📜
๑๖. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส
อินฺทฺริยวิตฺถารกถา
๕๒๕. ธาตูนํ ¶ ¶ อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺานิ ปน อินฺทฺริยานีติ พาวีสตินฺทฺริยานิ – จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. ตตฺถ –
อตฺถโต ลกฺขณาทีหิ, กมโต จ วิชานิยา;
เภทาเภทา ตถา กิจฺจา, ภูมิโต จ วินิจฺฉยํ.
ตตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว จกฺขตีติ จกฺขูติอาทินา นเยน อตฺโถ ปกาสิโต. ปจฺฉิเมสุ ปน ตีสุ ปมํ ปุพฺพภาเค อนฺาตํ อมตํ ปทํ จตุสจฺจธมฺมํ วา ชานิสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ. ทุติยํ อาชานนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺินฺทฺริยํ. ตติยํ อฺาตาวิโน จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิตฺาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
โก ปน เนสํ อินฺทฺริยฏฺโ นามาติ? อินฺทลิงฺคฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทเทสิตฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺททิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทสิฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. อินฺทชุฏฺฏฺโ อินฺทฺริยฏฺโ. โส สพฺโพปิ อิธ ยถาโยคํ ยุชฺชติ. ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท. กุสลากุสลฺจ กมฺมํ, กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมสฺชนิตานิ ตาว อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลกมฺมํ ¶ อุลฺลิงฺเคนฺติ. เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา ยถาภูตโต ปกาสิตานิ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. เตเนว ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย กานิจิ ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนาปิ อินฺทฺริยานิ.
อปิจ ¶ อาธิปจฺจสงฺขาเตน อิสฺสริยฏฺเนาปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ. จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธํ อาธิปจฺจํ, ตสฺมึ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ. อยํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วินิจฺฉโย.
ลกฺขณาทีหีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาเนหิปิ จกฺขาทีนํ วินิจฺฉยํ วิชานิยาติ อตฺโถ. ตานิ จ เนสํ ลกฺขณาทีนิ ขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตาเนว. ปฺินฺทฺริยาทีนิ หิ จตฺตาริ อตฺถโต อโมโหเยว. เสสานิ ตตฺถ สรูเปเนว อาคตานิ.
๕๒๖. กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺาย อริยภูมิปฏิลาโภ โหตีติ อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทฺริยาทีนิ ปมํ เทสิตานิ. โส ปน อตฺตภาโว ยํ ธมฺมํ อุปาทาย อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา สงฺขํ คจฺฉติ, อยํ โสติ นิทสฺสนตฺถํ ตโต อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยฺจ. โส ทุวิโธปิ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธวุตฺตีติ าปนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ยาว ตสฺส ปวตฺติ, ตาว เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺติ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ าปนตฺถํ ตโต สุขินฺทฺริยาทีนิ. ตํนิโรธตฺถํ ปน เอเต ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทีนิ. อิมาย ปฏิปตฺติยา เอส ธมฺโม ปมํ อตฺตนิ ปาตุภวตีติ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสนตฺถํ ตโต อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. ตสฺเสว ผลตฺตา ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพโต จ ตโต อฺินฺทฺริยํ. ตโต ปรํ ภาวนาย อิมสฺส อธิคโม, อธิคเต จ ปน อิมสฺมึ นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ าปนตฺถํ อนฺเต ปรมสฺสาสภูตํ อฺาตาวินฺทฺริยํ เทสิตนฺติ อยเมตฺถ กโม.
เภทาเภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺเสว เจตฺถ เภโท. ตฺหิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. เสสานํ อเภโทติ เอวเมตฺถ เภทาเภทโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
๕๒๗. กิจฺจาติ ¶ กึ อินฺทฺริยานํ กิจฺจนฺติ เจ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส ตาว ‘‘จกฺขายตนํ จกฺขุวิฺาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วจนโต ยํ ตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพํ อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิภาเวน จกฺขุวิฺาณาทิธมฺมานํ ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ, อิทํ กิจฺจํ. เอวํ โสตฆานชิวฺหากายานํ. มนินฺทฺริยสฺส ปน ¶ สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน วสวตฺตาปนํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชาตธมฺมานุปาลนํ. อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานํ อิตฺถิปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปาการานุวิธานํ. สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสินฺทฺริยานํ สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปนํ. อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส สนฺตปณีตมชฺฌตฺตาการานุปาปนํ. สทฺธาทีนํ ปฏิปกฺขาภิภวนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺจ ปสนฺนาการาทิภาวสมฺปาปนํ. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สํโยชนตฺตยปฺปหานฺเจว สมฺปยุตฺตานฺจ ตปฺปหานาภิมุขภาวกรณํ. อฺินฺทฺริยสฺส กามราคพฺยาปาทาทิตนุกรณปฺปหานฺเจว สหชาตานฺจ อตฺตโน วสานุวตฺตาปนํ. อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สพฺพกิจฺเจสุ อุสฺสุกฺกปฺปหานฺเจว อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จ สมฺปยุตฺตานนฺติ เอวเมตฺถ กิจฺจโต วินิจฺฉยํ วิชานิยา.
๕๒๘. ภูมิโตติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายอิตฺถิปุริสสุขทุกฺขโทมนสฺสินฺทฺริยานิ เจตฺถ กามาวจราเนว. มนินฺทฺริยชีวิตินฺทฺริยอุเปกฺขินฺทฺริยานิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ จ จตุภูมิปริยาปนฺนานิ. โสมนสฺสินฺทฺริยํ กามาวจรรูปาวจรโลกุตฺตรวเสน ภูมิตฺตยปริยาปนฺนํ. อวสาเน ตีณิ โลกุตฺตราเนวาติ เอวเมตฺถ ภูมิโตปิ วินิจฺฉยํ วิชาเนยฺย. เอวํ หิ วิชานนฺโต –
สํเวคพหุโล ภิกฺขุ, ิโต อินฺทฺริยสํวเร;
อินฺทฺริยานิ ปริฺาย, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ.
อิทํ อินฺทฺริยานํ วิตฺถารกถามุขํ.
สจฺจวิตฺถารกถา
๕๒๙. ตทนนฺตรานิ ปน สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทโย ¶ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ. ตตฺถ –
วิภาคโต ¶ นิพฺพจน, ลกฺขณาทิปฺปเภทโต;
อตฺถตฺถุทฺธารโต เจว, อนูนาธิกโต ตถา.
กมโต ชาติอาทีนํ, นิจฺฉยา าณกิจฺจโต;
อนฺโตคธานํ ปเภทา, อุปมาโต จตุกฺกโต.
สฺุเตกวิธาทีหิ, สภาควิสภาคโต;
วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ, วิฺุนา สาสนกฺกเม.
ตตฺถ วิภาคโตติ ทุกฺขาทีนํ หิ จตฺตาโร จตฺตาโร อตฺถา วิภตฺตา ตถา อวิตถา อนฺถา, เย ทุกฺขาทีนิ อภิสเมนฺเตหิ อภิสเมตพฺพา. ยถาห – ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ, อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สํโยคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตุฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อธิปเตยฺยฏฺโ. อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๘). ตถา ‘‘ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ อภิสมยฏฺโ’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๑๑) เอวมาทิ. อิติ เอวํ วิภตฺตานํ จตุนฺนํ จตุนฺนํ อตฺถานํ วเสน ทุกฺขาทีนิ เวทิตพฺพานีติ. อยํ ตาเวตฺถ วิภาคโต วินิจฺฉโย.
๕๓๐. นิพฺพจนลกฺขณาทิปฺปเภทโตติ เอตฺถ ปน นิพฺพจนโต ตาว อิธ ทุ-อิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปฺปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํ-สทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ ‘‘ข’’นฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ ปมสจฺจํ กุจฺฉิตํ อเนกอุปทฺทวาธิฏฺานโต. ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
สํ-อิติ ¶ จ อยํ สทฺโท ‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๙๖; วิภ. ๑๙๙) สํโยคํ ทีเปติ. อุ-อิติ อยํ ‘‘อุปฺปนฺนํ อุทิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑; มหาว. ๘๔) อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท การณํ ทีเปติ. อิทฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา ทุกฺขสมุทยนฺติ วุจฺจติ.
ตติยสจฺจํ ¶ ปน ยสฺมา นิ-สทฺโท อภาวํ, โรธ-สทฺโท จ จารกํ ทีเปติ. ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสฺุตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ, ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ.
จตุตฺถสจฺจํ ปน ยสฺมา เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขภูตตฺตา, ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา. ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ วุจฺจติ.
๕๓๑. ยสฺมา ปเนตานิ พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺติ. ยถาห ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ…เป… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ. อปิจ อริยสฺส สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป… มนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘). อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห – ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อริโยติ วุจฺจตี’’ติ. อปิจ โข ปน อริยานิ สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิ. อริยานีติ ตถานิ อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๗) เอวเมตฺถ นิพฺพจนโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๒. กถํ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต? เอตฺถ หิ พาธนลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ, สนฺตาปนรสํ, ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวลกฺขณํ สมุทยสจฺจํ, อนุปจฺเฉทกรณรสํ, ปลิโพธปจฺจุปฏฺานํ. สนฺติลกฺขณํ ¶ นิโรธสจฺจํ, อจฺจุติรสํ, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. นิยฺยานลกฺขณํ มคฺคสจฺจํ, กิเลสปฺปหานรสํ, วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ. อปิจ ปวตฺติปวตฺตนนิวตฺตินิวตฺตนลกฺขณานิ ปฏิปาฏิยา. ตถา สงฺขตตณฺหา อสงฺขตทสฺสนลกฺขณานิ จาติ เอวเมตฺถ ลกฺขณาทิปฺปเภทโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๓. อตฺถตฺถุทฺธารโต ¶ เจวาติ เอตฺถ ปน อตฺถโต ตาว โก สจฺจฏฺโติ เจ? โย ปฺาจกฺขุนา อุปปริกฺขมานานํ มายาว วิปรีโต, มรีจิว วิสํวาทโก, ติตฺถิยานํ อตฺตาว อนุปลพฺภสภาโว จ น โหติ, อถ โข พาธนปฺปภวสนฺตินิยฺยานปฺปกาเรน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวน อริยาณสฺส โคจโร โหติเยว. เอส อคฺคิลกฺขณํ วิย, โลกปกติ วิย จ ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว สจฺจฏฺโติ เวทิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) วิตฺถาโร. อปิจ –
นาพาธกํ ยโต ทุกฺขํ, ทุกฺขา อฺํ น พาธกํ;
พาธกตฺตนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํ.
ตํ วินา นาฺโต ทุกฺขํ, น โหติ น จ ตํ ตโต;
ทุกฺขเหตุนิยาเมน, อิติ สจฺจํ วิสตฺติกา.
นาฺา นิพฺพานโต สนฺติ, สนฺตํ น จ น ตํ ยโต;
สนฺตภาวนิยาเมน, ตโต สจฺจมิทํ มตํ.
มคฺคา อฺํ น นิยฺยานํ, อนิยฺยาโน น จาปิ โส;
ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา, อิติ โส สจฺจสมฺมโต.
อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาส, ภูตภาวํ จตูสฺวปิ;
ทุกฺขาทีสฺววิเสเสน, สจฺจฏฺํ อาหุ ปณฺฑิตาติ.
เอวํ อตฺถโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๔. กถํ ¶ อตฺถุทฺธารโต? อิธายํ สจฺจ-สทฺโท อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. เสยฺยถิทํ – ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๒๔) วาจาสจฺเจ. ‘‘สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๑.๔๓๓) วิรติสจฺเจ. ‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา ปวาทิยาเส กุสลาวทานา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๑) ทิฏฺิสจฺเจ. ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติย’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๙๐) ปรมตฺถสจฺเจ นิพฺพาเน เจว มคฺเค จ. ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๒๑๖) อริยสจฺเจ. สฺวายมิธาปิ อริยสจฺเจ วตฺตตีติ เอวเมตฺถ อตฺถุทฺธารโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๕. อนูนาธิกโตติ ¶ กสฺมา ปน จตฺตาเรว อริยสจฺจานิ วุตฺตานิ อนูนานิ อนธิกานีติ เจ? อฺสฺสาสมฺภวโต อฺตรสฺส จ อปเนยฺยาภาวโต. น หิ เอเตหิ อฺํ อธิกํ วา, เอเตสํ วา เอกมฺปิ อปเนตพฺพํ สมฺโภติ. ยถาห – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. อหเมตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เปตฺวา อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติอาทิ. ยถา จาห – ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ, อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๖).
อปิจ ปวตฺติมาจิกฺขนฺโต ภควา สเหตุกํ อาจิกฺขิ, นิวตฺติฺจ สอุปายํ. อิติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตูนํ เอตปรมโต จตฺตาเรว วุตฺตานิ. ตถา ปริฺเยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพานํ, ตณฺหาวตฺถุตณฺหาตณฺหานิโรธตณฺหานิโรธุปายานํ, อาลยอาลยารามตาอาลยสมุคฺฆาตอาลยสมุคฺฆาตุปายานฺจ วเสนาปิ จตฺตาเรว วุตฺตานีติ เอวเมตฺถ อนูนาธิกโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๖. กมโตติ อยมฺปิ เทสนากฺกโมว. เอตฺถ จ โอฬาริกตฺตา, สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปมํ วุตฺตํ. ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ. เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ าปนตฺถํ ตโต นิโรธสจฺจํ. ตทธิคมุปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปมํ ทุกฺขมาห. ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ ¶ , น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ าปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยํ. ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ. ตโต นิโรธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ เอวเมตฺถ กมโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๓๗. ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาติ เย เต อริยสจฺจานิ นิทฺทิสนฺเตน ภควตา ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ ¶ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขนิทฺเทเส ทฺวาทส ธมฺมา, ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา’’ติ (วิภ. ๒๐๓) สมุทยนิทฺเทเส ติวิธา ตณฺหา, ‘‘โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ (วิภ. ๒๐๔) เอวํ นิโรธนิทฺเทเส อตฺถโต เอกเมว นิพฺพานํ, ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินีปฏิปทา อริยสจฺจํ, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. ๒๐๕) เอวํ มคฺคนิทฺเทเส อฏฺ ธมฺมาติ อิติ จตุนฺนํ สจฺจานํ นิทฺเทเส ชาติอาทโย ธมฺมา วุตฺตา, เตสํ ชาติอาทีนํ นิจฺฉยาปิ เอตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ทุกฺขนิทฺเทสกถา
ชาตินิทฺเทโส
เสยฺยถิทํ, อยฺหิ ชาติ-สทฺโท อเนกตฺโถ. ตถา เหส ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๔๔; ปารา. ๑๒) เอตฺถ ภเว อาคโต. ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑) เอตฺถ นิกาเย. ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ สงฺขตลกฺขเณ. ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปมํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ปมํ วิฺาณํ ปาตุภูตํ, ตทุปาทาย สาวสฺส ชาตี’’ติ (มหาว. ๑๒๔) เอตฺถ ปฏิสนฺธิยํ. ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๐๗) เอตฺถ ปสูติยํ. ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๓๑) เอตฺถ กุเล. ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๕๑) เอตฺถ อริยสีเล.
๕๓๘. สฺวายมิธ ¶ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมนํ, ตาว ปวตฺเตสุ ขนฺเธสุ. อิตเรสํ ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววาติ ทฏฺพฺโพ. อยมฺปิ จ ปริยายกถาว. นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาติ นาม.
สา ¶ ปเนสา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา, นิยฺยาตนรสา, อตีตภวโต อิธ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺานา, ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺานา วา.
๕๓๙. กสฺมา ปเนสา ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ หิ ทุกฺขานิ. เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ, ปริยายทุกฺขํ, นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนาสภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
สุขา เวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ.
อุเปกฺขา เวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ. กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
ทฺวตฺตึสกมฺมการณาทิสมุฏฺาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ นาม. ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติ.
เปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺรายํ ¶ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๔๖ อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา.
๕๔๐. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ – อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเรนานากุณปคนฺธปริภาวิตปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิฺชนปสารณาทิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภตีติ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ¶ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธูนนนิทฺธูนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุภวติ, ยฺจ มาตุ สีตูทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย, อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺิสมฺปริกิณฺโณ วิย, โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปฏิจฺฉกาทิกมฺมการณปตฺโต วิย ติพฺพํ ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน โยนิมุเขน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคหณนหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล ¶ สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ.
ยํ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส, โกธวเสน อภฺุชนฺตสฺส, อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ. ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขนฺติ.
อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ.
ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต,
ตตฺตคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;
ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺํ,
อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตึ.
ทุกฺขํ ¶ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท-
ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;
ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ,
วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-
วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;
ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ,
ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห.
ติพฺพนฺธกาเร ¶ จ อสยฺหสีเต,
โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;
น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ,
ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
ยฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ,
สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมฺจ;
ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ,
ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยฺหิ ทุกฺขา.
กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิฺจิ,
อตฺถีธ กิฺจิทปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;
เนวตฺถิ ชาติวิรเหน ยโต มเหสิ,
ทุกฺขาติ สพฺพปมํ อิมมาห ชาตินฺติ.
อยํ ตาว ชาติยํ วินิจฺฉโย.
ชรานิทฺเทโส
๕๔๒. ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา ชรา ขนฺธปริปากลกฺขณา, มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺานา. ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ ¶ . ยํ หิ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาวอินฺทฺริยวิการวิรูปตาโยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘องฺคานํ สิถิลีภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;
โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโต.
‘‘วิปฺปวาสา ¶ สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;
อปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา.
‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;
สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติ.
อยํ ชรายํ วินิจฺฉโย.
มรณนิทฺเทโส
๕๔๓. มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑). เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. ๕๘๑). ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปฺุกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ตยิทํ จุติลกฺขณํ, วิโยครสํ, คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;
ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;
มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโต.
สพฺเพสฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;
วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ.
อสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;
มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติ.
อยํ มรเณ วินิจฺฉโย.
โสกาทินิทฺเทสา
๕๔๔. โสกาทีสุ ¶ ¶ โสโก นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส จิตฺตสนฺตาโป. โส กิฺจาปิ อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ. เอวํ สนฺเตปิ อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ, เจตโส ปริชฺฌาปนรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน ทุกฺขทุกฺขโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘สตฺตานํ หทยํ โสโก, วิสสลฺลํว ตุชฺชติ;
อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสํว ทหเต ปุน.
‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิ-ชรามรณเภทนํ;
ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี’’ติ.
อยํ โสเก วินิจฺฉโย.
ปริเทโว
๕๔๕. ปริเทโว นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส วจีปลาโป. โส ลาลปฺปนลกฺขโณ, คุณโทสกิตฺตนรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน,
กณฺโฏฺตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;
ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ,
ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา’’ติ.
อยํ ปริเทเว วินิจฺฉโย.
ทุกฺขํ
๕๔๖. ทุกฺขํ ¶ นาม กายิกํ ทุกฺขํ, ตํ กายปีฬนลกฺขณํ, ทุปฺปฺานํ โทมนสฺสกรณรสํ, กายิกาพาธปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขฺจ มานสํ ภิยฺโย;
ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติ.
อยํ ทุกฺเข วินิจฺฉโย.
โทมนสฺสํ
๕๔๗. โทมนสฺสํ ¶ นาม มานสํ ทุกฺขํ. ตํ จิตฺตปีฬนลกฺขณํ, มโนวิฆาตรสํ, มานสพฺยาธิปจฺจุปฏฺานํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ปฏิปิสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, อุทฺธํปาทํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺตีติ ตํ นานปฺปการกํ ทุกฺขมนุภวนฺติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;
ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสํ, วิโทมนสฺสา ตโต อาหู’’ติ.
อยํ โทมนสฺเส วินิจฺฉโย.
อุปายาโส
๕๔๘. อุปายาโส นาม าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยว. สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเก. โส จิตฺตปริทหนลกฺขโณ, นิตฺถุนนรโส ¶ , วิสาทปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘จิตฺตสฺส จ ปริทหนา, กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ;
ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต’’ติ.
อยํ อุปายาเส วินิจฺฉโย.
เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก. ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหินิกฺขมนํ วิย ปริเทโว. พหินิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุํ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺพฺโพ.
อปฺปิยสมฺปโยโค
๕๔๙. อปฺปิยสมฺปโยโค นาม อมนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ สโมธานํ. โส อนิฏฺสโมธานลกฺขโณ, จิตฺตวิฆาตกรณรโส, อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน ทุกฺขวตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ทิสฺวาว ¶ อปฺปิเย ทุกฺขํ, ปมํ โหติ เจตสิ;
ตทุปกฺกมสมฺภูต-มถกาเย ยโต อิธ.
‘‘ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ, วตฺถุโต โส มเหสินา;
ทุกฺโข วุตฺโตติ วิฺเยฺโย, อปฺปิเยหิ สมาคโม’’ติ.
อยํ อปฺปิยสมฺปโยเค วินิจฺฉโย.
ปิยวิปฺปโยโค
๕๕๐. ปิยวิปฺปโยโค นาม มนาเปหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วินาภาโว. โส อิฏฺวตฺถุวิโยคลกฺขโณ ¶ , โสกุปฺปาทนรโส, พฺยสนปจฺจุปฏฺาโน. ทุกฺโข ปน โสกทุกฺขสฺส วตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘าติธนาทิวิโยคา,
โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชนฺติ;
พาลา ยโต ตโต ยํ,
ทุกฺโขติ มโต ปิยวิปฺปโยโค’’ติ.
อยํ ปิยวิปฺปโยเค วินิจฺฉโย.
อิจฺฉิตาลาโภ
๕๕๑. ยมฺปิจฺฉํ น ลภตีติ เอตฺถ ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสามา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๙๘; วิภ. ๒๐๑) อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺขนฺติ วุตฺตา. สา อลพฺภเนยฺยวตฺถุอิจฺฉนลกฺขณา, ตปฺปริเยสนรสา, เตสํ อปฺปตฺติปจฺจุปฏฺานา. ทุกฺขา ปน ทุกฺขวตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ, ตสฺส ตสฺส อลาภโต;
ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ, สตฺตานํ อิธ ชายติ.
‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ, ปตฺถนา ตสฺส การณํ;
ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ, อิจฺฉิตาลาภมพฺรวี’’ติ.
อยํ อิจฺฉิตาลาเภ วินิจฺฉโย.
ปฺจุปาทานกฺขนฺธา
๕๕๒. สํขิตฺเตน ¶ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาติ เอตฺถ ปน –
ชาติปฺปภุติกํ ¶ ทุกฺขํ, ยํ วุตฺตมิธ ตาทินา;
อวุตฺตํ ยฺจ ตํ สพฺพํ, วินา เอเต น วิชฺชติ.
ยสฺมา ตสฺมา อุปาทาน-กฺขนฺธา สงฺเขปโต อิเม;
ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต-เทสเกน มเหสินา.
ตถา หิ อินฺธนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปํ วิย ฑํสมกสาทโย, เขตฺตมิว ลายกา, คามํ วิย คามฆาตกา อุปาทานกฺขนฺธปฺจกเมว ชาติอาทโย นานปฺปกาเรหิ วิพาเธนฺตา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ, ปุปฺผผลปลฺลวานิ วิย รุกฺเขสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ. อุปาทานกฺขนฺธานฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ, มชฺเฌทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตน ปริฑยฺหนทุกฺขํ โสโก, ตทสหนโต ลาลปฺปนทุกฺขํ ปริเทโว, ตโต ธาตุกฺโขภสงฺขาตอนิฏฺโผฏฺพฺพสมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํ, เตน พาธิยมานานํ ปุถุชฺชนานํ ตตฺถ ปฏิฆุปฺปตฺติโต เจโตพาธนทุกฺขํ โทมนสฺสํ, โสกาทิวุทฺธิยา ชนิตวิสาทานํ อนุตฺถุนนทุกฺขํ อุปายาโส, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานํ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ. ยเทตํ เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิปิ กปฺเปหิ น สกฺกา อเสสโต วตฺตุํ, ตสฺมา ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สํขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ ภควา อโวจาติ. อยํ อุปาทานกฺขนฺเธสุ วินิจฺฉโย.
อยํ ตาว ทุกฺขนิทฺเทเส นโย.
สมุทยนิทฺเทสกถา
๕๕๓. สมุทยนิทฺเทเส ปน ยายํ ตณฺหาติ ยา อยํ ตณฺหา. โปโนพฺภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุโนพฺภโว, ปุโนพฺภโว สีลเมติสฺสาติ ¶ โปโนพฺภวิกา. นนฺทีราเคน สหคตาติ นนฺทีราคสหคตา, นนฺทีราเคน สทฺธึ อตฺถโต เอกตฺตเมว คตาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺร ตตฺราภินนฺทินีติ ยตฺร ยตฺร อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ตตฺร ตตฺราภินนฺทินี. เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต ¶ , ตสฺส สา กตมาติ เจติ อตฺโถ. กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ อิมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส อาวิภวิสฺสนฺติ. อิธ ปนายํ ติวิธาปิ ทุกฺขสจฺจสฺส นิพฺพตฺตกฏฺเน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
อยํ สมุทยนิทฺเทเส นโย.
นิโรธนิทฺเทสกถา
๕๕๔. ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส โย ตสฺสาเยว ตณฺหายาติอาทินา นเยน สมุทยนิโรโธ วุตฺโต, โส กสฺมาติ เจ? สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ. สมุทยนิโรเธน หิ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, น อฺถา. เตนาห –
‘‘ยถาปิ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห,
ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเทว รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต,
นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๓๘);
อิติ ยสฺมา สมุทยนิโรเธเนว ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ภควา ทุกฺขนิโรธํ เทเสนฺโต สมุทยนิโรเธเนว เทเสสิ. สีหสมานวุตฺติโน หิ ตถาคตา. เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธฺจ เทเสนฺตา เหตุมฺหิ ปฏิปชฺชนฺติ, น ผเล. สุวานวุตฺติโน ปน ติตฺถิยา. เต ทุกฺขํ นิโรเธนฺตา ทุกฺขนิโรธฺจ เทเสนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคเทสนาทีหิ ผเล ปฏิปชฺชนฺติ, น เหตุมฺหีติ. เอวํ ตาว ทุกฺขนิโรธสฺส สมุทยนิโรธวเสน เทสนาย ปโยชนํ เวทิตพฺพํ.
๕๕๕. อยํ ปนตฺโถ – ตสฺสาเยว ตณฺหายาติ ตสฺสา ‘‘โปโนพฺภวิกา’’ติ วตฺวา กามตณฺหาทิวเสน วิภตฺตตณฺหาย. วิราโค วุจฺจติ มคฺโค. ‘‘วิราคา วิมุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๕; สํ. นิ. ๓.๑๔) หิ วุตฺตํ. วิราเคน นิโรโธ วิราคนิโรโธ. อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราคนิโรโธ อเสสวิราคนิโรโธ. อถ วา วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ, ตสฺมา อเสโส ¶ วิราโค อเสโส นิโรโธติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา ทฏฺพฺพา. อตฺถโต ปน สพฺพาเนว ¶ เอตานิ นิพฺพานสฺส เววจนานิ. ปรมตฺถโต หิ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ นิพฺพานํ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺม ตณฺหา วิรชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, ตสฺมา วิราโคติ จ นิโรโธติ จ วุจฺจติ. ยสฺมา จ ตเทว อาคมฺม ตสฺสา จาคาทโย โหนฺติ, กามคุณาลเยสุ เจตฺถ เอโกปิ อาลโย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย’’ติ วุจฺจติ.
๕๕๖. ตยิทํ สนฺติลกฺขณํ, อจฺจุติรสํ, อสฺสาสกรณรสํ วา, อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ, นิปฺปปฺจปจฺจุปฏฺานํ วา.
นิพฺพานกถา
๕๕๗. นตฺเถว นิพฺพานํ, สสวิสาณํ วิย อนุปลพฺภนียโตติ เจ? น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโต. อุปลพฺภติ หิ ตํ ตทนุรูปปฏิปตฺติสงฺขาเตน อุปาเยน, เจโตปริยาเณน ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ วิย, ตสฺมา ‘‘อนุปลพฺภนียโต นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ. น หิ ‘‘ยํ พาลปุถุชฺชนา น อุปลภนฺติ, ตํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํ.
๕๕๘. อปิจ นิพฺพานํ นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, กสฺมา? ปฏิปตฺติยา วฺฌภาวาปชฺชนโต. อสติ หิ นิพฺพาเน สมฺมาทิฏฺิปุเรชวาย สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคหาย สมฺมาปฏิปตฺติยา วฺฌภาโว อาปชฺชติ. น จายํ วฺฌา, นิพฺพานปาปนโตติ. น ปฏิปตฺติยา วฺฌภาวาปตฺติ, อภาวปาปกตฺตาติ เจ. น, อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปตฺติยา อภาวโต. วตฺตมานานมฺปิ อภาโว นิพฺพานนฺติ เจ. น, เตสํ อภาวาสมฺภวโต, อภาเว จ อวตฺตมานภาวาปชฺชนโต, วตฺตมานกฺขนฺธนิสฺสิตมคฺคกฺขเณ จ โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุปฺปตฺติยา อภาวโทสโต. ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา น โทโสติ เจ. น, อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาวาปชฺชนโต. เอวฺหิ สติ อริยมคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ กิเลสา น สนฺตีติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกภาโว อาปชฺชติ. ตสฺมา อการณเมตํ.
๕๕๙. ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๔.๓๑๕) ‘‘ขโย นิพฺพาน’’นฺติ เจ. น, อรหตฺตสฺสาปิ ขยมตฺตาปชฺชนโต. ตมฺปิ หิ ¶ ‘‘โย โข, อาวุโส ¶ , ราคกฺขโย’’ติอาทินา (ส. นิ. ๔.๓๑๕) นเยน นิทฺทิฏฺํ. กิฺจ ภิยฺโย นิพฺพานสฺส อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโต. เอวฺหิ สติ นิพฺพานํ อิตฺตรกาลํ, สงฺขตลกฺขณํ, สมฺมาวายามนิรเปกฺขาธิคมนียภาวฺจ อาปชฺชติ. สงฺขตลกฺขณตฺตาเยว จ สงฺขตปริยาปนฺนํ, สงฺขตปริยาปนฺนตฺตา ราคาทีหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตํ, อาทิตฺตตฺตา ทุกฺขฺจาติปิ อาปชฺชติ. ยสฺมา ขยา ปฏฺาย น ภิยฺโย ปวตฺติ นาม โหติ, ตสฺส นิพฺพานภาวโต น โทโสติ เจ. น, ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโต. ภาเวปิ จสฺส วุตฺตปฺปการโทสานติวตฺตนโต, อริยมคฺคสฺส จ นิพฺพานภาวาปชฺชนโต. อริยมคฺโค หิ โทเส ขีเณติ, ตสฺมา ขโยติ วุจฺจติ. ตโต จ ปฏฺาย น ภิยฺโย โทสานํ ปวตฺตีติ.
อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺส ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตา, ยสฺส อุปนิสฺสโย โหติ ตทุปจาเรน ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. สรูเปเนว กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ. อติสุขุมตฺตา. อติสุขุมตา จสฺส ภควโต อปฺโปสุกฺกภาวาวหนโต, อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพโต จ สิทฺธาติ.
๕๖๐. ตยิทํ มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณํ, ปุริมโกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ. มคฺคภาเว ภาวโต น อปฺปภวนฺติ เจ. น, มคฺเคน อนุปฺปาทนียโต. ปตฺตพฺพเมว เหตํ มคฺเคน, น อุปฺปาเทตพฺพํ. ตสฺมา อปฺปภวเมว. อปฺปภวตฺตา อชรามรณํ. ปภวชรามรณานํ อภาวโต นิจฺจํ.
นิพฺพานสฺเสว อณุอาทีนมฺปิ นิจฺจภาวาปตฺตีติ เจ. น, เหตุโน อภาวา. นิพฺพานสฺส นิจฺจตฺตา เต นิจฺจาติ เจ. น, เหตุลกฺขณสฺส อนุปปตฺติโต. นิจฺจา อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต นิพฺพานํ วิยาติ เจ. น, อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตา.
๕๖๑. ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโต ปน อิทเมว นิจฺจํ, รูปสภาวาติกฺกมโต อรูปํ. พุทฺธาทีนํ นิฏฺาย วิเสสาภาวโต เอกาว นิฏฺา. เยน ภาวนาย ปตฺตํ, ตสฺส กิเลสวูปสมํ, อุปาทิเสสฺจ อุปาทาย ปฺาปนียตฺตา สห อุปาทิเสเสน ปฺาปิยตีติ สอุปาทิเสสํ. โย จสฺส สมุทยปฺปหาเนน อุปหตายติกมฺมผลสฺส จริมจิตฺตโต จ อุทฺธํ ปวตฺติขนฺธานํ อนุปฺปาทนโต, อุปฺปนฺนานฺจ อนฺตรธานโต อุปาทิเสสาภาโว ¶ , ตํ อุปาทาย ปฺาปนียโต นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสํ.
อสิถิลปรกฺกมสิทฺเธน ¶ าณวิเสเสน อธิคมนียโต, สพฺพฺุวจนโต จ ปรมตฺเถน สภาวโต นิพฺพานํ นาวิชฺชมานํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ.
อิทํ ทุกฺขนิโรธนิทฺเทเส วินิจฺฉยกถามุขํ.
มคฺคนิทฺเทสกถา
๕๖๒. ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส วุตฺตา ปน อฏฺ ธมฺมา กามํ ขนฺธนิทฺเทเสปิ อตฺถโต ปกาสิตาเยว, อิธ ปน เนสํ เอกกฺขเณ ปวตฺตมานานํ วิเสสาวโพธนตฺถํ วทาม. สงฺเขปโต หิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน นิพฺพานารมฺมณํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกํ ปฺาจกฺขุ สมฺมาทิฏฺิ. สา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณา, ธาตุปฺปกาสนรสา, อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺานา. ตถา สมฺปนฺนทิฏฺิโน ตํสมฺปยุตฺตํ มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกํ เจตโส นิพฺพานปทาภินิโรปนํ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส สมฺมา จิตฺตาภินิโรปนลกฺขโณ, อปฺปนารโส, มิจฺฉาสงฺกปฺปปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน.
ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จ ตํสมฺปยุตฺตาว วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกา มิจฺฉาวาจาย วิรติ สมฺมาวาจา นาม. สา ปริคฺคหลกฺขณา, วิรมณรสา, มิจฺฉาวาจาปฺปหานปจฺจุปฏฺานา. ตถา วิรมโต ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉากมฺมนฺตสมุจฺเฉทิกา ปาณาติปาตาทิวิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. โส สมุฏฺาปนลกฺขโณ, วิรมณรโส, มิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน. ยา ปนสฺส เตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตานํ วิสุทฺธิภูตา ตํสมฺปยุตฺตาว กุหนาทิอุปจฺเฉทิกา มิจฺฉาชีววิรติ, โส สมฺมาอาชีโว นาม. โส โวทานลกฺขโณ, ายาชีวปวตฺติรโส, มิจฺฉาชีวปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน.
อถสฺส โย ตสฺสา สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวสงฺขาตาย สีลภูมิยํ ปติฏฺิตสฺส ตทนุรูโป ตํสมฺปยุตฺโตว โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วีริยารมฺโภ, เอส สมฺมาวายาโม นาม. โส ปคฺคหลกฺขโณ, อนุปฺปนฺนอกุสลานุปฺปาทนาทิรโส, มิจฺฉาวายามปฺปหานปจฺจุปฏฺาโน. ตสฺเสวํ วายมโต ตํสมฺปยุตฺโตว มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน เจตโส อสมฺโมโส ¶ สมฺมาสติ นาม. สา อุปฏฺานลกฺขณา, อสมฺมุสฺสนรสา, มิจฺฉาสติปฺปหานปจฺจุปฏฺานา. เอวํ อนุตฺตราย สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺส ¶ ตํสมฺปยุตฺตาว มิจฺฉาสมาธิวิทฺธํสิกา จิตฺเตกคฺคตา สมฺมาสมาธิ นาม. โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, สมาธานรโส, มิจฺฉาสมาธิปฺปหานปจฺจุปฏฺาโนติ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส นโย. เอวเมตฺถ ชาติอาทีนํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๓. าณกิจฺจโตติ สจฺจาณสฺส กิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ทุวิธํ หิ สจฺจาณํ – อนุโพธาณํ ปฏิเวธาณฺจ. ตตฺถ อนุโพธาณํ โลกิยํ อนุสฺสวาทิวเสน นิโรเธ มคฺเค จ ปวตฺตติ. ปฏิเวธาณํ โลกุตฺตรํ นิโรธมารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจโต จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ยถาห – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) สพฺพํ วตฺตพฺพํ. ตํ ปนสฺส กิจฺจํ าณทสฺสนวิสุทฺธิยํ อาวิภวิสฺสติ.
ยํ ปเนตํ โลกิยํ, ตตฺถ ทุกฺขาณํ ปริยุฏฺานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ สกฺกายทิฏฺึ นิวตฺเตติ. สมุทยาณํ อุจฺเฉททิฏฺึ. นิโรธาณํ สสฺสตทิฏฺึ. มคฺคาณํ อกิริยทิฏฺึ. ทุกฺขาณํ วา ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิเตสุ ขนฺเธสุ ธุวสุภสุขตฺตภาวสฺาสงฺขาตํ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ. สมุทยาณํ อิสฺสรปธานกาลสภาวาทีหิ โลโก ปวตฺตตีติ อการเณ การณาภิมานปฺปวตฺตํ เหตุมฺหิ วิปฺปฏิปตฺตึ. นิโรธาณํ อรูปโลกโลกถูปิกาทีสุ อปวคฺคคาหภูตํ นิโรเธ วิปฺปฏิปตฺตึ. มคฺคาณํ กามสุขลฺลิกอตฺตกิลมถานุโยคปฺปเภเท อวิสุทฺธิมคฺเค วิสุทฺธิมคฺคคาหวเสน ปวตฺตํ อุปาเย วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘โลเก โลกปฺปภเว, โลกตฺถคเม สิเว จ ตทุปาเย;
สมฺมุยฺหติ ตาว นโร, น วิชานาติ ยาว สจฺจานี’’ติ.
เอวเมตฺถ าณกิจฺจโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๔. อนฺโตคธานํ ปเภทาติ ทุกฺขสจฺจสฺมึ หิ เปตฺวา ตณฺหฺเจว อนาสวธมฺเม จ เสสา สพฺพธมฺมา อนฺโตคธา. สมุทยสจฺเจ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ. นิโรธสจฺจํ อสมฺมิสฺสํ. มคฺคสจฺเจ สมฺมาทิฏฺิมุเขน วีมํสิทฺธิปาทปฺินฺทฺริยปฺาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสงฺกปฺปาปเทเสน ตโย ¶ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย. สมฺมาวาจาปเทเสน จตฺตาริ วจีสุจริตานิ ¶ . สมฺมากมฺมนฺตาปเทเสน ตีณิ กายสุจริตานิ. สมฺมาชีวมุเขน อปฺปิจฺฉตา สนฺตุฏฺิตา จ. สพฺเพสํเยว วา เอเตสํ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ อริยกนฺตสีลตฺตา อริยกนฺตสีลสฺส จ สทฺธาหตฺเถน ปฏิคฺคเหตพฺพตฺตา เตสํ อตฺถิตาย อตฺถิภาวโต สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทา. สมฺมาวายามาปเทเสน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยินฺทฺริยวีริยพลวีริยสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสติอปเทเสน จตุพฺพิธสติปฏฺานสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคานิ. สมฺมาสมาธิอปเทเสน สวิตกฺกสวิจาราทโย ตโย สมาธี จิตฺตสมาธิ สมาธินฺทฺริยสมาธิพลปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานิ อนฺโตคธานีติ เอวเมตฺถ อนฺโตคธานํ ปเภทโตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๕. อุปมาโตติ ภาโร วิย หิ ทุกฺขสจฺจํ ทฏฺพฺพํ, ภาราทานมิว สมุทยสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนมิว นิโรธสจฺจํ, ภารนิกฺเขปนุปาโย วิย มคฺคสจฺจํ. โรโค วิย จ ทุกฺขสจฺจํ, โรคนิทานมิว สมุทยสจฺจํ, โรควูปสโม วิย นิโรธสจฺจํ, เภสชฺชมิว มคฺคสจฺจํ. ทุพฺภิกฺขมิว วา ทุกฺขสจฺจํ, ทุพฺพุฏฺิ วิย สมุทยสจฺจํ, สุภิกฺขมิว นิโรธสจฺจํ, สุวุฏฺิ วิย มคฺคสจฺจํ. อปิจ เวรี-เวรมูล-เวรสมุคฺฆาต-เวรสมุคฺฆาตุปาเยหิ, วิสรุกฺข-รุกฺขมูล-มูลุปจฺเฉท-ตทุปจฺเฉทุปาเยหิ, ภย-ภยมูล-นิพฺภย-ตทธิคมุปาเยหิ, โอริมตีร-มโหฆปาริมตีร-ตํสมฺปาปกวายาเมหิ จ โยเชตฺวาเปตานิ อุปมาโต เวทิตพฺพานีติ เอวเมตฺถ อุปมาโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๖. จตุกฺกโตติ อตฺถิ เจตฺถ ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ น ทุกฺขํ, อตฺถิ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ, อตฺถิ เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ. เอส นโย สมุทยาทีสุ. ตตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามฺผลานิ จ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํ. นิโรโธ อริยสจฺจํ, น ทุกฺขํ. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา ทุกฺขํ อนิจฺจโต, น ปน ยสฺส ปริฺาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน. สพฺพากาเรน ปน อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ อฺตฺร ตณฺหาย. มคฺคสมฺปยุตฺตา ธมฺมา สามฺผลานิ จ ยสฺส ปริฺตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว ทุกฺขํ น อริยสจฺจํ. เอวํ สมุทยาทีสุปิ ยถาโยคํ โยเชตฺวา จตุกฺกโตเปตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๗. สฺุเตกวิธาทีหีติเอตฺถ ¶ ¶ สฺุโต ตาว ปรมตฺเถน หิ สพฺพาเนว สจฺจานิ เวทกการกนิพฺพุตคมกาภาวโต สฺุานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ทุกฺขเมว หิ, น โกจิ ทุกฺขิโต;
การโก น, กิริยาว วิชฺชติ.
อตฺถิ นิพฺพุติ, น นิพฺพุโต ปุมา;
มคฺคมตฺถิ, คมโก น วิชฺชตี’’ติ.
อถ วา,
ธุวสุภสุขตฺตสฺุํ, ปุริมทฺวยมตฺตสฺุมมตปทํ;
ธุวสุขอตฺตวิรหิโต, มคฺโคอิติ สฺุตา เตสุ.
นิโรธสฺุานิ วา ตีณิ, นิโรโธ จ เสสตฺตยสฺุโ. ผลสฺุโ วา เอตฺถ เหตุ สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต, มคฺเค จ นิโรธสฺส, น ผเลน สคพฺโภ ปกติวาทีนํ ปกติ วิย. เหตุสฺฺุจ ผลํ ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา, น เหตุสมเวตํ เหตุผลํ สมวายวาทีนํ ทฺวิอณุกาทิ วิย. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘ตยมิธ นิโรธสฺุํ, ตเยน เตนาปิ นิพฺพุติ สฺุา;
สฺุโ ผเลน เหตุ, ผลมฺปิ ตํเหตุนา สฺุ’’นฺติ.
เอวํ ตาว สฺุโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถา
๕๖๘. เอกวิธาทีหีติ สพฺพเมว เจตฺถ ทุกฺขํ เอกวิธํ ปวตฺติภาวโต. ทุวิธํ นามรูปโต. ติวิธํ กามรูปารูปูปปตฺติภวเภทโต. จตุพฺพิธํ จตุอาหารเภทโต. ปฺจวิธํ ปฺจุปาทานกฺขนฺธเภทโต.
สมุทโยปิ ¶ เอกวิโธ ปวตฺตกภาวโต. ทุวิโธ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตาสมฺปยุตฺตโต. ติวิโธ กามภววิภวตณฺหาเภทโต. จตุพฺพิโธ จตุมคฺคปฺปเหยฺยโต. ปฺจวิโธ รูปาภินนฺทนาทิเภทโต. ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายเภทโต.
นิโรโธปิ ¶ เอกวิโธ อสงฺขตธาตุภาวโต. ปริยาเยน ปน ทุวิโธ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสเภทโต. ติวิโธ ภวตฺตยวูปสมโต. จตุพฺพิโธ จตุมคฺคาธิคมนียโต. ปฺจวิโธ ปฺจาภินนฺทนวูปสมโต. ฉพฺพิโธ ฉตณฺหากายกฺขยเภทโต.
มคฺโคปิ เอกวิโธ ภาเวตพฺพโต. ทุวิโธ สมถวิปสฺสนาเภทโต, ทสฺสนภาวนาเภทโต วา. ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต. อยฺหิ สปฺปเทสตฺตา นครํ วิย รชฺเชน นิปฺปเทเสหิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโต. ยถาห –
‘‘น โข, อาวุโส วิสาข, อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน ตโย ขนฺธา สงฺคหิตา, ตีหิ จ โข, อาวุโส วิสาข, ขนฺเธหิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต. ยา จาวุโส วิสาข, สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. โย จ สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา. ยา จ สมฺมาทิฏฺิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๒).
เอตฺถ หิ สมฺมาวาจาทโย ตโย สีลเมว, ตสฺมา เต สชาติโต สีลกฺขนฺเธน สงฺคหิตา. กิฺจาปิ หิ ปาฬิยํ สีลกฺขนฺเธติ ภุมฺเมน นิทฺเทโส กโต, อตฺโถ ปน กรณวเสเนว เวทิตพฺโพ. สมฺมาวายามาทีสุ ปน ตีสุ สมาธิ อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, วีริเย ปน ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร หุตฺวา สกฺโกติ.
ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามาติ อุยฺยานํ ปวิฏฺเสุ ตีสุ สหาเยสุ เอโก สุปุปฺผิตํ จมฺปกรุกฺขํ ทิสฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา คเหตุมฺปิ น สกฺกุเณยฺย. อถสฺส ทุติโย โอนมิตฺวา ¶ ปิฏฺึ ทเทยฺย, โส ตสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวาปิ กมฺปมาโน คเหตุํ น สกฺกุเณยฺย. อถสฺส อิตโร อํสกูฏํ อุปนาเมยฺย. โส เอกสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ ยถารุจิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปิฬนฺธิตฺวา นกฺขตฺตํ กีเฬยฺย. เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
เอกโต ¶ อุยฺยานํ ปวิฏฺา ตโย สหายา วิย หิ เอกโต ชาตา สมฺมาวายามาทโย ตโย ธมฺมา. สุปุปฺผิตจมฺปโก วิย อารมฺมณํ. หตฺถํ อุกฺขิปิตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺโกนฺโต วิย อตฺตโน ธมฺมตาย อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ. ปิฏฺึ ทตฺวา โอนตสหาโย วิย วายาโม. อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ. ยถา เตสุ เอกสฺส ปิฏฺิยํ ตฺวา เอกสฺส อํสกูฏํ โอลุพฺภ อิตโร ยถารุจิ ปุปฺผํ คเหตุํ สกฺโกติ, เอวเมว วีริเย ปคฺคหกิจฺจํ สาเธนฺเต สติยา จ อปิลาปนกิจฺจํ สาเธนฺติยา ลทฺธุปกาโร สมาธิ สกฺโกติ อารมฺมเณ เอกคฺคภาเวน อปฺเปตุํ. ตสฺมา สมาธิเยเวตฺถ สชาติโต สมาธิกฺขนฺเธน สงฺคหิโต, วายามสติโย ปน กิริยโต สงฺคหิตา โหนฺติ.
สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺเปสุปิ ปฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ. วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต สกฺโกติ. กถํ? ยถา หิ เหรฺิโก กหาปณํ หตฺเถ เปตฺวา สพฺพภาเคสุ โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติ. องฺคุลิปพฺเพหิ ปน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ สกฺโกติ, เอวเมว น ปฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ. อภินิโรปนลกฺขเณน ปน อาหนนปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทายาทาย ทินฺนเมว นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา อิธาปิ สมฺมาทิฏฺิเยว สชาติโต ปฺากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, สมฺมาสงฺกปฺโป ปน กิริยวเสน สงฺคหิโต โหติ.
อิติ อิเมหิ ตีหิ ขนฺเธหิ มคฺโค สงฺคหํ คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ติวิโธ ขนฺธตฺตยเภทโต’’ติ. จตุพฺพิโธ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสเนว.
อปิจ สพฺพาเนว สจฺจานิ เอกวิธานิ อวิตถตฺตา, อภิฺเยฺยตฺตา วา. ทุวิธานิ โลกิยโลกุตฺตรโต, สงฺขตาสงฺขตโต วา. ติวิธานิ ทสฺสน-ภาวนาหิ ปหาตพฺพโต, อปฺปหาตพฺพโต จ. จตุพฺพิธานิ ปริฺเยฺยาทิเภทโตติ เอวเมตฺถ เอกวิธาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๕๖๙. สภาควิสภาคโตติ ¶ ¶ สพฺพาเนว สจฺจานิ อฺมฺํ สภาคานิ อวิตถโต อตฺตสฺุโต ทุกฺกรปฏิเวธโต จ. ยถาห –
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา, โย วา ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ? เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรฺเจว ทุรภิสมฺภวตรฺจ, โย วา สตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ. ตโต โข เต, อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ. เย อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕).
วิสภาคานิ สลกฺขณววตฺถานโต. ปุริมานิ จ ทฺเว สภาคานิ ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตา โลกิยตฺตา สาสวตฺตา จ. วิสภาคานิ ผลเหตุเภทโต ปริฺเยฺยปฺปหาตพฺพโต จ. ปจฺฉิมานิปิ ทฺเว สภาคานิ คมฺภีรตฺเตน ทุรวคาหตฺตา โลกุตฺตรตฺตา อนาสวตฺตา จ. วิสภาคานิ วิสยวิสยีเภทโต สจฺฉิกาตพฺพภาเวตพฺพโต จ. ปมตติยานิ จาปิ สภาคานิ ผลาปเทสโต. วิสภาคานิ สงฺขตาสงฺขตโต. ทุติยจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ เหตุอปเทสโต. วิสภาคานิ เอกนฺตกุสลากุสลโต. ปมจตุตฺถานิ จาปิ สภาคานิ สงฺขตโต. วิสภาคานิ โลกิยโลกุตฺตรโต. ทุติยตติยานิ จาปิ สภาคานิ เนวเสกฺขานาเสกฺขภาวโต. วิสภาคานิ สารมฺมณานารมฺมณโต.
อิติ เอวํ ปกาเรหิ, นเยหิ จ วิจกฺขโณ;
วิชฺา อริยสจฺจานํ, สภาควิสภาคตนฺติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทโส นาม
โสฬสโม ปริจฺเฉโท.