📜
๒๐. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส
สมฺมสนาณกถา
๖๙๒. อยํ ¶ ¶ มคฺโค, อยํ น มคฺโคติ เอวํ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ตฺวา ิตํ าณํ ปน มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
ตํ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโย. กสฺมา? อารทฺธวิปสฺสกสฺส โอภาสาทิสมฺภเว มคฺคามคฺคาณสมฺภวโต. อารทฺธวิปสฺสกสฺส หิ โอภาสาทีสุ สมฺภูเตสุ มคฺคามคฺคาณํ โหติ, วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาทิ. ตสฺมา เอตํ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺํ. อปิจ ยสฺมา ตีรณปริฺาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริฺา จ าตปริฺานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธึ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพ.
๖๙๓. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ติสฺโส หิ โลกิยปริฺา าตปริฺา ตีรณปริฺา ปหานปริฺา จ. ยา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภิฺาปฺา าตฏฺเ าณํ. ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเ าณํ. ปหานปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๗๕). ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปฺา าตปริฺา นาม. ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปฺา ตีรณปริฺา นาม. เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสฺาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปฺา ปหานปริฺา นาม.
ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา าตปริฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร ¶ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. กลาปสมฺมสนโต ปน ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริฺาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร สามฺลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. ภงฺคานุปสฺสนํ อาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริฺาย ภูมิ ¶ . ตโต ปฏฺาย หิ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๒) เอวํ นิจฺจสฺาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ. อิติ อิมาสุ ตีสุ ปริฺาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา าตปริฺาว อธิคตา โหติ, อิตรา จ อธิคนฺตพฺพา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา ตีรณปริฺาย วตฺตมานาย มคฺคามคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ, ตีรณปริฺา จ าตปริฺานนฺตรา, ตสฺมาปิ ตํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธึ สมฺปาเทตุกาเมน กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพ’’ติ.
‘‘กถํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ? ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ. ทุกฺขโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ. อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ. ยา กาจิ เวทนา…เป… ยํกิฺจิ วิฺาณํ…เป… อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ.
‘‘จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ. ทุกฺขโต อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนํ… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… สมฺมสเน าณํ.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ ¶ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนํ… วิฺาณํ… จกฺขุํ… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ…เป… นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.
‘‘ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. ภวปจฺจยา ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.
‘‘ตํ าตฏฺเน าณํ. ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘).
เอตฺถ จ จกฺขุํ…เป… ชรามรณนฺติ อิมินา เปยฺยาเลน ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา, ปฺจกฺขนฺธา, ฉ ทฺวารานิ, ฉ อารมฺมณานิ, ฉ วิฺาณานิ, ฉ ผสฺสา, ฉ เวทนา, ฉ สฺา, ฉ เจตนา, ฉ ตณฺหา, ฉ วิตกฺกา, ฉ วิจารา, ฉ ธาตุโย, ทส กสิณานิ, ทฺวตฺตึสโกฏฺาสา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, พาวีสติ อินฺทฺริยานิ, ติสฺโส ธาตุโย, นว ภวา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมฺา, จตสฺโส สมาปตฺติโย, ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานีติ อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
วุตฺตํ เหตํ อภิฺเยฺยนิทฺเทเส –
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺเยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ. รูปา… จกฺขุวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ¶ อภิฺเยฺยํ. โสตํ…เป… ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิฺเยฺยํ.
‘‘รูปํ…เป… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… มโน… รูปา…เป… ธมฺมา… จกฺขุวิฺาณํ…เป… มโนวิฺาณํ… จกฺขุสมฺผสฺโส…เป… มโนสมฺผสฺโส….
‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา… รูปสฺา…เป… ธมฺมสฺา… รูปสฺเจตนา…เป… ธมฺมสฺเจตนา… รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา… รูปวิตกฺโก…เป… ธมฺมวิตกฺโก… รูปวิจาโร…เป… ธมฺมวิจาโร….
‘‘ปถวีธาตุ…เป… วิฺาณธาตุ… ปถวีกสิณํ…เป… วิฺาณกสิณํ… เกสา…เป… มุตฺตํ… มตฺถลุงฺคํ….
‘‘จกฺขายตนํ…เป… ธมฺมายตนํ… จกฺขุธาตุ…เป… มโนธาตุ… มโนวิฺาณธาตุ… จกฺขุนฺทฺริยํ…เป… อฺาตาวินฺทฺริยํ….
‘‘กามธาตุ… รูปธาตุ… อรูปธาตุ… กามภโว… รูปภโว… อรูปภโว… สฺาภโว… อสฺาภโว… เนวสฺานาสฺาภโว… เอกโวการภโว… จตุโวการภโว… ปฺจโวการภโว….
‘‘ปมํ ฌานํ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ… เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป… อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ… อวิชฺชา อภิฺเยฺยา…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺย’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๓; สํ. นิ. ๔.๔๖).
ตํ ตตฺถ เอวํ วิตฺถาเรน วุตฺตตฺตา อิธ สพฺพํ เปยฺยาเลน สํขิตฺตํ. เอวํ สํขิตฺเต ปเนตฺถ เย โลกุตฺตรา ธมฺมา อาคตา, เต อสมฺมสนุปคตฺตา อิมสฺมึ อธิกาเร น คเหตพฺพา. เยปิ จ สมฺมสนุปคา ¶ , เตสุ เย ยสฺส ปากฏา โหนฺติ สุเขน ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ, เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ.
๖๙๕. ตตฺรายํ ขนฺธวเสน อารพฺภวิธานโยชนา – ยํกิฺจิ รูปํ…เป… สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ. ทุกฺขโต อนตฺตโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนนฺติ. เอตฺตาวตา อยํ ภิกฺขุ ‘‘ยํกิฺจิ รูป’’นฺติ เอวํ อนิยมนิทฺทิฏฺํ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตตฺติเกน เจว จตูหิ จ อชฺฌตฺตาทิทุเกหีติ เอกาทสหิ โอกาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, อนิจฺจนฺติ สมฺมสติ.
กถํ ¶ ? ปรโต วุตฺตนเยน. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘).
ตสฺมา เอส ยํ อตีตํ รูปํ, ตํ ยสฺมา อตีเตเยว ขีณํ, นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺติ อนิจฺจํ ขยฏฺเน.
ยํ อนาคตํ อนนฺตรภเว นิพฺพตฺติสฺสติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียิสฺสติ, น ตโต ปรํ ภวํ คมิสฺสตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเน.
ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ, ตมฺปิ อิเธว ขียติ, น อิโต คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเน.
ยํ อชฺฌตฺตํ, ตมฺปิ อชฺฌตฺตเมว ขียติ, น พหิทฺธาภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเน.
ยํ พหิทฺธา…เป… โอฬาริกํ…เป… สุขุมํ…เป… หีนํ…เป… ปณีตํ…เป… ทูเร…เป… สนฺติเก, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียติ, น ทูรภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ สมฺมสติ.
อิทํ สพฺพมฺปิ ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ. เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ.
สพฺพเมว จ ตํ ทุกฺขํ ภยฏฺเน. ภยฏฺเนาติ สปฺปฏิภยตาย. ยฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ภยาวหํ โหติ สีโหปมสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๔.๓๓) เทวานํ วิย. อิติ ¶ อิทมฺปิ ‘‘ทุกฺขํ ภยฏฺเนา’’ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ. เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ.
ยถา จ ทุกฺขํ, เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ อนตฺตา อสารกฏฺเน. อสารกฏฺเนาติ ‘‘อตฺตา นิวาสี การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตสารสฺส อภาเวน. ยฺหิ อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, ตํ อตฺตโนปิ อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปีฬนํ วา วาเรตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส การกาทิภาโว. เตนาห – ‘‘รูปฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส. นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๕๙). อิติ อิทมฺปิ ‘‘อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ ¶ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ. เภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ. เอส นโย เวทนาทีสุ.
๖๙๖. ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ยสฺมา นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหติ. เตนสฺส ปริยายทสฺสนตฺถํ, นานากาเรหิ วา มนสิการปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปุน ปาฬิ วุตฺตา. เอส นโย เวทนาทีสูติ.
จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถา
๖๙๗. โส ตสฺเสว ปฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจทุกฺขานตฺตสมฺมสนสฺส ถิรภาวตฺถาย, ยํ ตํ ภควตา ‘‘กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค –
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ปรโต, ปโลกโต, อีติโต, อุปทฺทวโต, ภยโต, อุปสคฺคโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, อตาณโต, อเลณโต, อสรณโต, ริตฺตโต, ตุจฺฉโต, สฺุโต, อนตฺตโต, อาทีนวโต, วิปริณามธมฺมโต, อสารกโต, อฆมูลโต, วธกโต, วิภวโต, สาสวโต, สงฺขตโต, มารามิสโต, ชาติธมฺมโต, ชราธมฺมโต, พฺยาธิธมฺมโต, มรณธมฺมโต ¶ , โสกธมฺมโต, ปริเทวธมฺมโต, อุปายาสธมฺมโต, สํกิเลสิกธมฺมโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๗) –
จตฺตารีสาย อากาเรหิ,
‘‘ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๓๘) นเยน,
อนุโลมาณํ วิภชนฺเตน ปเภทโต อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตํ. ตสฺสาปิ วเสน อิเม ปฺจกฺขนฺเธ สมฺมสติ.
๖๙๘. กถํ ¶ ? โส หิ เอเกกํ ขนฺธํ อนจฺจนฺติกตาย, อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต. อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย, ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย, โรคมูลตาย จ โรคโต. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย, กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย, อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย, อนฺโตตุทนตาย, ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโต. วิครหณียตาย, อวฑฺฒิอาวหนตาย, อฆวตฺถุตาย จ อฆโต. อเสริภาวชนกตาย, อาพาธปทฏฺานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย, อวิเธยฺยตาย จ ปรโต. พฺยาธิชรามรเณหิ ปลุชฺชนตาย ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต. อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต, สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต. สพฺพภยานํ อากรตาย, ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย, โทสูปสฏฺตาย, อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต. สพฺพาวตฺถนิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อทฺธุวโต. อตายนตาย เจว, อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต. นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต อปฺปกตฺตา วา, อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ตุจฺฉนฺติ วุจฺจติ. สามิ-นิวาสิ-การก-เวทกาธิฏฺายกวิรหิตตาย ¶ สฺุโต. สยฺจ อสฺสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโต, อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ, ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต ¶ วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโต. วิคตภวตาย, วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺานตาย สาสวโต. เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต. ชาติ-ชรา-พฺยาธิมรณปกติตาย ชาติ-ชรา-พฺยาธิ-มรณธมฺมโต. โสก-ปริเทว-อุปายาสเหตุตาย โสก-ปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโตติ เอวํ ปเภทโต วุตฺตสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสติ.
เอตฺถ หิ อนิจฺจโต, ปโลกโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, วิปริณามธมฺมโต, อสารกโต, วิภวโต, สงฺขตโต, มรณธมฺมโตติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปฺาส อนิจฺจานุปสฺสนานิ. ปรโต, ริตฺตโต, ตุจฺฉโต, สฺุโต, อนตฺตโตติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปฺจ ปฺจ กตฺวา ปฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนานิ. เสสานิ ทุกฺขโต, โรคโตติอาทีนิ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปฺจวีสติ ปฺจวีสติ กตฺวา ปฺจวีสติสตํ ทุกฺขานุปสฺสนานีติ.
อิจฺจสฺส อิมินา ทฺวิสตเภเทน อนิจฺจาทิสมฺมสเนน ปฺจกฺขนฺเธ สมฺมสโต ตํ นยวิปสฺสนาสงฺขาตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตสมฺมสนํ ถิรํ โหติ. อิทํ ตาเวตฺถ ปาฬินยานุสาเรน สมฺมสนารมฺภวิธานํ.
อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถา
๖๙๙. ยสฺส ปน เอวํ นยวิปสฺสนาย โยคํ กโรโตปิ นยวิปสฺสนา น สมฺปชฺชติ, เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ – อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสติ, ตตฺถ จ สกฺกจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สาตจฺจกิริยาย สมฺปาเทติ, สปฺปายกิริยาย สมฺปาเทติ, สมาธิสฺส จ นิมิตฺตคฺคาเหน, โพชฺฌงฺคานฺจ อนุปวตฺตนตาย, กาเย จ ชีวิเต จ ¶ อนเปกฺขตํ อุปฏฺาเปติ, ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมน, อนฺตรา จ อพฺโยสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา ปถวีกสิณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา สตฺต สปฺปายานิ เสวมาเนน กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูปํ. รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา.
รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา
๗๐๐. เสยฺยถิทํ ¶ – อิทํ รูปํ นาม กมฺมาทิวเสน จตูหิ การเณหิ นิพฺพตฺตติ. ตตฺถ สพฺเพสํ สตฺตานํ รูปํ นิพฺพตฺตมานํ ปมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว หิ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ติสนฺตติวเสน วตฺถุ-กาย-ภาวทสกสงฺขาตานิ ตึส รูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, ตานิ จ โข ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว. ยถา จ อุปฺปาทกฺขเณ, ตถา ิติกฺขเณปิ ภงฺคกฺขเณปิ.
ตตฺถ รูปํ ทนฺธนิโรธํ ครุปริวตฺติ, จิตฺตํ ขิปฺปนิโรธํ ลหุปริวตฺติ. เตนาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘). รูเป ธรนฺเตเยว หิ โสฬสวาเร ภวงฺคจิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณปิ ิติกฺขโณปิ ภงฺคกฺขโณปิ เอกสทิสา. รูปสฺส ปน อุปฺปาทภงฺคกฺขณาเยว ลหุกา, เตหิ สทิสา. ิติกฺขโณ ปน มหา, ยาว โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, ตาว วตฺตติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ านปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ทุติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ. เตน สทฺธึ อุปฺปนฺนํ านปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย ตติยํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชติ. อิมินา นเยน ยาวตายุกํ จิตฺตปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. อาสนฺนมรณสฺส ปน เอกเมว านปฺปตฺตํ ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย โสฬส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ ปฏิสนฺธิจิตฺตโต อุทฺธํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. านกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ สตฺตรสมสฺส านกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ. ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถิ, เอวเมว ปวตฺตติ. โอปปาติกานมฺปิ สตฺตสนฺตติวเสน สตฺตติ รูปานิ เอวเมว ปวตฺตนฺติ.
๗๐๑. ตตฺถ ¶ กมฺมํ, กมฺมสมุฏฺานํ, กมฺมปจฺจยํ, กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานํ, กมฺมปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ, กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา. กมฺมสมุฏฺานํ นาม วิปากกฺขนฺธา จ, จกฺขุทสกาทิ สมสตฺตติรูปฺจ. กมฺมปจฺจยํ นาม ตเทว, กมฺมํ หิ กมฺมสมุฏฺานสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหติ. กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานํ นาม วิปากจิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ. กมฺมปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ นาม กมฺมสมุฏฺานรูเปสุ ¶ านปฺปตฺตา โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ โอชา านํ ปตฺวา อฺนฺติ เอวํ จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติ. กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม กมฺมชเตโชธาตุ านปฺปตฺตา อุตุสมุฏฺานํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อฺํ โอชฏฺมกนฺติ เอวํ จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติ. เอวํ ตาว กมฺมชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา.
๗๐๒. จิตฺตเชสุปิ จิตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺานํ, จิตฺตปจฺจยํ, จิตฺตปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ, จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ จิตฺตํ นาม เอกูนนวุติจิตฺตานิ.
เตสุ ทฺวตฺตึส จิตฺตานิ, ฉพฺพีเสกูนวีสติ;
โสฬส รูปิริยาปถวิฺตฺติชนกา มตา.
กามาวจรโต หิ อฏฺ กุสลานิ, ทฺวาทสากุสลานิ, มโนธาตุวชฺชา ทส กิริยา, กุสลกิริยโต ทฺเว อภิฺาจิตฺตานีติ ทฺวตฺตึส จิตฺตานิ รูปํ, อิริยาปถํ, วิฺตฺติฺจ ชเนนฺติ. วิปากวชฺชานิ เสสทสรูปาวจรานิ, อฏฺ อรูปาวจรานิ, อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานีติ ฉพฺพีสติ จิตฺตานิ รูปํ, อิริยาปถฺจ ชนยนฺติ, น วิฺตฺตึ. กามาวจเร ทส ภวงฺคจิตฺตานิ, รูปาวจเร ปฺจ, ติสฺโส มโนธาตุโย, เอกา วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุโสมนสฺสสหคตาติ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปเมว ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ, น วิฺตฺตึ. ทฺเวปฺจวิฺาณานิ, สพฺพสตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ, จตฺตาริ อารุปฺปวิปากานีติ โสฬส จิตฺตานิ เนว รูปํ ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ, น วิฺตฺตึ. ยานิ เจตฺถ รูปํ ชเนนฺติ, ตานิ น ิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ วา, ตทา หิ จิตฺตํ ทุพฺพลํ โหติ. อุปฺปาทกฺขเณ ปน พลวํ, ตสฺมา ตํ ตทา ปุเรชาตํ วตฺถุํ นิสฺสาย รูปํ สมุฏฺาเปติ.
จิตฺตสมุฏฺานํ ¶ นาม ตโย อรูปิโน ขนฺธา, ‘‘สทฺทนวกํ, กายวิฺตฺติ, วจีวิฺตฺติ, อากาสธาตุ, ลหุตา, มุทุตา, กมฺมฺตา, อุปจโย, สนฺตตี’’ติ สตฺตรสวิธํ รูปฺจ. จิตฺตปจฺจยํ นาม ‘‘ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺสา’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๑) เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺานรูปํ. จิตฺตปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ นาม จิตฺตสมุฏฺานรูเปสุ านปฺปตฺตา ¶ โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, เอวํ ทฺเว ติสฺโส ปวตฺติโย ฆเฏติ. จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม จิตฺตสมุฏฺาโน อุตุ านปฺปตฺโต อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, เอวํ ทฺเว ติสฺโส ปวตฺติโย ฆเฏติ. เอวํ จิตฺตชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา.
๗๐๓. อาหารเชสุปิ อาหาโร, อาหารสมุฏฺานํ, อาหารปจฺจยํ, อาหารปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ, อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อาหาโร นาม กพฬีกาโร อาหาโร. อาหารสมุฏฺานํ นาม อุปาทิณฺณํ กมฺมชรูปํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา ตตฺถ ปติฏฺาย านปฺปตฺตาย โอชาย สมุฏฺาปิตํ โอชฏฺมกํ, อากาสธาตุ, ลหุตา, มุทุตา, กมฺมฺตา, อุปจโย, สนฺตตีติ จุทฺทสวิธํ รูปํ. อาหารปจฺจยํ นาม ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๕) เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺานรูปํ. อาหารปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ นาม อาหารสมุฏฺาเนสุ รูเปสุ านปฺปตฺตา โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อฺนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺตึ ฆเฏติ. เอกทิวสํ ปริภุตฺตาหาโร สตฺตาหมฺปิ อุปตฺถมฺเภติ. ทิพฺพา ปน โอชา เอกมาสํ ทฺเวมาสมฺปิ อุปตฺถมฺเภติ. มาตรา ปริภุตฺตาหาโรปิ ทารกสฺส สรีรํ ผริตฺวา รูปํ สมุฏฺาเปติ. สรีเร มกฺขิตาหาโรปิ รูปํ สมุฏฺาเปติ. กมฺมชาหาโร อุปาทิณฺณกาหาโร นาม. โสปิ านปฺปตฺโต รูปํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อฺํ สมุฏฺาเปตีติ เอวํ จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏติ. อาหารปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม อาหารสมุฏฺานา เตโชธาตุ านปฺปตฺตา อุตุสมุฏฺานํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ. ตตฺรายํ อาหาโร อาหารสมุฏฺานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยาหารอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อาหารชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา.
๗๐๔. อุตุเชสุปิ อุตุ, อุตุสมุฏฺานํ, อุตุปจฺจยํ, อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ, อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺานนฺติ เอส วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อุตุ นาม จตุสมุฏฺานา เตโชธาตุ, อุณฺหอุตุ สีตอุตูติ เอวํ ปเนส ทุวิโธ โหติ. อุตุสมุฏฺานํ นาม จตุสมุฏฺาโน อุตุ อุปาทิณฺณกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา านปฺปตฺโต สรีเร รูปํ สมุฏฺาเปติ. ตํ สทฺทนวกํ, อากาสธาตุ ¶ ¶ , ลหุตา, มุทุตา, กมฺมฺตา, อุปจโย, สนฺตตีติ ปนฺนรสวิธํ โหติ. อุตุปจฺจยํ นาม อุตุ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหติ. อุตุปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นาม อุตุสมุฏฺานา เตโชธาตุ านปฺปตฺตา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ อุตุ อฺนฺติ เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทิณฺณปกฺเข ตฺวาปิ อุตุสมุฏฺานํ ปวตฺตติเยว. อุตุปจฺจยอาหารสมุฏฺานํ นาม อุตุสมุฏฺานา านปฺปตฺตา โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ, ตตฺราปิ โอชา อฺนฺติ เอวํ ทสทฺวาทสวาเร ปวตฺตึ ฆเฏติ. ตตฺรายํ อุตุ อุตุสมุฏฺานานํ ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, เสสานํ นิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสนาติ เอวํ อุตุชรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา. เอวฺหิ รูปสฺส นิพฺพตฺตึ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นาม.
อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถา
๗๐๕. ยถา จ รูปํ สมฺมสนฺเตน รูปสฺส, เอวํ อรูปํ สมฺมสนฺเตนปิ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา. สา จ โข เอกาสีติ โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนว.
เสยฺยถิทํ – อิทฺหิ อรูปํ นาม ปุริมภเว อายูหิตกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิยํ ตาว เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาทปฺปเภทํ นิพฺพตฺตติ. นิพฺพตฺตนากาโร ปนสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตเทว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺาย ภวงฺควเสน, อายุปริโยสาเน จุติวเสน. ยํ ตตฺถ กามาวจรํ, ตํ ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณวเสน.
ปวตฺเต ปน อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺส อาปาถคตตฺตา รูปานํ อาโลกสนฺนิสฺสิตํ มนสิการเหตุกํ จกฺขุวิฺาณํ นิพฺพตฺตติ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ. จกฺขุปสาทสฺส หิ ิติกฺขเณ ิติปฺปตฺตเมว รูปํ จกฺขุํ ฆฏฺเฏติ. ตสฺมึ ฆฏฺฏิเต ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตโต ตสฺมึเยว อารมฺมเณ กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชติ. ตทนนฺตรํ ตเทว รูปํ ปสฺสมานํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากํ วา จกฺขุวิฺาณํ. ตโต ตเทว รูปํ สมฺปฏิจฺฉมานา วิปากมโนธาตุ. ตโต ตเทว รูปํ สนฺตีรยมานา วิปากาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ. ตโต ตเทว รูปํ ววตฺถาปยมานา กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุ ¶ อุเปกฺขาสหคตา ¶ . ตโต ปรํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ ปฺจ สตฺต วา ชวนานิ. ตโต กามาวจรสตฺตานํ เอกาทสสุ ตทารมฺมณจิตฺเตสุ ชวนานุรูปํ ยํกิฺจิ ตทารมฺมณนฺติ. เอส นโย เสสทฺวาเรสุปิ. มโนทฺวาเร ปน มหคฺคตจิตฺตานิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อรูปสฺส นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพา. เอวฺหิ อรูปสฺส นิพฺพตฺตึ ปสฺสนฺโต กาเลน อรูปํ สมฺมสติ นาม.
เอวํ กาเลน รูปํ กาเลน อรูปํ สมฺมสิตฺวาปิ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชมาโน เอโก ปฺาภาวนํ สมฺปาเทติ.
รูปสตฺตกสมฺมสนกถา
๗๐๖. อปโร รูปสตฺตกอรูปสตฺตกวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสติ. ตตฺถ อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต, อาหารมยโต, อุตุมยโต, กมฺมชโต, จิตฺตสมุฏฺานโต, ธมฺมตารูปโตติ อิเมหิ อากาเรหิ อาโรเปตฺวา สมฺมสนฺโต รูปสตฺตกวเสน อาโรเปตฺวา สมฺมสติ นาม. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุฑฺฒตฺถคามิโต;
อาหารโต จ อุตุโต, กมฺมโต จาปิ จิตฺตโต;
ธมฺมตารูปโต สตฺต, วิตฺถาเรน วิปสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ อาทานนฺติ ปฏิสนฺธิ. นิกฺเขปนนฺติ จุติ. อิติ โยคาวจโร อิเมหิ อาทานนิกฺเขเปหิ เอกํ วสฺสสตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สงฺขาเรสุ ติลกฺขณํ อาโรเปติ. กถํ? เอตฺถนฺตเร สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา. กสฺมา? อุปฺปาทวยวตฺติโต, วิปริณามโต, ตาวกาลิกโต, นิจฺจปฏิกฺเขปโต จ. ยสฺมา ปน อุปฺปนฺนา สงฺขารา ิตึ ปาปุณนฺติ, ิติยํ ชราย กิลมนฺติ, ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชนฺติ, ตสฺมา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต, ทุกฺขมโต ทุกฺขวตฺถุโต, สุขปฏิกฺเขปโต จ ทุกฺขา. ยสฺมา จ ‘‘อุปฺปนฺนา สงฺขารา ิตึ มา ปาปุณนฺตุ, านปฺปตฺตา มา ชีรนฺตุ, ชรปฺปตฺตา มา ภิชฺชนฺตู’’ติ อิเมสุ ตีสุ ¶ าเนสุ กสฺสจิ วสวตฺติภาโว ¶ นตฺถิ, สฺุา เตน วสวตฺตนากาเรน, ตสฺมา สฺุโต, อสฺสามิกโต, อวสวตฺติโต, อตฺตปฏิกฺเขปโต จ อนตฺตาติ.
๗๐๗. เอวํ อาทานนิกฺเขปนวเสน วสฺสสตปริจฺฉินฺเน รูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตโต ปรํ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต อาโรเปติ. ตตฺถ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคโม นาม วยวเสน วุฑฺฒสฺส วฑฺฒิตสฺส รูปสฺส อตฺถงฺคโม. ตสฺส วเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตีติ อตฺโถ.
กถํ? โส ตเมว วสฺสสตํ ปมวเยน มชฺฌิมวเยน ปจฺฉิมวเยนาติ ตีหิ วเยหิ ปริจฺฉินฺทติ. ตตฺถ อาทิโต เตตฺตึส วสฺสานิ ปมวโย นาม. ตโต จตุตฺตึส มชฺฌิมวโย นาม. ตโต เตตฺตึส ปจฺฉิมวโย นามาติ. อิติ อิเมหิ ตีหิ วเยหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา, ‘‘ปมวเย ปวตฺตํ รูปํ มชฺฌิมวยํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา. มชฺฌิมวเย ปวตฺตรูปมฺปิ ปจฺฉิมวยํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา. ปจฺฉิมวเย เตตฺตึส วสฺสานิ ปวตฺตรูปมฺปิ มรณโต ปรํ คมนสมตฺถํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๐๘. เอวํ ปมวยาทิวเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปุน ‘‘มนฺททสกํ, ขิฑฺฑาทสกํ, วณฺณทสกํ, พลทสกํ, ปฺาทสกํ, หานิทสกํ, ปพฺภารทสกํ, วงฺกทสกํ, โมมูหทสกํ, สยนทสก’’นฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ ทสกานํ วเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
ตตฺถ ทสเกสุ ตาว วสฺสสตชีวิโน ปุคฺคลสฺส ปมานิ ทส วสฺสานิ มนฺททสกํ นาม, ตทา หิ โส มนฺโท โหติ จปโล กุมารโก. ตโต ปรานิ ทส ขิฑฺฑาทสกํ นาม, ตทา หิ โส ขิฑฺฑารติพหุโล โหติ. ตโต ปรานิ ทส วณฺณทสกํ นาม, ตทา หิสฺส วณฺณายตนํ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ. ตโต ปรานิ ทส พลทสกํ นาม, ตทา หิสฺส พลฺจ ถาโม จ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ. ตโต ปรานิ ทส ปฺาทสกํ นาม, ตทา หิสฺส ปฺา สุปฺปติฏฺิตา โหติ, ปกติยา กิร ทุพฺพลปฺสฺสาปิ ¶ ตสฺมึ กาเล อปฺปมตฺตกา ปฺา อุปฺปชฺชติเยว. ตโต ปรานิ ทส หานิทสกํ นาม, ตทา หิสฺส ขิฑฺฑารติวณฺณพลปฺา ปริหายนฺติ. ตโต ปรานิ ¶ ทส ปพฺภารทสกํ นาม, ตทา หิสฺส อตฺตภาโว ปุรโต ปพฺภาโร โหติ. ตโต ปรานิ ทส วงฺกทสกํ นาม, ตทา หิสฺส อตฺตภาโว นงฺคลโกฏิ วิย วงฺโก โหติ. ตโต ปรานิ ทส โมมูหทสกํ นาม. ตทา หิ โส โมมูโห โหติ, กตํ กตํ ปมุสฺสติ. ตโต ปรานิ ทส สยนทสกํ นาม, วสฺสสติโก หิ สยนพหุโลว โหติ.
ตตฺรายํ โยคี เอเตสํ ทสกานํ วเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปตุํ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘ปมทสเก ปวตฺตรูปํ ทุติยทสกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา. ทุติยทสเก…เป… นวมทสเก ปวตฺตรูปํ ทสมทสกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ. ทสมทสเก ปวตฺตรูปํ ปุนพฺภวํ อปฺปตฺวา อิเธว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๐๙. เอวํ ทสกวเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปุน ตเทว วสฺสสตํ ปฺจปฺจวสฺสวเสน วีสติโกฏฺาเส กตฺวา วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปติ. กถํ? โส หิ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘ปเม วสฺสปฺจเก ปวตฺตรูปํ ทุติยํ วสฺสปฺจกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา. ทุติเย วสฺสปฺจเก ปวตฺตรูปํ ตติยํ…เป… เอกูนวีสติเม วสฺสปฺจเก ปวตฺตรูปํ วีสติมํ วสฺสปฺจกํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ. วีสติเม วสฺสปฺจเก ปวตฺตรูปํ มรณโต ปรํ คมนสมตฺถํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ.
เอวํ วีสติโกฏฺาสวเสน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปุน ปฺจวีสติ โกฏฺาเส กตฺวา จตุนฺนํ จตุนฺนํ วสฺสานํ วเสน อาโรเปติ. ตโต เตตฺตึส โกฏฺาเส กตฺวา ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานํ วเสน, ปฺาส โกฏฺาเส กตฺวา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ วสฺสานํ วเสน, สตํ โกฏฺาเส กตฺวา เอเกกวสฺสวเสน. ตโต เอกํ วสฺสํ ตโย ¶ โกฏฺาเส กตฺวา วสฺสานเหมนฺตคิมฺเหสุ ตีสุ อุตูสุ เอเกกอุตุวเสน ตสฺมึ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
กถํ? ‘‘วสฺสาเน จตุมาสํ ปวตฺตรูปํ เหมนฺตํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ. เหมนฺเต ปวตฺตรูปํ คิมฺหํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ. คิมฺเห ปวตฺตรูปํ ปุน วสฺสานํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ. เอวํ อาโรเปตฺวา ปุน เอกํ วสฺสํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา – ‘‘วสฺสาเน ¶ ทฺเวมาสํ ปวตฺตรูปํ สรทํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ. สรเท ปวตฺตรูปํ เหมนฺตํ. เหมนฺเต ปวตฺตรูปํ สิสิรํ. สิสิเร ปวตฺตรูปํ วสนฺตํ. วสนฺเต ปวตฺตรูปํ คิมฺหํ. คิมฺเห ปวตฺตรูปํ ปุน วสฺสานํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตสฺมึ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
เอวํ อาโรเปตฺวา ตโต กาฬชุณฺหวเสน – ‘‘กาเฬ ปวตฺตรูปํ ชุณฺหํ อปฺปตฺวา. ชุณฺเห ปวตฺตรูปํ กาฬํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ. ตโต รตฺตินฺทิววเสน – ‘‘รตฺตึ ปวตฺตรูปํ ทิวสํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ. ทิวสํ ปวตฺตรูปมฺปิ รตฺตึ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ. ตโต ตเทว รตฺตินฺทิวํ ปุพฺพณฺหาทิวเสน ฉ โกฏฺาเส กตฺวา – ‘‘ปุพฺพณฺเห ปวตฺตรูปํ มชฺฌนฺหํ อปฺปตฺวา. มชฺฌนฺเห ปวตฺตรูปํ สายนฺหํ. สายนฺเห ปวตฺตรูปํ ปมยามํ. ปมยาเม ปวตฺตรูปํ มชฺฌิมยามํ. มชฺฌิมยาเม ปวตฺตรูปํ ปจฺฉิมยามํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ. ปจฺฉิมยาเม ปวตฺตรูปํ ปุน ปุพฺพณฺหํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุทฺธํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๑๐. เอวํ อาโรเปตฺวา ปุน ตสฺมึเยว รูเป อภิกฺกมปฏิกฺกมอาโลกนวิโลกนสมิฺชนปสารณวเสน – ‘‘อภิกฺกเม ปวตฺตรูปํ ปฏิกฺกมํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ. ปฏิกฺกเม ปวตฺตรูปํ อาโลกนํ. อาโลกเน ปวตฺตรูปํ วิโลกนํ. วิโลกเน ปวตฺตรูปํ สมิฺชนํ. สมิฺชเน ปวตฺตรูปํ ปสารณํ อปฺปตฺวา ตตฺเถว นิรุชฺฌติ. ตสฺมา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
ตโต เอกปทวารํ อุทฺธรณ อติหรณวีติหรณโวสฺสชฺชนสนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภนวเสน ฉ โกฏฺาเส กโรติ.
ตตฺถ ¶ อุทฺธรณํ นาม ปาทสฺส ภูมิโต อุกฺขิปนํ. อติหรณํ นาม ปุรโต หรณํ. วีติหรณํ นาม ขาณุกณฺฏกทีฆชาติอาทีสุ กิฺจิเทว ทิสฺวา อิโต จิโต จ ปาทสฺจารณํ. โวสฺสชฺชนํ นาม ปาทสฺส เหฏฺา โอโรปนํ. สนฺนิกฺเขปนํ นาม ปถวีตเล ปนํ. สนฺนิรุมฺภนํ นาม ปุน ปาทุทฺธรณกาเล ปาทสฺส ปถวิยา สทฺธึ อภินิปฺปีฬนํ. ตตฺถ อุทฺธรเณ ปถวีธาตุ ¶ อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา อติหรณวีติหรเณสุ. โวสฺสชฺชเน เตโชธาตุ วาโยธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา โหนฺติ พลวติโย. ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุมฺภเนสุ. เอวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา เตสํ วเสน ตสฺมึ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
กถํ? โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘ยา อุทฺธรเณ ปวตฺตา ธาตุโย, ยานิ จ ตทุปาทายรูปานิ, สพฺเพ เต ธมฺมา อติหรณํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา. ตถา อติหรเณ ปวตฺตา วีติหรณํ. วีติหรเณ ปวตฺตา โวสฺสชฺชนํ. โวสฺสชฺชเน ปวตฺตา สนฺนิกฺเขปนํ. สนฺนิกฺเขปเน ปวตฺตา สนฺนิรุมฺภนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌนฺติ. อิติ ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปนฺนา อิตรํ อิตรํ โกฏฺาสํ อปฺปตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว ปพฺพํ ปพฺพํ สนฺธิ สนฺธิ โอธิ โอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย ตฏตฏายนฺตา สงฺขารา ภิชฺชนฺติ. ตสฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ. ตสฺเสวํ ปพฺพปพฺพคเต สงฺขาเร วิปสฺสโต รูปสมฺมสนํ สุขุมํ โหติ.
๗๑๑. สุขุมตฺเต จ ปนสฺส อิทํ โอปมฺมํ. เอโก กิร ทารุติณุกฺกาทีสุ กตปริจโย อทิฏฺปุพฺพปทีโป ปจฺจนฺตวาสิโก นครมาคมฺม อนฺตราปเณ ชลมานํ ปทีปํ ทิสฺวา เอกํ ปุริสํ ปุจฺฉิ อมฺโภ ‘‘กึ นาเมตํ เอวํ มนาป’’นฺติ? ตเมนํ โส อาห ‘‘กิเมตฺถ มนาปํ, ปทีโป นาเมส เตลกฺขเยน วฏฺฏิกฺขเยน จ คตมคฺโคปิสฺส น ปฺายิสฺสตี’’ติ. ตมฺโ เอวมาห ‘‘อิทํ โอฬาริกํ, อิมิสฺสา หิ วฏฺฏิยา อนุปุพฺเพน ฑยฺหมานาย ตติยภาเค ตติยภาเค ชาลา อิตรีตรํ ปเทสํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ. ตมฺโ เอวมาห ‘‘อิทมฺปิ โอฬาริกํ, อิมิสฺสา หิ องฺคุลงฺคุลนฺตเร อฑฺฒงฺคุลฑฺฒงฺคุลนฺตเร ¶ ตนฺตุมฺหิ ตนฺตุมฺหิ อํสุมฺหิ อํสุมฺหิ ชาลา อิตรีตรํ อํสุํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสติ. อํสุํ ปน มฺุจิตฺวา น สกฺกา ชาลํ ปฺาเปตุ’’นฺติ.
ตตฺถ ‘‘เตลกฺขเยน วฏฺฏิกฺขเยน จ ปทีปสฺส คตมคฺโคปิ น ปฺายิสฺสตี’’ติ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน อาทานนิกฺเขปนโต วสฺสสเตน ปริจฺฉินฺนรูเป ติลกฺขณาโรปนํ. ‘‘วฏฺฏิยา ตติยภาเค ตติยภาเค ชาลา อิตรีตรํ ปเทสํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ¶ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน วสฺสสตสฺส ตติยโกฏฺาสปริจฺฉินฺเน วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูเป ติลกฺขณาโรปนํ. ‘‘องฺคุลงฺคุลนฺตเร ชาลา อิตรีตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน ทสวสฺส ปฺจวสฺส จตุวสฺส ติวสฺส ทฺวิวสฺส เอกวสฺส ปริจฺฉินฺเน รูเป ติลกฺขณาโรปนํ. ‘‘อฑฺฒงฺคุลฑฺฒงฺคุลนฺตเร ชาลา อิตรีตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน เอเกกอุตุวเสน เอกํ วสฺสํ ติธา, ฉธา จ วิภชิตฺวา จตุมาส-ทฺวิมาสปริจฺฉินฺเน รูเป ติลกฺขณาโรปนํ. ‘‘ตนฺตุมฺหิ ตนฺตุมฺหิ ชาลา อิตรีตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน กาฬชุณฺหวเสน, รตฺตินฺทิววเสน, เอกรตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺาเส กตฺวา ปุพฺพณฺหาทิวเสน จ ปริจฺฉินฺเน รูเป ติลกฺขณาโรปนํ. ‘‘อํสุมฺหิ อํสุมฺหิ ชาลา อิตรีตรํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ ปุริสสฺส าณํ วิย โยคิโน อภิกฺกมาทิวเสน เจว อุทฺธรณาทีสุ จ เอเกกโกฏฺาสวเสน ปริจฺฉินฺเน รูเป ติลกฺขณาโรปนนฺติ.
๗๑๒. โส เอวํ นานากาเรหิ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปุน ตเทว รูปํ วิสงฺขริตฺวา อาหารมยาทิวเสน จตฺตาโร โกฏฺาเส กตฺวา เอเกกโกฏฺาเส ติลกฺขณํ อาโรเปติ. ตตฺราสฺส อาหารมยํ รูปํ ฉาตสุหิตวเสน ปากฏํ โหติ. ฉาตกาเล สมุฏฺิตํ รูปํ หิ ฌตฺตํ โหติ กิลนฺตํ, ฌามขาณุโก วิย, องฺคารปจฺฉิยํ นิลีนกาโก วิย จ ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺิตํ. สุหิตกาเล สมุฏฺิตํ ธาตํ ปีณิตํ มุทุ สินิทฺธํ ผสฺสวนฺตํ โหติ. โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘ฉาตกาเล ¶ ปวตฺตรูปํ สุหิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ. สุหิตกาเล สมุฏฺิตมฺปิ ฉาตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๑๓. อุตุมยํ สีตุณฺหวเสน ปากฏํ โหติ. อุณฺหกาเล สมุฏฺิตํ รูปํ หิ ฌตฺตํ โหติ กิลนฺตํ ทุพฺพณฺณํ. สีตอุตุนา สมุฏฺิตํ รูปํ ธาตํ ปีณิตํ สินิทฺธํ โหติ. โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘อุณฺหกาเล ปวตฺตรูปํ สีตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ. สีตกาเล ปวตฺตรูปํ อุณฺหกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๑๔. กมฺมชํ อายตนทฺวารวเสน ปากฏํ โหติ. จกฺขุทฺวารสฺมึ หิ จกฺขุกายภาวทสกวเสน ¶ ตึส กมฺมชรูปานิ, อุปตฺถมฺภกานิ ปน เตสํ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺานานิ จตุวีสตีติ จตุปณฺณาส โหนฺติ. ตถา โสตฆานชิวฺหาทฺวาเรสุ. กายทฺวาเร กายภาวทสกวเสน เจว อุตุสมุฏฺานาทิวเสน จ จตุจตฺตาลีส. มโนทฺวาเร หทยวตฺถุกายภาวทสกวเสน เจว อุตุสมุฏฺานาทิวเสน จ จตุปณฺณาสเมว.
โส สพฺพมฺปิ ตํ รูปํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตรูปํ โสตทฺวารํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ. โสตทฺวาเร ปวตฺตรูปํ ฆานทฺวารํ. ฆานทฺวาเร ปวตฺตรูปํ ชิวฺหาทฺวารํ. ชิวฺหาทฺวาเร ปวตฺตรูปํ กายทฺวารํ. กายทฺวาเร ปวตฺตรูปํ มโนทฺวารํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
๗๑๕. จิตฺตสมุฏฺานํ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสน ปากฏํ โหติ, โสมนสฺสิตกาเล อุปฺปนฺนํ หิ รูปํ สินิทฺธํ มุทุ ปีณิตํ ผสฺสวนฺตํ โหติ. โทมนสฺสิตกาเล อุปฺปนฺนํ ฌตฺตํ กิลนฺตํ ทุพฺพณฺณํ โหติ. โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘โสมนสฺสิตกาเล ปวตฺตรูปํ โทมนสฺสิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ. โทมนสฺสิตกาเล ปวตฺตรูปํ โสมนสฺสิตกาลํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรเปติ.
ตสฺเสวํ ¶ จิตฺตสมุฏฺานรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรปยโต อยมตฺโถ ปากโฏ โหติ –
ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
จุลฺลาสีติ สหสฺสานิ, กปฺปํ ติฏฺนฺติ เย มรู;
น ตฺเวว เตปิ ติฏฺนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพว สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
อนนฺตรา ¶ จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคเต;
ตทนฺตรา นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภงฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา.
อนิธานคตา ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เยปิ ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา.
นิพฺพตฺตานฺจ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
อทสฺสนโต อายนฺติ, ภคฺคา คจฺฉนฺตุทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ. (มหานิ. ๑๐);
๗๑๖. เอวํ อาหารมยาทีสุ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปุน ธมฺมตารูเป ติลกฺขณํ อาโรเปติ. ธมฺมตารูปํ นาม พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธํ อยโลหติปุสีสสุวณฺณรชตมุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬโลหิตงฺคมสารคลฺลภูมิปาสาณปพฺพตติณรุกฺขลตาทิเภทํ วิวฏฺฏกปฺปโต ปฏฺาย อุปฺปชฺชนกรูปํ. ตทสฺส อโสกงฺกุราทิวเสน ปากฏํ โหติ.
อโสกงฺกุรํ หิ อาทิโตว ตนุรตฺตํ โหติ, ตโต ทฺวีหตีหจฺจเยน ฆนรตฺตํ, ปุน ทฺวีหตีหจฺจเยน มนฺทรตฺตํ, ตโต ตรุณปลฺลววณฺณํ, ตโต ¶ ปริณตปลฺลววณฺณํ, ตโต หริตปณฺณวณฺณํ. ตโต นีลปณฺณวณฺณํ. ตโต นีลปณฺณวณฺณกาลโต ปฏฺาย สภาครูปสนฺตติมนุปฺปพนฺธาปยมานํ สํวจฺฉรมตฺเตน ปณฺฑุปลาสํ หุตฺวา วณฺฏโต ฉิชฺชิตฺวา ปตติ.
โส ตํ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘ตนุรตฺตกาเล ปวตฺตรูปํ ฆนรตฺตกาลํ อปฺปตฺวา นิรุชฺฌติ. ฆนรตฺตกาเล ปวตฺตรูปํ มนฺทรตฺตกาลํ. มนฺทรตฺตกาเล ปวตฺตรูปํ ตรุณปลฺลววณฺณกาลํ. ตรุณปลฺลววณฺณกาเล ปวตฺตํ ปริณตปลฺลววณฺณกาลํ. ปริณตปลฺลววณฺณกาเล ปวตฺตํ หริตปณฺณวณฺณกาลํ ¶ . หริตปณฺณกาเล ปวตฺตํ นีลปณฺณวณฺณกาลํ. นีลปณฺณวณฺณกาเล ปวตฺตํ ปณฺฑุปลาสกาลํ. ปณฺฑุปลาสกาเล ปวตฺตํ วณฺฏโต ฉิชฺชิตฺวา ปตนกาลํ อปฺปตฺวาว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ติลกฺขณํ อาโรเปติ, เอวํ ตตฺถ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อิมินา นเยน สพฺพมฺปิ ธมฺมตารูปํ สมฺมสติ.
เอวํ ตาว รูปสตฺตกวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสติ.
อรูปสตฺตกสมฺมสนกถา
๗๑๗. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อรูปสตฺตกวเสนา’’ติ, ตตฺถ อยํ มาติกา – กลาปโต, ยมกโต, ขณิกโต, ปฏิปาฏิโต, ทิฏฺิอุคฺฆาฏนโต, มานสมุคฺฆาฏนโต, นิกนฺติปริยาทานโตติ.
ตตฺถ กลาปโตติ ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา. กถํ กลาปโต สมฺมสตีติ? อิธ ภิกฺขุ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘เย อิเม ‘เกสา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’ติ สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา, เย จ ‘โลมา…เป… มตฺถลุงฺคํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’ติ สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา, สพฺเพ เต อิตรีตรํ อปฺปตฺวา ปพฺพํปพฺพํ โอธิโอธิ หุตฺวา ตตฺตกปาเล ปกฺขิตฺตติลา วิย ตฏตฏายนฺตา วินฏฺา, ตสฺมา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา’’ติ. อยํ ตาว วิสุทฺธิกถายํ นโย.
อริยวํสกถายํ ปน ‘‘เหฏฺา รูปสตฺตเก สตฺตสุ าเนสุ ‘รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’ติ ปวตฺตํ จิตฺตํ อปเรน จิตฺเตน ‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’ติ สมฺมสนฺโต ‘กลาปโต ¶ สมฺมสตี’ติ’’ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตตรํ. ตสฺมา เสสานิปิ เตเนว นเยน วิภชิสฺสาม.
๗๑๘. ยมกโตติ อิธ ภิกฺขุ อาทานนิกฺเขปรูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสิตฺวา ตมฺปิ จิตฺตํ อปเรน จิตฺเตน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสติ. วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูปํ, อาหารมยํ, อุตุมยํ, กมฺมชํ, จิตฺตสมุฏฺานํ, ธมฺมตารูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ ¶ สมฺมสิตฺวา ตมฺปิ จิตฺตํ อปเรน จิตฺเตน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสติ. เอวํ ยมกโต สมฺมสติ นาม.
๗๑๙. ขณิกโตติ อิธ ภิกฺขุ อาทานนิกฺเขปรูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสิตฺวา ตํ ปมจิตฺตํ ทุติยจิตฺเตน, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน, จตุตฺถํ ปฺจเมน ‘‘เอตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสติ. วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูปํ, อาหารมยํ, อุตุมยํ, กมฺมชํ, จิตฺตสมุฏฺานํ, ธมฺมตารูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสิตฺวา ตํ ปมจิตฺตํ ทุติยจิตฺเตน, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน, จตุตฺถํ ปฺจเมน ‘‘เอตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสติ. เอวํ รูปปริคฺคาหกจิตฺตโต ปฏฺาย จตฺตาริ จตฺตาริ จิตฺตานิ สมฺมสนฺโต ขณิกโต สมฺมสติ นาม.
๗๒๐. ปฏิปาฏิโตติ อาทานนิกฺเขปรูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสิตฺวา ตํ ปมจิตฺตํ ทุติยจิตฺเตน, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน…เป… ทสมํ เอกาทสเมน ‘‘เอตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสติ. วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมรูปํ, อาหารมยํ, อุตุมยํ, กมฺมชํ, จิตฺตสมุฏฺานํ, ธมฺมตารูปํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สมฺมสิตฺวา ตํ ปมจิตฺตํ ทุติยจิตฺเตน, ทุติยํ ตติเยน, ตติยํ จตุตฺเถน…เป… ทสมํ เอกาทสเมน ‘‘เอตมฺปิ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ เอวํ วิปสฺสนา ปฏิปาฏิยา สกลมฺปิ ทิวสภาคํ สมฺมสิตุํ วฏฺเฏยฺย. ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา ปน รูปกมฺมฏฺานมฺปิ อรูปกมฺมฏฺานมฺปิ ปคุณํ โหติ. ตสฺมา ทสเมเยว เปตพฺพนฺติ วุตฺตํ. เอวํ สมฺมสนฺโต ปฏิปาฏิโต สมฺมสติ นาม.
๗๒๑. ทิฏฺิอุคฺฆาฏนโต มานอุคฺฆาฏนโต นิกนฺติปริยาทานโตติ อิเมสุ ตีสุ วิสุํ สมฺมสนนโย นาม นตฺถิ. ยํ ปเนตํ เหฏฺา ¶ รูปํ, อิธ จ อรูปํ ปริคฺคหิตํ, ตํ ปสฺสนฺโต รูปารูปโต อุทฺธํ อฺํ สตฺตํ นาม น ปสฺสติ. สตฺตสฺส อทสฺสนโต ปฏฺาย สตฺตสฺา อุคฺฆาฏิตา โหติ. สตฺตสฺํ อุคฺฆาฏิตจิตฺเตน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหโต ทิฏฺิ นุปฺปชฺชติ. ทิฏฺิยา อนุปฺปชฺชมานาย ทิฏฺิ อุคฺฆาฏิตา นาม โหติ. ทิฏฺิอุคฺฆาฏิตจิตฺเตน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหโต มาโน นุปฺปชฺชติ. มาเน อนุปฺปชฺชนฺเต มาโน สมุคฺฆาฏิโต นาม โหติ. มานสมุคฺฆาฏิตจิตฺเตน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหโต ตณฺหา นุปฺปชฺชติ. ตณฺหาย อนุปฺปชฺชนฺติยา นิกนฺติ ปริยาทิณฺณา นาม โหตีติ อิทํ ตาว วิสุทฺธิกถายํ วุตฺตํ.
อริยวํสกถายํ ¶ ปน ‘‘ทิฏฺิอุคฺฆาฏนโต มานสมุคฺฆาฏนโต นิกนฺติปริยาทานโต’’ติ มาติกํ เปตฺวา อยํ นโย ทสฺสิโต.
‘‘อหํ วิปสฺสามิ, มม วิปสฺสนา’’ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาม น โหติ. ‘‘สงฺขาราว สงฺขาเร วิปสฺสนฺติ สมฺมสนฺติ ววตฺถเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตี’’ติ คณฺหโต ปน ทิฏฺิอุคฺฆาฏนํ นาม โหติ.
‘‘สุฏฺุ วิปสฺสามิ, มนาปํ วิปสฺสามี’’ติ คณฺหโต มานสมุคฺฆาโฏ นาม น โหติ. ‘‘สงฺขาราว สงฺขาเร วิปสฺสนฺติ สมฺมสนฺติ ววตฺถเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตี’’ติ คณฺหโต ปน มานสมุคฺฆาโฏ นาม โหติ.
‘‘วิปสฺสิตุํ สกฺโกมี’’ติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตสฺส นิกนฺติปริยาทานํ นาม น โหติ. ‘‘สงฺขาราว สงฺขาเร วิปสฺสนฺติ สมฺมสนฺติ ววตฺถเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตี’’ติ คณฺหโต ปน นิกนฺติปริยาทานํ นาม โหติ.
สเจ สงฺขารา อตฺตา ภเวยฺยุํ, อตฺตาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺยุํ, อนตฺตา จ ปน อตฺตาติ คหิตา, ตสฺมา เต อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขาติ ปสฺสโต ทิฏฺิอุคฺฆาฏนํ นาม โหติ.
สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, นิจฺจาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺยุํ, อนิจฺจา จ ปน นิจฺจาติ คหิตา, ตสฺมา เต หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขา, อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตาติ ปสฺสโต มานสมุคฺฆาโฏ นาม โหติ.
สเจ ¶ สงฺขารา สุขา ภเวยฺยุํ, สุขาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺยุํ, ทุกฺขา จ ปน สุขาติ คหิตา, ตสฺมา เต อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา, อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตาติ ปสฺสโต นิกนฺติปริยาทานํ นาม โหติ.
เอวํ สงฺขาเร อนตฺตโต ปสฺสนฺตสฺส ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาม โหติ. อนิจฺจโต ปสฺสนฺตสฺส มานสมุคฺฆาฏนํ ¶ นาม โหติ. ทุกฺขโต ปสฺสนฺตสฺส นิกนฺติปริยาทานํ นาม โหติ. อิติ อยํ วิปสฺสนา อตฺตโน อตฺตโน าเนเยว ติฏฺตีติ.
เอวํ อรูปสตฺตกวเสนาปิ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสติ. เอตฺตาวตา ปนสฺส รูปกมฺมฏฺานมฺปิ อรูปกมฺมฏฺานมฺปิ ปคุณํ โหติ.
๗๒๒. โส เอวํ ปคุณรูปารูปกมฺมฏฺาโน ยา อุปริ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ปหานปริฺาวเสน สพฺพาการโต ปตฺตพฺพา อฏฺารส มหาวิปสฺสนา, ตาสํ อิเธว ตาว เอกเทสํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ตปฺปฏิปกฺเข ธมฺเม ปชหติ.
อฏฺารส มหาวิปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ปฺา. ยาสุ อนิจฺจานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพิทานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรธานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อาทานํ ปชหติ, ขยานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต ฆนสฺํ ปชหติ, วยานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อายูหนํ ปชหติ, วิปริณามานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต ธุวสฺํ ปชหติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต นิมิตฺตํ ปชหติ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต ปณิธึ ปชหติ, สฺุตานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อภินิเวสํ ปชหติ, อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต สาราทานาภินิเวสํ ปชหติ, ยถาภูตาณทสฺสนํ ภาเวนฺโต สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหติ, อาทีนวานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อาลยาภินิเวสํ ปชหติ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อปฺปฏิสงฺขํ ปชหติ, วิวฏฺฏานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต สํโยคาภินิเวสํ ปชหติ.
ตาสุ ¶ ยสฺมา อิมินา อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยวเสน สงฺขารา ทิฏฺา, ตสฺมา อนิจฺจ-ทุกฺข-อนตฺตานุปสฺสนา ปฏิวิทฺธา โหนฺติ. ยสฺมา จ ‘‘ยา จ อนิจฺจานุปสฺสนา ยา จ อนิมิตฺตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ’’. ตถา ‘‘ยา จ ทุกฺขานุปสฺสนา ยา จ อปฺปณิหิตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ’’. ‘‘ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สฺุตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๗) วุตฺตํ. ตสฺมา ตาปิ ปฏิวิทฺธา โหนฺติ.
อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา ¶ ปน สพฺพาปิ วิปสฺสนา. ยถาภูตาณทสฺสนํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา เอว สงฺคหิตํ. อิติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปฏิวิทฺธเมว โหติ. เสเสสุ วิปสฺสนาาเณสุ กิฺจิ ปฏิวิทฺธํ, กิฺจิ อปฺปฏิวิทฺธํ, เตสํ วิภาคํ ปรโต อาวิกริสฺสาม.
ยเทว หิ ปฏิวิทฺธํ, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปคุณรูปารูปกมฺมฏฺาโน ยา อุปริ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ปหานปริฺาวเสน สพฺพาการโต ปตฺตพฺพา อฏฺารส มหาวิปสฺสนา. ตาสํ อิเธว ตาว เอกเทสํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ตปฺปฏิปกฺเข ธมฺเม ปชหตี’’ติ.
อุทยพฺพยาณกถา
๗๒๓. โส เอวํ อนิจฺจานุปสฺสนาทิปฏิปกฺขานํ นิจฺจสฺาทีนํ ปหาเนน วิสุทฺธาโณ สมฺมสนาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา, ยํ ตํ สมฺมสนาณานนฺตรํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๑.๖) อุทยพฺพยานุปสฺสนํ วุตฺตํ, ตสฺส อธิคมาย โยคํ อารภติ. อารภมาโน จ สงฺเขปโต ตาว อารภติ. ตตฺรายํ ปาฬิ –
‘‘กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณํ. ชาตา เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๙).
โส ¶ อิมินา ปาฬินเยน ชาตสฺส นามรูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ ชาตึ อุปฺปาทํ อภินวาการํ ‘‘อุทโย’’ติ, วิปริณามลกฺขณํ ขยํ ภงฺคํ ‘‘วโย’’ติ สมนุปสฺสติ. โส เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมสฺส นามรูปสฺส อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ, อุปฺปชฺชมานสฺสาปิ ราสิโต วา นิจยโต วา อาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุชฺฌมานสฺสาปิ ทิสาวิทิสาคมนํ นาม นตฺถิ, นิรุทฺธสฺสาปิ เอกสฺมึ าเน ราสิโต นิจยโต นิธานโต อวฏฺานํ ¶ นาม นตฺถิ. ยถา ปน วีณาย วาทิยมานาย อุปฺปนฺนสทฺทสฺส เนว อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ สนฺนิจโย อตฺถิ, น อุปฺปชฺชมาโน สนฺนิจยโต อาคโต, น นิรุชฺฌมานสฺส ทิสาวิทิสาคมนํ อตฺถิ, น นิรุทฺโธ กตฺถจิ สนฺนิจิโต ติฏฺติ, อถ โข วีณฺจ อุปวีณฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ. เอวํ สพฺเพปิ รูปารูปิโน ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ.
๗๒๔. เอวํ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการํ กตฺวา ปุน ยานิ เอตสฺเสว อุทยพฺพยาณสฺส วิภงฺเค –
‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโตปิ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ’’ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐).
ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา… กมฺมสมุทยา… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส ¶ อุทยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อวิชฺชานิโรธา… ตณฺหานิโรธา… กมฺมนิโรธา… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ’’ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐).
เวทนากฺขนฺธสฺส ¶ วิย จ สฺาสงฺขารวิฺาณกฺขนฺธานํ. อยํ ปน วิเสโส, วิฺาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺาเน ‘‘นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธา’’ติ –
เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุทยพฺพยทสฺสเน ทส ทส กตฺวา ปฺาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิ. เตสํ วเสน เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย เอวมฺปิ รูปสฺส วโย, เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตีติ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ.
๗๒๕. ตสฺเสวํ มนสิกโรโต ‘‘อิติ กิริเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ าณํ วิสทตรํ โหติ. ตสฺเสวํ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทา ปากฏา โหนฺติ.
๗๒๖. ยฺหิ โส อวิชฺชาทิสมุทยา ขนฺธานํ สมุทยํ, อวิชฺชาทินิโรธา จ ขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสติ, อิทมสฺส ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนํ. ยํ ปน นิพฺพตฺติลกฺขณวิปริณามลกฺขณานิ ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, อิทมสฺส ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนํ, อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หิ นิพฺพตฺติลกฺขณํ. ภงฺคกฺขเณ จ วิปริณามลกฺขณํ.
๗๒๗. อิจฺจสฺเสวํ ปจฺจยโต เจว ขณโต จ ทฺเวธา อุทยพฺพยํ ปสฺสโต ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน สมุทยสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชนกาวโพธโต. ขณโต อุทยทสฺสเนน ทุกฺขสจฺจํ ปากฏํ โหติ ชาติทุกฺขาวโพธโต. ปจฺจยโต วยทสฺสเนน นิโรธสจฺจํ ปากฏํ โหติ ปจฺจยานุปฺปาเทน ปจฺจยวตํ อนุปฺปาทาวโพธโต. ขณโต วยทสฺสเนน ทุกฺขสจฺจเมว ปากฏํ โหติ มรณทุกฺขาวโพธโต. ยฺจสฺส ¶ อุทยพฺพยทสฺสนํ, มคฺโควายํ โลกิโกติ มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต.
๗๒๘. ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนุโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ, ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๔; สํ. นิ. ๒.๒๑; อุทา. ๑) อวโพธโต. ปจฺจยโต วยทสฺสเนน ปฏิโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปากโฏ โหติ, ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๐๖; สํ. นิ. ๒.๒๑; อุทา. ๒) อวโพธโต ¶ . ขณโต ปน อุทยพฺพยทสฺสเนน ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ปากฏา โหนฺติ สงฺขตลกฺขณาวโพธโต. อุทยพฺพยวนฺโต หิ สงฺขตา, เต จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ.
๗๒๙. ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน เอกตฺตนโย ปากโฏ โหติ เหตุผลสมฺพนฺเธน สนฺตานสฺส อนุปจฺเฉทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อุจฺเฉททิฏฺึ ปชหติ. ขณโต อุทยทสฺสเนน นานตฺตนโย ปากโฏ โหติ นวนวานํ อุปฺปาทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ สสฺสตทิฏฺึ ปชหติ. ปจฺจยโต จสฺส อุทยพฺพยทสฺสเนน อพฺยาปารนโย ปากโฏ โหติ ธมฺมานํ อวสวตฺติภาวาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อตฺตทิฏฺึ ปชหติ. ปจฺจยโต ปน อุทยทสฺสเนน เอวํธมฺมตานโย ปากโฏ โหติ ปจฺจยานุรูเปน ผลสฺส อุปฺปาทาวโพธโต. อถ สุฏฺุตรํ อกิริยทิฏฺึ ปชหติ.
๗๓๐. ปจฺจยโต จสฺส อุทยทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ธมฺมานํ นิรีหกตฺตปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติตาวโพธโต. ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ หุตฺวา อภาวาวโพธโต, ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโต จ. ทุกฺขลกฺขณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพเยหิ ปฏิปีฬนาวโพธโต. สภาวลกฺขณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโต. สภาวลกฺขเณ สงฺขตลกฺขณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยกฺขเณ วยสฺส, วยกฺขเณ จ อุทยสฺส อภาวาวโพธโตติ.
๗๓๑. ตสฺเสวํ ปากฏีภูตสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณเภทสฺส ‘‘เอวํ กิร นามิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนปุพฺพา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจนวาว หุตฺวา สงฺขารา ¶ อุปฏฺหนฺติ. น เกวลฺจ นิจฺจนวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย อุทกพุพฺพุโฬ วิย อุทเก ทณฺฑราชิ วิย อารคฺเค สาสโป วิย วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺายิโน. มายามรีจิสุปินนฺตอลาตจกฺกคนฺธพฺพนครเผณกทลิอาทโย วิย อสฺสารา นิสฺสาราติ จาปิ อุปฏฺหนฺติ.
เอตฺตาวตาเนน ‘‘วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ วยํ อุเปตี’’ติ อิมินา อากาเรน สมปฺาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ตรุณวิปสฺสนาาณํ อธิคตํ โหติ, ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขํ คจฺฉติ.
วิปสฺสนุปกฺกิเลสกถา
๗๓๒. อถสฺส ¶ อิมาย ตรุณวิปสฺสนาย อารทฺธวิปสฺสกสฺส ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. วิปสฺสนุปกฺกิเลสา หิ ปฏิเวธปฺปตฺตสฺส อริยสาวกสฺส เจว วิปฺปฏิปนฺนกสฺส จ นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานสฺส กุสีตปุคฺคลสฺส นุปฺปชฺชนฺติ. สมฺมาปฏิปนฺนกสฺส ปน ยุตฺตปยุตฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนฺติเยว.
กตเม ปน เต ทส อุปกฺกิเลสาติ? โอภาโส, าณํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ, ‘โอภาโส ธมฺโม’ติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ’’.
ตถา ‘‘อนิจฺจโต มนสิกโรโต าณํ อุปฺปชฺชติ…เป… ปีติ… ปสฺสทฺธิ… สุขํ… อธิโมกฺโข… ปคฺคโห… อุปฏฺานํ… อุเปกฺขา… นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ทุกฺขโต… อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๖).
๗๓๓. ตตฺถ ¶ โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส. ตสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ, อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ. ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา โอภาสเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.
โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ. กสฺสจิ ¶ อนฺโตคพฺภํ. กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ. กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ, อฑฺฒโยชนํ, โยชนํ, ทฺวิโยชนํ, ติโยชนํ…เป… กสฺสจิ ปถวีตลโต ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโน. ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิ.
เอวํ เวมตฺตตาย จสฺส อิทํ วตฺถุ – จิตฺตลปพฺพเต กิร ทฺวิกุฏฺฏเคหสฺส อนฺโต ทฺเว เถรา นิสีทึสุ. ตํทิวสฺจ กาฬปกฺขุโปสโถ โหติ, เมฆปฏลจฺฉนฺนา ทิสา, รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ตมํ ปวตฺตติ. อเถโก เถโร อาห – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อิทานิ เจติยงฺคณมฺหิ สีหาสเน ปฺจวณฺณานิ กุสุมานิ ปฺายนฺตี’’ติ. ตํ อิตโร อาห – ‘‘อนจฺฉริยํ, อาวุโส, กเถสิ, มยฺหํ ปเนตรหิ มหาสมุทฺทมฺหิ โยชนฏฺาเน มจฺฉกจฺฉปา ปฺายนฺตี’’ติ.
อยํ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลโส เยภุยฺเยน สมถวิปสฺสนาลาภิโน อุปฺปชฺชติ. โส สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตานํ กิเลสานํ อสมุทาจารโต ‘‘อรหา อห’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ อุจฺจวาลิกวาสี มหานาคตฺเถโร วิย หํกนกวาสี มหาทตฺตตฺเถโร วิย จิตฺตลปพฺพเต นิงฺกเปณฺณกปธานฆรวาสี จูฬสุมนตฺเถโร วิย จ.
ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺนปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก ¶ อโหสิ. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา ‘‘กินฺนุ โข อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจวาลิกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส สมณภาวกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, โน’’ติ อาวชฺชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา ‘‘มยิ อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตี’’ติ จ ตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโรหิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ‘‘กึ, อาวุโส ธมฺมทินฺน, อกาเล อาคโตสี’’ติ จ วุตฺเต ‘‘ปฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ตโต ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ชานมานา กถยิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ปฺหสหสฺสํ ปุจฺฉิ.
เถโร ปุจฺฉิตปุจฺฉิตํ อสชฺชมาโนว กเถสิ. ตโต ‘‘อติติกฺขํ โว, ภนฺเต, าณํ, กทา ตุมฺเหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อิโต สฏฺิวสฺสกาเล, อาวุโส’’ติ อาห. สมาธิมฺปิ, ภนฺเต, วฬฺเชถาติ, น ยิทํ, อาวุโส, ภาริยนฺติ. เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ หตฺถึ มาเปถาติ ¶ . เถโร สพฺพเสตํ หตฺถึ มาเปสิ. อิทานิ, ภนฺเต, ยถา อยํ หตฺถี อฺจิตกณฺโณ ปสาริตนงฺคุฏฺโ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา เภรวํ โกฺจนาทํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ อภิมุโข อาคจฺฉติ, ตถา นํ กโรถาติ. เถโร ตถา กตฺวา เวเคน อาคจฺฉโต หตฺถิสฺส เภรวํ อาการํ ทิสฺวา อุฏฺาย ปลายิตุํ อารทฺโธ. ตเมนํ ขีณาสวตฺเถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, ขีณาสวสฺส สารชฺชํ นาม โหตี’’ติ อาห.
โส ตมฺหิ กาเล อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา ‘‘อวสฺสโย เม, อาวุโส, ธมฺมทินฺน โหหี’’ติ วตฺวา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ กมฺมฏฺานํ กเถสิ. เถโร กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา จงฺกมํ อารุยฺห ตติเย ปทวาเร อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโร กิร โทสจริโต อโหสิ. เอวรูปา ภิกฺขู โอภาเส กมฺปนฺติ.
๗๓๔. าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ตสฺส กิร รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีเรนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว อวิหตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ าณํ อุปฺปชฺชติ.
ปีตีติ ¶ วิปสฺสนาปีติ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย ขุทฺทกาปีติ, ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกาปีติ, อุพฺเพคาปีติ, ผรณาปีตีติ อยํ ปฺจวิธา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติ.
ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย รตฺติฏฺาเน วา ทิวาฏฺาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมฺตา, น เคลฺํ, น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ ลหูนิ มุทูนิ กมฺมฺานิ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ. โส อิเมหิ ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมึ สมเย อมานุสึ นาม รตึ อนุภวติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘ยโต ¶ ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๓-๓๗๔);
เอวมสฺส อิมํ อมานุสึ รตึ สาธยมานา ลหุตาทิสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
สุขนฺติ วิปสฺสนาสุขํ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.
อธิโมกฺโขติ สทฺธา. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ.
ปคฺคโหติ วีริยํ. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตเมว หิสฺส อสิถิลํ อนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ.
อุปฏฺานนฺติ สติ. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส สุปฏฺิตา สุปติฏฺิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา สติ อุปฺปชฺชติ. โส ยํ ยํ านํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิกโรติ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ านมสฺส โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺาติ.
อุเปกฺขาติ ¶ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. ตสฺมึ หิสฺส สมเย สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขาปิ พลวตี อุปฺปชฺชติ. มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิ. สา หิสฺส ตํ ตํ านํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว ปตฺตปุเฏ ปกฺขิตฺต ตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ.
นิกนฺตีติ วิปสฺสนานิกนฺติ. เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย หิสฺส วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. ยา นิกนฺติ กิเลโสติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา โหติ.
ยถา ¶ จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อฺตรสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ าณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ. ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทตีติ.
๗๓๕. เอตฺถ จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ. วตฺถุวเสเนว เจเต ทส. คาหวเสน ปน สมตึส โหนฺติ. กถํ? ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิคาโห โหติ, ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต มานคาโห, โอภาสํ อสฺสาทยโต ตณฺหาคาโห, อิติ โอภาเส ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหา. ตถา เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมตึส อุปกฺกิเลสา โหนฺติ. เตสํ วเสน อกุสโล อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ กมฺปติ วิกฺขิปติ. โอภาสาทีสุ เอเกกํ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๑) สมนุปสฺสติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘โอภาเส เจว าเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติ.
‘‘อธิโมกฺเข ¶ จ ปคฺคาเห, อุปฏฺาเน จ กมฺปติ;
อุเปกฺขาวชฺชนายฺจ, อุเปกฺขาย นิกนฺติยา’’ติ. (ปฏิ. ม. ๒.๗);
มคฺคามคฺคววตฺถานกถา
๗๓๖. กุสโล ปน ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ อิติ วา ตํ ปฺาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติ. อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ, ‘‘สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, ‘อตฺตา’ติ คเหตุํ ¶ วฏฺเฏยฺย. อนตฺตา จ ปนายํ ‘อตฺตา’ติ คหิโต. ตสฺมา โส อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺโจ, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺโข’’ติ สพฺพํ อรูปสตฺตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิ.
โส เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๑) สมนุปสฺสติ. าณํ…เป… นิกนฺตึ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๑) สมนุปสฺสติ. เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อิมานิ ทส านานิ, ปฺายสฺส ปริจฺจิตา;
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขปํ คจฺฉตี’’ติ. (ปฏิ. ม. ๒.๗);
โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมตึสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค. อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโคติ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ ‘‘อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโค’’ติ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ตฺวา ิตํ าณํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพํ.
เอตฺตาวตา จ ปน เตน ติณฺณํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติ. กถํ? ทิฏฺิวิสุทฺธิยํ ตาว นามรูปสฺส ววตฺถาปเนน ทุกฺขสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํ. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยํ ปจฺจยปริคฺคหเณน สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ. อิมิสฺสํ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิยํ สมฺมามคฺคสฺส อวธารเณน มคฺคสจฺจสฺส ววตฺถานํ ¶ กตนฺติ, เอวํ โลกิเยเนว ตาว าเณน ติณฺณํ สจฺจานํ ววตฺถานํ กตํ โหติ.
อิติ สาธุชนปาโมชฺชตฺถาย กเต วิสุทฺธิมคฺเค
ปฺาภาวนาธิกาเร
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทโส นาม
วีสติโม ปริจฺเฉโท.