📜
๑๕. อายตนธาตุนิทฺเทโส
อายตนวิตฺถารกถา
๕๑๐. อายตนานีติ ¶ ¶ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺพฺพายตนํ, มนายตนํ, ธมฺมายตนนฺติ. ตตฺถ –
อตฺถ ลกฺขณ ตาวตฺว, กม สงฺเขป วิตฺถารา;
ตถา ทฏฺพฺพโต เจว, วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ วิเสสโต ตาว จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สปฺปตีติ สทฺโท, อุทาหริยตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. คนฺธยตีติ คนฺโธ. อตฺตโน วตฺถุํ สูจยตีติ อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหา. รสนฺติ ตํ สตฺตาติ รโส, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ผุสิยตีติ โผฏฺพฺพํ. มุนาตีติ มโน. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา.
๕๑๑. อวิเสสโต ปน อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. จกฺขุรูปาทีสุ หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เต จ อายภูเต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ, อิทฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิติ ¶ สพฺเพปิเม ธมฺมา อายตนโต, อายานํ ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
๕๑๒. อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ อายตนนฺติ ¶ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน ‘‘มโนรมฺเม อายตเน เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๘) สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทโส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๐๒) การณํ.
จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย จ เนสํ นิวาสฏฺานํ. จกฺขาทีสุ จ เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย เนสํ อากโร. จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺานํ, ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต. จกฺขาทโย จ เนสํ สฺชาติเทโส, ตนฺนิสฺสยารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต. จกฺขาทโย จ เนสํ การณํ, เตสํ อภาเว อภาวโตติ. อิติ นิวาสฏฺานฏฺเน, อากรฏฺเน, สโมสรณฏฺานฏฺเน, สฺชาติเทสฏฺเน, การณฏฺเนจาติ อิเมหิปิ การเณหิ เอเต ธมฺมา อายตนํ อายตนนฺติ วุจฺจนฺติ.
ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมา จ เต อายตนฺจาติ ธมฺมายตนนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๓. ลกฺขณาติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ ปน เตสํ ลกฺขณานิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
ตาวตฺวโตติ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – จกฺขาทโยปิ หิ ธมฺมา เอว, เอวํ สติ ธมฺมายตนมิจฺเจว อวตฺวา กสฺมา ทฺวาทสายตนานีติ วุตฺตานีติ เจ. ฉวิฺาณกายุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต อิธ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ ทฺวารภาเวน อารมฺมณภาเวน จ ววตฺถานโต อยเมเตสํ เภโท โหตีติ ทฺวาทส วุตฺตานิ, จกฺขุวิฺาณวีถิปริยาปนฺนสฺส หิ วิฺาณกายสฺส ¶ จกฺขายตนเมว อุปฺปตฺติทฺวารํ, รูปายตนเมว จารมฺมณํ, ตถา อิตรานิ อิตเรสํ. ฉฏฺสฺส ปน ภวงฺคมนสงฺขาโต มนายตเนกเทโสว อุปฺปตฺติทฺวารํ, อสาธารณเมว จ ธมฺมายตนํ อารมฺมณนฺติ ¶ . อิติ ฉนฺนํ วิฺาณกายานํ อุปฺปตฺติทฺวารารมฺมณววตฺถานโต ทฺวาทส วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๔. กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. อชฺฌตฺติเกสุ หิ อายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยตฺตา จกฺขายตนํ ปากฏนฺติ ปมํ เทสิตํ, ตโต อนิทสฺสนสปฺปฏิฆวิสยานิ โสตายตนาทีนิ. อถ วา ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุภาเวน พหูปการตฺตา อชฺฌตฺติเกสุ จกฺขายตนโสตายตนานิ ปมํ เทสิตานิ, ตโต ฆานายตนาทีนิ ตีณิ, ปฺจนฺนมฺปิ โคจรวิสยตฺตา อนฺเต มนายตนํ, จกฺขายตนาทีนํ ปน โคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนฺตรนฺตรานิ พาหิเรสุ รูปายตนาทีนิ. อปิจ วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตปิ อยเมเตสํ กโม เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๑; สํ. นิ. ๒.๔๓). เอวํ กมโตเปตฺถ วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๕. สงฺเขปวิตฺถาราติ สงฺเขปโต หิ มนายตนสฺส เจว ธมฺมายตเนกเทสสฺส จ นาเมน ตทวเสสานฺจ อายตนานํ รูเปน สงฺคหิตตฺตา ทฺวาทสาปิ อายตนานิ นามรูปมตฺตเมว โหนฺติ. วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติเกสุ ตาว จกฺขายตนํ ชาติวเสน จกฺขุปสาทมตฺตเมว, ปจฺจยคตินิกายปุคฺคลเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ. ตถา โสตายตนาทีนิ จตฺตาริ. มนายตนํ กุสลากุสลวิปากกิริยวิฺาณเภเทน เอกูนนวุติปฺปเภทํ เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทฺจ. วตฺถุปฏิปทาทิเภทโต ปน อนนฺตปฺปเภทํ. รูปสทฺทคนฺธรสายตนานิ วิสภาคปจฺจยาทิเภทโต อนนฺตปฺปเภทานิ. โผฏฺพฺพายตนํ ปถวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุวเสน ติปฺปเภทํ. ปจฺจยาทิเภทโต อเนกปฺปเภทํ. ธมฺมายตนํ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธสุขุมรูปนิพฺพานานํ สภาวนานตฺตเภทโต อเนกปฺปเภทนฺติ. เอวํ สงฺเขปวิตฺถารา วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๖. ทฏฺพฺพโตติ เอตฺถ ปน สพฺพาเนว สงฺขตานิ อายตนานิ อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. น หิ ตานิ ปุพฺเพ อุทยา กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, นปิ อุทฺธํ วยา ¶ กุหิฺจิ คจฺฉนฺติ, อถ โข ปุพฺเพ อุทยา อปฺปฏิลทฺธสภาวานิ ¶ , อุทฺธํ วยา ปริภินฺนสภาวานิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตเวมชฺเฌ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อวสานิ ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา อนาคมนโต อนิคฺคมนโต จ ทฏฺพฺพานิ. ตถา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ. น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหติ ‘‘อโห วต อมฺหากํ สามคฺคิยํ วิฺาณํ นาม อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ, น จ ตานิ วิฺาณุปฺปาทนตฺถํ ทฺวารภาเวน วตฺถุภาเวน อารมฺมณภาเวน วา อีหนฺติ, น พฺยาปารมาปชฺชนฺติ, อถ โข ธมฺมตาเวสา, ยํ จกฺขุรูปาทิสามคฺคิยํ จกฺขุวิฺาณาทีนิ สมฺภวนฺตีติ. ตสฺมา นิรีหกโต อพฺยาปารโต จ ทฏฺพฺพานิ. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ สฺุคาโม วิย ทฏฺพฺพานิ, ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา. พาหิรานิ คามฆาตกโจรา วิย, อชฺฌตฺติกานํ อภิฆาตกตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปหิ รูเปหี’’ติ วิตฺถาโร. อปิจ อชฺฌตฺติกานิ ฉ ปาณกา วิย ทฏฺพฺพานิ, พาหิรานิ เตสํ โคจรา วิยาติ. เอวเมตฺถ ทฏฺพฺพโต วิฺาตพฺโพ วินิจฺฉโย.
อิทํ ตาว อายตนานํ วิตฺถารกถามุขํ.
ธาตุวิตฺถารกถา
๕๑๗. ตทนนฺตรา ปน ธาตุโยติ อฏฺารส ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตูติ. ตตฺถ –
อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กม ตาวตฺวสงฺขโต;
ปจฺจยา อถ ทฏฺพฺพา, เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
ตตฺถ อตฺถโตติ จกฺขตีติ จกฺขุ. รูปยตีติ รูปํ. จกฺขุสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณนฺติ เอวมาทินา ตาว นเยน จกฺขาทีนํ วิเสสตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. อวิเสเสน ปน วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย, เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตา หุตฺวา สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทึ ¶ , อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ. ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย, สตฺเตหิ ¶ ธียนฺเต, ธาริยนฺตีติ อตฺโถ. ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจสา, อวสวตฺตนโต. เอตาหิ จ กรณภูตาหิ สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ. ตถาวิหิตฺจ ตํ เอตาสฺเวว ธียติ, ปิยตีติ อตฺโถ. อิติ จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียตีติอาทินา อตฺถวเสน ธาตูติ วุจฺจติ.
๕๑๘. อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. ยถา โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ, เอวเมตาปิ ธาตุโย วิย ธาตุโย. วิจิตฺตา เหเต าณเยฺยาวยวาติ. ยถา วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อฺมฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมฺา, เอวเมเตสุปิ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส อวยเวสุ ธาตุสมฺา เวทิตพฺพา. อฺมฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต จกฺขาทโยติ. อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสเวตํ อธิวจนํ. ตถา หิ ภควา ‘‘ฉ ธาตุโร อยํ ภิกฺขุ ปุริโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๔๔) ชีวสฺาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ.
ตสฺมา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จ จกฺขุธาตุ…เป… มโนวิฺาณฺจ ตํ ธาตุ จ มโนวิฺาณธาตูติ. เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๑๙. ลกฺขณาทิโตติ จกฺขาทีนํ ลกฺขณาทิโตเปตฺถ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย. ตานิ จ ปน เนสํ ลกฺขณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
กมโตติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ เทสนากฺกโมว ยุชฺชติ. โส จ ปนายํ เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสน วุตฺโต. จกฺขุธาตุ รูปธาตูติ อิทฺหิ ทฺวยํ เหตุ, จกฺขุวิฺาณธาตูติ ผลํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๕๒๐. ตาวตฺวโตติ ¶ ตาวภาวโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตสุ เตสุ หิ สุตฺตาภิธมฺมปฺปเทเสสุ ‘‘อาภาธาตุ, สุภธาตุ, อากาสานฺจายตนธาตุ, วิฺาณฺจายตนธาตุ, อากิฺจฺายตนธาตุ, เนวสฺานาสฺายตนธาตุ, สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ’’ (สํ. นิ. ๒.๙๕), ‘‘กามธาตุ ¶ , พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ’’ (วิภ. ๑๘๒; ที. นิ. ๓.๓๐๕; ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘สุขธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ’’ (วิภ. ๑๘๐; ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุ’’ (สํ. นิ. ๕.๑๘๓), ‘‘หีนธาตุ, มชฺฌิมธาตุ, ปณีตธาตุ’’ (ที. นิ. ๓.๓๐๕), ‘‘ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ (ที. นิ. ๓.๓๑๑), อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ’’ (ม. นิ. ๓.๑๒๕; วิภ. ๑๗๒), ‘‘สงฺขตธาตุ, อสงฺขตธาตุ’’ (ม. นิ. ๓.๑๒๕), ‘‘อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๖๖; ม. นิ. ๑.๑๔๘) เอวมาทโย อฺาปิ ธาตุโย ทิสฺสนฺติ. เอวํ สติ สพฺพาสํ วเสน ปริจฺเฉทํ อกตฺวา กสฺมา อฏฺารสาติ อยเมว ปริจฺเฉโท กโตติ เจ. สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา.
รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตุ, สุภธาตุ ปน รูปาทิปฏิพทฺธา. กสฺมา, สุภนิมิตฺตตฺตา. สุภนิมิตฺตฺหิ สุภธาตุ. ตฺจ รูปาทิวินิมุตฺตํ น วิชฺชติ. กุสลวิปาการมฺมณา วา รูปาทโย เอว สุภธาตูติ รูปาทิมตฺตเมเวสา. อากาสานฺจายตนธาตุอาทีสุ จิตฺตํ มโนวิฺาณธาตุเยว, เสสา ธมฺมธาตุ. สฺาเวทยิตนิโรธธาตุ ปน สภาวโต นตฺถิ. ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตเมว หิ สา.
กามธาตุ ธมฺมธาตุมตฺตํ วา โหติ. ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป’’ติ (วิภ. ๑๘๒). อฏฺารสาปิ วา ธาตุโย. ยถาห – ‘‘เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๒).
เนกฺขมฺมธาตุ ¶ ธมฺมธาตุ เอว, ‘‘สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตู’’ติ (วิภ. ๑๘๒) วจนโต มโนวิฺาณธาตุปิ โหติเยว. พฺยาปาทวิหึสา-อพฺยาปาท-อวิหึสาสุข-ทุกฺข-โสมนสฺส-โทมนสฺสุเปกฺขา-อวิชฺชาอารมฺภ-นิกฺกม-ปรกฺกมธาตุโย ธมฺมธาตุเยว.
หีนมชฺฌิมปณีตธาตุโย อฏฺารส ธาตุมตฺตเมว. หีนา หิ จกฺขาทโย หีนา ธาตุ, มชฺฌิมปณีตา ¶ มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ. นิปฺปริยาเยน ปน อกุสลา ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย หีนธาตุ, โลกิยา กุสลาพฺยากตา อุโภปิ จกฺขุธาตุอาทโย จ มชฺฌิมธาตุ, โลกุตฺตรา ปน ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย ปณีตธาตุ.
ปถวีเตโชวาโยธาตุโย โผฏฺพฺพธาตุเยว, อาโปธาตุ อากาสธาตุ จ ธมฺมธาตุเยว. วิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณาทิสตฺตวิฺาณธาตุสงฺเขโปเยว.
สตฺตรส ธาตุโย ธมฺมธาตุเอกเทโส จ สงฺขตธาตุ, อสงฺขตา ปน ธาตุ ธมฺมธาตุเอกเทโสว. อเนกธาตุนานาธาตุโลโก ปน อฏฺารส ธาตุปฺปเภทมตฺตเมวาติ. อิติ สภาวโต วิชฺชมานานํ สพฺพธาตูนํ ตทนฺโตคธตฺตา อฏฺารเสว วุตฺตาติ.
๕๒๑. อปิจ วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺีนํ สฺาสมูหนนตฺถมฺปิ อฏฺารเสว วุตฺตา. สนฺติ หิ สตฺตา วิชานนสภาเว วิฺาเณ ชีวสฺิโน, เตสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภเทน ตสฺส อเนกตํ จกฺขุรูปาทิปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อนิจฺจตฺจ ปกาเสตฺวา ทีฆรตฺตานุสยิตํ ชีวสฺํ สมูหนิตุกาเมน ภควตา อฏฺารส ธาตุโย ปกาสิตา. กิฺจ ภิยฺโย ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน จ. เย จ อิมาย อนติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย เวเนยฺยสตฺตา, ตทชฺฌาสยวเสน จ อฏฺารเสว ปกาสิตา.
สงฺเขปวิตฺถารนเยน ตถา ตถา หิ,
ธมฺมํ ปกาสยติ เอส ยถา ยถาสฺส;
สทฺธมฺมเตชวิหตํ วิลยํ ขเณน,
เวเนยฺยสตฺตหทเยสุ ตโม ปยาตีติ.
เอวเมตฺถ ตาวตฺวโต เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๒. สงฺขโตติ ¶ จกฺขุธาตุ ตาว ชาติโต เอโก ธมฺโมตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ จกฺขุปสาทวเสน, ตถา โสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสธาตุโย โสตปฺปสาทาทิวเสน, โผฏฺพฺพธาตุ ปน ปถวีเตโชวาโยวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. จกฺขุวิฺาณธาตุ กุสลากุสลวิปากวเสน ¶ ทฺเว ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ, ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณธาตุโย. มโนธาตุ ปน ปฺจทฺวาราวชฺชนกุสลากุสลวิปากสมฺปฏิจฺฉนวเสน ตโย ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. ธมฺมธาตุ ติณฺณํ อรูปกฺขนฺธานํ โสฬสนฺนํ สุขุมรูปานํ อสงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. มโนวิฺาณธาตุ เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิฺาณวเสน ฉสตฺตติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ. เอวเมตฺถ สงฺขโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๓. ปจฺจยาติ เอตฺถ จ จกฺขุธาตุ ตาว จกฺขุวิฺาณธาตุยา วิปฺปยุตฺตปุเรชาตอตฺถิอวิคตนิสฺสยินฺทฺริยปจฺจยานํ วเสน ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, รูปธาตุ ปุเรชาตอตฺถิอวิคตารมฺมณปจฺจยานํ วเสน จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอวํ โสตวิฺาณธาตุอาทีนํ โสตธาตุสทฺทธาตุอาทโย. ปฺจนฺนํ ปน เนสํ อาวชฺชนมโนธาตุ อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานนฺตรูปนิสฺสยวเสน ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, ตา จ ปฺจปิ สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุยา. ตถา สมฺปฏิจฺฉนมโนธาตุ สนฺตีรณมโนวิฺาณธาตุยา, สา จ โวฏฺพฺพนมโนวิฺาณธาตุยา, โวฏฺพฺพนมโนวิฺาณธาตุ จ ชวนมโนวิฺาณธาตุยา. ชวนมโนวิฺาณธาตุ ปน อนนฺตราย ชวนมโนวิฺาณธาตุยา เตหิ เจว ปฺจหิ อาเสวนปจฺจเยน จาติ ฉหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. เอส ตาว ปฺจทฺวาเร นโย.
มโนทฺวาเร ปน ภวงฺคมโนวิฺาณธาตุ อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุยา. อาวชฺชนมโนวิฺาณธาตุ จ ชวนมโนวิฺาณธาตุยา ปุริเมหิ ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. ธมฺมธาตุ ปน สตฺตนฺนมฺปิ วิฺาณธาตูนํ สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทีหิ พหุธา ปจฺจโย โหติ. จกฺขุธาตุอาทโย ปน เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจยาทีหิปิ ปจฺจยา โหนฺติ. จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนฺจ น เกวลํ จกฺขุรูปาทโย ปจฺจยา โหนฺติ, อถ โข อาโลกาทโยปิ. เตนาหุ ปุพฺพาจริยา –
‘‘จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเร ¶ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. โสตสทฺทวิวรมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ. ฆานคนฺธวายุมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ. ชิวฺหารสอาปมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ. กายโผฏฺพฺพปถวีมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ. ภวงฺคมนธมฺมมนสิกาเร ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณ’’นฺติ.
อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ปจฺจยปฺปเภโท ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส อาวิภวิสฺสตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยโตปิ เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโย.
๕๒๔. ทฏฺพฺพโตติ ทฏฺพฺพโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. สพฺพา เอว หิ สงฺขตธาตุโย ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโต ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺุโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต จ ทฏฺพฺพา.
วิเสสโต ปเนตฺถ เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา, ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ, สทฺโท วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ, มุขํ วิย รูปธาตุ, มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. อถ วา อุจฺฉุติลา วิย จกฺขุธาตุ, ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ, อุจฺฉุรสเตลานิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อธรารณี วิย จกฺขุธาตุ, อุตฺตรารณี วิย รูปธาตุ, อคฺคิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอส นโย โสตธาตุอาทีสุ.
มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิว จ ทฏฺพฺโพ. สฺาสงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺลสูลโยคาอาตุรา วิย, ปุถุชฺชนานํ วา สฺา อาสาทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย. อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหกโต วนมิโค วิย. สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนกปุริสา วิย. ชาติ ทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจรา วิย. สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย. รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุรจกฺกํ วิย ทฏฺพฺพํ. อสงฺขตา ปน ธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา? สพฺพานตฺถาวหสฺส ปฏิปกฺขภูตตฺตา.
มโนวิฺาณธาตุ ¶ อารมฺมเณสุ ววตฺถานาภาวโต อรฺมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขฬุงฺโก วิย, ยตฺถกามนิปาติโต เวหาสกฺขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทินานปฺปการกิเลสเวสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺพาติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
อายตนธาตุนิทฺเทโส นาม
ปนฺนรสโม ปริจฺเฉโท.