📜
๑๔. ขนฺธนิทฺเทโส
ปฺากถา
๔๒๑. อิทานิ ¶ ¶ ยสฺมา เอวํ อภิฺาวเสน อธิคตานิสํสาย ถิรตราย สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยนฺติ เอตฺถ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโ สมาธิ สพฺพากาเรน ภาวิโต โหติ.
ตทนนฺตรา ปน ปฺา ภาเวตพฺพา. สา จ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา วิฺาตุมฺปิ ตาว น สุกรา, ปเคว ภาเวตุํ. ตสฺมา ตสฺสา วิตฺถารํ ภาวนานยฺจ ทสฺเสตุํ อิทํ ปฺหากมฺมํ โหติ.
กา ปฺา, เกนฏฺเน ปฺา, กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานิ, กติวิธา ปฺา, กถํ ภาเวตพฺพา, ปฺาภาวนาย โก อานิสํโสติ?
๔๒๒. ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ, กา ปฺาติ ปฺา พหุวิธา นานปฺปการา. ตํ สพฺพํ วิภาวยิตุํ อารพฺภมานํ วิสฺสชฺชนํ อธิปฺเปตฺเจว อตฺถํ น สาเธยฺย, อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ตสฺมา อิธ อธิปฺเปตเมว สนฺธาย วทาม. กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฺา.
๔๒๓. เกนฏฺเน ปฺาติ ปชานนฏฺเน ปฺา. กิมิทํ ปชานนํ นาม? สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนํ. สฺาวิฺาณปฺานํ หิ สมาเนปิ ชานนภาเว, สฺา ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณสฺชานนมตฺตเมว โหติ. ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ. วิฺาณํ ‘‘นีลํ ปีตก’’นฺติ อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ. อุสฺสกฺกิตฺวา ปน มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น ¶ สกฺโกติ. ปฺา วุตฺตนยวเสน อารมฺมณฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปติ, อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวฺจ ปาเปติ.
ยถา หิ เหรฺิกผลเก ปิตํ กหาปณราสึ เอโก อชาตพุทฺธิทารโก, เอโก คามิกปุริโส, เอโก เหรฺิโกติ ตีสุ ชเนสุ ปสฺสมาเนสุ ¶ อชาตพุทฺธิทารโก กหาปณานํ จิตฺตวิจิตฺตทีฆจตุรสฺสปริมณฺฑลภาวมตฺตเมว ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ น ชานาติ. คามิกปุริโส จิตฺตวิจิตฺตาทิภาวํ ชานาติ, ‘‘อิทํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ รตนสมฺมต’’นฺติ จ. ‘‘อยํ เฉโก, อยํ กูโฏ, อยํ อทฺธสาโร’’ติ อิมํ ปน วิภาคํ น ชานาติ. เหรฺิโก สพฺเพปิ เต ปกาเร ชานาติ, ชานนฺโต จ กหาปณํ โอโลเกตฺวาปิ ชานาติ, อาโกฏิตสฺส สทฺทํ สุตฺวาปิ, คนฺธํ ฆายิตฺวาปิ, รสํ สายิตฺวาปิ, หตฺเถน ธารยิตฺวาปิ, อสุกสฺมึ นาม คาเม วา นิคเม วา นคเร วา ปพฺพเต วา นทีตีเร วา กโตติปิ, อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
สฺา หิ อชาตพุทฺธิโน ทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส อุปฏฺานาการมตฺตคหณโต. วิฺาณํ คามิกสฺส ปุริสสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการคหณโต, อุทฺธํปิ จ ลกฺขณปฏิเวธสมฺปาปนโต. ปฺา เหรฺิกสฺส กหาปณทสฺสนมิว โหติ, นีลาทิวเสน อารมฺมณาการํ คเหตฺวา, ลกฺขณปฏิเวธฺจ ปาเปตฺวา, ตโต อุทฺธมฺปิ มคฺคปาตุภาวปาปนโต. ตสฺมา ยเทตํ สฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺํ นานปฺปการโต ชานนํ. อิทํ ปชานนนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ สนฺธาย หิ เอตํ วุตฺตํ ‘‘ปชานนฏฺเน ปฺา’’ติ.
สา ปเนสา ยตฺถ สฺาวิฺาณานิ, น ตตฺถ เอกํเสน โหติ. ยทา ปน โหติ, ตทา อวินิพฺภุตฺตา เตหิ ธมฺเมหิ ‘‘อยํ สฺา, อิทํ วิฺาณํ, อยํ ปฺา’’ติ วินิพฺภุชฺชิตฺวา อลพฺภเนยฺยนานตฺตา สุขุมา ทุทฺทสา. เตนาห อายสฺมา นาคเสโน ‘‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กต’’นฺติ. กึ, ภนฺเต, นาคเสน ภควตา ทุกฺกรํ กตนฺติ? ‘ทุกฺกรํ, มหาราช, ภควตา กตํ ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานํ ววตฺถานํ อกฺขาตํ อยํ ผสฺโส, อยํ เวทนา, อยํ สฺา, อยํ เจตนา, อิทํ จิตฺต’’’นฺติ (มิ. ป. ๒.๗.๑๖).
๔๒๔. กานสฺสา ¶ ¶ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานานีติ เอตฺถ ปน ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปฺา, ธมฺมานํ สภาวปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนรสา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒) วจนโต ปน สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺานํ.
ปฺาปเภทกถา
๔๒๕. กติวิธา ปฺาติ ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธา. โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธา. ตถา สาสวานาสวาทิวเสน, นามรูปววตฺถาปนวเสน, โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน, ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน จ. ติวิธา จินฺตาสุตภาวนามยวเสน. ตถา ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณวเสน, อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน, อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน จ. จตุพฺพิธา จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จาติ.
๔๒๖. ตตฺถ เอกวิธโกฏฺาโส อุตฺตานตฺโถเยว. ทุวิธโกฏฺาเส โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกิยา. โลกุตฺตรมคฺคสมฺปยุตฺตา โลกุตฺตราติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธา.
ทุติยทุเก อาสวานํ อารมฺมณภูตา สาสวา. เตสํ อนารมฺมณา อนาสวา. อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราว โหติ. อาสวสมฺปยุตฺตา สาสวา. อาสววิปฺปยุตฺตา อนาสวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ สาสวานาสวาทิวเสน ทุวิธา.
ตติยทุเก ยา วิปสฺสนํ อารภิตุกามสฺส จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ววตฺถาปเน ปฺา, อยํ นามววตฺถาปนปฺา. ยา รูปกฺขนฺธสฺส ววตฺถาปเน ปฺา, อยํ รูปววตฺถาปนปฺาติ เอวํ นามรูปววตฺถาปนวเสน ทุวิธา.
จตุตฺถทุเก ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ โสฬสสุ จ ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปฺา โสมนสฺสสหคตา. ทฺวีสุ กามาวจรกุสลจิตฺเตสุ จตูสุ จ ปฺจมชฺฌานิเกสุ มคฺคจิตฺเตสุ ปฺา อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตวเสน ทุวิธา.
ปฺจมทุเก ¶ ปมมคฺคปฺา ¶ ทสฺสนภูมิ. อวเสสมคฺคตฺตยปฺา ภาวนาภูมีติ เอวํ ทสฺสนภาวนาภูมิวเสน ทุวิธา.
๔๒๗. ติเกสุ ปมตฺติเก ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลทฺธปฺา อตฺตโน จินฺตาวเสน นิปฺผนฺนตฺตา จินฺตามยา. ปรโต สุตฺวา ปฏิลทฺธปฺา สุตวเสน นิปฺผนฺนตฺตา สุตมยา. ยถา ตถา วา ภาวนาวเสน นิปฺผนฺนา อปฺปนาปฺปตฺตา ปฺา ภาวนามยา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตตฺถ กตมา จินฺตามยา ปฺา? โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา รูปํ อนิจฺจนฺติ วา เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ วา, ยํ เอวรูปึ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺึ รุจึ มุตึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานขนฺตึ ปรโต อสฺสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปฺา…เป… สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ สุตมยา ปฺา. สพฺพาปิ สมาปนฺนสฺส ปฺา ภาวนามยา ปฺา’’ติ (วิภ. ๗๖๘).
เอวํ จินฺตาสุตภาวนามยวเสน ติวิธา.
ทุติยตฺติเก กามาวจรธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตา ปฺา ปริตฺตารมฺมณา. รูปาวจรารูปาวจเร อารพฺภ ปวตฺตา มหคฺคตารมฺมณา. สา โลกิยวิปสฺสนา. นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา. สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ เอวํ ปริตฺตมหคฺคตาปฺปมาณารมฺมณวเสน ติวิธา.
ตติยตฺติเก อาโย นาม วุทฺธิ, สา ทุวิธา อนตฺถหานิโต อตฺถุปฺปตฺติโต จ. ตตฺถ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํ. ยถาห –
‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺลํ? อิเม เม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, อิเม วา ปนิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตนฺตีติ, ยา ตตฺถ ปฺา ¶ ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ วุจฺจติ อายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. ๗๗๑).
อปาโยติ ¶ ปน อวุทฺธิ, สาปิ ทุวิธา อตฺถหานิโต จ อนตฺถุปฺปตฺติโต จ. ตตฺถ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํ. ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ อปายโกสลฺลํ? อิเม ธมฺเม มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิ (วิภ. ๗๗๑).
สพฺพตฺถ ปน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อุปาเยสุ นิพฺพตฺติการเณสุ ตํขณปฺปวตฺตํ านุปฺปตฺติกํ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลํ นาม. ยถาห – ‘‘สพฺพาปิ ตตฺรุปายา ปฺา อุปายโกสลฺล’’นฺติ (วิภ. ๗๗๑). เอวํ อายาปายอุปายโกสลฺลวเสน ติวิธา.
จตุตฺถตฺติเก อตฺตโน ขนฺเธ คเหตฺวา อารทฺธา วิปสฺสนา ปฺา อชฺฌตฺตาภินิเวสา. ปรสฺส ขนฺเธ พาหิรํ วา อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ คเหตฺวา อารทฺธา พหิทฺธาภินิเวสา. อุภยํ คเหตฺวา อารทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธาภินิเวสาติ เอวํ อชฺฌตฺตาภินิเวสาทิวเสน ติวิธา.
๔๒๘. จตุกฺเกสุ ปมจตุกฺเก ทุกฺขสจฺจํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺเข าณํ. ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขสมุทเย าณํ. ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขนิโรเธ าณํ. ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ปวตฺตํ าณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณนฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ าณวเสน จตุพฺพิธา.
ทุติยจตุกฺเก จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา นาม อตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ จตฺตาริ าณานิ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺเม าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘).
ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลสฺเสตํ อธิวจนํ. เหตุผลํ หิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อริยติ อธิคมิยติ สมฺปาปุณิยติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยํ กิฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา ¶ . ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติปิ สงฺเขปโต ปจฺจยสฺเสตํ อธิวจนํ. ปจฺจโย หิ ยสฺมา ตํ ตํ ทหติ ปวตฺเตติ วา สมฺปาปุณิตุํ วา เทติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ¶ ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา. ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา.
อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม –
‘‘ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ทุกฺขสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุผเล าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชรามรเณ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ชรามรณสมุทเย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา…เป… สงฺขารนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติ. อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป… อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา (วิภ. ๗๑๙ อาทโย) นเยน วิภชิตฺวา ทสฺสิโต.
ตตฺรธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป าณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารี โวหาโร. ตทภิลาเป ตสฺส ภาสเน อุทีรเณ ตํ ภาสิตํ ลปิตํ อุทีริตํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตีติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสฺิตาย สภาวนิรุตฺติยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ผสฺโส เวทนาติ เอวมาทิวจนํ สุตฺวาว อยํ สภาวนิรุตฺตีติ ชานาติ. ผสฺสา เวทโนติ เอวมาทิกํ ปน อยํ น สภาวนิรุตฺตีติ.
าเณสุ ¶ ¶ าณนฺติ สพฺพตฺถ าณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส าณารมฺมณํ าณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ าเณสุ สโคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารโต าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ อตฺโถ.
๔๒๙. จตสฺโสปิ เจตา ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ าเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ เสกฺขภูมิยฺจ อเสกฺขภูมิยฺจ.
ตตฺถ อคฺคสาวกานํ มหาสาวกานฺจ อเสกฺขภูมิยํ ปเภทคตา. อานนฺทตฺเถรจิตฺตคหปติธมฺมิกอุปาสกอุปาลิคหปติขุชฺชุตฺตราอุปาสิกาทีนํ เสกฺขภูมิยํ. เอวํ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติโยปิ เจตา อธิคเมน ปริยตฺติยา สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคน จาติ อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ วิสทา โหนฺติ.
ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. สวนํ นาม สกฺกจฺจํ อตฺถึ กตฺวา ธมฺมสฺสวนํ. ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺกถาทีสุ คณฺิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา, ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมํ โคตฺรภุสมีปํ, ตาว วิปสฺสนานุโยโค.
อปเร อาหุ –
‘‘ปุพฺพโยโค พาหุสจฺจํ, เทสภาสา จ อาคโม;
ปริปุจฺฉา อธิคโม, ครุสนฺนิสฺสโย ตถา;
มิตฺตสมฺปตฺติ เจวาติ, ปฏิสมฺภิทปจฺจยา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺพโยโค วุตฺตนโยว. พาหุสจฺจํ นาม เตสุ เตสุ สตฺเถสุ จ สิปฺปายตเนสุ จ กุสลตา. เทสภาสา นาม เอกสตโวหารกุสลตา. วิเสเสน ปน มาคธิเก โกสลฺลํ. อาคโม นาม อนฺตมโส โอปมฺมวคฺคมตฺตสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. ปริปุจฺฉา นาม เอกคาถายปิ อตฺถวินิจฺฉยปุจฺฉนํ. อธิคโม นาม โสตาปนฺนตา วา…เป… อรหตฺตํ วา. ครุสนฺนิสฺสโย ¶ นาม สุตปฏิภานพหุลานํ ครูนํ สนฺติเก วาโส. มิตฺตสมฺปตฺติ นาม ตถารูปานํเยว มิตฺตานํ ปฏิลาโภติ.
ตตฺถ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ปุพฺพโยคฺเจว อธิคมฺจ นิสฺสาย ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติ. สาวกา สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา จ ปาฏิเยกฺโก ¶ กมฺมฏฺานภาวนานุโยโค นาม นตฺถิ. เสกฺขานํ ปน เสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา. อเสกฺขานํ อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกาว ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ โหติ. ตถาคตานํ หิ ทสพลานิ วิย อริยานํ อริยผเลเนว ปฏิสมฺภิทา อิชฺฌนฺตีติ อิมา ปฏิสมฺภิทา สนฺธาย วุตฺตํ จตุปฏิสมฺภิทาวเสน จตุพฺพิธาติ.
ปฺาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานํ
๔๓๐. กถํ ภาเวตพฺพาติ เอตฺถ ปน ยสฺมา อิมาย ปฺาย ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมิ. สีลวิสุทฺธิ เจว จิตฺตวิสุทฺธิ จาติ อิมา ทฺเว วิสุทฺธิโย มูลํ. ทิฏฺิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, าณทสฺสนวิสุทฺธีติ อิมา ปฺจ วิสุทฺธิโย สรีรํ. ตสฺมา เตสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน าณปริจยํ กตฺวา มูลภูตา ทฺเว วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา สรีรภูตา ปฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป.
๔๓๑. อยํ ปน วิตฺถาโร, ยํ ตาว วุตฺตํ ‘‘ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทา ธมฺมา ภูมี’’ติ, เอตฺถ ขนฺธาติ ปฺจ ขนฺธา รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธติ.
รูปกฺขนฺธกถา
๔๓๒. ตตฺถ ยํ กิฺจิ สีตาทีหิ รุปฺปนลกฺขณํ ธมฺมชาตํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ เวทิตพฺพํ.
ตเทตํ รุปฺปนลกฺขเณน เอกวิธมฺปิ ภูโตปาทายเภทโต ทุวิธํ.
ตตฺถ ¶ ภูตรูปํ จตุพฺพิธํ – ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตูติ. ตาสํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานิ. ปทฏฺานโต ปน ตา สพฺพาปิ อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺานา.
อุปาทารูปํ จตุวีสติวิธํ – จกฺขุ, โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหา, กาโย, รูปํ, สทฺโท, คนฺโธ, รโส, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, หทยวตฺถุ, กายวิฺตฺติ, วจีวิฺตฺติ, อากาสธาตุ, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา ¶ , รูปสฺส กมฺมฺตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, รูปสฺส ชรตา, รูปสฺส อนิจฺจตา, กพฬีกาโร อาหาโรติ.
๔๓๓. ตตฺถ รูปาภิฆาตารหตปฺปสาทลกฺขณํ ทฏฺุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา จกฺขุ, รูเปสุ อาวิฺฉนรสํ, จกฺขุวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ทฏฺุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
สทฺทาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา โสตํ, สทฺเทสุ อาวิฺฉนรสํ, โสตวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, โสตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
คนฺธาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณํ วา ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิฺฉนรสํ, ฆานวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานํ.
รสาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณา, สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขณา วา ชิวฺหา, รเสสุ อาวิฺฉนรสา, ชิวฺหาวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺานา, สายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺานา.
โผฏฺพฺพาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขโณ, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺานภูตปฺปสาทลกฺขโณ วา กาโย, โผฏฺพฺเพสุ อาวิฺฉนรโส, กายวิฺาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺาโน.
๔๓๔. เกจิ ¶ ปน ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขุ, วายุปถวีอาปาธิกานํ ภูตานํ ปสาทา โสตฆานชิวฺหา, กาโย สพฺเพสมฺปี’’ติ วทนฺติ. อปเร ‘‘เตชาธิกานํ ปสาโท จกฺขุ, วิวรวายุอาปปถวาธิกานํ โสตฆานชิวฺหากายา’’ติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ. อทฺธา สุตฺตเมว น ทกฺขิสฺสนฺติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคยฺหภาวโต’’ติ การณํ ทสฺเสนฺติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘โก ปเนวมาหรูปาทโย เตชาทีนํ คุณา’ติ. อวินิพฺโภควุตฺตีสุ หิ ภูเตสุ อยํ อิมสฺส คุโณ อยํ อิมสฺส คุโณติ น ลพฺภา วตฺตุ’’นฺติ. อถาปิ วเทยฺยุํ ‘‘ยถา เตสุ เตสุ สมฺภาเรสุ ตสฺส ตสฺส ¶ ภูตสฺส อธิกตาย ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทีนิ กิจฺจานิ อิจฺฉถ, เอวํ เตชาทิอธิเกสุ สมฺภาเรสุ รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโต อิจฺฉิตพฺพเมตํ รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘อิจฺเฉยฺยาม, ยทิ อาปาธิกสฺส อาสวสฺส คนฺธโต ปถวีอธิเก กปฺปาเส คนฺโธ อธิกตโร สิยา, เตชาธิกสฺส จ อุณฺโหทกสฺส วณฺณโต สีตุทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถ’’. ยสฺมา ปเนตํ อุภยมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา ปหาเยตํ เอเตสํ นิสฺสยภูตานํ วิเสสกปฺปนํ, ‘‘ยถา อวิเสเสปิ เอกกลาเป ภูตานํ รูปรสาทโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ, เอวํ จกฺขุปสาทาทโย อวิชฺชมาเนปิ อฺสฺมึ วิเสสการเณ’’ติ คเหตพฺพเมตํ.
กึ ปน ตํ ยํ อฺมฺสฺส อสาธารณํ? กมฺมเมว เนสํ วิเสสการณํ. ตสฺมา กมฺมวิเสสโต เอเตสํ วิเสโส, น ภูตวิเสสโต. ภูตวิเสเส หิ สติ ปสาโทว น อุปฺปชฺชติ. สมานานฺหิ ปสาโท, น วิสมานานนฺติ โปราณา.
๔๓๕. เอวํ กมฺมวิเสสโต วิเสสวนฺเตสุ จ เอเตสุ จกฺขุโสตานิ อสมฺปตฺตวิสยคาหกานิ, อตฺตโน นิสฺสยํ อนลฺลีนนิสฺสเย เอว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา. ฆานชิวฺหากายา สมฺปตฺตวิสยคาหกา, นิสฺสยวเสน เจว, สยฺจ, อตฺตโน นิสฺสยํ อลฺลีเนเยว วิสเย วิฺาณเหตุตฺตา.
๔๓๖. จกฺขุ เจตฺถ ยเทตํ โลเก นีลปขุมสมากิณฺณกณฺหสุกฺกมณฺฑลวิจิตฺตํ นีลุปฺปลทลสนฺนิภํ จกฺขูติ วุจฺจติ. ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติปเทเส สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิพฺยาเปตฺวา ธารณนฺหาปนมณฺฑนพีชนกิจฺจาหิ ¶ จตูหิ ธาตีหิ ขตฺติยกุมาโร วิย สนฺธารณพนฺธนปริปาจนสมุทีรณกิจฺจาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ ¶ วณฺณคนฺธรสาทีหิ ปริวุตํ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ.
สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส โสตํ วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ วณฺณาทีหิ ปริวุตํ โสตวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานํ ยถาวุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารํ ฆานวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ชิวฺหา ยถาวุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวารา ชิวฺหาวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ.
ยาวตา ปน อิมสฺมึ กาเย อุปาทิณฺณรูปํ นาม อตฺถิ. สพฺพตฺถ กาโย กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย วุตฺตปฺปการุปการุปตฺถมฺภนานุปาลนปริวาโรว หุตฺวา กายวิฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ.
วมฺมิกอุทกากาสคามสิวถิกสงฺขาตสโคจรนินฺนา วิย จ อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลารูปาทิสโคจรนินฺนาว เอเต จกฺขาทโยติ ทฏฺพฺพา.
๔๓๗. ตโต ปเรสุ ปน รูปาทีสุ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ รูปํ, จกฺขุวิฺาณสฺส วิสยภาวรสํ ¶ , ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺานํ, จตุมหาภูตปทฏฺานํ. ยถา เจตํ ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานิ. ยตฺถ ปน วิเสโส อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม. ตยิทํ นีลํ ปีตกนฺติอาทิวเสน อเนกวิธํ.
โสตปฏิหนนลกฺขโณ ¶ สทฺโท, โสตวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
ฆานปฏิหนนลกฺขโณ คนฺโธ, ฆานวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. มูลคนฺโธ สารคนฺโธติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ รโส, ชิวฺหาวิฺาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺาโน. มูลรโส ขนฺธรโสติอาทินา นเยน อเนกวิโธ.
๔๓๘. อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, อิตฺถีติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ปุริโสติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺานํ. ตทุภยมฺปิ กายปฺปสาโท วิย สกลสรีรํ พฺยาปกเมว, น จ กายปสาเทน ิโตกาเส ิตนฺติ วา อฏฺิโตกาเส ิตนฺติ วาติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, รูปรสาทโย วิย อฺมฺํ สงฺกโร นตฺถิ.
๔๓๙. สหชรูปานุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสฺเว ปนปจฺจุปฏฺานํ, ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺานํ. สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ สหชรูปานิ อนุปาเลติ อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิ. ยถาสกํ ปจฺจยุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ ธาติ วิย กุมารํ. สยํ ปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ นิยามโก วิย. น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานฺจ อภาวา. น ภงฺคกฺขเณ เปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตา. ขียมาโน วิย วฏฺฏิสฺเนโห ทีปสิขํ. น จ อนุปาลนปวตฺตนฏฺปนานุภาววิรหิตํ, ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺพฺพํ.
๔๔๐. มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ, ตาสฺเว ธาตูนํ อาธารณรสํ ¶ , อุพฺพหนปจฺจุปฏฺานํ. หทยสฺส อนฺโต กายคตาสติกถายํ ¶ วุตฺตปฺปการํ โลหิตํ นิสฺสาย สนฺธารณาทิกิจฺเจหิ ภูเตหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา อนุปาลิยมานํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนฺเจว ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วตฺถุภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
๔๔๑. อภิกฺกมาทิปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุยา สหชรูปกายถมฺภนสนฺธารณจลนสฺส ปจฺจโย อาการวิกาโร กายวิฺตฺติ, อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานวาโยธาตุปทฏฺานา. สา ปเนสา กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา, สยฺจ เตน กายวิปฺผนฺทนสงฺขาเตน กาเยน วิฺเยฺยตฺตา ‘‘กายวิฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตาย จ ปน จลิเตหิ จิตฺตชรูเปหิ อภิสมฺพนฺธานํ อุตุชาทีนมฺปิ จลนโต อภิกฺกมาทโย ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา.
วจีเภทปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุยา อุปาทิณฺณฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย อาการวิกาโร วจีวิฺตฺติ, อธิปฺปายปฺปกาสนรสา, วจีโฆสเหตุภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตสมุฏฺานปถวีธาตุปทฏฺานา. สา ปเนสา วจีโฆเสน อธิปฺปายวิฺาปนเหตุตฺตา, สยฺจ ตาย วจีโฆสสงฺขาตาย วาจาย วิฺเยฺยตฺตา ‘‘วจีวิฺตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยถา หิ อรฺเ อุสฺสาเปตฺวา พนฺธโคสีสาทิอุทกนิมิตฺตํ ทิสฺวา อุทกเมตฺถ อตฺถีติ วิฺายติ, เอวํ กายวิปฺผนฺทนฺเจว วจีโฆสฺจ คเหตฺวา กายวจีวิฺตฺติโยปิ วิฺายนฺติ.
๔๔๒. รูปปริจฺเฉทลกฺขณา อากาสธาตุ, รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา, รูปมริยาทาปจฺจุปฏฺานา, อสมฺผุฏฺภาวจฺฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺานา. ยาย ปริจฺฉินฺเนสุ รูเปสุ อิทมิโต อุทฺธมโธ ติริยนฺติ จ โหติ.
๔๔๓. อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา, รูปานํ ครุภาววิโนทนรสา, ลหุปริวตฺติตาปจฺจุปฏฺานา, ลหุรูปปทฏฺานา. อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺานา, มุทุรูปปทฏฺานา. สรีรกิริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺส ¶ กมฺมฺตา, อกมฺมฺตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺานา, กมฺมฺรูปปทฏฺานา.
เอตา ¶ ปน ติสฺโส น อฺมฺํ วิชหนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ โย อโรคิโน วิย รูปานํ ลหุภาโว อทนฺธตา ลหุปริวตฺติปฺปกาโร รูปทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส ลหุตา. โย ปน สุปริมทฺทิตจมฺมสฺเสว รูปานํ มุทุภาโว สพฺพกิริยาวิเสเสสุ วสวตฺตนภาวมทฺทวปฺปกาโร รูปตฺถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส มุทุตา. โย ปน สุทนฺตสุวณฺณสฺเสว รูปานํ กมฺมฺภาโว สรีรกิริยานุกูลภาวปฺปกาโร สรีรกิริยานํ อนนุกูลกรธาตุกฺโขภปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺาโน, โส รูปวิกาโร รูปสฺส กมฺมฺตาติ เอวเมตาสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
๔๔๔. อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺาโน. ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺานา, อนุปฺปพนฺธกรูปปทฏฺานา. อุภยมฺเปตํ ชาติรูปสฺเสวาธิวจนํ, อาการนานตฺตโต ปน เวเนยฺยวเสน จ ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ อุทฺเทสเทสนา กตา. ยสฺมา ปเนตฺถ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเส ‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โย รูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๑-๖๔๒) วุตฺตํ. อฏฺกถายมฺปิ ‘‘อาจโย นาม นิพฺพตฺติ, อุปจโย นาม วฑฺฒิ, สนฺตติ นาม ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑) วตฺวา ‘‘นทีตีเร ขตกูปกมฺหิ อุทกุคฺคมนกาโล วิย อาจโย นิพฺพตฺติ, ปริปุณฺณกาโล วิย อุปจโย วฑฺฒิ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๔๑) อุปมา กตา.
อุปมาวสาเน จ ‘‘เอวํ กึ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโต, อาจเยน อายตนํ กถิต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยา รูปานํ ปมาภินิพฺพตฺติ, สา อาจโย. ยา เตสํ อุปริ อฺเสมฺปิ นิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ, สา วฑฺฒิอากาเรน อุปฏฺานโต อุปจโย. ยา เตสมฺปิ อุปริ ปุนปฺปุนํ ¶ อฺเสํ นิพฺพตฺตมานานํ นิพฺพตฺติ, สา อนุปพนฺธากาเรน อุปฏฺานโต สนฺตตีติ จ ปวุจฺจตีติ เวทิตพฺพา.
รูปปริปากลกฺขณา ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานปคเมปิ นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺานา. ขณฺฑิจฺจาทิภาเวน ทนฺตาทีสุ วิการทสฺสนโต ¶ อิทํ ปากฏชรํ สนฺธาย วุตฺตํ. อรูปธมฺมานํ ปน ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม โหติ, ตสฺสา เอส วิกาโร นตฺถิ, ยา จ ปถวี อุทกปพฺพตจนฺทิมสูริยาทีสุ อวีจิชรา นาม.
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺานา.
๔๔๕. โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺาโน, กพฬํ กตฺวา อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺาโน. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺติ, ตสฺสา เอตํ อธิวจนํ.
๔๔๖. อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตรูปาเนว. อฏฺกถายํ ปน พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปํ เอกจฺจานํ มเตน มิทฺธรูปนฺติ เอวํ อฺานิปิ รูปานิ อาหริตฺวา ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติอาทีนิ (สุ. นิ. ๕๔๖) วตฺวา มิทฺธรูปํ ตาว นตฺถิเยวาติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อิตเรสุ โรครูปํ ชรตาอนิจฺจตาคฺคหเณน คหิตเมว, ชาติรูปํ อุปจยสนฺตติคฺคหเณน, สมฺภวรูปํ อาโปธาตุคฺคหเณน, พลรูปํ วาโยธาตุคฺคหเณน คหิตเมว. ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ วิสุํ นตฺถีติ สนฺนิฏฺานํ กตํ.
อิติ อิทํ จตุวีสติวิธํ อุปาทารูปํ ปุพฺเพ วุตฺตํ จตุพฺพิธํ ภูตรูปฺจาติ อฏฺวีสติวิธํ รูปํ โหติ อนูนมนธิกํ.
๔๔๗. ตํ สพฺพมฺปิ น เหตุ อเหตุกํ เหตุวิปฺปยุตฺตํ สปฺปจฺจยํ โลกิยํ สาสวเมวาติอาทินา นเยน เอกวิธํ.
อชฺฌตฺติกํ พาหิรํ, โอฬาริกํ สุขุมํ, ทูเร สนฺติเก, นิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนํ, ปสาทรูปํ นปสาทรูปํ, อินฺทฺริยํ อนินฺทฺริยํ, อุปาทิณฺณํ อนุปาทิณฺณนฺติอาทิวเสน ทุวิธํ.
ตตฺถ ¶ จกฺขาทิปฺจวิธํ อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺติกํ, เสสํ ตโต พาหิรตฺตา พาหิรํ. จกฺขาทีนิ นว อาโปธาตุวชฺชิตา ติสฺโส ธาตุโย จาติ ทฺวาทสวิธํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา สุขุมํ. ยํ สุขุมํ ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา ¶ ทูเร, อิตรํ สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเก. จตสฺโส ธาตุโย, จกฺขาทีนิ เตรส, กพฬีการาหาโร จาติ อฏฺารสวิธํ รูปํ ปริจฺเฉทวิการลกฺขณภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว ปริคฺคเหตพฺพโต นิปฺผนฺนํ, เสสํ ตพฺพิปรีตตาย อนิปฺผนฺนํ. จกฺขาทิปฺจวิธํ รูปาทีนํ คหณปจฺจยภาเวน อาทาสตลํ วิย วิปฺปสนฺนตฺตา ปสาทรูปํ, อิตรํ ตโต วิปรีตตฺตา นปสาทรูปํ. ปสาทรูปเมว อิตฺถินฺทฺริยาทิตฺตเยน สทฺธึ อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา อนินฺทฺริยํ. ยํ กมฺมชนฺติ ปรโต วกฺขาม, ตํ กมฺเมน อุปาทิณฺณตฺตา อุปาทิณฺณํ, เสสํ ตโต วิปรีตตฺตา อนุปาทิณฺณํ.
๔๔๘. ปุน สพฺพเมว รูปํ สนิทสฺสนกมฺมชาทีนํ ติกานํ วเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ โอฬาริเก รูปํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ. สพฺพมฺปิ สุขุมํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ. เอวํ ตาว สนิทสฺสนตฺติกวเสน ติวิธํ. กมฺมชาทิตฺติกวเสน ปน กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิชาตํ เนว กมฺมชํ นากมฺมชํ. จิตฺตโต ชาตํ จิตฺตชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อจิตฺตชํ, นกุโตจิชาตํ เนว จิตฺตชํ นาจิตฺตชํ, อาหารโต ชาตํ อาหารชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อนาหารชํ, นกุโตจิชาตํ เนว อาหารชํ นอนาหารชํ. อุตุโต ชาตํ อุตุชํ, ตทฺปจฺจยชาตํ อนุตุชํ, นกุโตจิชาตํ เนว อุตุชํ นอนุตุชนฺติ เอวํ กมฺมชาทิตฺติกวเสน ติวิธํ.
๔๔๙. ปุน ทิฏฺาทิรูปรูปาทิวตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ. ตตฺถ รูปายตนํ ทิฏฺํ นาม ทสฺสนวิสยตฺตา, สทฺทายตนํ สุตํ นาม สวนวิสยตฺตา, คนฺธรสโผฏฺพฺพตฺตยํ มุตํ นาม สมฺปตฺตคาหกอินฺทฺริยวิสยตฺตา, เสสํ วิฺาตํ นาม วิฺาณสฺเสว วิสยตฺตาติ เอวํ ตาว ทิฏฺาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
นิปฺผนฺนรูปํ ปเนตฺถ รูปรูปํ นาม, อากาสธาตุ ปริจฺเฉทรูปํ นาม, กายวิฺตฺติอาทิ กมฺมฺตาปริยนฺตํ วิการรูปํ นาม, ชาติชราภงฺคํ ลกฺขณรูปํ นามาติ เอวํ รูปรูปาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
ยํ ¶ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ น ทฺวารํ. วิฺตฺติทฺวยํ ทฺวารํ น วตฺถุ. ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว ทฺวารฺจ. เสสํ เนว วตฺถุ น ทฺวารนฺติ เอวํ วตฺถาทิจตุกฺกวเสน จตุพฺพิธํ.
๔๕๐. ปุน ¶ เอกชํ, ทฺวิชํ, ติชํ, จตุชํ, นกุโตจิชาตนฺติ อิเมสํ วเสน ปฺจวิธํ. ตตฺถ กมฺมชเมว จิตฺตชเมว จ เอกชํ นาม. เตสุ สทฺธึ หทยวตฺถุนา อินฺทฺริยรูปํ กมฺมชเมว. วิฺตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว. ยํ ปน จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ, ตํ ทฺวิชํ นาม, ตํ สทฺทายตนเมว. ยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ ชาตํ, ตํ ติชํ นาม, ตํ ปน ลหุตาทิตฺตยเมว. ยํ จตูหิปิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นาม, ตํ ลกฺขณรูปวชฺชํ อวเสสํ โหติ. ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตํ. กสฺมา? น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวยํ. ยมฺปิ ‘‘รูปายตนํ สทฺทายตนํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ อากาสธาตุ อาโปธาตุ รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส กมฺมฺตา, รูปสฺส อุปจโย, รูปสฺส สนฺตติ, กพฬีกาโร อาหาโร, อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๑) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนฺุาตํ, ตํ ปน รูปชนกปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
อิทํ ตาว รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
วิฺาณกฺขนฺธกถา
๔๕๑. อิตเรสุ ปน ยํกิฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ สฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สฺากฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ; ยํกิฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิฺาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยสฺมา วิฺาณกฺขนฺเธ วิฺาเต อิตเร สุวิฺเยฺยา โหนฺติ, ตสฺมา วิฺาณกฺขนฺธํ อาทึ กตฺวา วณฺณนํ กริสฺสาม.
ยํกิฺจิ วิชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา วิฺาณกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพติ หิ วุตฺตํ. กิฺจ วิชานนลกฺขณํ วิฺาณํ? ยถาห ‘‘วิชานาติ วิชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๔๙). วิฺาณํ จิตฺตํ มโนติ อตฺถโต เอกํ. ตเทตํ วิชานนลกฺขเณน สภาวโต ¶ เอกวิธมฺปิ ชาติวเสน ติวิธํ กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตฺจ.
๔๕๒. ตตฺถ ¶ กุสลํ ภูมิเภทโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺจ. ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ – โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา าณวิปฺปยุตฺตํ. อุเปกฺขาสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา าณวิปฺปยุตฺตํ.
ยทา หิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตึ อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺปหฏฺโ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๑.๔๔๑) สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อสงฺขารํ โหติ. ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา อมุตฺตจาคตาทิวเสน สํสีทมาโน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขารํ โหติ. อิมสฺมิฺหิ อตฺเถ สงฺขาโรติ เอตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺตสฺส ปุพฺพปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติชนสฺส ปฏิปตฺติทสฺสเนน ชาตปริจยา พาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺสชาตา สหสา กิฺจิเทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา ตติยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน ‘‘เทถ วนฺทถาติ’’ าตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลํ เวทิตพฺพํ.
รูปาวจรํ ปน ฌานงฺคโยคเภทโต ปฺจวิธํ โหติ. เสยฺยถิทํ, วิตกฺกวิจารปีติสุขสมาธิยุตฺตํ ปมํ, อติกฺกนฺตวิตกฺกํ ทุติยํ, ตโต อติกฺกนฺตวิจารํ ตติยํ, ตโต วิรตฺตปีติกํ จตุตฺถํ, อตฺถงฺคตสุขํ อุเปกฺขาสมาธิยุตฺตํ ปฺจมนฺติ.
อรูปาวจรํ จตุนฺนํ อารุปฺปานํ โยควเสน จตุพฺพิธํ. วุตฺตปฺปกาเรน หิ อากาสานฺจายตนชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ ปมํ, วิฺาณฺจายตนาทีหิ ทุติยตติยจตุตฺถานิ ¶ . โลกุตฺตรํ จตุมคฺคสมฺปโยคโต จตุพฺพิธนฺติ เอวํ ตาว กุสลวิฺาณเมว เอกวีสติวิธํ โหติ.
๔๕๓. อกุสลํ ¶ ปน ภูมิโต เอกวิธํ กามาวจรเมว, มูลโต ติวิธํ โลภมูลํ โทสมูลํ โมหมูลฺจ.
ตตฺถ โลภมูลํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิคตสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ. เสยฺยถิทํ, โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุเปกฺขาสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารฺจ, ตถา ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ.
ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๙) อาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเม วา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปมํ อกุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํ. ยทา มิจฺฉาทิฏฺึ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺิคตสงฺขารเภทโต อฏฺวิธํ โลภมูลํ เวทิตพฺพํ.
โทสมูลํ ปน โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ ทุวิธเมว โหติ, ตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โมหมูลํ อุเปกฺขาสหคตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตฺจาติ ทุวิธํ. ตสฺส สนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาติ เอวํ อกุสลวิฺาณํ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
๔๕๔. อพฺยากตํ ชาติเภทโต ทุวิธํ วิปากํ กิริยฺจ. ตตฺถ วิปากํ ภูมิโต จตุพฺพิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกุตฺตรฺจ. ตตฺถ ¶ กามาวจรํ ทุวิธํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากฺจ. กุสลวิปากมฺปิ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกฺจ.
ตตฺถ อโลภาทิวิปากเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณํ ¶ , สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย จาติ อฏฺวิธํ.
ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิฺาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ, รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺานํ. โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ, สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ, สทฺทารมฺมณาทีนํ กิริยมโนธาตูนํ อปคมปทฏฺานานิ.
จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, จกฺขุวิฺาณาทิอปคมปทฏฺานา.
อเหตุกวิปากา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา ทุวิธาปิ สนฺตีรณาทิกิจฺจา มโนวิฺาณธาตุ, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, หทยวตฺถุปทฏฺานา. โสมนสฺสุเปกฺขาโยคโต ปน ทฺวิปฺจฏฺานเภทโต จ ตสฺสา เภโท. เอตาสุ หิ เอกา เอกนฺตมิฏฺารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต โสมนสฺสสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน ปฺจทฺวาเร เจว ชวนาวสาเน จ ปวตฺตนโต ทฺวิฏฺานา โหติ. เอกา อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปวตฺติสพฺภาวโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา หุตฺวา สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน ปวตฺตนโต ปฺจฏฺานา โหติ.
อฏฺวิธมฺปิ เจตํ อเหตุกวิปากวิฺาณํ นิยตานิยตารมฺมณตฺตา ทุวิธํ. อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธํ. วิฺาณปฺจกํ เหตฺถ นิยตารมฺมณํ ยถากฺกมํ รูปาทีสุเยว ปวตฺติโต, เสสํ อนิยตารมฺมณํ. ตตฺร หิ มโนธาตุ ปฺจสุปิ รูปาทีสุ ปวตฺตติ, มโนวิฺาณธาตุทฺวยํ ฉสูติ. กายวิฺาณํ ปเนตฺถ สุขยุตฺตํ, ทฺวิฏฺานา มโนวิฺาณธาตุ โสมนสฺสยุตฺตา, เสสํ อุเปกฺขายุตฺตนฺติ. เอวํ ตาว กุสลวิปากาเหตุกํ อฏฺวิธํ เวทิตพฺพํ.
อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตํ ปน สเหตุกํ, ตํ กามาวจรกุสลํ วิย โสมนสฺสาทิ เภทโต อฏฺวิธํ. ยถา ปน กุสลํ ทานาทิวเสน ¶ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ, น อิทํ ตถา. อิทฺหิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติตทารมฺมณวเสน ปริตฺตธมฺมปริยาปนฺเนสุเยว ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ ¶ . สงฺขาราสงฺขารภาโว ปเนตฺถ อาคมนาทิวเสน เวทิตพฺโพ. สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ วิเสเส อสติปิ อาทาสตลาทีสุ มุขนิมิตฺตํ วิย นิรุสฺสาหํ วิปากํ, มุขํ วิย สอุสฺสาหํ กุสลนฺติ เวทิตพฺพํ.
เกวลํ หิ อกุสลวิปากํ อเหตุกเมว, ตํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณํ, สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจา มโนธาตุ, สนฺตีรณาทิกิจฺจา ปฺจฏฺานา มโนวิฺาณธาตูติ สตฺตวิธํ. ตํ ลกฺขณาทิโต กุสลาเหตุกวิปาเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เกวลฺหิ กุสลวิปากานิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณานิ, อิมานิ อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณานิ. ตานิ จ อุเปกฺขาสุขโสมนสฺสเภทโต ติวิธานิ, อิมานิ ทุกฺขอุเปกฺขาวเสน ทุวิธานิ. เอตฺถ หิ กายวิฺาณํ ทุกฺขสหคตเมว, เสสานิ อุเปกฺขาสหคตานิ. สา จ เตสุ อุเปกฺขา หีนา ทุกฺขํ วิย นาติติขิณา, อิตเรสุ อุเปกฺขา ปณีตา สุขํ วิย นาติติขิณา. อิติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปุริมานฺจ โสฬสนฺนํ กุสลวิปากานํ วเสน กามาวจรํ วิปากวิฺาณํ เตวีสติวิธํ.
รูปาวจรํ ปน กุสลํ วิย ปฺจวิธํ. กุสลํ ปน สมาปตฺติวเสน ชวนวีถิยํ ปวตฺตติ. อิทํ อุปปตฺติยํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน. ยถา จ รูปาวจรํ, เอวํ อรูปาวจรมฺปิ กุสลํ วิย จตุพฺพิธํ. ปวตฺติเภโทปิสฺส รูปาวจเร วุตฺตนโย เอว. โลกุตฺตรวิปากํ จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตา จตุพฺพิธํ, ตํ มคฺควีถิวเสน เจว สมาปตฺติวเสน จ ทฺวิธา ปวตฺตติ. เอวํ สพฺพมฺปิ จตูสุ ภูมีสุ ฉตฺตึสวิธํ วิปากวิฺาณํ โหติ.
กิริยํ ปน ภูมิเภทโต ติวิธํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรฺจ. ตตฺถ กามาวจรํ ทุวิธํ อเหตุกํ สเหตุกฺจ. ตตฺถ อโลภาทิกิริยเหตุวิรหิตํ อเหตุกํ, ตํ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภทโต ทุวิธํ.
ตตฺถ จกฺขุวิฺาณาทิปุเรจรรูปาทิวิชานนลกฺขณา มโนธาตุ, อาวชฺชนรสา, รูปาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺานา, สา อุเปกฺขายุตฺตาว โหติ.
มโนวิฺาณธาตุ ¶ ¶ ปน ทุวิธา สาธารณา อสาธารณา จ. ตตฺถ สาธารณา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน ปฺจทฺวารมโนทฺวาเรสุ โวฏฺพฺพนาวชฺชนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, อเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุ ภวงฺคานํ อฺตราปคมปทฏฺานา.
อสาธารณา โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา สฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, กิจฺจวเสน อรหตํ อนุฬาเรสุ วตฺถูสุ หสิตุปฺปาทนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺานาติ. อิติ กามาวจรกิริยํ อเหตุกํ ติวิธํ.
สเหตุกํ ปน โสมนสฺสาทิเภทโต กุสลํ วิย อฏฺวิธํ. เกวลฺหิ กุสลํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อรหตํเยวาติ อยเมตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กามาวจรํ เอกาทสวิธํ.
รูปาวจรํ ปน อรูปาวจรฺจ กุสลํ วิย ปฺจวิธํ จตุพฺพิธฺจ โหติ. อรหตํ อุปฺปตฺติวเสเนว จสฺส กุสลโต วิเสโส เวทิตพฺโพติ. เอวํ สพฺพมฺปิ ตีสุ ภูมีสุ วีสติวิธํ กิริยวิฺาณํ โหติ.
๔๕๕. อิติ เอกวีสติ กุสลานิ ทฺวาทสากุสลานิ ฉตฺตึส วิปากานิ วีสติ กิริยานีติ สพฺพานิปิ เอกูนนวุติ วิฺาณานิ โหนฺติ. ยานิ ปฏิสนฺธิภวงฺคาวชฺชนทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺพฺพนชวนตทารมฺมณจุติวเสน จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺติ.
กถํ? ยทา หิ อฏฺนฺนํ กามาวจรกุสลานํ อานุภาเวน เทวมนุสฺเสสุ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อฏฺ สเหตุกกามาวจรวิปากานิ, มนุสฺเสสุ ปณฺฑกาทิภาวํ อาปชฺชมานานํ ทุพฺพลทฺวิเหตุกกุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกวิปากมโนวิฺาณธาตุ จาติ ปฏิสนฺธิวเสน นว วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ยทา รูปาวจรารูปาวจรกุสลานุภาเวน รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺตนฺติ ¶ , ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมนิมิตฺตเมว อารมฺมณํ กตฺวา นว รูปารูปาวจรวิปากานิ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตนฺติ.
ยทา ¶ ปน อกุสลานุภาเวน อปาเย นิพฺพตฺตนฺติ, ตทา เนสํ มรณกาเล ปจฺจุปฏฺิตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานํ อฺตรํ อารมฺมณํ กตฺวา เอกา อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตตีติ เอวํ ตาเวตฺถ เอกูนวีสติยา วิปากวิฺาณานํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ปฏิสนฺธิวิฺาเณ ปน นิรุทฺเธ ตํ ตํ ปฏิสนฺธิวิฺาณมนุพนฺธมานํ ตสฺส ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากภูตํ ตสฺมิฺเว อารมฺมเณ ตาทิสเมว ภวงฺควิฺาณํ นาม ปวตฺตติ, ปุนปิ ตาทิสนฺติ เอวํ อสติ สนฺตานวินิวตฺตเก อฺสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท นทีโสตํ วิย สุปินํ อปสฺสโต นิทฺโทกฺกมนกาลาทีสุ อปริมาณสงฺขฺยมฺปิ ปวตฺตติเยวาติ เอวํ เตสฺเว วิฺาณานํ ภวงฺควเสนาปิ ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปวตฺเต ปน ภวงฺคสนฺตาเน ยทา สตฺตานํ อินฺทฺริยานิ อารมฺมณคหณกฺขมานิ โหนฺติ, ตทา จกฺขุสฺสาปาถคเต รูเป รูปํ ปฏิจฺจ จกฺขุปสาทสฺส ฆฏฺฏนา โหติ, ตโต ฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคจลนํ โหติ, อถ นิรุทฺเธ ภวงฺเค ตเทว รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา กิริยมโนธาตุ อุปฺปชฺชติ. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. มโนทฺวาเร ปน ฉพฺพิเธปิ อารมฺมเณ อาปาถคเต ภวงฺคจลนานนฺตรํ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิย อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อเหตุกกิริยมโนวิฺาณธาตุ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ ทฺวินฺนํ กิริยวิฺาณานํ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
อาวชฺชนานนฺตรํ ปน จกฺขุทฺวาเร ตาว ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ จกฺขุปสาทวตฺถุกํ จกฺขุวิฺาณํ, โสตทฺวาราทีสุ สวนาทิกิจฺจํ สาธยมานานิ โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณานิ ปวตฺตนฺติ. ตานิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ กุสลวิปากานิ, อนิฏฺอนิฏฺมชฺฌตฺเตสุ วิสเยสุ อกุสลวิปากานีติ เอวํ ทสนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘จกฺขุวิฺาณธาตุยา ¶ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชา มโนธาตู’’ติอาทิวจนโต (วิภ. ๑๘๔) ปน จกฺขุวิฺาณาทีนํ อนนฺตรา ¶ เตสฺเว วิสยํ สมฺปฏิจฺฉมานา กุสลวิปากานนฺตรํ กุสลวิปากา, อกุสลวิปากานนฺตรํ อกุสลวิปากา มโนธาตุ อุปฺปชฺชติ. เอวํ ทฺวินฺนํ วิปากวิฺาณานํ สมฺปฏิจฺฉนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
‘‘มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ ตชฺชามโนวิฺาณธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๔) วจนโต ปน มโนธาตุยา สมฺปฏิจฺฉิตเมว วิสยํ สนฺตีรยมานา อกุสลวิปากมโนธาตุยา อนนฺตรา อกุสลวิปากา, กุสลวิปากาย อนนฺตรา อิฏฺารมฺมเณ โสมนสฺสสหคตา, อิฏฺมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตา อุปฺปชฺชติ วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตูติ เอวํ ติณฺณํ วิปากวิฺาณานํ สนฺตีรณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
สนฺตีรณานนฺตรํ ปน ตเมว วิสยํ ววตฺถาปยมานา อุปฺปชฺชติ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตาติ เอวํ เอกสฺเสว กิริยวิฺาณสฺส โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
โวฏฺพฺพนานนฺตรํ ปน สเจ มหนฺตํ โหติ รูปาทิอารมฺมณํ, อถ ยถาววตฺถาปิเต วิสเย อฏฺนฺนํ วา กามาวจรกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ วา อกุสลานํ นวนฺนํ วา อวเสสกามาวจรกิริยานํ อฺตรวเสน ฉ สตฺต วา ชวนานิ ชวนฺติ, เอโส ตาว ปฺจทฺวาเร นโย.
มโนทฺวาเร ปน มโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ ตานิเยว. โคตฺรภุโต อุทฺธํ รูปาวจรโต ปฺจ กุสลานิ ปฺจ กิริยานิ, อรูปาวจรโต จตฺตาริ กุสลานิ จตฺตาริ กิริยานิ, โลกุตฺตรโต จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ จตฺตาริ ผลจิตฺตานีติ อิเมสุ ยํ ยํ ลทฺธปจฺจยํ โหติ, ตํ ตํ ชวตีติ เอวํ ปฺจปฺาสาย กุสลากุสลกิริยวิปากวิฺาณานํ ชวนวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ชวนาวสาเน ปน สเจ ปฺจทฺวาเร อติมหนฺตํ, มโนทฺวาเร จ วิภูตมารมฺมณํ โหติ, อถ กามาวจรสตฺตานํ กามาวจรชวนาวสาเน อิฏฺารมฺมณาทีนํ ปุริมกมฺมชวนจิตฺตาทีนฺจ วเสน โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อฏฺสุ สเหตุกกามาวจรวิปาเกสุ ตีสุ ¶ วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตูสุ จ อฺตรํ ปฏิโสตคตํ นาวํ อนุพนฺธมานํ กิฺจิ อนฺตรํ อุทกมิว ภวงฺคสฺสารมฺมณโต อฺสฺมึ อารมฺมเณ ¶ ชวิตํ ชวนมนุพนฺธํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกึ วา วิปากวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. ตเทตํ ชวนาวสาเน ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติ. เอวํ เอกาทสนฺนํ วิปากวิฺาณานํ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
ตทารมฺมณาวสาเน ปน ปุน ภวงฺคเมว ปวตฺตติ, ภวงฺเค วิจฺฉินฺเน ปุน อาวชฺชนาทีนีติ เอวํ ลทฺธปจฺจยจิตฺตสนฺตานํ ภวงฺคานนฺตรํ อาวชฺชนํ อาวชฺชนานนฺตรํ ทสฺสนาทีนีติ จิตฺตนิยมวเสเนว ปุนปฺปุนํ ตาว ปวตฺตติ, ยาว เอกสฺมึ ภเว ภวงฺคสฺส ปริกฺขโย. เอกสฺมึ หิ ภเว ยํ สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ, ตํ ตโต จวนตฺตา จุตีติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตมฺปิ เอกูนวีสติวิธเมว โหติ. เอวํ เอกูนวีสติยา วิปากวิฺาณานํ จุติวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
จุติโต ปน ปุน ปฏิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิโต ปุน ภวงฺคนฺติ เอวํ ภวคติิตินิวาเสสุ สํสรมานานํ สตฺตานํ อวิจฺฉินฺนํ จิตฺตสนฺตานํ ปวตฺตติเยว. โย ปเนตฺถ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺส จุติจิตฺเต นิรุทฺเธ นิรุทฺธเมว โหตีติ.
อิทํ วิฺาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
เวทนากฺขนฺธกถา
๔๕๖. อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ เวทยิตลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา เวทนากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาว. ยถาห – ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข อาวุโส, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). สา ปน เวทยิตลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จาติ.
ตตฺถ กามาวจรํ โสมนสฺสุเปกฺขาาณสงฺขารเภทโต อฏฺวิธนฺติอาทินา นเยน วุตฺเตน กุสลวิฺาเณน ¶ สมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสเลน สมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากเตน สมฺปยุตฺตา อพฺยากตาติ เวทิตพฺพา. สา สภาวเภทโต ปฺจวิธา โหติ – สุขํ ทุกฺขํ โสมนสฺสํ โทมนสฺสํ อุเปกฺขาติ.
ตตฺถ ¶ กุสลวิปาเกน กายวิฺาเณน สมฺปยุตฺตํ สุขํ. อกุสลวิปาเกน ทุกฺขํ. กามาวจรโต จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ สเหตุกวิปาเกหิ, เอเกน อเหตุกวิปาเกน, จตูหิ สเหตุกกิริเยหิ, เอเกน อเหตุกกิริเยน, จตูหิ อกุสเลหิ, รูปาวจรโต เปตฺวา ปฺจมชฺฌานวิฺาณํ จตูหิ กุสเลหิ, จตูหิ วิปาเกหิ, จตูหิ กิริเยหิ, โลกุตฺตรํ ปน ยสฺมา อฌานิกํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อฏฺ โลกุตฺตรานิ ปฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน จตฺตาลีสํ โหนฺติ. เตสุ เปตฺวา อฏฺ ปฺจมชฺฌานิกานิ เสเสหิ ทฺวตฺตึสาย กุสลวิปาเกหีติ เอวํ โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺิยา วิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตํ. โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสเลหิ. อุเปกฺขา อวเสสปฺจปฺาสาย วิฺาเณหิ สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ อิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ สุขํ, สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรสํ, กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ.
อนิฏฺโผฏฺพฺพานุภวนลกฺขณํ ทุกฺขํ, สมฺปยุตฺตานํ มิลาปนรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, กายินฺทฺริยปทฏฺานํ.
อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โสมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺานํ, ปสฺสทฺธิปทฏฺานํ.
อนิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ยถา ตถา วา อนิฏฺาการสมฺโภครสํ, เจตสิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ, เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุปทฏฺานํ.
มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณา อุเปกฺขา, สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสา, สนฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, นิปฺปีติกจิตฺตปทฏฺานาติ.
อิทํ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
สฺากฺขนฺธกถา
๔๕๗. อิทานิ ¶ ยํ วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ สฺชานนลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สฺากฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถาปิ สฺชานนลกฺขณํ นาม สฺาว. ยถาห – ‘‘สฺชานาติ สฺชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา สฺาติ วุจฺจตี’’ติ ¶ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). สา ปเนสา สฺชานนลกฺขเณน สภาวโต เอกวิธาปิ ชาติวเสน ติวิธา โหติ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา จ.
ตตฺถ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา กุสลา, อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา, อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตา. น หิ ตํ วิฺาณํ อตฺถิ, ยํ สฺาย วิปฺปยุตฺตํ, ตสฺมา ยตฺตโก วิฺาณสฺส เภโท, ตตฺตโก สฺายาติ.
สา ปเนสา เอวํ วิฺาเณน สมปฺปเภทาปิ ลกฺขณาทิโต สพฺพาว สฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา (อุทา. ๕๔) วิย, ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสฺา วิยาติ.
อิทํ สฺากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
สงฺขารกฺขนฺธกถา
๔๕๘. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘ยํกิฺจิ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวา สงฺขารกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ, เอตฺถ อภิสงฺขรณลกฺขณํ นาม ราสิกรณลกฺขณํ. กึ ปน ตนฺติ, สงฺขาราเยว. ยถาห – ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙). เต อภิสงฺขรณลกฺขณา, อายูหนรสา, วิปฺผารปจฺจุปฏฺานา, เสสขนฺธตฺตยปทฏฺานา.
เอวํ ลกฺขณาทิโต เอกวิธาปิ จ ชาติวเสน ติวิธา กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตาติ ¶ . เตสุ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา กุสลา. อกุสลสมฺปยุตฺตา อกุสลา. อพฺยากตสมฺปยุตฺตา อพฺยากตา.
ตตฺถ กามาวจรปมกุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา สตฺตวีสติ, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ปฺจาติ ฉตฺตึส. ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, สทฺธา, สติ, หิรี, โอตฺตปฺปํ, อโลโภ, อโทโส, อโมโห, กายปสฺสทฺธิ, จิตฺตปสฺสทฺธิ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, กายมุทุตา, จิตฺตมุทุตา, กายกมฺมฺตา, จิตฺตกมฺมฺตา, กายปาคฺุตา, จิตฺตปาคฺุตา, กายุชุกตา, จิตฺตุชุกตาติ อิเม สรูเปน ¶ อาคตา สตฺตวีสติ (ธ. ส. ๑; ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, มนสิกาโร, ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๑ เยวาปนกวณฺณนา). กรุณา, มุทิตา, กายทุจฺจริตวิรติ, วจีทุจฺจริตวิรติ, มิจฺฉาชีววิรตีติ อิเม อนิยตา ปฺจ. เอเต หิ กทาจิ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ.
๔๕๙. ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโส. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺาโน. อยฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ. เอกเทเสน จ อนลฺลิยมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณฺจ สงฺฆฏฺเฏติ, ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน. ตชฺชาสมนฺนาหาเรน เจว อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยเนว อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺาโนติ วุจฺจติ. เวทนาธิฏฺานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี (สํ. นิ. ๒.๖๓) วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๖๐. เจตยตีติ เจตนา. อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา เชฏฺสิสฺสมหาวฑฺฒกีอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ จ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสหนภาเวน ปวตฺตมานา ปากฏา โหติ.
วิตกฺกวิจารปีตีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปถวีกสิณนิทฺเทเส ปมชฺฌานวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๑) วุตฺตเมว.
๔๖๑. วีรภาโว ¶ วีริยํ. ตํ อุสฺสหนลกฺขณํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺานํ. ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๑๓) วจนโต สํเวคปทฏฺานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺานํ วา, สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๔๖๒. ชีวนฺติ เตน, สยํ วา ชีวติ, ชีวนมตฺตเมว วา ตนฺติ ชีวิตํ. ลกฺขณาทีนิ ปนสฺส รูปชีวิเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ตฺหิ รูปธมฺมานํ ชีวิตํ, อิทํ อรูปธมฺมานนฺติ อิทเมเวตฺถ นานากรณํ.
๔๖๓. อารมฺมเณ ¶ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, สมฺมา วา อาธิยติ, สมาธานมตฺตเมว วา เอตํ จิตฺตสฺสาติ สมาธิ. โส อวิสารลกฺขโณ, อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺาโน, วิเสสโต สุขปทฏฺาโน, นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติ วิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺโพ.
๔๖๔. สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา. สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิย, ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิย. อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา วา, สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺานา, สทฺธมฺมสฺสวนาทิโสตาปตฺติยงฺค(ที. นิ. ๓.๓๑๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๐๑) ปทฏฺานา วา, หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺพฺพา.
๔๖๕. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติ. สา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา วา, ถิรสฺาปทฏฺานา, กายาทิสติปฏฺานปทฏฺานา วา. อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทิรกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺพฺพา.
๔๖๖. กายทุจฺจริตาทีหิ หิริยตีติ หิรี. ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี. อุตฺตาสนลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ. ลชฺชากาเรน ปาปานํ อกรณรสา หิรี. อุตฺตาสากาเรน โอตฺตปฺปํ. วุตฺตปฺปกาเรเนว ¶ จ ปาปโต สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานา เอตา, อตฺตคารวปรคารวปทฏฺานา. อตฺตานํ ครุํ กตฺวา หิริยา ปาปํ ชหาติ กุลวธู วิย. ปรํ ครุํ กตฺวา โอตฺตปฺเปน ปาปํ ชหาติ เวสิยา วิย. อิเม จ ปน ทฺเว ธมฺมา โลกปาลกาติ (อ. นิ. ๒.๙) ทฏฺพฺพา.
๔๖๗. น ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา น ลุพฺภติ, อลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ อโลโภ. อโทสาโมเหสุปิ เอเสว นโย. เตสุ อโลโภ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อเคธลกฺขโณ, อลคฺคภาวลกฺขโณ วา กมลทเล ชลพินฺทุ วิย. อปริคฺคหรโส มุตฺตภิกฺขุ วิย, อนลฺลีนภาวปจฺจุปฏฺาโน อสุจิมฺหิ ปติตปุริโส วิย.
๔๖๘. อโทโส ¶ อจณฺฑิกฺกลกฺขโณ, อวิโรธลกฺขโณ วา อนุกูลมิตฺโต วิย, อาฆาตวินยรโส, ปริฬาหวินยรโส วา จนฺทนํ วิย, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺาโน ปุณฺณจนฺโท วิย.
๔๖๙. อโมโห ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขโณ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขโณ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรโส ปทีโป วิย. อสมฺโมหปจฺจุปฏฺาโน อรฺคตสุเทสโก วิย. ตโยปิ เจเต สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๐. กายสฺส ปสฺสมฺภนํ กายปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสมฺภนํ จิตฺตปสฺสทฺธิ. กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. อุโภปิ ปเนตา เอกโต กตฺวา กายจิตฺตทรถวูปสมลกฺขณา กายจิตฺตปสฺสทฺธิโย, กายจิตฺตทรถนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทนสีติภาวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ อวูปสมกรอุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส ลหุภาโว กายลหุตา. จิตฺตสฺส ลหุภาโว จิตฺตลหุตา. ตา กายจิตฺตครุภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตครุภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อทนฺธตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ ครุภาวกรถินมิทฺธาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส มุทุภาโว กายมุทุตา. จิตฺตสฺส มุทุภาโว จิตฺตมุทุตา. ตา กายจิตฺตตฺถมฺภวูปสมลกฺขณา ¶ , กายจิตฺตถทฺธภาวนิมทฺทนรสา, อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ ถทฺธภาวกรทิฏฺิมานาทิกิเลสปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส กมฺมฺภาโว กายกมฺมฺตา. จิตฺตสฺส กมฺมฺภาโว จิตฺตกมฺมฺตา. ตา กายจิตฺตากมฺมฺภาววูปสมลกฺขณา, กายจิตฺตากมฺมฺภาวนิมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ อกมฺมฺภาวกราวเสสนีวรณาทิปฏิปกฺขภูตา, ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหา, หิตกิริยาสุ วินิโยคกฺขมภาวาวหา สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส ¶ ปาคฺุภาโว กายปาคฺุตา. จิตฺตสฺส ปาคฺุภาโว จิตฺตปาคฺุตา. ตา กายจิตฺตานํ อเคลฺภาวลกฺขณา, กายจิตฺตเคลฺนิมทฺทนรสา, นิราทีนวปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ เคลฺกรอสทฺธิยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
กายสฺส อุชุกภาโว กายุชุกตา. จิตฺตสฺส อุชุกภาโว จิตฺตุชุกตา. ตา กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณา, กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมทฺทนรสา, อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺานา, กายจิตฺตปทฏฺานา. กายจิตฺตานํ กุฏิลภาวกรมายาสาเยฺยาทิปฏิปกฺขภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๑. ฉนฺโทติ กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจนํ. ตสฺมา โส กตฺตุกามตาลกฺขโณ ฉนฺโท, อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺาโน, ตเทวสฺส ปทฏฺานํ. อารมฺมณคฺคหเณ อยํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๗๒. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. โส สนฺนิฏฺานลกฺขโณ, อสํสปฺปนรโส, นิจฺฉยปจฺจุปฏฺาโน, สนฺนิฏฺเยฺยธมฺมปทฏฺาโน, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๗๓. กิริยา กาโร. มนมฺหิ กาโร มนสิกาโร. ปุริมมนโต วิสทิสมนํ กโรตีติปิ มนสิกาโร. สฺวายํ อารมฺมณปฏิปาทโก, วีถิปฏิปาทโก, ชวนปฏิปาทโกติ ติปฺปกาโร.
ตตฺถ ¶ อารมฺมณปฏิปาทโก มนมฺหิ กาโรติ มนสิกาโร. โส สารณลกฺขโณ, สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณ สํโยชนรโส, อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺาโน, อารมฺมณปทฏฺาโน. สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน, อารมฺมณปฏิปาทกตฺเตน สมฺปยุตฺตานํ สารถิ วิย ทฏฺพฺโพ. วีถิปฏิปาทโกติ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. ชวนปฏิปาทโกติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺเสตํ อธิวจนํ. น เต อิธ อธิปฺเปตา.
๔๗๔. เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. สา จิตฺตเจตสิกานํ สมวาหิตลกฺขณา, อูนาธิกตานิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺานา, จิตฺตเจตสิกานํ อชฺฌุเปกฺขนภาเวน สมปฺปวตฺตานํ อาชานียานํ อชฺฌุเปกฺขกสารถิ วิย ทฏฺพฺพา.
กรุณามุทิตา ¶ จ พฺรหฺมวิหารนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖๒) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลฺหิ ตา อปฺปนาปฺปตฺตา รูปาวจรา, อิมา กามาวจราติ อยเมว วิเสโส.
เกจิ ปน เมตฺตุเปกฺขาโยปิ อนิยเตสุ อิจฺฉนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อตฺถโต หิ อโทโสเยว เมตฺตา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยว อุเปกฺขาติ.
๔๗๕. กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอส นโย เสสาสุปิ. ลกฺขณาทิโต ปเนตา ติสฺโสปิ กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนํ อวีติกฺกมลกฺขณา, อมทฺทนลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติ. กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนรสา, อกิริยปจฺจุปฏฺานา, สทฺธาหิโรตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาทิคุณปทฏฺานา, ปาปกิริยโต จิตฺตสฺส วิมุขภาวภูตาติ ทฏฺพฺพา.
๔๗๖. อิติ อิเมว ฉตฺตึส สงฺขารา ปเมน กามาวจรกุสลวิฺาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ตติเยน ปน เปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพา. ตถา จตุตฺเถน. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ปเม ¶ วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส. สตฺตเมน จ ปน เปตฺวา อโมหํ อวเสสา เวทิตพฺพา. ตถา อฏฺเมน. สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส.
ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา วิรติตฺตยํ เสสา รูปาวจรกุสเลสุ ปเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ทุติเยน ตโต วิตกฺกวชฺชา. ตติเยน ตโต วิจารวชฺชา. จตุตฺเถน ตโต ปีติวชฺชา. ปฺจเมน ตโต อนิยเตสุ กรุณามุทิตาวชฺชา. เตเยว จตูสุ อารุปฺปกุสเลสุ. อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโส.
โลกุตฺตเรสุ ปมชฺฌานิเก ตาว มคฺควิฺาเณ ปมรูปาวจรวิฺาเณ วุตฺตนเยน, ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท ทุติยรูปาวจรวิฺาณาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. กรุณามุทิตานํ ปน อภาโว, นิยตวิรติตา ¶ , โลกุตฺตรตา จาติ อยเมตฺถ วิเสโส. เอวํ ตาว กุสลาเยว สงฺขารา เวทิตพฺพา.
๔๗๗. อกุสเลสุ โลภมูเล ปมากุสลสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เตรส, เยวาปนกา จตฺตาโรติ สตฺตรส. ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ, โลโภ, โมโห, มิจฺฉาทิฏฺีติ อิเม สรูเปน อาคตา เตรส (ธ. ส. ๓๖๕; ธ. ส. อฏฺ. ๓๖๕). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๓๖๕).
๔๗๘. ตตฺถ น หิริยตีติ อหิริโก. อหิริกสฺส ภาโว อหิริกํ. น โอตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อลชฺชาลกฺขณํ วา. อโนตฺตปฺปํ เตเหว อสารชฺชลกฺขณํ, อนุตฺตาสลกฺขณํ วา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน หิโรตฺตปฺปานํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ.
๔๗๙. ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว วา ตนฺติ โมโห. เตสุ โลโภ อารมฺมณคฺคหณลกฺขโณ มกฺกฏาเลโป วิย, อภิสงฺครโส ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํสเปสิ วิย. อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺาโน เตลฺชนราโค ¶ วิย. สํโยชนิยธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺาโน. ตณฺหานทีภาเวน วฑฺฒมาโน สีฆโสตา นที อิว มหาสมุทฺทํ อปายเมว คเหตฺวา คจฺฉตีติ ทฏฺพฺโพ.
๔๘๐. โมโห จิตฺตสฺส อนฺธภาวลกฺขโณ, อฺาณลกฺขโณ วา, อสมฺปฏิเวธรโส, อารมฺมณสภาวจฺฉาทนรโส วา, อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺาโน, อนฺธการปจฺจุปฏฺาโน วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺาโน, สพฺพากุสลานํ มูลนฺติ ทฏฺพฺโพ.
๔๘๑. มิจฺฉา ปสฺสนฺติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนมตฺตํ วา เอสาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺานา, อริยานํ อทสฺสนกามตาทิปทฏฺานา, ปรมํ วชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
๔๘๒. อุทฺธตภาโว ¶ อุทฺธจฺจํ. ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากา วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย, เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ, จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺพฺพํ. เสสา กุสเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อกุสลภาโวเยว หิ อกุสลภาเวน จ ลามกตฺตํ เอเตสํ เตหิ วิเสโส.
๔๘๓. อิติ อิเม สตฺตรส สงฺขารา ปเมน อกุสลวิฺาเณน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตตา วิเสโส.
ตตฺถ ถินนตา ถินํ. มิทฺธนตา มิทฺธํ. อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาโต จาติ อตฺโถ. ถินฺจ มิทฺธฺจ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺานํ. มิทฺธํ อกมฺมฺตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนตาปจฺจุปฏฺานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺานํ วา. อุภยมฺปิ อรติวิชมฺภิกาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานํ.
ตติเยน ปเม วุตฺเตสุ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต ¶ โหติ. อยํ วิเสโส, โส อุณฺณติลกฺขโณ, สมฺปคฺคหรโส, เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺาโน, ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺาโน, อุมฺมาโท วิย ทฏฺพฺโพ.
จตุตฺเถน ทุติเย วุตฺเตสุ เปตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยว. ปเม วุตฺเตสุ ปน เปตฺวา ปีตึ อวเสสา ปฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺติ. ยถา จ ปฺจเมน, เอวํ ฉฏฺเนาปิ. สสงฺขารตา ปเนตฺถ ถินมิทฺธสฺส จ อนิยตภาโว วิเสโส. สตฺตเมน ปฺจเม วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. มาโน ปเนตฺถ อนิยโต โหติ. อฏฺเมน ฉฏฺเ วุตฺเตสุ เปตฺวา ทิฏฺึ อวเสสา เวทิตพฺพา. เอตฺถาปิ จ มาโน อนิยเตสุ โหติเยวาติ.
๔๘๔. โทสมูเลสุ ปน ทฺวีสุ ปมสมฺปยุตฺตา ตาว นิยตา สรูเปน อาคตา เอกาทส, เยวาปนกา จตฺตาโร, อนิยตา ตโยติ อฏฺารส ¶ . ตตฺถ ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, สมาธิ, อหิริกํ, อโนปฺปตฺตํ, โทโส, โมโหติ อิเม สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. ๔๑๓; ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓). ฉนฺโท, อธิโมกฺโข, อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ อิเม เยวาปนกา จตฺตาโร (ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓). อิสฺสา, มจฺฉริยํ, กุกฺกุจฺจนฺติ อิเม อนิยตา ตโย (ธ. ส. อฏฺ. ๔๑๓).
๔๘๕. ตตฺถ ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. โส จณฺฑิกฺกลกฺขโณ ปหฏาสีวิโส วิย, วิสปฺปนรโส วิสนิปาโต วิย, อตฺตโน นิสฺสยทหนรโส วา ทาวคฺคิ วิย. ทูสนปจฺจุปฏฺาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโต, อาฆาตวตฺถุปทฏฺาโน, วิสสํสฏฺปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๔๘๖. อิสฺสายนา อิสฺสา. สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา. ตตฺเถว อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา, ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา, สํโยชนนฺติ ทฏฺพฺพา.
๔๘๗. มจฺฉรภาโว มจฺฉริยํ. ตํ ลทฺธานํ วา ลภิตพฺพานํ วา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคูหนลกฺขณํ, ตาสํเยว ปเรหิ สาธารณภาวอกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺานํ, กฏุกฺจุกตาปจฺจุปฏฺานํ วา, อตฺตสมฺปตฺติปทฏฺานํ, เจตโส วิรูปภาโวติ ทฏฺพฺพํ.
๔๘๘. กุจฺฉิตํ ¶ กตํ กุกตํ. ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺานํ, กตากตปทฏฺานํ, ทาสพฺยมิว ทฏฺพฺพํ. เสสา วุตฺตปฺปการาเยวาติ.
อิติ อิเม อฏฺารส สงฺขารา ปเมน โทสมูเลน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ ปเมน, เอวํ ทุติเยนาปิ. สสงฺขารตา ปน อนิยเตสุ จ ถินมิทฺธสมฺภโวว วิเสโส.
๔๘๙. โมหมูเลสุ ทฺวีสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตน ตาว ผสฺโส, เจตนา, วิตกฺโก, วิจาโร, วีริยํ, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺิติ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ ¶ , โมโห, วิจิกิจฺฉาติ สรูเปน อาคตา เอกาทส (ธ. ส. ๔๒๒; ธ. ส. อฏฺ. ๔๒๒), อุทฺธจฺจํ, มนสิกาโรติ เยวาปนกา ทฺเว จาติ เตรส.
๔๙๐. ตตฺถ จิตฺตฏฺิตีติ ปวตฺติฏฺิติมตฺโต ทุพฺพโล สมาธิ. วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺานา วา, วิจิกิจฺฉายํ อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา, ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา. เสสา วุตฺตปฺปการาเยว.
อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเตน วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต วุตฺเตสุ เปตฺวา วิจิกิจฺฉํ เสสา ทฺวาทส. วิจิกิจฺฉาย อภาเวน ปเนตฺถ อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ. เตน สทฺธึ เตรเสว, อธิโมกฺขสพฺภาวโต จ พลวตโร สมาธิ โหติ. ยฺเจตฺถ อุทฺธจฺจํ, ตํ สรูเปเนว อาคตํ. อธิโมกฺขมนสิการา เยวาปนกวเสนาติ เอวํ อกุสลสงฺขารา เวทิตพฺพา.
๔๙๑. อพฺยากเตสุ วิปากาพฺยากตา ตาว อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธา. เตสุ อเหตุกวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกา. ตตฺถ กุสลากุสลวิปากจกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว ผสฺโส, เจตนา, ชีวิตํ, จิตฺตฏฺิตีติ สรูเปน อาคตา จตฺตาโร (ธ. ส. ๔๓๑; ธ. ส. อฏฺ. ๔๓๑), เยวาปนโก มนสิกาโรเยวาติ ปฺจ. โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณสมฺปยุตฺตาปิ เอเตเยว. อุภยวิปากมโนธาตุยา เอเต เจว วิตกฺกวิจาราธิโมกฺขา จาติ ¶ อฏฺ, ตถา ติวิธายปิ อเหตุกมโนวิฺาณธาตุยา. ยา ปเนตฺถ โสมนสฺสสหคตา, ตาย สทฺธึ ปีติ อธิกา โหตีติ เวทิตพฺพา.
สเหตุกวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา. เตสุ อฏฺกามาวจรวิปากสมฺปยุตฺตา ตาว อฏฺหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสาเยว. ยา ปน ตา อนิยเตสุ กรุณามุทิตา, ตา สตฺตารมฺมณตฺตา วิปาเกสุ น สนฺติ. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา. น เกวลฺจ กรุณามุทิตา, วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺติ. ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวา’’ติ หิ วุตฺตํ.
รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตา ¶ ปน เตสํ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตสงฺขาเรหิ สทิสา เอว.
๔๙๒. กิริยาพฺยากตาปิ อเหตุกสเหตุกเภทโต ทุวิธา. เตสุ อเหตุกกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา อเหตุกา. เต จ กุสลวิปากมโนธาตุอเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวยยุตฺเตหิ สมานา. มโนวิฺาณธาตุทฺวเย ปน วีริยํ อธิกํ. วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ. อยเมตฺถ วิเสโส.
สเหตุกกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ปน สเหตุกา. เตสุ อฏฺกามาวจรกิริยวิฺาณสมฺปยุตฺตา ตาว เปตฺวา วิรติโย อฏฺหิ กามาวจรกุสเลหิ สมฺปยุตฺตสงฺขารสทิสา. รูปาวจรารูปาวจรกิริยสมฺปยุตฺตา ปน สพฺพากาเรนปิ เตสํ กุสลวิฺาณสมฺปยุตฺตสทิสาเยวาติ เอวํ อพฺยากตาปิ สงฺขารา เวทิตพฺพาติ.
อิทํ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขํ.
อิทํ ตาว อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยน ขนฺเธสุ วิตฺถารกถามุขํ.
อตีตาทิวิภาคกถา
๔๙๓. ภควตา ¶ ปน –
‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํกิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒,๒๖) –
เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตา.
ตตฺถ ยํกิฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํ. เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติ. อถสฺส อตีตาทินา ¶ วิภาคํ อารภติ. ตฺหิ กิฺจิ อตีตํ, กิฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติ. เอส นโย เวทนาทีสุ.
๔๙๔. ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม โหติ. ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ.
ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ, จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํ.
สนฺตติวเสน สภาคเอกอุตุสมุฏฺานํ เอกาหารสมุฏฺานฺจ ปุพฺพาปริยวเสน วตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺานํ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. กมฺมสมุฏฺานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท นตฺถิ, เตสฺเว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
สมยวเสน ¶ เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ.
ขณวเสน อุปฺปาทาทิขณตฺตยปริยาปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ, นิฏฺิตเหตุกิจฺจํ อนิฏฺิตปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจํ อสมฺปตฺตํ อนาคตํ. สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถาว นิปฺปริยายา. เสสา สปริยายา.
๔๙๕. อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท วุตฺตนโย เอว. อปิจ อิธ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ อชฺฌตฺตํ ปรปุคฺคลิกมฺปิ จ พหิทฺธาติ เวทิตพฺพํ. โอฬาริกสุขุมเภโท วุตฺตนโยว.
๔๙๖. หีนปณีตเภโท ทุวิโธ ปริยายโต นิปฺปริยายโต จ. ตตฺถ อกนิฏฺานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ หีนํ. ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํ. เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต หีนปณีตตา เวทิตพฺพา. นิปฺปริยายโต ปน ยตฺถ อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ. ยตฺถ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํ.
ทูเร ¶ สนฺติเกติ อิทมฺปิ วุตฺตนยเมว. อปิจ โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา.
๔๙๗. ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวาติ ตํ อตีตาทีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺํ รูปํ สพฺพํ รุปฺปนลกฺขณสงฺขาเต เอกวิธภาเว ปฺาย ราสึ กตฺวา รูปกฺขนฺโธติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เอเตน สพฺพมฺปิ รูปํ รุปฺปนลกฺขเณ ราสิภาวูปคมเนน รูปกฺขนฺโธติ ทสฺสิตํ โหติ. น หิ รูปโต อฺโ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถิ.
๔๙๘. ยถา จ รูปํ, เอวํ เวทนาทโยปิ เวทยิตลกฺขณาทีสุ ราสิภาวูปคมเนน. น หิ เวทนาทีหิ อฺเ เวทนากฺขนฺธาทโย นาม อตฺถิ.
อตีตาทิวิภาเค ¶ ปเนตฺถ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จ เวทนาย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติปริยาปนฺนา เอกวีถิวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา สกิจฺจฺจ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา. อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสน เวทิตพฺโพ.
๔๙๙. โอฬาริกสุขุมเภโท ‘‘อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา สุขุมา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๑) นเยน วิภงฺเค วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน เวทิตพฺโพ. ชาติวเสน ตาว อกุสลา เวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา, สวิปากโต, กิเลสสนฺตาปภาวโต, สพฺยาพชฺฌโต, สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย โอฬาริกา. กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตวิปริยายโต อกุสลาย สุขุมา. ทฺเวปิ กุสลากุสลเวทนา สพฺยาปารโต, สอุสฺสาหโต, สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ อพฺยากตาย โอฬาริกา ¶ , วุตฺตวิปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตาหิ สุขุมา. เอวํ ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๐. สภาววเสน ปน ทุกฺขา เวทนา นิรสฺสาทโต, สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, อุพฺเพชนียโต, อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน ทฺเว สาตโต, สนฺตโต, ปณีตโต, มนาปโต, มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมา. อุโภ ปน สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต, โขภกรณโต, ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมา. เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๑. ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมา. เอวํ ปุคฺคลวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
โลกิยโลกุตฺตรวเสน ¶ ปน สาสวา เวทนา โลกิยา, สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต, โอฆนิยโต, โยคนิยโต, คนฺถนิยโต, นีวรณิยโต, อุปาทานิยโต, สํกิเลสิกโต, ปุถุชฺชนสาธารณโต จ อนาสวาย โอฬาริกา. สา วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมา. เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
๕๐๒. ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพ. อกุสลวิปากกอายวิฺาณสมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน โอฬาริกา โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อพฺยากตา เวทนา สุขุมา. ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา. สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา. อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา. สาสวา เวทนา โอฬาริกา. อนาสวา เวทนา สุขุมา’’ติ (วิภ. ๑๑). ยถา จ ทุกฺขา เวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ ชาติวเสน โอฬาริกา สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติ. ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ, ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ – อพฺยากตา ชาติวเสน กุสลากุสลาหิ สุขุมา. ตตฺถ กตมา อพฺยากตา? กึ ทุกฺขา? กึ สุขา? กึ สมาปนฺนสฺส? กึ อสมาปนฺนสฺส? กึ สาสวา ¶ ? กึ อนาสวาติ? เอวํ สภาวาทิเภโท น ปรามสิตพฺโพ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อปิจ ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกสุขุมา ทฏฺพฺพาติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตา เวทนา อคฺคิ วิย อตฺตโน นิสฺสยทหนโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมา. โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา, อนิยตา สุขุมา. นิยตาปิ กปฺปฏฺิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กปฺปฏฺิติกาสุปิ อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. โลภสหคตา ปน ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. สาปิ นิยตา กปฺปฏฺิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. อวิเสเสน จ อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมา. กุสลา ปน อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมา.
อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกา. รูปาวจรา สุขุมา. ตโต อรูปาวจรา. ตโต โลกุตฺตรา. กามาวจรา ทานมยา โอฬาริกา. สีลมยา สุขุมา. ตโต ภาวนามยา. ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา. ติเหตุกา สุขุมา. ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา. อสงฺขาริกา สุขุมา. รูปาวจรา จ ปมชฺฌานิกา โอฬาริกา…เป… ปฺจมชฺฌานิกา ¶ สุขุมา. อรูปาวจรา จ อากาสานฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมฺปยุตฺตา สุขุมาว. โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา…เป… อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาว. เอส นโย ตํ ตํ ภูมิวิปากกิริยเวทนาสุ จ ทุกฺขาทิอสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จ.
โอกาสวเสน จาปิ นิรเย ทุกฺขา โอฬาริกา. ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ สุขุมาว. ยถา จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพา. วตฺถุวเสน จาปิ หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมา.
หีนปณีตเภเท ยา โอฬาริกา, สา หีนา. ยา จ สุขุมา, สา ปณีตาติ ทฏฺพฺพา.
๕๐๓. ทูรปทํ ปน ‘‘อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร’’. สนฺติเกปทํ ‘‘อกุสลา เวทนา อกุสลาย เวทนาย สนฺติเก’’ติอาทินา ¶ นเยน วิภงฺเค วิภตฺตํ. ตสฺมา อกุสลา เวทนา วิสภาคโต, อสํสฏฺโต, อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา กุสลาพฺยากตา อกุสลาย. เอส นโย สพฺพวาเรสุ. อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต, สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติ. อิทํ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขํ. ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สฺาทีนมฺปิ เอวเมว เวทิตพฺพํ.
กมาทิวินิจฺฉยกถา
๕๐๔. เอวํ วิทิตฺวา จ ปุน เอเตสฺเวว –
ขนฺเธสุ าณเภทตฺถํ, กมโตถ วิเสสโต;
อนูนาธิกโต เจว, อุปมาโต ตเถว จ.
ทฏฺพฺพโต ทฺวิธา เอวํ, ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโต;
วินิจฺฉยนโย สมฺมา, วิฺาตพฺโพ วิภาวินา.
ตตฺถ ¶ กมโตติ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม, ปหานกฺกโม, ปฏิปตฺติกฺกโม, ภูมิกฺกโม, เทสนากฺกโมติ พหุวิโธ กโม.
ตตฺถ ‘‘ปมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุท’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓๕) เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๘) เอวมาทิ ปหานกฺกโม. ‘‘สีลวิสุทฺธิ, จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๙; ปฏิ. ม. ๓.๔๑) เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโม. ‘‘กามาวจรา, รูปาวจรา’’ติ (ธ. ส. ๙๘๗) เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๕) วา, ‘‘ทานกถํ, สีลกถ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๙๘) วา เอวมาทิ เทสนากฺกโม. เตสุ อิธ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, กลลาทีนํ วิย ขนฺธานํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโต. น ปหานกฺกโม, กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต. นปฏิปตฺติกฺกโม, อกุสลานํ อปฺปฏิปชฺชนียโต. น ภูมิกฺกโม, เวทนาทีนํ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา. เทสนากฺกโม ปน ยุชฺชติ.
อเภเทน หิ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคาหปติตํ เวเนยฺยชนํ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนน อตฺตคาหโต โมเจตุกาโม ภควา หิตกาโม ¶ ตสฺส ตสฺส ชนสฺส สุขคหณตฺถํ จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตํ โอฬาริกํ ปมํ รูปกฺขนฺธํ เทเสสิ. ตโต อิฏฺานิฏฺรูปสํเวทนิกํ เวทนํ. ‘‘ยํ เวทยติ, ตํ สฺชานาตี’’ติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคาหิกํ สฺํ. สฺาวเสน อภิสงฺขารเก สงฺขาเร. เตสํ เวทนาทีนํ นิสฺสยํ อธิปติภูตฺจ เนสํ วิฺาณนฺติ เอวํ ตาว กมโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๕. วิเสสโตติ ขนฺธานฺจ อุปาทานกฺขนฺธานฺจ วิเสสโต. โก ปน เนสํ วิเสโส, ขนฺธา ตาว อวิเสสโต วุตฺตา. อุปาทานกฺขนฺธา สาสวอุปาทานิยภาเวน วิเสเสตฺวา. ยถาห –
‘‘ปฺจ เจว โว, ภิกฺขเว, ขนฺเธ เทเสสฺสามิ ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ จ, ตํ สุณาถ. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา, ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปกฺขนฺโธ. ยา ¶ กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ…เป… สนฺติเก วา, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจกฺขนฺธา. กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ยํกิฺจิ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, รูปุปาทานกฺขนฺโธ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ…เป… สนฺติเก วา สาสวํ อุปาทานิยํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๔๘).
เอตฺถ จ ยถา เวทนาทโย อนาสวาปิ อตฺถิ, น เอวํ รูปํ. ยสฺมา ปนสฺส ราสฏฺเน ขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา ขนฺเธสุ วุตฺตํ. ยสฺมา ราสฏฺเน จ สาสวฏฺเน จ อุปาทานกฺขนฺธภาโว ยุชฺชติ, ตสฺมา อุปาทานกฺขนฺเธสุ วุตฺตํ. เวทนาทโย ปน อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตา. สาสวา อุปาทานกฺขนฺเธสุ. อุปาทานกฺขนฺธาติ เจตฺถ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา.
๕๐๖. อนูนาธิกโตติ กสฺมา ปน ภควตา ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ. สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโต อฺเสฺจ ตทวโรธโต. อเนกปฺปเภเทสุ หิ สงฺขตธมฺเมสุ ¶ สภาควเสน สงฺคยฺหมาเนสุ รูปมฺปิ รูปสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เวทนา เวทนาสภาเคกสงฺคหวเสน เอโก ขนฺโธ โหติ. เอส นโย สฺาทีสุ. ตสฺมา สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคหโต ปฺเจว วุตฺตา. เอตปรมฺเจตํ อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุ ยทิทํ รูปาทโย ปฺจ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ รูปํ อุปาทาย รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. เวทนาย, สฺาย, สงฺขาเรสุ, วิฺาเณ สติ วิฺาณํ อุปาทาย วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๐๗). ตสฺมา อตฺตตฺตนิยคาหวตฺถุสฺส เอตปรมโตปิ ปฺเจว วุตฺตา. เยปิ จฺเ สีลาทโย ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา วุตฺตา, เตปิ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนตฺตา เอตฺเถว อวโรธํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา อฺเสํ ตทวโรธโตปิ ปฺเจว วุตฺตาติ เอวํ อนูนาธิกโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๗. อุปมาโตติ เอตฺถ หิ คิลานสาลุปโม รูปุปาทานกฺขนฺโธ, คิลานุปมสฺส วิฺาณุปาทานกฺขนฺธสฺส ¶ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน นิวาสฏฺานโต. เคลฺุปโม เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, อาพาธกตฺตา. เคลฺสมุฏฺานุปโม สฺุปาทานกฺขนฺโธ, กามสฺาทิวเสน ราคาทิสมฺปยุตฺตเวทนาสพฺภาวา. อสปฺปายเสวนุปโม สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลฺสฺส นิทานตฺตา. ‘‘เวทนํ เวทนตฺถาย อภิสงฺขโรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๙) หิ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ ทุกฺขสหคต’’นฺติ (ธ. ส. ๕๕๖). คิลานุปโม วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนาเคลฺเน อปริมุตฺตตฺตา. อปิจ จารกการณอปราธการณการกอปราธิกุปมา เอเต ภาชนโภชนพฺยฺชนปริเวสกภฺุชกูปมา จาติ เอวํ อุปมาโต วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ.
๕๐๘. ทฏฺพฺพโต ทฺวิธาติ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ เอวํ ทฺวิธา ทฏฺพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วุตฺตนเยน อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกโต, ภารสุตฺตวเสน (สํ. นิ. ๓.๒๒) ภารโต, ขชฺชนียปริยายวเสน (สํ. นิ. ๓.๗๙) ขาทกโต, ยมกสุตฺตวเสน (สํ. นิ. ๓.๘๕) อนิจฺจทุกฺขานตฺตสงฺขตวธกโต ทฏฺพฺพา. วิตฺถารโต ปเนตฺถ เผณปิณฺโฑ วิย รูปํ ทฏฺพฺพํ, ปริมทฺทนาสหนโต. อุทกปุพฺพุฬํ วิย ¶ เวทนา, มุหุตฺตรมณียโต. มรีจิกา วิย สฺา, วิปฺปลมฺภนโต. กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา, อสารกโต. มายา วิย วิฺาณํ, วฺจกโต. วิเสสโต จ สุฬารมฺปิ อชฺฌตฺติกํ รูปํ อสุภนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวทนา ตีหิ ทุกฺขตาหิ อวินิมุตฺตโต ทุกฺขาติ. สฺาสงฺขารา อวิเธยฺยโต อนตฺตาติ. วิฺาณํ อุทยพฺพยธมฺมโต อนิจฺจนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๕๐๙. เอวํ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ เอวฺจ สงฺเขปวิตฺถารวเสน ทฺวิธา ปสฺสโต ยา อตฺถสิทฺธิ โหติ, ตโตปิ วินิจฺฉยนโย วิฺาตพฺโพ. เสยฺยถิทํ – สงฺเขปโต ตาว ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุกฺขิตฺตาสิกปจฺจตฺถิกาทิภาเวน ปสฺสนฺโต ขนฺเธหิ น วิหฺติ. วิตฺถารโต ปน รูปาทีนิ เผณปิณฺฑาทิสทิสภาเวน ปสฺสนฺโต น อสาเรสุ สารทสฺสี โหติ.
วิเสสโต จ อชฺฌตฺติกรูปํ อสุภโต ปสฺสนฺโต กพฬีการาหารํ ปริชานาติ, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ. กาโมฆํ อุตฺตรติ, กามโยเคน วิสํยุชฺชติ, กามาสเวน อนาสโว โหติ, อภิชฺฌากายคนฺถํ ภินฺทติ, กามุปาทานํ น อุปาทิยติ.
เวทนํ ¶ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต ผสฺสาหารํ ปริชานาติ, ทุกฺเข สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ภโวฆํ อุตฺตรติ, ภวโยเคน วิสํยุชฺชติ, ภวาสเวน อนาสโว โหติ, พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติ, สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติ.
สฺํ สงฺขาเร จ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสฺเจตนาหารํ ปริชานาติ, อนตฺตนิ อตฺตาติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ทิฏฺโฆํ อุตฺตรติ, ทิฏฺิโยเคน วิสํยุชฺชติ, ทิฏฺาสเวน อนาสโว โหติ. อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถํ ภินฺทติ, อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยติ.
วิฺาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต วิฺาณาหารํ ปริชานาติ, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติ, อวิชฺชาโยเคน วิสํยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน อนาสโว โหติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติ, ทิฏฺุปาทานํ น อุปาทิยติ.
เอวํ ¶ มหานิสํสํ, วธกาทิวเสน ทสฺสนํ ยสฺมา;
ตสฺมา ขนฺเธ ธีโร, วธกาทิวเสน ปสฺเสยฺยาติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
ขนฺธนิทฺเทโส นาม
จุทฺทสโม ปริจฺเฉโท.