทฺธํนิพฺพตฺตนกขนฺธาทิสํโยชกตฺตา อุทฺธํภาคิยสํโยชนานิ นาม. สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆติ อิเม ปฺจ อโธนิพฺพตฺตนกขนฺธาทิสํโยชกตฺตา อโธภาคิยสํโยชนานิ นาม.
กิเลสาติ สยํ สํกิลิฏฺตฺตา สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ สํกิเลสิกตฺตา โลโภ โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม ทส ธมฺมา.
มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาปวตฺตนโต มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธีติ อิเม อฏฺ ธมฺมา. มิจฺฉาวิมุตฺติมิจฺฉาาเณหิ วา สทฺธึ ทส.
โลกธมฺมาติ โลกปฺปวตฺติยา สติ อนุปรมธมฺมกตฺตา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส สุขํ ทุกฺขํ นินฺทา ปสํสาติ อิเม อฏฺ. อิธ ปน การโณปจาเรน ลาภาทิวตฺถุกสฺส อนุนยสฺส อลาภาทิวตฺถุกสฺส ปฏิฆสฺส เจตํ โลกธมฺมคฺคหเณน คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
มจฺฉริยานีติ ¶ อาวาสมจฺฉริยํ กุลมจฺฉริยํ ลาภมจฺฉริยํ ธมฺมมจฺฉริยํ วณฺณมจฺฉริยนฺติ อิมาสุ อาวาสาทีสุ อฺเสํ สาธารณภาวํ อสหนากาเรน ปวตฺตานิ ปฺจ มจฺฉริยานิ.
วิปลฺลาสาติ ¶ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุเภสุเยว วตฺถูสุ ‘‘นิจฺจํ สุขํ อตฺตา สุภ’’นฺติ เอวํ ปวตฺโต สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ อิเม ตโย.
คนฺถาติ นามกายสฺส เจว รูปกายสฺส จ คนฺถนโต อภิชฺฌาทโย จตฺตาโร. ตถา หิ เต อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ อิจฺเจว วุตฺตา.
อคตีติ ฉนฺทโทสโมหภเยหิ อกตฺตพฺพกรณสฺส, กตฺตพฺพากรณสฺส จ อธิวจนํ. ตฺหิ อริเยหิ อคนฺตพฺพตฺตา อคตีติ วุจฺจติ.
อาสวาติ อารมฺมณวเสน อาโคตฺรภุโต, อาภวคฺคโต จ สวนา, อสํวุเตหิ วา ทฺวาเรหิ ฆฏฉิทฺเทหิ อุทกํ วิย สวนโต นิจฺจปคฺฆรณฏฺเน สํสารทุกฺขสฺส วา สวนโต กามราคภวราคมิจฺฉาทิฏฺิอวิชฺชานเมตํ อธิวจนํ.
ภวสาคเร อากฑฺฒนฏฺเน ทุรุตฺตรณฏฺเน จ โอฆาติปิ, อารมฺมณวิโยคสฺส เจว ทุกฺขวิโยคสฺส จ อปฺปทานโต โยคาติปิ เตสฺเว อธิวจนํ.
นีวรณานีติ จิตฺตสฺส อาวรณนีวรณปฏิจฺฉาทนฏฺเน กามจฺฉนฺทาทโย ปฺจ.
ปรามาโสติ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สภาวํ อติกฺกมฺม ปรโต อภูตํ สภาวํ อามสนากาเรน ปวตฺตนโต มิจฺฉาทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ.
อุปาทานานีติ สพฺพากาเรน ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตานิ กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ.
อนุสยาติ ถามคตฏฺเน กามราคานุสโย, ปฏิฆ, มาน, ทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, ภวราค, อวิชฺชานุสโยติ เอวํ วุตฺตา กามราคาทโย สตฺต ¶ . เต หิ ถามคตตฺตา ปุนปฺปุนํ กามราคาทีนํ อุปฺปตฺติเหตุภาเวน อนุเสนฺติเยวาติ อนุสยา.
มลาติ ¶ เตลฺชนกลลํ วิย สยฺจ อสุทฺธตฺตา, อฺเสฺจ อสุทฺธภาวกรณโต โลภโทสโมหา ตโย.
อกุสลกมฺมปถาติ อกุสลกมฺมภาเวน เจว ทุคฺคตีนฺจ ปถภาเวน ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณวาจา ผรุสวาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ทส.
อกุสลจิตฺตุปฺปาทาติ โลภมูลา อฏฺ โทสมูลา ทฺเว โมหมูลา ทฺเวติ อิเม ทฺวาทส.
๘๓๐. อิติ เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานิ. กถํ? สํโยชเนสุ ตาว สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส อปายคมนียา จ กามราคปฏิฆาติ เอเต ปฺจ ธมฺมา ปมาณวชฺฌา, เสสา กามราคปฏิฆา โอฬาริกา ทุติยาณวชฺฌา, สุขุมา ตติยาณวชฺฌา, รูปราคาทโย ปฺจปิ จตุตฺถาณวชฺฌา เอว. ปรโตปิ จ ยตฺถ ยตฺถ เอวสทฺเทน นิยมํ น กริสฺสาม. ตตฺถ ตตฺถ ยํ ยํ ‘‘อุปริาณวชฺโฌ’’ติ วกฺขาม, โส โส ปุริมาเณหิ หตาปายคมนียาทิภาโวว หุตฺวา อุปริาณวชฺโฌ โหตีติ เวทิตพฺโพ.
กิเลเสสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา ปมาณวชฺฌา, โทโส ตติยาณวชฺโฌ, โลภโมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺปานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
มิจฺฉตฺเตสุ มิจฺฉาทิฏฺิ มุสาวาโท มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโวติ อิเม ปมาณวชฺฌา, มิจฺฉาสงฺกปฺโป ปิสุณวาจา ผรุสวาจาติ อิเม ตติยาณวชฺฌา, เจตนาเยว เจตฺถ วาจาติ เวทิตพฺพา. สมฺผปฺปลาปมิจฺฉาวายามสติสมาธิวิมุตฺติาณานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
โลกธมฺเมสุ ปฏิโฆ ตติยาณวชฺโฌ, อนุนโย จตุตฺถาณวชฺโฌ, ยเส จ ปสํสาย จ อนุนโย จตุตฺถาณวชฺโฌติ เอเก. มจฺฉริยานิ ปมาณวชฺฌาเนว.
วิปลฺลาเสสุ ¶ ¶ อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จ สฺาจิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา, ทุกฺเข สุขํ, อสุเภ สุภนฺติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส จาติ อิเม ปมาณวชฺฌา, อสุเภ สุภนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ตติยาณวชฺฌา, ทุกฺเข สุขนฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา จตุตฺถาณวชฺฌา.
คนฺเถสุ สีลพฺพตปรามสอิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถา ปมาณวชฺฌา, พฺยาปาทกายคนฺโถ ตติยาณวชฺโฌ, อิตโร จตุตฺถาณวชฺโฌ.
อคติ ปมาณวชฺฌาว.
อาสเวสุ ทิฏฺาสโว ปมาณวชฺโฌ, กามาสโว ตติยาณวชฺโฌ, อิตเร ทฺเว จตุตฺถาณวชฺฌา. โอฆโยเคสุปิ เอเสว นโย.
นีวรเณสุ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปมาณวชฺฌํ, กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท กุกฺกุจฺจนฺติ ตีณิ ตติยาณวชฺฌานิ, ถินมิทฺธอุทฺธจฺจานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
ปรามาโส ปมาณวชฺโฌว.
อุปาทาเนสุ สพฺเพสมฺปิ โลกิยธมฺมานํ วตฺถุกามวเสน กามาติ อาคตตฺตา รูปารูปราโคปิ กามุปาทาเน ปตติ, ตสฺมา ตํ จตุตฺถาณวชฺฌํ, เสสานิ ปมาณวชฺฌานิ.
อนุสเยสุ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยา ปมาณวชฺฌาว, กามราคปฏิฆานุสยา ตติยาณวชฺฌา, มานภวราคาวิชฺชานุสยา จตุตฺถาณวชฺฌา.
มเลสุ โทสมลํ ตติยาณวชฺฌํ, อิตรานิ จตุตฺถาณวชฺฌานิ.
อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ มิจฺฉาจาโร มุสาวาโท มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม ปมาณวชฺฌา ¶ , ปิสุณวาจา ผรุสวาจา พฺยาปาโทติ ตโย ตติยาณวชฺฌา, สมฺผปฺปลาปาภิชฺฌา จตุตฺถาณวชฺฌา.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตา วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺโต จาติ ปฺจ ปมาณวชฺฌาว, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตา ตติยาณวชฺฌา, เสสา จตุตฺถาณวชฺฌาติ.
ยฺจ เยน วชฺฌํ, ตํ เตน ปหาตพฺพํ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ เอเตสํ สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ เอตานิ ยถาโยคํ ปหานกรานี’’ติ.
๘๓๑. กึ ¶ ปเนตานิ เอเต ธมฺเม อตีตานาคเต ปชหนฺติ อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺเนติ. กึ ปเนตฺถ ยทิ ตาว อตีตานาคเต, อผโล วายาโม อาปชฺชติ. กสฺมา? ปหาตพฺพานํ นตฺถิตาย. อถ ปจฺจุปฺปนฺเน, ตถาปิ อผโล, วายาเมน สทฺธึ ปหาตพฺพานํ อตฺถิตาย, สํกิเลสิกา จ มคฺคภาวนา อาปชฺชติ, วิปฺปยุตฺตตา วา กิเลสานํ, น จ ปจฺจุปฺปนฺนกิเลโส จิตฺตวิปฺปยุตฺโต นาม อตฺถีติ. นายํ อาเวณิกา โจทนา. ปาฬิยํเยว หิ ‘‘สฺวายํ กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ, อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ วตฺวา, ปุน ‘‘หฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตนหิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ. อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑) จ วตฺวา, ‘‘น อตีเต กิเลเส ปชหตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตถา ‘‘หฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตนหิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ. อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหตี’’ติ จ วตฺวา, ‘‘น อนาคเต กิเลเส ปชหตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตถา ‘‘หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตนหิ รตฺโต ราคํ ปชหติ. ทุฏฺโ โทสํ, มูฬฺโห โมหํ, วินิพทฺโธ มานํ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ. กณฺหสุกฺกา ธมฺมา ยุคนทฺธาว วตฺตนฺติ. สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหตี’’ติ จ วตฺวา, ‘‘น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา, ‘‘เตนหิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา ¶ , นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโย’’ติ ปฺหาปริโยสาเน ‘‘น หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา…เป… นตฺถิ ธมฺมาภิสมโย’’ติ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ยถา กถํ วิยา’’ติ วุตฺเต อิทํ วุตฺตํ –
‘‘เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล, ตเมนํ ปุริโส มูเล ฉินฺเทยฺย, เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ, เอวเมว ¶ อุปฺปาโท เหตุ อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ, อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ…เป… อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ, เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. ปวตฺตํ เหตุ…เป… นิมิตฺตํ เหตุ…เป… อายูหนา เหตุ…เป… อนายูหเน จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว…เป… อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ, เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑).
๘๓๒. เอเตน กึ ทีปิตํ โหติ? ภูมิลทฺธานํ กิเลสานํ ปหานํ ทีปิตํ โหติ. ภูมิลทฺธา ปน กึ อตีตานาคตา อุทาหุ ปจฺจุปฺปนฺนาติ. ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา เอว นาม เต.
๘๓๓. อุปฺปนฺนํ หิ วตฺตมานภูตาปคโตกาสกตภูมิลทฺธวเสน อเนกปฺปเภทํ. ตตฺถ สพฺพมฺปิ อุปฺปาทชราภงฺคสมงฺคิสงฺขาตํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม. อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธํ อนุภูตาปคตสงฺขาตํ กุสลากุสลํ อุปฺปาทาทิตฺตยํ อนุปฺปตฺวา นิรุทฺธํ ภูตาปคตสงฺขาตํ เสสสงฺขตฺจ ภูตาปคตุปฺปนฺนํ นาม. ‘‘ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพกตานิ กมฺมานี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๔๘) เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ กมฺมํ อตีตมฺปิ สมานํ อฺํ วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺโสกาสํ กตฺวา ิตตฺตา ตถา กโตกาสฺจ วิปากํ อนุปฺปนฺนมฺปิ สมานํ เอวํ กเต โอกาเส เอกนฺเตน อุปฺปชฺชนโต โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมูหตํ อกุสลํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม.
๘๓๔. เอตฺถ ¶ จ ภูมิยา ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ภูมีติ หิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา. ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหํ กิเลสชาตํ. เตนหิ สา ภูมิ ลทฺธา นาม โหตีติ ตสฺมา ภูมิลทฺธนฺติ วุจฺจติ, สา จ โข น อารมฺมณวเสน. อารมฺมณวเสน ¶ หิ สพฺเพปิ อตีตานาคเต ปริฺาเตปิ จ ขีณาสวานํ ขนฺเธ อารพฺภ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ มหากจฺจานอุปฺปลวณฺณาทีนํ ขนฺเธ อารพฺภ โสเรยฺยเสฏฺิ นนฺทมาณวกาทีนํ วิย. ยทิ จ ตํ ภูมิลทฺธํ นาม สิยา, ตสฺส อปฺปเหยฺยโต น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺย. วตฺถุวเสน ปน ภูมิลทฺธํ เวทิตพฺพํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ วิปสฺสนาย อปริฺาตา ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปาทโต ปภุติ เตสุ วฏฺฏมูลํ กิเลสชาตํ อนุเสติ. ตํ อปฺปหีนฏฺเน ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
๘๓๕. ตตฺถ จ ยสฺส เยสุ ขนฺเธสุ อปฺปหีนฏฺเน อนุสยิตา กิเลสา, ตสฺส เต เอว ขนฺธา เตสํ กิเลสานํ วตฺถุ, น อฺเสํ สนฺตกา ขนฺธา. อตีตกฺขนฺเธสุ จ อปฺปหีนานุสยิตานํ กิเลสานํ อตีตกฺขนฺธาว วตฺถุ, น อิตเร. เอส นโย อนาคตาทีสุ. ตถา กามาวจรกฺขนฺเธสุ อปฺปหีนานุสยิตานํ กิเลสานํ กามาวจรกฺขนฺธาว วตฺถุ, น อิตเร. เอส นโย รูปารูปาวจเรสุ. โสตาปนฺนาทีสุ ปน ยสฺส ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส ขนฺเธสุ ตํ ตํ วฏฺฏมูลํ กิเลสชาตํ เตน เตน มคฺเคน ปหีนํ, ตสฺส ตสฺส เต เต ขนฺธา ปหีนานํ เตสํ เตสํ วฏฺฏมูลกิเลสานํ อวตฺถุโต ภูมีติ สงฺขํ น ลภนฺติ. ปุถุชฺชนสฺส สพฺพโสว วฏฺฏมูลกิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา ยํกิฺจิ กริยมานํ กมฺมํ กุสลํ อกุสลํ วา โหติ. อิจฺจสฺส กมฺมกิเลสปจฺจยา วฏฺฏํ วฏฺฏติ. ตสฺเสตํ วฏฺฏมูลํ รูปกฺขนฺเธเยว, น เวทนากฺขนฺธาทีสุ. วิฺาณกฺขนฺเธเยว วา, น รูปกฺขนฺธาทีสูติ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? อวิเสเสน ปฺจสุปิ ขนฺเธสุ อนุสยิตตฺตา.
๘๓๖. กถํ? ปถวีรสาทิ วิย รุกฺเข. ยถา หิ มหารุกฺเข ปถวีตลํ อธิฏฺาย ปถวีรสฺจ อาโปรสฺจ นิสฺสาย ตปฺปจฺจยา มูลขนฺธสาขปสาขปลฺลวปลาสปุปฺผผเลหิ วฑฺฒิตฺวา นภํ ปูเรตฺวา ยาว กปฺปาวสานา พีชปรมฺปราย รุกฺขปเวณึ สนฺตานยมาเน ิเต ตํ ปถวีรสาทิ มูเลเยว, น ขนฺธาทีสุ…เป… ผเลเยว วา, น มูลาทีสูติ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? อวิเสเสน สพฺเพสุ มูลาทีสุ อนุคตตฺตาติ.
ยถา ¶ ปน ตสฺเสว รุกฺขสฺส ปุปฺผผลาทีสุ นิพฺพินฺโน โกจิ ปุริโส จตูสุ ทิสาสุ มณฺฑูกกณฺฏกํ นาม วิสกณฺฏกํ อาโกเฏยฺย, อถ โส ¶ รุกฺโข เตน วิสสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ ปถวีรสอาโปรสานํ ปริยาทิณฺณตฺตา อปฺปสวนธมฺมตํ อาคมฺม ปุน สนฺตานํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺกุเณยฺย, เอวเมว ขนฺธปวตฺติยํ นิพฺพินฺโน กุลปุตฺโต ตสฺส ปุริสสฺส จตูสุ ทิสาสุ รุกฺเข วิสโยชนํ วิย อตฺตโน สนฺตาเน จตุมคฺคภาวนํ อารภติ. อถสฺส โส ขนฺธสนฺตาโน เตน จตุมคฺควิสสมฺผสฺเสน สพฺพโส วฏฺฏมูลกกิเลสานํ ปริยาทิณฺณตฺตา กิริยภาวมตฺตอุปคตกายกมฺมาทิสพฺพกมฺมปฺปเภโท หุตฺวา อายตึ ปุนพฺภวานภินิพฺพตฺตนธมฺมตํ อาคมฺม ภวนฺตรสนฺตานํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ. เกวลํ จริมวิฺาณนิโรเธน นิรินฺธโน วิย ชาตเวโท อนุปาทาโน ปรินิพฺพายติ, เอวํ ภูมิยา ภูมิลทฺธสฺส จ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ.
๘๓๗. อปิจ อปรมฺปิ สมุทาจารอารมฺมณาธิคฺคหิตอวิกฺขมฺภิตอสมูหตวเสน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ. ตตฺถ วตฺตมานุปฺปนฺนเมว สมุทาจารุปฺปนฺนํ. จกฺขาทีนํ ปน อาปาถคเต อารมฺมเณ ปุพฺพภาเค อนุปฺปชฺชมานมฺปิ กิเลสชาตํ อารมฺมณสฺส อธิคฺคหิตตฺตา เอว อปรภาเค เอกนฺเตน อุปฺปตฺติโต อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, กลฺยาณิคาเม ปิณฺฑาย จรโต มหาติสฺสตฺเถรสฺส วิสภาครูปทสฺสเนน อุปฺปนฺนกิเลสชาตํ วิย. สมถวิปสฺสนานํ อฺตรวเสน อวิกฺขมฺภิตํ กิเลสชาตํ จิตฺตสนฺตติมนารูฬฺหมฺปิ อุปฺปตฺตินิวารกสฺส เหตุโน อภาวา อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. สมถวิปสฺสนาวเสน ปน วิกฺขมฺภิตมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส อฏฺสมาปตฺติลาภิโน เถรสฺส กุสุมิตรุกฺเข อุปวเน ปุปฺผานิ อุจฺจินนฺตสฺส มธุเรน สเรน คายโต มาตุคามสฺส คีตสวเนน อุปฺปนฺนกิเลสชาตํ วิย. ติวิธมฺปิ เจตํ อารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตอสมูหตุปฺปนฺนํ ภูมิลทฺเธเนว สงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ.
๘๓๘. อิจฺเจตสฺมึ วุตฺตปฺปเภเท อุปฺปนฺเน ยเทตํ วตฺตมานภูตาปคโตกาสกตสมุทาจารสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมคฺควชฺฌตฺตา เกนจิปิ าเณน ปหาตพฺพํ น โหติ. ยํ ปเนตํ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตอวิกฺขมฺภิตอสมูหตสงฺขาตํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนภาวํ วินาสยมานํ ยสฺมา ตํ ตํ โลกิยโลกุตฺตราณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ สพฺพมฺปิ ปหาตพฺพํ โหตีติ. เอวเมตฺถ เย เยน ปหาตพฺพา ธมฺมา, เตสํ ปหานฺจ ชานิตพฺพํ.
ปริฺาทิกิจฺจกถา
กิจฺจานิ ¶ ¶ ปริฺาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;
ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติ.
สจฺจาภิสมยกาลํ หิ เอเตสุ จตูสุ าเณสุ เอเกกสฺส เอกกฺขเณ ปริฺา ปหานํ สจฺฉิกิริยา ภาวนาติ เอตานิ ปริฺาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยถาสภาเวน ชานิตพฺพานิ. วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ –
‘‘ยถา ปทีโป อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, วฏฺฏึ ฌาเปติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปริวิทํเสติ, สิเนหํ ปริยาทิยติ, เอวเมว มคฺคาณํ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมติ, ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ. กึ วุตฺตํ โหติ? นิโรธํ อารมฺมณํ กริตฺวา จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปาปุณาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) สพฺพํ เวทิตพฺพํ.
อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ, ทุกฺเขเปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธเปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ าณ’’นฺติ (วิภ. ๗๙๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๙).
ตตฺถ ยถา ปทีโป วฏฺฏึ ฌาเปติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ วิธมติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ ปริวิทํเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย สมฺมาสงฺกปฺปาทิธมฺมสงฺขาตํ มคฺคํ ภาเวติ. ยถา สิเนหํ ปริยาทิยติ, เอวํ กิเลสปริยาทานํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
๘๔๐. อปโร ¶ นโย – ยถา สูริโย อุทยนฺโต อปุพฺพํ อจริมํ สห ปาตุภาวา จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, รูปคตานิ โอภาเสติ, อนฺธการํ ¶ วิธมติ, อาโลกํ ทสฺเสติ, สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวเมว มคฺคาณํ…เป… นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ. อิธาปิ ยถา สูริโย รูปคตานิ โอภาเสติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา อนฺธการํ วิธมติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา อาโลกํ ทสฺเสติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติ. ยถา สีตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, เอวํ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธึ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
๘๔๑. อปโร นโย – ยถา นาวา อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, โอริมตีรํ ปชหติ, โสตํ ฉินฺทติ, ภณฺฑํ วหติ, ปาริมตีรํ อปฺเปติ, เอวเมว มคฺคาณํ…เป… นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ. เอตฺถาปิ ยถา นาวา โอริมตีรํ ปชหติ, เอวํ มคฺคาณํ ทุกฺขํ ปริชานาติ. ยถา โสตํ ฉินฺทติ, เอวํ สมุทยํ ปชหติ. ยถา ภณฺฑํ วหติ, เอวํ สหชาตาทิปจฺจยตาย มคฺคํ ภาเวติ. ยถา ปาริมตีรํ อปฺเปติ, เอวํ ปาริมตีรภูตํ นิโรธํ สจฺฉิกโรตีติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ.
๘๔๒. เอวํ สจฺจาภิสมยกาลสฺมึ เอกกฺขเณ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน ปวตฺตาณสฺส ปนสฺส โสฬสหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ โหนฺติ. ยถาห –
‘‘กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ กิจฺจานิ เอกปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ, ตถฏฺโ. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโ, ตถฏฺโ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ, วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ, ตถฏฺโ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อธิปเตยฺยฏฺโ, ตถฏฺโ. อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ, ตํ เอกตฺตํ. ยํ เอกตฺตํ, ตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฏิเวธานี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๑๑).
๘๔๓. ตตฺถ ¶ สิยา ยทา ทุกฺขาทีนํ อฺเปิ โรคคณฺฑาทโย อตฺถา อตฺถิ, อถ กสฺมา จตฺตาโรเยว วุตฺตาติ. เอตฺถ วทาม, อฺสจฺจทสฺสนวเสน อาวิภาวโต. ‘‘ตตฺถ กตมํ ¶ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา’’ติอาทินา (วิภ. ๗๙๔; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๙) หิ นเยน เอเกกสจฺจารมฺมณวเสนาปิ สจฺจาณํ วุตฺตํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, สมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) นเยน เอกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา เสเสสุปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาปิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยทา เอเกกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา สมุทยทสฺสเนน ตาว สภาวโต ปีฬนลกฺขณสฺสาปิ ทุกฺขสฺส, ยสฺมา ตํ อายูหนลกฺขเณน สมุทเยน อายูหิตํ สงฺขตํ ราสิกตํ, ตสฺมาสฺส โส สงฺขตฏฺโ อาวิภวติ. ยสฺมา ปน มคฺโค กิเลสสนฺตาปหโร สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโ อาวิภวติ อายสฺมโต นนฺทสฺส อจฺฉราทสฺสเนน สุนฺทริยา อนภิรูปภาโว วิย. อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนนสฺส วิปริณามฏฺโ อาวิภวตีติ วตฺตพฺพเมเวตฺถ นตฺถิ.
ตถา สภาวโต อายูหนลกฺขณสฺสาปิ สมุทยสฺส, ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโ อาวิภวติ อสปฺปายโภชนโต อุปฺปนฺนพฺยาธิทสฺสเนน โภชนสฺส พฺยาธินิทานภาโว วิย. วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโ. นิยฺยานภูตสฺส จ มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโติ.
ตถา นิสฺสรณลกฺขณสฺสาปิ นิโรธสฺส, อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน วิเวกฏฺโ อาวิภวติ. มคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโ, อิมินา หิ อนมตคฺคสํสาเร มคฺโค นทิฏฺปุพฺโพ, โสปิ จ สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขโตเยวาติ อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตภาโว อติวิย ปากโฏ โหติ. ทุกฺขทสฺสเนน ปนสฺส อมตฏฺโ อาวิภวติ, ทุกฺขํ หิ วิสํ, อมตํ นิพฺพานนฺติ.
ตถา นิยฺยานลกฺขณสฺสาปิ มคฺคสฺส, สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, อยํ เหตู’’ติ เหตุฏฺโ อาวิภวติ. นิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโ, ปรมสุขุมานิ รูปานิ ปสฺสโต ‘‘วิปฺปสนฺนํ วต เม ¶ จกฺขู’’นฺติ จกฺขุสฺส วิปฺปสนฺนภาโว วิย. ทุกฺขทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโ, อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิยาติ เอวเมตฺถ สลกฺขณวเสน เอเกกสฺส, อฺสจฺจทสฺสนวเสน จ อิตเรสํ ติณฺณํ ติณฺณํ อาวิภาวโต เอเกกสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตา. มคฺคกฺขเณ ปน สพฺเพ เจเต อตฺถา เอเกเนว ทุกฺขาทีสุ ¶ จตุกิจฺเจน าเณน ปฏิเวธํ คจฺฉนฺตีติ. เย ปน นานาภิสมยํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ อุตฺตรํ อภิธมฺเม กถาวตฺถุสฺมึ วุตฺตเมว.
ปริฺาทิปฺปเภทกถา
๘๔๔. อิทานิ ยานิ ตานิ ปริฺาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ วุตฺตานิ, เตสุ –
ติวิธา โหติ ปริฺา, ตถา ปหานมฺปิ สจฺฉิกิริยาปิ;
ทฺเว ภาวนา อภิมตา, วินิจฺฉโย ตตฺถ าตพฺโพ.
๘๔๕. ติวิธา โหติ ปริฺาติ าตปริฺา ตีรณปริฺา ปหานปริฺาติ เอวํ ปริฺา ติวิธา โหติ. ตตฺถ ‘‘อภิฺาปฺา าตฏฺเน าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๒๐) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา อภิฺาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา าตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๗๕) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺเยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๒) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา าตปริฺา นาม. ตสฺสา สปฺปจฺจยนามรูปาภิชานนา อาเวณิกา ภูมิ.
๘๔๖. ‘‘ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเน าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๒๑) เอวํ อุทฺทิสิตฺวา ปน ‘‘เย เย ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๗๕) เอวํ สงฺเขปโต, ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริฺเยฺยํ? จกฺขุํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๒๑) นเยน วิตฺถารโต วุตฺตา ตีรณปริฺา นาม. ตสฺสา กลาปสมฺมสนโต ปฏฺาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ตีรณวเสน ปวตฺตมานาย ยาว อนุโลมา อาเวณิกา ภูมิ.
๘๔๗. ‘‘ปหานปฺา ปริจฺจาคฏฺเน าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๒๒) เอวํ ปน อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๗๕) เอวํ วิตฺถารโต ¶ วุตฺตา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ ปชหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ¶ ปหานปริฺา. ตสฺสา ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ยาว มคฺคาณา ภูมิ, อยํ อิธ อธิปฺเปตา.
ยสฺมา วา าตตีรณปริฺาโยปิ ตทตฺถาเยว, ยสฺมา จ เย ธมฺเม ปชหติ, เต นิยมโต าตา เจว ตีริตา จ โหนฺติ, ตสฺมา ปริฺาตฺตยมฺปิ อิมินา ปริยาเยน มคฺคาณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ.
๘๔๘. ตถา ปหานมฺปีติ ปหานมฺปิ หิ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ ปริฺา วิย ติวิธเมว โหติ. ตตฺถ ยํ สเสวาเล อุทเก ปกฺขิตฺเตน ฆเฏน เสวาลสฺส วิย เตน เตน โลกิยสมาธินา นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิกฺขมฺภนํ, อิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ปาฬิยํ ปน ‘‘วิกฺขมฺภนปฺปหานฺจ นีวรณานํ ปมํ ฌานํ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๔) นีวรณานฺเว วิกฺขมฺภนํ วุตฺตํ, ตํ ปากฏตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นีวรณานิ หิ ฌานสฺส ปุพฺพภาเคปิ ปจฺฉาภาเคปิ น สหสา จิตฺตํ อชฺโฌตฺถรนฺติ, วิตกฺกาทโย อปฺปิตกฺขเณเยว. ตสฺมา นีวรณานํ วิกฺขมฺภนํ ปากฏํ.
๘๔๙. ยํ ปน รตฺติภาเค สมุชฺชลิเตน ปทีเปน อนฺธการสฺส วิย เตน เตน วิปสฺสนาย อวยวภูเตน าณงฺเคน ปฏิปกฺขวเสเนว ตสฺส ตสฺส ปหาตพฺพธมฺมสฺส ปหานํ, อิทํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม. เสยฺยถิทํ – นามรูปปริจฺเฉเทน ตาว สกฺกายทิฏฺิยา. ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺิยา เจว กงฺขามลสฺส จ. กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ สมูหคาหสฺส. มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสฺาย. อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา. วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา. ภยตุปฏฺาเนน สภเย อภยสฺาย. อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสฺาย. นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสฺาย. มฺุจิตุกมฺยตาย อมฺุจิตุกามภาวสฺส. ปฏิสงฺขาเนน อปฺปฏิสงฺขานสฺส. อุเปกฺขาย อนุเปกฺขนสฺส. อนุโลเมน สจฺจปฏิโลมคาหสฺส ปหานํ.
ยํ วา ปน อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย. นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา. วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส. นิโรธานุปสฺสนาย ¶ สมุทยสฺส. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ¶ อาทานสฺส. ขยานุปสฺสนาย ฆนสฺาย. วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺส. วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสฺาย. อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺส. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยา. สฺุตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺส. อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสสฺส. ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺส. อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺส. ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขาย. วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสสฺส ปหานํ. อิทมฺปิ ตทงฺคปฺปหานเมว.
๘๕๐. ตตฺถ ยถา อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ นิจฺจสฺาทีนํ ปหานํ โหติ, ตํ ภงฺคานุปสฺสเน วุตฺตเมว.
ขยานุปสฺสนาติ ปน ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ เอวํ ขยํ ปสฺสโต าณํ. เตน ฆนสฺาย ปหานํ โหติ.
วยานุปสฺสนาติ –
อารมฺมณานฺวเยน, อุโภ เอกววตฺถานา;
นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนาติ. –
เอวํ วุตฺตา ปจฺจกฺขโต เจว อนฺวยโต จ สงฺขารานํ ภงฺคํ ทิสฺวา ตสฺมิฺเว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา, ตาย อายูหนสฺส ปหานํ โหติ. เยสํ หิ อตฺถาย อายูเหยฺย, ‘‘เต เอวํ วยธมฺมา’’ติ วิปสฺสโต อายูหเน จิตฺตํ น นมติ.
วิปริณามานุปสฺสนาติ รูปสตฺตกาทิวเสน ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ อติกฺกมฺม อฺถาปวตฺติทสฺสนํ. อุปฺปนฺนสฺส วา ชราย เจว มรเณน จ ทฺวีหากาเรหิ วิปริณามทสฺสนํ, ตาย ธุวสฺาย ปหานํ โหติ.
อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนาว, ตาย นิจฺจนิมิตฺตสฺส ปหานํ โหติ.
อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ ทุกฺขานุปสฺสนาว, ตาย สุขปณิธิสุขปตฺถนาปหานํ โหติ.
สฺุตานุปสฺสนาติ อนตฺตานุปสฺสนาว, ตาย ‘‘อตฺถิ อตฺตา’’ติ อภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ.
‘‘อารมฺมณฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคฺจ อนุปสฺสติ;
สฺุโต จ อุปฏฺานํ, อธิปฺา วิปสฺสนา’’ติ. –
เอวํ วุตฺตา รูปาทิอารมฺมณํ ชานิตฺวา ตสฺส จ อารมฺมณสฺส ตทารมฺมณสฺส จ จิตฺตสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ‘‘สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ, น อฺโ โกจิ อตฺถี’’ติ ภงฺควเสน สฺุตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา. สา อธิปฺา จ ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ กตฺวา อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ตาย นิจฺจสาราภาวสฺส จ อตฺตสาราภาวสฺส จ สุฏฺุ ทิฏฺตฺตา สาราทานาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ.
ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห, เตน ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิวเสน เจว, ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺโภตี’’ติอาทิวเสน จ ปวตฺตสฺส สมฺโมหาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ.
อาทีนวานุปสฺสนาติ ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนาณํ, เตน ‘‘กิฺจิ อลฺลียิตพฺพํ น ทิสฺสตี’’ติ อาลยาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาติ มฺุจนสฺส อุปายกรณํ ปฏิสงฺขาาณํ, เตน อปฺปฏิสงฺขาย ปหานํ โหติ.
วิวฏฺฏานุปสฺสนาติ สงฺขารุเปกฺขา เจว อนุโลมฺจ. ตทา หิสฺส จิตฺตํ อีสกโปเณ ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย สพฺพสฺมา สงฺขารคตา ปติลียติ, ปติกุฏติ, ปติวตฺตตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตาย สํโยคาภินิเวสสฺส ปหานํ โหติ, กามสํโยคาทิกสฺส กิเลสาภินิเวสสฺส กิเลสปฺปวตฺติยา ปหานํ โหตีติ อตฺโถ. เอวํ วิตฺถารโต ตทงฺคปฺปหานํ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ตทงฺคปฺปหานฺจ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๔) สงฺเขเปเนว วุตฺตํ.
๘๕๑. ยํ ¶ ปน อสนิวิจกฺกาภิหตสฺส รุกฺขสฺส วิย อริยมคฺคาเณน สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ ยถา น ปุน ปวตฺติ, เอวํ ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมุจฺเฉทปฺปหานฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๔) ¶ . อิติ อิเมสุ ตีสุ ปหาเนสุ สมุจฺเฉทปฺปหานเมว อิธ อธิปฺเปตํ. ยสฺมา ปน ตสฺส โยคิโน ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหานานิปิ ตทตฺถาเนว, ตสฺมา ปหานตฺตยมฺปิ อิมินา ปริยาเยน มคฺคาณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฏิราชานํ วธิตฺวา รชฺชํ ปตฺเตน หิ ยมฺปิ ตโต ปุพฺเพ กตํ, สพฺพํ ‘‘อิทฺจิทฺจ รฺา กต’’นฺติเยว วุจฺจติ.
๘๕๒. สจฺฉิกิริยาปีติ โลกิยสจฺฉิกิริยา โลกุตฺตรสจฺฉิกิริยาติ ทฺเวธา ภินฺนาปิ โลกุตฺตราย ทสฺสนภาวนาวเสน เภทโต ติวิธา โหติ. ตตฺถ ‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหิ, วสีมฺหิ, ปมชฺฌานํ สจฺฉิกตํ มยา’’ติอาทินา (ปารา. ๒๐๓-๒๐๔) นเยน อาคตา ปมชฺฌานาทีนํ ผสฺสนา โลกิยสจฺฉิกิริยา นาม. ผสฺสนาติ อธิคนฺตฺวา ‘‘อิทํ มยา อธิคต’’นฺติ ปจฺจกฺขโต าณผสฺเสน ผุสนา. อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สจฺฉิกิริยา ปฺา ผสฺสนฏฺเ าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๒๔) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๗๕) สจฺฉิกิริยนิทฺเทโส วุตฺโต.
อปิจ อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาเทตฺวาปิ เย ธมฺมา เกวลํ อปรปฺปจฺจเยน าเณน าตา, เต สจฺฉิกตา โหนฺติ. เตเนว หิ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๑.๒๙) วุตฺตํ.
อปรมฺปิ วุตฺตํ ‘‘รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. เวทนํ…เป… วิฺาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรตีติ. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๙).
ปมมคฺคกฺขเณ ปน นิพฺพานทสฺสนํ ทสฺสนสจฺฉิกิริยา. เสสมคฺคกฺขเณสุ ภาวนาสจฺฉิกิริยาติ. สา ทุวิธาปิ อิธ อธิปฺเปตา. ตสฺมา ทสฺสนภาวนาวเสน นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยา อิมสฺส าณสฺส กิจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ.
๘๕๓. ทฺเว ¶ ¶ ภาวนา อภิมตาติ ภาวนา ปน โลกิยภาวนา โลกุตฺตรภาวนาติ ทฺเวเยว อภิมตา. ตตฺถ โลกิยานํ สีลสมาธิปฺานํ อุปฺปาทนํ, ตาหิ จ สนฺตานวาสนํ โลกิยภาวนา. โลกุตฺตรานํ อุปฺปาทนํ, ตาหิ จ สนฺตานวาสนํ โลกุตฺตรภาวนา. ตาสุ อิธ โลกุตฺตรา อธิปฺเปตา. โลกุตฺตรานิ หิ สีลาทีนิ จตุพฺพิธมฺเปตํ าณํ อุปฺปาเทติ. เตสํ สหชาตปจฺจยาทิตาย เตหิ จ สนฺตานํ วาเสตีติ โลกุตฺตรภาวนาวสฺส กิจฺจนฺติ.
เอวํ –
กิจฺจานิ ปริฺาทีนิ, ยานิ วุตฺตานิ อภิสมยกาเล;
ตานิ จ ยถาสภาเวน, ชานิตพฺพานิ สพฺพานีติ.
เอตฺตาวตา จ –
‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ. –
เอวํ สรูเปเนว อาภตาย ปฺาภาวนาย วิธานทสฺสนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา’’ติ, ตํ วิตฺถาริตํ โหติ. กถํ ภาเวตพฺพาติ อยฺจ ปฺโห วิสฺสชฺชิโตติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
าณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
พาวีสติโม ปริจฺเฉโท.