📜
๑๐. อารุปฺปนิทฺเทสวณฺณนา
ปมารุปฺปวณฺณนา
๒๗๕. อุทฺทิฏฺเสูติ ¶ ¶ ‘‘จตฺตาโร อารุปฺปา’’ติ เอวํ อุทฺทิฏฺเสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. เตเนวาห ‘‘จตูสุ อารุปฺเปสู’’ติ. ตตฺถ รูปวิเวเกน อรูปํ, อรูปเมว อารุปฺปํ ฌานํ, อิธ ปน ตทตฺถํ กมฺมฏฺานํ อธิปฺเปตํ. ตํ ภาเวตุกาโม จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. รูปาธิกรณนฺติ รูปเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ เอตฺถ อธิกรณ-สทฺโท ‘‘กามาธิกรณ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๖๘-๑๖๙) วิย. ทณฺฑนฏฺเน ทณฺโฑ, มุคฺคราทิ. ปรปีฬาธิปฺปาเยน ตสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. สตฺตานํ สสนฏฺเน สตฺถํ, อาวุธํ. ภณฺฑนํ กลโห. วิโรโธ วิคฺคโห. นานาวาโท วิวาโท. เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ ทณฺฑาทานาทิกํ. สพฺพโสติ อนวเสสโต. อารุปฺเป อรูปภาเว, อารุปฺเป วา ภเว. รูปานํเยวาติ ทิฏฺาทีนวานํ รูปานํเยว, น อรูปานนฺติ อธิปฺปาโย. นิพฺพิทายาติ วิกฺขมฺภนวเสน นิพฺพินฺทนตฺถาย. วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถาย. นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถาย. สพฺพเมตํ สมติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทณฺฑาทานาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานาทิกํ สพฺพํ รูปเหตุกํ อนตฺถํ สงฺคณฺหาติ, น อิธ ปาฬิยํ อาคตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. กรชรูเปติ ยถาวุตฺตาทีนวาธิกรณภาวโยคฺยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, โอฬาริกรูเปติ อตฺโถ. อาทีนวนฺติ โทสํ. ตสฺสาติ รูปสฺส. อาโลโกติ วณฺณวิเสโส เอวาติ ตตฺถ ปวตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา สิยา อากาสนิมิตฺตํ อุคฺคเหตุํ, น ปน ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา. ตสฺส หิ อุคฺฆาฏนา นาม รูปนิมิตฺเตเนว สิยาติ อาห ‘‘เปตฺวา ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ นวสู’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อาโลกกสิณมฺปิ เปตฺวา อฏฺสู’’ติ วทนฺติ, ตสฺส ปน ปเน การณํ น ทิสฺสติ, กรชรูปํ อติกฺกนฺตํ โหติ ตสฺส อนาลมฺพนโต.
ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติ วุตฺตํ. นนุ ปมชฺฌานาทีนิปิ ตสฺส อนาลมฺพนวเสเนว ปวตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณตฺตา? สจฺจเมตํ, โอฬาริกงฺคปฺปหานโต ปน สนฺตสภาเวน ¶ อาเนฺชปฺปตฺเตน จตุตฺถชฺฌาเนน อติกฺกนฺตํ สุฏฺุ อติกฺกนฺตํ นาม โหตีติ ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติ วุตฺตํ ¶ . เกจิ ‘‘อสฺสาสปสฺสาสานํ นิรุชฺฌนโต, กามธาตุสมติกฺกมนโต จา’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, อิตเรสํ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ สมฺภวโต, เหฏฺิมชฺฌานานฺจ อกามธาตุสํวตฺตนียโต. ตปฺปฏิภาคเมวาติ กรชรูปปฏิภาคเมว นิมิตฺตคฺคาหสมฺภวโต. สทิสฺจ นาม ตํ น โหติ, ตสฺมา กึ ตสฺส สมติกฺกมเนนาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘กถํ? ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กถนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. เลขาจิตฺตนฺติ กาฬวณฺณาทินา กตปริกมฺมาย เลขาย จิตฺตํ. ผลิตนฺตรนฺติ วิวรํ. ทิสฺวาติ ทูรโต ทิสฺวา. สมานรูปสทฺทสมุทาจารนฺติ สทิสรูปสณฺานสรปฺปโยคํ.
อารมฺมณวเสนาติ ‘‘มม จกฺขุ โสภนํ, มม กาโย ถิโร, มม ปริกฺขารา สุนฺทรา’’ติ เอวํ อารมฺมณกรณวเสน. กรชรูปสมงฺคิกาโลติ อตฺตโน อตฺตภาวรูเปน เจว อารมฺมณรูเปน จ สมนฺนาคตกาโล. ตมฺปีติ กสิณรูปสฺสปิ. สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ. ภยสนฺตาสอทสฺสนกามตา วิย สมติกฺกมิตุกามตาติ โยชนา. อิทฺจ ยถาวุตฺตานํ นิพฺพิทาวิราคนิโรธานํ สาธารณวจนํ. เต หิ ตโย อเปกฺขิตฺวา ภยสนฺตาสอทสฺสนกามตา วุตฺตา. เอโก กิร สุนโข วเน สูกเรน ปหฏมตฺโต ปลาโต, โส อรูปทสฺสนเวลาย ภตฺตปจนอุกฺขลึ ทูรโต ทิสฺวา สูกรสฺาย ภีโต อุตฺตสนฺโต ปลายิ, ปิสาจภีรุโก ปุริโส รตฺติภาเค อปริจิเต เทเส มตฺถกจฺฉินฺนํ ตาลกฺขนฺธํ ทิสฺวา ปิสาจสฺาย ภีโต อุตฺตสนฺโต มุจฺฉิโต ปปติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สูกรา…เป… เวทิตพฺพา’’ติ.
๒๗๖. เอวนฺติ ยถาวุตฺตํ โอปมฺมตฺถํ นิคเมนฺโต อาห. โสติ โยคาวจโร. ตสฺมึ ฌาเน อาทีนวํ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. รูปนฺติ กสิณรูปํ. สนฺตวิโมกฺขโตติ อรูปชฺฌานโต. ตานิ หิ ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๗๒; ๑๐.๙) สนฺตวิโมกฺขาติ อาคตา. สนฺตตาสิทฺธิ จสฺส อนุสฺสุติโต ทฏฺพฺพา. ยเถวาติ เอว-กาเรน เยน ปกาเรน เอตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ ทุวงฺคิกํ, เอวํ อารุปฺปานิปีติ ¶ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาวเสน ทุวงฺคิกตฺตํ ทสฺเสติ, น ตติยชฺฌาเน วิย ทุวงฺคิกตามตฺตํ. นนุ เจตฺถาปิ ทุวงฺคิกตามตฺตเมว ภูมิเภทโตติ? นายํ โทโส อุปโมปเมยฺยภาวสฺส ภินฺนาธิกรณโต.
ตตฺถาติ ตสฺมึ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน. นิกนฺตินฺติ อเปกฺขํ. ปริยาทายาติ อาทีนวทสฺสเนน ¶ ตสฺมึ ฌาเน เขเปตฺวา, อนเปกฺโข หุตฺวาติ อตฺโถ. สนฺตโต มนสิกรเณเนว ปณีตโต, สุขุมโต จ มนสิกาโร สิทฺโธ โหตีติ อาห ‘‘สนฺตโต อนนฺตโต มนสิ กริตฺวา’’ติ. ปตฺถริตฺวาติ ปเคว วฑฺฒิตํ, ตทา วฑฺฒนวเสน วา ปตฺถริตฺวา. เตนาติ กสิณรูเปน. อุคฺฆาเฏติ กสิณนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ ปถวีกสิณาทิกสิณรูปํ อปเนติ. อุคฺฆาฏนวิธึ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อุคฺฆาเฏนฺโต หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สํเวลฺเลตีติ ปฏิสํหรติ. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. เนว อุพฺพฏฺฏตีติ เนว อุฏฺหติ. น วิวฏฺฏตีติ น วินิวฏฺฏติ. อิมสฺสาติ อิมสฺส กสิณรูปสฺส. อมนสิการนฺติ มนสิ อกรณํ อจินฺตนํ. มนสิการฺจ ปฏิจฺจาติ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ ภาวนามนสิการฺจ นิสฺสาย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณภูตํ กสิณรูปํ น สพฺเพน สพฺพํ มนสิ กโรโต, เตน จ ผุฏฺโกาสํ ‘‘อากาโส อากาโส’’ติ มนสิ กโรโต ยทา ตํ ภาวนานุภาเวน อากาสํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, ตทา โส กสิณํ อุคฺฆาเฏติ นาม, ตฺจ เตน อุคฺฆาฏิตํ นาม โหตีติ. เตนาห ‘‘กสิณุคฺฆาฏิมากาสมตฺตํ ปฺายตี’’ติ. สพฺพเมตนฺติ ติวิธมฺเปตํ เอกเมว ปริยายภาวโต.
‘‘นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ รูปาวจรปมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตานิ, ตโต ปฏฺาย จสฺส น เนสํ ปริยุฏฺานํ. ยทิ สิยา, ฌานโต ปริหาเยยฺย? ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อตฺเถว สุขุมานิ อรูปชฺฌานวิกฺขมฺภเนยฺยานิ นีวรณานิ, ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. น หิ มหคฺคตกุสเลสุ โลกุตฺตรกุสเลสุ วิย โอธิโส ปหานํ นาม อตฺถิ. โย ปน รูปาวจเรหิ อารุปฺปานํ อุฬารผลตาทิวิเสโส, โส ภาวนาวิเสเสน สนฺตตรปณีตตรภาเวน เตสุเยว ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ ¶ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ ปน วจนํ วณฺณภณนวเสน วุตฺตํ. ตถา หิ อฺตฺถาปิ เหฏฺา ปหีนานํ อุปริ ปหานํ วุจฺจติ. เย ปน ‘‘สพฺเพ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ อกุสลานํ ปฏิปกฺขาติ กตฺวา เอวํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เตหิ ทุติยชฺฌานูปจาราทีสุ นีวรณวิกฺขมฺภนาวจนสฺส การณํ วตฺตพฺพํ. สติ สนฺติฏฺตีติ อากาสนิมิตฺตารมฺมณา สติ สมฺมา สูปฏฺิตา หุตฺวา ติฏฺติ. สติสีเสน เจตฺถ อุปจารชฺฌานานุคุณานํ สทฺธาปฺจมานํ สกิจฺจโยคํ ทสฺเสติ. อุปจาเรนาติ อุปจารชฺฌาเนน. อิธาปีติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ สนฺธาย สมฺปิณฺฑนํ. ตํ หิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตํ. เสสนฺติ ‘‘เสสานิ กามาวจรานี’’ติอาทิ. ยํ อิธ วตฺตพฺพมวุตฺตํ, ตํ ปน ปถวีกสิณนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๕๑ อาทโย) วุตฺตนยานุสาเรน ¶ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปถวีกสิเณ วุตฺตนยเมวา’’ติ.
เอวํ ยํ ตตฺถ อวิสิฏฺํ, ตํ อติทิสิตฺวา อิทานิ วิสิฏฺํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิมาห. ยานปฺปุโตฬิ กุมฺภิมุขาทีนนฺติ โอคุณฺนสิวิกาทิยานานํ มุขํ ยานมุขํ, ปุโตฬิยา ขุทฺทกทฺวารสฺส มุขํ ปุโตฬิมุขํ, กุมฺภิมุขนฺติ ปจฺเจกํ มุข-สทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. อากาสํเยว ยานมุขาทิปริจฺฉินฺนํ. ปริกมฺมมนสิกาเรนาติ ปริกมฺมภูเตน มนสิกาเรน อุปจารชฺฌาเนน. ปริกมฺมํ อนุโลมํ อุปจาโรติ จ อนตฺถนฺตรฺเหตํ. เปกฺขมาโน อรูปาวจรชฺฌานจกฺขุนา.
๒๗๗. สพฺพากาเรนาติ รูปนิมิตฺตํ ทณฺฑาทานสมฺภวทสฺสนาทินา สพฺเพน รูปธมฺเมสุ, ปถวีกสิณาทิรูปนิมิตฺเตสุ, ตทารมฺมณชฺฌาเนสุ จ โทสทสฺสนากาเรน, เตสุ เอว วา รูปาทีสุ นิกนฺติปฺปหานอนาวชฺชิตุกามตาทินา. รูปชฺฌานมฺปิ รูปนฺติ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖๐; วิภ. ๖๒๕) ยถา รูปภโว รูปํ. รูปีติ หิ รูปชฺฌานลาภีติ อตฺโถ. อารมฺมณมฺปิ กสิณรูปํ รูปนฺติ วุจฺจติ ปุริมปทโลเปน ยถา ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ. รูปานิ ปสฺสตีติ กสิณรูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุตฺตรปทโลเปน, ปุริมปทโลเปน จ ยถากฺกมํ รูปชฺฌานกสิณรูเปสุ รูปโวหาโร ทิสฺสติ, ตสฺมา. รูเป รูปชฺฌาเน ตํสหคตา สฺา รูปสฺา. ตทารมฺมณสฺส จาติ จ-สทฺเทน ยถาวุตฺตํ รูปาวจรชฺฌานํ สมฺปิณฺเฑติ, เตน ¶ ปาฬิยํ ‘‘รูปสฺาน’’นฺติ สรูเปกเสเสน นิทฺเทโส กโตติ ทสฺเสติ. วิราคาติ ชิคุจฺฉนโต. นิโรธาติ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน นิโรธนโต. วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กึ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺส สพฺพากาเรน วิราคา อนวเสสานํ นิโรธาติ เอวํ วา เอตฺถ โยชนา กาตพฺพา.
‘‘อารมฺมเณ อวิรตฺตสฺส สฺาสมติกฺกโม น โหตี’’ติ อิทํ ยสฺมา อิมานิ ฌานานิ อารมฺมณาติกฺกเมน ปตฺตพฺพานิ, น องฺคาติกฺกเมนาติ กตฺวา วุตฺตํ. ยสฺมา ปเนตฺถ สฺาสมติกฺกโม อารมฺมณสมติกฺกเมน วินา น โหติ, ตสฺมา ‘‘สมติกฺกนฺตาสุ จ สฺาสุ อารมฺมณํ สมติกฺกนฺตเมว โหตี’’ติ อาห. อวตฺวา วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. สมาปนฺนสฺสาติอาทีสุ ¶ กุสลสฺาวเสน สมาปนฺนคฺคหณํ, วิปากสฺาวเสน อุปปนฺนคฺคหณํ, กิริยาสฺาวเสน ทิฏฺธมฺมสุขวิหารคฺคหณํ. อรหโต หิ ฌานานิ วิเสสโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร. ยทิ สฺาสมติกฺกมสฺส อนุนิปฺผาทิอารมฺมณสมติกฺกโม วิภงฺเค จ อวุตฺโต, อถ กสฺมา อิธ คหิโตติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อยมตฺถวณฺณนา กตา, ‘‘ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจน’’นฺติอาทินา วิภงฺเค วิย สฺาสมติกฺกมเมว อวตฺวาติ อธิปฺปาโย.
๒๗๘. ปฏิฆาเตนาติ ปฏิหนเนน วิสยีวิสยสโมธาเนน. อตฺถงฺคมาติอาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคโม ฌานสมงฺคิกาเล อนุปฺปตฺตีติ ตสฺส อิเธว คหเณ การณํ อนุโยคมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘กามฺเจตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุสฺสาหชนนตฺถํ ปฏิปชฺชนกานํ. เอตาสํ ปฏิฆสฺานํ. เอตฺถ ปมารุปฺปกถายํ. วจนํ อตฺถงฺคมวเสน.
กึ วา ปสํสากิตฺตเนน, ปฏิฆสฺานํ ปน อตฺถงฺคโม อิเธว วตฺตพฺพตฺตา วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาวธมฺมสฺส อภาโว นาม ปฏิปกฺเขน ปหีนตาย วา ปจฺจยาภาเวน วา. เตสุ รูปชฺฌานสมงฺคิโน ปฏิฆสฺานํ อภาโว ปจฺจยาภาวมตฺเตน, น ปฏิปกฺขาธิคเมนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตาติ ปฏิฆสฺา ¶ . รูปาวจรนฺติ รูปาวจรชฺฌานํ. สมาปนฺนสฺสาติ สมาปชฺชิตฺวา วิหรนฺตสฺส. กิฺจาปิ น สนฺตีติ โยชนา. น ปหีนตฺตา น สนฺตีติ น ตทา ปฏิฆสฺา ปหีนภาเวน น สนฺติ นาม. ตตฺถ การณมาห ‘‘น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา สํวตฺตตี’’ติ. นนุ จ ปฏิฆสฺาปิ อรูปธมฺมา เอวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘รูปายตฺตา จ เอตาสํ ปวตฺตี’’ติ. อยํ ปน ภาวนาติ อรูปภาวนมาห. ธาเรตุนฺติ อวธาเรตุํ. อิธาติ อรูปชฺฌาเน. อาเนฺชาภิสงฺขารวจนาทีหิ อาเนฺชตา. ‘‘เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๗๒; ๑๐.๙) สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา.
๒๗๙. โทสทสฺสนปุพฺพกปฏิปกฺขภาวนาวเสน ปฏิฆสฺานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺาติ. ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปาวจรสมาปตฺติโต วุฏฺานํ สิยา, ปมชฺฌานํ ปน อปฺปกมฺปิ สทฺทํ น สหตีติ ตํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ ¶ วุตฺตํ. อารุปฺปภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ รูปสฺาปฏิฆสฺานํ ยาว อตฺตโน วิปากปฺปวตฺติ, ตาว อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน สมติกฺกโม, อตฺถงฺคโม จ วุตฺโต. นานตฺตสฺาสุ ปน ยา ตสฺมึ ภเว น อุปฺปชฺชนฺติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตา, ตา อโนกาสตาย น อุปฺปชฺชนฺติ, น อารุปฺปภาวนาย นิวาริตตฺตา, อนิวาริตตฺตา จ กาจิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา ตาสํ อมนสิกาโร อนาวชฺชนํ อปจฺจเวกฺขณํ, ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อปฺปเวสนํ วุตฺตํ.
เตน จ นานตฺตสฺามนสิการเหตูนํ รูปานํ สมติกฺกมา สมาธิสฺส ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปิจ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺโณ กถิโต โสตูนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ, ปโลภนตฺถฺจ. เย หิ อกุสลา เอวํคาหิโน ‘‘สพฺพสฺสาทรหิเต อากาเส ปวตฺติตสฺาย โก อานิสํโส’’ติ, เต ตโต มิจฺฉาคาหโต นิวตฺเตตุํ ตีหิ ปเทหิ ฌานสฺส อานิสํโส กถิโต. ตํ หิ สุตฺวา เตสํ เอวํ ภวิสฺสติ ‘‘เอวํ สนฺตา กิรายํ สมาปตฺติ เอวํ ปณีตา, หนฺทสฺสา นิพฺพตฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ กริสฺสามี’’ติ.
๒๘๐. อสฺสาติ ¶ อากาสสฺส. อุปฺปาโท เอว อนฺโต อุปฺปาทนฺโต, ตถา วยนฺโต. สภาวธมฺโม หิ อหุตฺวา สมฺภวโต, หุตฺวา จ วินสฺสนโต อุทยวยปริจฺฉินฺโน. อากาโส ปน อสภาวธมฺมตฺตา ตทุภยาภาวโต อนนฺโต วุตฺโต. อชฏากาสปริจฺฉินฺนากาสานํ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อากาโสติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส วุจฺจตี’’ติ อาห. กสิณํ อุคฺฆาฏียติ เอเตนาติ กสิณุคฺฆาโฏ, ตเทว กสิณุคฺฆาฏิมํ. มนสิการวเสนาปีติ รูปวิเวกมตฺตคฺคหเณน ปริจฺเฉทสฺส อคฺคหณโต อนนฺตผรณากาเรน ปวตฺตปริกมฺมมนสิการวเสนาปิ. อนนฺตํ ผรตีติ อคฺคหิตปริจฺเฉทตาย อนนฺตํ กตฺวา ปริกมฺมสมฺผสฺสปุพฺพเกน ฌานสมฺผสฺเสน ผุสติ. ยถา ภิสคฺคเมว เภสชฺชํ, เอวํ อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ สํโยคปรสฺส ต-การสฺส จ-การํ กตฺวา. ฌานสฺส ปวตฺติฏฺานภาวโต อารมฺมณํ อธิฏฺานฏฺเน ‘‘อายตนมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อธิฏฺานฏฺเ อายตน-สทฺทสฺส ทสฺสนโต. การณากรสฺชาติเทสนิวาสตฺเถปิ อายตน-สทฺโท อิธ ยุชฺชเตว.
วิฺาณฺจายตนกถาวณฺณนา
๒๘๑. จิณฺโณ ¶ จริโต ปคุณิกโต อาวชฺชนาทิลกฺขโณ วสีภาโว เอเตนาติ จิณฺณวสีภาโว, เตน จิณฺณวสีภาเวน. รูปาวจรสฺํ อนติกฺกมิตฺวา อนธิคนฺตพฺพโต, ตํสหคตสฺามนสิการสมุทาจารสฺส หานภาคิยภาวาวหโต, ตํสมติกฺกเมเนว ตทฺเสํ สมติกฺกมิตพฺพานํ สมติกฺกมสิทฺธิโต จ วุตฺตํ ‘‘อาสนฺนรูปาวจรชฺฌานปจฺจตฺถิกา’’ติ. วีถิปฏิปนฺนาย ภาวนาย อุปรูปริวิเสสาวหภาวโต, ปณีตภาวสิทฺธิโต จ ปมารุปฺปโต ทุติยารุปฺปํ สนฺตตรสภาวนฺติ อาห ‘‘โน จ วิฺาณฺจายตนมิว สนฺตา’’ติ วกฺขติ หิ ‘‘สุปฺปณีตตรา โหนฺติ, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อิธา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๙๐). อนนฺตํ อนนฺตนฺติ เกวลํ ‘‘อนนฺตํ อนนฺต’’นฺติ น มนสิ กาตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ, ‘‘อนนฺตํ วิฺาณํ, อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ ปน มนสิ กาตพฺพํ, ‘‘วิฺาณํ วิฺาณ’’นฺติ วา.
ตสฺมึ นิมิตฺเตติ ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาณสงฺขาเต วิฺาณนิมิตฺเต. จิตฺตํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตนฺตสฺส. อากาสผุเฏ วิฺาเณติ ¶ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต ปมารุปฺปวิฺาเณ อารมฺมณภูเต. อปฺเปตีติ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติ. สภาวธมฺเมปิ อารมฺมณสมติกฺกมภาวนาภาวโต อิทํ อปฺปนาปฺปตฺตํ โหติ จตุตฺถารุปฺปํ วิย. อปฺปนานโย ปเนตฺถ วุตฺตนเยเนวาติ เอตฺถ ทุติยารุปฺปชฺฌาเน ปุริมภาเค ตีณิ, จตฺตาริ วา ชวนานิ กามาวจรานิ อุเปกฺขาเวทนาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ. ‘‘จตุตฺถํ ปฺจมํ วา อรูปาวจร’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๒๗๖) ปมารุปฺปชฺฌาเน วุตฺเตน นเยน, อถ วา อปฺปนานโยติ สภาวธมฺเมปิ อารมฺมเณ ฌานสฺส อปฺปนานโย อารมฺมณาติกฺกมภาวนาวเสน อารุปฺปํ อปฺปนํ ปาปุณาติ, ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตสฺเสว หิ ฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ ตตฺถ โหตี’’ติ มรณานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๗) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๘๒. สพฺพโสติ สพฺพากาเรน ปมารุปฺเป ‘‘อาสนฺนรูปชฺฌานปจฺจตฺถิกตา, อสนฺตสภาวตา’’ติ เอวมาทินา สพฺเพน โทสทสฺสนากาเรน, ตตฺถ วา นิกนฺติปหานอนาวชฺชิตุกามตาทิอากาเรน, สพฺพํ วา กุสลวิปากกิริยาเภทโต อนวเสสนฺติ อตฺโถ. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยน าตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘สพฺพโสติ อิทํ วุตฺตนยเมวา’’ติ. ฌานสฺส อากาสานฺจายตนตา พาหิรตฺถสมาสวเสน เหฏฺา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ฌานมฺปิ อากาสานฺจายตน’’นฺติ ¶ . อารมฺมณสฺส ปน สมานาธิกรณสมาสวเสนาติ สนฺทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปุริมนเยเนวา’’ติ อิทํ ‘‘นาสฺส อนฺโต’’ติอาทินา วุตฺตปทสิทฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา อธิฏฺานฏฺเน, เอวํ สฺชาติเทสฏฺเนปิ อายตน-สทฺเทน อิธ อตฺโถ ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สฺชายติ เอตฺถาติ สฺชาติ, สฺชาติ เอว เทโส สฺชาติเทโส. ฌานํ อปฺปวตฺติกรเณน. อารมฺมณํ อมนสิกรเณน. อุภยมฺปิ วา อุภยตา โยเชตพฺพา. ฌานสฺสปิ หิ อนาวชฺชนํ, ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺโต อกรณํ อมนสิกรณํ, อารมฺมณสฺส จ อารมฺมณกรณวเสน อปฺปวตฺตนํ อปฺปวตฺติกรณนฺติ อตฺถสฺส สมฺภวโต เอกชฺฌํ กตฺวา สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา.
ปุพฺเพ ¶ อนนฺตสฺส อากาสสฺส อารมฺมณกรณวเสน ปมารุปฺปวิฺาณํ อตฺตโน ผรณากาเรเนว ‘‘อนนฺต’’นฺติ มนสิ กาตพฺพตฺตา ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ปุน ‘‘มนสิการวเสน วา อนนฺต’’นฺติ วุตฺตํ, สพฺพโส มนสิกรณวเสนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อนวเสสโต มนสิ กโรนฺโต ‘อนนฺต’นฺติ มนสิ กโรตี’’ติ. ฌานวิภงฺเคปิ อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปน วิภงฺเค วุตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตสฺสา ปาฬิยา เอวํ วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ – ตํเยว อากาสํ ผุฏํ วิฺาณํ วิฺาณฺจายตนวิฺาเณน มนสิ กโรตีติ. อยํ ปนตฺโถ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติ, ตํเยว อากาสํ วิฺาเณน ผุฏํ เตน คหิตาการํ มนสิ กโรติ. เอวํ ตํ วิฺาณํ อนนฺตํ ผรตีติ. ยํ หิ อากาสํ ปมารุปฺปสมงฺคี วิฺาเณน อนนฺตํ ผรติ, ตํ ผรณาการสหิตเมว วิฺาณํ มนสิ กโรนฺโต ทุติยารุปฺปสมงฺคี อนนฺตํ ผรตีติ วุจฺจติ.
มนสิการวเสน อนนฺตผรณากาเรน อิธ อนนฺตตา, น อากาสสฺส วิย อุปฺปาทนฺตาทิอภาเวนาติ ‘‘นาสฺส อนฺโตติ อนนฺต’’นฺติ เอตฺตกเมวาห. ‘‘รุฬฺหีสทฺโท’’ติ อิมินา ‘‘วิฺาณานฺจ’’นฺติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺเถ วิฺาณฺจ-สทฺโท นิรุฬฺโหติ ทสฺเสติ, ยถาวุตฺตํ วา วิฺาณํ ทุติยารุปฺปชฺฌาเนน อฺจียติ วุตฺตากาเรน อาลมฺพียตีติ วิฺาณฺจนฺติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติ อาห ‘‘เสสํ ปุริมสทิสเมวา’’ติ.
อากิฺจฺายตนกถาวณฺณนา
๒๘๓. ตติยารุปฺปกมฺมฏฺาเน ยํ เหฏฺา วุตฺตสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ, อปุพฺพเมว ¶ วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ ตสฺเสวาติ ยํ อารพฺภ วิฺาณฺจายตนํ ปวตฺตํ, ตสฺเสว. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘อากาสานฺจายตนวิฺาณสฺสา’’ติ. เอเตน ตโต อฺํ ตติยารุปฺปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘อารมฺมณภูตสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส อนารมฺมณภูตํ ทุติยารุปฺปวิฺาณํ นิวตฺเตติ. อภาโวติ นตฺถิตา. สฺุตาติ ริตฺตตา. วิวิตฺตากาโรติ วิเวโก. ตีหิ ปเทหิ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อปคมเมว วทติ. ‘‘มนสิ กาตพฺโพ’’ติ วตฺวา ¶ มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วิฺาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อมนสิกริตฺวาติ สพฺเพน สพฺพํ มนสิ อกตฺวา อจินฺเตตฺวา. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนปิ อตฺถสิทฺธีติ ทสฺเสติ.
ตสฺมึ นิมิตฺเตติ ตสฺมึ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อภาวสงฺขาเต ฌานุปฺปตฺตินิมิตฺเต. อากาเส ผุเฏติ อากาสํ ผริตฺวา ปวตฺเต. ‘‘อากาสผุเฏ’’ติ วา ปาโ. สฺุวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สฺุภาเว, วิวิตฺตภาเว, นตฺถิภาเว จาติ เยน อากาเรน ภาวิตํ, ตสฺส คหณตฺถํ วุตฺตํ. อถ วา สฺุวิวิตฺตนตฺถิภาเวติ สฺุวิวิตฺตตาสงฺขาเต นตฺถิภาเว, เตน วินาสาภาวเมว ทสฺเสติ, น ปุเร อภาวาทิเก.
ตสฺมึ หิ อปฺปนาจิตฺเตติ อากิฺจฺายตนชฺฌานสมฺปยุตฺเต อปฺปนาวเสน ปวตฺเต จิตฺเต, ตสฺมึ วา ปมารุปฺปสฺส อปคมสงฺขาเต นตฺถิภาเว ยถาวุตฺเต อปฺปนาจิตฺเต อุปฺปนฺเน. โส ภิกฺขุ อภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรตีติ สมฺพนฺโธ. ปุริโส กตฺถจิ คนฺตฺวา อาคนฺตฺวา สฺุเมว ปสฺสติ, นตฺถิภาวเมว ปสฺสตีติ โยชนา. ตํ านนฺติ ตํ สนฺนิปาตฏฺานํ. ‘‘ปริกมฺมมนสิกาเรน อนฺตรหิเต’’ติ อิมินา อารมฺมณกรณาภาเวน ตสฺส อนฺตรธานํ น นฏฺตฺตาติ ทสฺเสติ. ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา โส ปุริโส ตตฺถ สนฺนิปติตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา คโต, ตโต สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ เกนจิเทว กรณีเยน อปคเตสุ อาคนฺตฺวา ตํ านํ ภิกฺขูหิ สฺุเมว ปสฺสติ, น ภิกฺขูนํ ตโตปิ อปคตการณํ, เอวมยํ โยคาวจโร ปุพฺเพ วิฺาณฺจายตนชฺฌานจกฺขุนา ปมารุปฺปวิฺาณํ ทิสฺวา ปจฺฉา นตฺถีติ ปริกมฺมมนสิกาเรน ตสฺมึ อปคเต ตติยารุปฺปชฺฌานจกฺขุนา ตสฺส นตฺถิภาวเมว ปสฺสนฺโต วิหรติ, น ตสฺส อปคมนการณํ วีมํสติ ฌานสฺส ตาทิสาโภคาภาวโตติ. สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
๒๘๔. นตฺถิตา ¶ ปริยายาสฺุวิวิตฺตภาวาติ ‘‘นตฺถี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน สฺุวิวิตฺตปทานิปิ คหิตานิ. อาเมฑิตวจนํ ปน ภาวนาการทสฺสนํ. วิภงฺเคปิ อิมสฺส ปทสฺส อยเมวตฺโถ วุตฺโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺปิ วิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตฺเว วิฺาณํ อภาเวตีติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ มนสิ กตํ ปมารุปฺปวิฺาณํ, ตํเยวาติ อตฺโถ ¶ . ตํเยว หิ อารมฺมณภูตํ ปเมน วิย รูปนิมิตฺตํ ตติเยนารุปฺเปนาภาเวตีติ. ขยโต สมฺมสนนฺติ ภงฺคานุปสฺสนมาห. สา หิ สงฺขตธมฺมานํ ภงฺคาภาวเมว ปสฺสนฺตี ‘‘วิฺาณมฺปิ อภาเวตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพตํ ลภตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ขยโต สมฺมสนํ วิย วุตฺต’’นฺติ. อสฺสาติ ปาสฺส. ปุน อสฺสาติ วิฺาณสฺส. อภาเวตีติ อภาวํ กโรติ. ยถา าณสฺส น อุปติฏฺติ, เอวํ กโรติ อมนสิกรณโต. ตโต เอว วิภาเวติ วิคตภาวํ กโรติ, วินาเสติ วา ยถา น ทิสฺสติ, ตถา กรณโต. เตเนว อนฺตรธาเปติ ติโรภาวํ คเมติ. น อฺถาติ อิมิสฺสา ปาฬิยา เอวมตฺโถ, น อิโต อฺถา อยุชฺชมานกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
อสฺสาติ ปมารุปฺปวิฺาณาภาวสฺส. กิฺจนนฺติ กิฺจิปิ. สภาวธมฺมสฺส อปฺปาวเสสตา นาม ภงฺโค เอว สิยาติ อาห ‘‘ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺํ นตฺถี’’ติ. สติ หิ ภงฺคมตฺเตปิ ตสฺส สกิฺจนตา สิยา. อกิฺจนนฺติ จ วิฺาณสฺส กิฺจิ ปการํ อคฺคเหตฺวา สพฺเพน สพฺพํ วิภาวนมาห. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เนวสฺานาสฺายตนกถาวณฺณนา
๒๘๕. โน จ สนฺตาติ ยถา เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สวิเสสา สนฺตา, เอวมยํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ โน จ สนฺตา ตทภาวโต. ยา อยํ ขนฺเธสุ ปจฺจยยาปนียตาย, โรคมูลตาย จ โรคสริกฺขตา, ทุกฺขตาสูลโยคาทินา คณฺฑสริกฺขตา, ปีฬาชนนาทินา สลฺลสริกฺขตา จ, สา สฺาย สติ โหติ, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘สฺา โรโค, สฺา คณฺโฑ, สฺา สลฺล’’นฺติ. สา เจตฺถ ปฏุกิจฺจา ปฺจโวการภวโต โอฬาริกสฺา เวทิตพฺพา. น เกวลํ สฺา เอว, อถ โข เวทนาเจตนาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. สฺาสีเสน ปน นิทฺเทโส กโต. เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ อสนฺตภาวกรโรคาทิสริกฺขสฺาวิรหโต สนฺตํ. ตโต เอว ปณีตํ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘เนวสฺานาสฺา’’ติ ¶ ? ตทปเทเสน ¶ ตํสมฺปยุตฺตชฺฌานมาห ‘‘อาทีนว’’นฺติ. เอตฺถ โรคาทิสริกฺขสฺาทิสพฺภาโวปิ อาทีนโว ทฏฺพฺโพ, น อาสนฺนวิฺาณฺจายตนปจฺจตฺถิกตาว. อุปรีติ จตุตฺถารุปฺเป. สา วาติ สา เอว. วตฺติตาติ ปวตฺติตา นิพฺพตฺติตา วฬฺชิตา.
ตสฺมึ นิมิตฺเตติ ตสฺมึ ตติยารุปฺปสมาปตฺติสงฺขาเต ฌานนิมิตฺเต. มานสนฺติ จิตฺตํ ‘‘มโน เอว มานส’’นฺติ กตฺวา, ภาวนามนสิการํ วา. ตํ หิ มนสิ ภวนฺติ มานสนฺติ วุจฺจติ. ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ฌานานุคุณตาย สมาปตฺติปริยาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘อากิฺจฺายตนสมาปตฺติสงฺขาเตสุ จตูสุ ขนฺเธสู’’ติ, อารมฺมณภูเตสูติ อธิปฺปาโย.
๒๘๖. ยถาวุตฺตํ อากิฺจฺํ อารมฺมณปจฺจยภาวโต อายตนํ การณมสฺสาติ ฌานํ อากิฺจฺายตนํ, อากิฺจฺเมว อารมฺมณปจฺจยภูตํ ฌานสฺส การณนฺติ อารมฺมณํ อากิฺจฺายตนนฺติ เอวํ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ.
ยาย สฺาย ภาวโตติ ยาทิสาย สฺาย อตฺถิภาเวน. ยา หิ สา ปฏุสฺากิจฺจสฺส อภาวโต สฺาติปิ น วตฺตพฺพา, สฺาสภาวานาติวตฺตนโต อสฺาติปิ น วตฺตพฺพา, ตสฺสา วิชฺชมานตฺตาติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ ฌานํ. ตํ ตาว ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ ตนฺติ ตํ สสาปฏิปทํ, ยถาวุตฺตสฺํ, ตสฺสา จ อธิคมุปายนฺติ อตฺโถ. เนวสฺีนาสฺีติ หิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ธมฺมํ อุทฺธรนฺเตน สฺาวนฺตมุเขน สฺา อุทฺธฏา, อฺถา เนวสฺานาสฺายตนนฺติ อุทฺธริตพฺพํ สิยา. สา ปน ปฏิปทา ยตฺถ ปวตฺตติ, ยถา จ ปวตฺตติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวตี’’ติ วุตฺตํ. อากิฺจฺายตนํ หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนาย ปวตฺติฏฺานํ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปวตฺติอากาโรติ. ยตฺร หิ นามาติ ยา นาม. นตฺถิภาวมฺปีติ วิฺาณสฺส สฺุตมฺปิ, เอวํ สุขุมมฺปีติ อธิปฺปาโย. สนฺตารมฺมณตายาติ สนฺตํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ สนฺตารมฺมณา, ตพฺภาโว สนฺตารมฺมณตา, ตาย, น ฌานสนฺตตาย. น หิ ตติยารุปฺปสมาปตฺติ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานโต สนฺตา.
โจทโก ¶ ‘‘ยํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, น ตตฺถ อาทีนวทสฺสนํ ภเวยฺย. อสติ จ อาทีนวทสฺสเน สมติกฺกโม เอว น สิยา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺตโต เจ มนสิ กโรติ, กถํ สมติกฺกโม ¶ โหตี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘อสมาปชฺชิตุกามตายา’’ติ ปริหารมาห, เตน อาทีนวทสฺสนมฺปิ อตฺเถวาติ ทสฺเสติ. โส หีติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. ตตฺถ ยสฺมึ ฌาเน อภิรติ, ตตฺถ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิปฏิปตฺติยา ภวิตพฺพํ. สา ปนสฺส ตติยารุปฺเป สพฺพโส นตฺถิ, เกวลํ อฺาภาวโต อารมฺมณกรณมตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิมาห.
สมติกฺกมิตฺวาว คจฺฉตีติ เตสํ สิปฺปีนํ ชีวิกํ ติณายปิ อมฺมาโน เต วีติวตฺตติเยว. โสติ โยคาวจโร. ตนฺติ ตติยารุปฺปสมาปตฺตึ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘สนฺตา วตายํ สมาปตฺตี’’ติอาทินา วุตฺเตน นเยน สนฺตโต มนสิ กโรนฺโต. ตนฺติ ยาย เนวสฺีนาสฺี นาม โหติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวตีติ วุจฺจติ, ตํ สฺํ ปาปุณาตีติ โยชนา. สฺาสีเสน หิ เทสนา. ปรมสุขุมนฺติ อุกฺกํสคตสุขุมภาวํ. สงฺขาราวเสสสมาปตฺตินฺติ อุกฺกํสคตสุขุมตาย สงฺขารานํ เสสตามตฺตํ สมาปตฺตึ. เตนาห ‘‘อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตสงฺขาร’’นฺติ. อนฺตมติจฺจ อจฺจนฺตํ. ยโต สุขุมตมํ นาม นตฺถิ, ตถาปรมุกฺกํสคตสุขุมสงฺขารนฺติ อตฺโถ. ปมชฺฌานูปจารโต ปฏฺาย หิ ตจฺฉนฺติยา วิย ปวตฺตมานาย ภาวนาย อนุกฺกเมน สงฺขารา ตตฺถ อนฺติมโกฏฺาสตํ ปาปิตา, ตโต ปรํ นิโรโธ เอว, น สงฺขารปฺปวตฺตีติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สงฺขาราวเสสสมาปตฺตี’’ติ.
๒๘๗. ยํ ตํ จตุกฺขนฺธํ. อตฺถโตติ กุสลาทิวิเสสวิสิฏฺปรมตฺถโต. วิเสสโต อธิปฺาสิกฺขาย อธิฏฺานภูตํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิธ สมาปนฺนสฺส จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อธิปฺเปตา’’ติ. โอฬาริกาย สฺาย อภาวโตติ ยทิปิ จตุตฺถารุปฺปวิปากสฺาย จตุตฺถารุปฺปกุสลสฺา โอฬาริกา, ตถา วิปสฺสนามคฺคผลสฺาหิ, ตถาปิ โอฬาริกสุขุมตา นาม อุปาทายุปาทาย คเหตพฺพาติ ปฺจโวการภวปริยาปนฺนาย วิย จตุโวกาเรปิ เหฏฺา ตีสุ ภูมีสุ สฺาย วิย โอฬาริกาย อภาวโต. สุขุมายาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา สุขุมาย สฺาย ภาวโต วิชฺชมานตฺตา. เนวสฺาติ เอตฺถ ¶ น-กาโร อภาวตฺโถ, นาสฺนฺติ เอตฺถ น-กาโร อฺตฺโถ, อ-กาโร อภาวตฺโถว, อสฺํ อนสฺฺจาติ อตฺโถ. ปริยาปนฺนตฺตาติ เอกเทสภาเวน อนฺโตคธตฺตา. เอตฺถาติ จตุตฺถารุปฺเป. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป เนวสฺาติ เอตฺถ น-กาโร อฺตฺโถ. ตถา นาสฺาติ เอตฺถ น-กาโร, อ-กาโร จ อฺตฺโถ เอวาติ เตน ทฺวเยน สฺาภาโว เอว ทสฺสิโตติ ธมฺมายตนปริยาปนฺนตาย ¶ อายตนภาโว วุตฺโตวาติ ‘‘อธิฏฺานฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ นิสฺสยปจฺจยภาวโต.
กึ ปน การณํ, เยเนตฺถ สฺาว เอทิสี ชาตาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. สฺาสีเสนายํ เทสนา กตา ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๔๑, ๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๔) วิยาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เอส อตฺโถติ กฺจิ วิเสสํ อุปาทาย สภาวโต อตฺถีติ วตฺตพฺพสฺเสว ธมฺมสฺส กฺจิ วิเสสํ อุปาทาย นตฺถีติ วตฺตพฺพตาสงฺขาโต อตฺโถ.
อติโถกมฺปิ ยํ เตลมตฺถิ ภนฺเตติ อาห อกปฺปิยภาวํ อุปาทาย, ตเทว นตฺถิ, ภนฺเต, เตลนฺติ อาห นาฬิปูรณํ อุปาทาย. เตนาห ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิ.
ยทิ อารมฺมณสฺชานนํ สฺากิจฺจํ, ตํ สฺา สมานา กถมยํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อาห ‘‘ทหนกิจฺจมิวา’’ติอาทิ. สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติยา เอว เหสา ปฏุสฺากิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตโต เอว จ าณสฺส สุคยฺหาปิ น โหติ. เตนาห ‘‘นิพฺพิทาชนนมฺปิ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ. อกตาภินิเวโสติ อกตวิปสฺสนาภินิเวโส อปฺปวตฺติตสมฺมสนจาโร. ปกติวิปสฺสโกติ ปกติยา วิปสฺสโก. ขนฺธาทิมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา ทฺวาราลมฺพเนหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมานํ วิปสฺสโก สกฺกุเณยฺย ตพฺพิสยอุทยพฺพยาณํ อุปฺปาเทตุํ, ยถา ปน สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กลาปสมฺมสนวเสเนวาติ จตุตฺถารุปฺปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺเน ผสฺสาทิธมฺเม อวินิพฺภุชฺช เอกโต คเหตฺวา กลาปโต สมูหโต สมฺมสนวเสน นยวิปสฺสนาสงฺขาตกลาปสมฺมสนวเสน. ผสฺสาทิธมฺเม วินิพฺภุชฺชิตฺวา วิสุํ วิสุํ สรูปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนา ¶ . เอวํ สุขุมตฺตํ คตา ยถา ธมฺมเสนาปตินาปิ นาม อนุปทํ น วิปสฺสเนยฺยาติ อตฺโถ.
เถรสฺสาติ อฺตรสฺส เถรสฺส. อฺาหิปีติ เอตฺถ อยมปรา อุปมา – เอโก กิร พฺราหฺมโณ อฺตรํ ปุริสํ มนฺุํ มตฺติกภาชนํ คเหตฺวา ิตํ ทิสฺวา ยาจิ ‘‘เทหิ เม อิมํ ภาชน’’นฺติ. โส สุราสิตฺตตํ สนฺธาย ‘‘นายฺโย สกฺกา ทาตุํ, สุรา เอตฺถ อตฺถี’’ติ อาห. พฺราหฺมโณ ¶ อตฺตโน สมีเป ิตํ ปุริสํ อุทฺทิสฺส อาห ‘‘เตน หิ อิมสฺส ปาตุํ เทหี’’ติ. อิตโร ‘‘นตฺถยฺโย’’ติ อาห. ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส อโยคฺยภาวํ อุปาทาย ‘‘อตฺถี’’ติปิ วตฺตพฺพํ, ปาตพฺพตาย ตตฺถ อภาวโต ‘‘นตฺถี’’ติปิ วตฺตพฺพํ ชาตํ, เอวํ อิธาปีติ ทฏฺพฺพํ.
กสฺมา ปเนตฺถ ยถา เหฏฺา ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺตํ วิฺาณํ, นตฺถิ กิฺจี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ภาวนากาโร คหิโต, เอวํ โกจิ ภาวนากาโร น คหิโตติ? เกจิ ตาว อาหุ – ‘‘ภาวนากาโร นาม โสปจารสฺส ฌานสฺส ยถาสกํ อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร, อารมฺมณฺเจตฺถ อากิฺจฺายตนธมฺมา. เต ปน คยฺหมานา เอกสฺส วา ปุพฺพงฺคมธมฺมสฺส วเสน คเหตพฺพา สิยุํ, สพฺเพ เอว วา. ตตฺถ ปมปกฺเข วิฺาณสฺส คหณํ อาปนฺนนฺติ ‘วิฺาณํ วิฺาณ’นฺติ มนสิกาเร จตุตฺถารุปฺปสฺส วิฺาณฺจายตนภาโว อาปชฺชติ. ทุติยปกฺเข ปน สพฺพโส อากิฺจฺายตนธมฺมารมฺมณตาย ฌานสฺส ‘อากิฺจฺํ อากิฺจฺ’นฺติ มนสิกาเร อากิฺจฺายตนตา วา สิยา, อภาวารมฺมณตา วา. สพฺพถา เนวสฺานาสฺายตนภาโว น ลพฺภตี’’ติ. ตทิทมการณํ ตถา ฌานสฺส อปฺปวตฺตนโต. น หิ จตุตฺถารุปฺปภาวนา วิฺาณมากิฺจฺํ วา อามสนฺตี ปวตฺตติ, กิฺจรหิ? ตติยารุปฺปสฺส สนฺตตํ.
ยทิ เอวํ, กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘สนฺต’’นฺติ น คหิตนฺติ? กิฺจาปิ น คหิตตํ สุตฺเต (ที. นิ. ๒.๑๒๙; สํ. นิ. ๒.๑๕๒), วิภงฺเค (วิภ. ๖๐๖ อาทโย) ปน คหิตเมว. ยถาห – ‘‘ตฺเว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺตึ ภาเวตี’’ติ (วิภ. ๖๑๙). อถ กสฺมา วิภงฺเค วิย สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโตติ? เวเนยฺยชฺฌาสยโต, เทสนาวิลาสโต จ. เย หิ เวเนยฺยา ยถา เหฏฺา ตีสุ ¶ อารุปฺเปสุ ‘‘อนนฺโต อากาโส, อนนฺตํ วิฺาณํ, นตฺถิ กิฺจี’’ติ ภาวนากาโร คหิโต, เอวํ อคฺคหิเต เอว ตสฺมึ ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน สุตฺเต ตถา เทสนา กตา, สุตฺตนฺตคติกาว อภิธมฺเม สุตฺตนฺตภาชนีเย (วิภ. ๖๐๕ อาทโย) อุทฺเทสเทสนา. เย ปน เวเนยฺยา วิภชิตฺวา วุตฺเตเยว ตสฺมึ ตมตฺถํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน วิภงฺเค ภาวนากาโร วุตฺโต. ธมฺมิสฺสโร ปน ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมานํ เทเสตพฺพปฺปการํ ชานนฺโต กตฺถจิ ภาวนาการํ คณฺหาติ, กตฺถจิ ภาวนาการํ น คณฺหาติ. สา จ เทสนา ยาวเทว เวเนยฺยวินยตฺถาติ อยเมตฺถ เทสนาวิลาโส. สุตฺตนฺตเทสนา วา ปริยายกถาติ ตตฺถ ภาวนากาโร ¶ น คหิโต, อภิธมฺมเทสนา ปน นิปฺปริยายกถาติ ตตฺถ ภาวนากาโร คหิโตติ เอวมฺเปตฺถ ภาวนาการสฺส คหเณ, อคฺคหเณ จ การณํ เวทิตพฺพํ.
อปเร ปน ภณนฺติ – ‘‘จตุตฺถารุปฺเป วิเสสทสฺสนตฺถํ สุตฺเต ภาวนาการสฺส อคฺคหณํ, สฺวายํ วิเสโส อนุปุพฺพภาวนาชนิโต. สา จ อนุปุพฺพภาวนา ปหานกฺกโมปชนิตา ปหาตพฺพสมติกฺกเมน ฌานานํ อธิคนฺตพฺพโต. ตถา หิ กามาทิวิเวกวิตกฺกวิจารวูปสมปีติวิราคโสมนสฺสตฺถงฺคมมุเขน รูปาวจรชฺฌานานิ เทสิตานิ, รูปสฺาทิสมติกฺกมมุเขน อรูปชฺฌานานิ. น เกวลฺจ ฌานานิเยว, อถ โข สพฺพมฺปิ สีลํ, สพฺพาปิ ปฺา ปฏิปกฺขธมฺมปฺปหานวเสเนว สมฺปาเทตพฺพโต ปหาตพฺพธมฺมสมติกฺกมทสฺสนมุเขเนว เทสนา อารุฬฺหา. ตถา หิ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๘, ๑๙๔) สีลสํวโร, ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๓; ม. นิ. ๑.๔๑๑, ๔๒๑; ๓.๑๕, ๗๕) อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘เนว ทวาย น มทายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓, ๔๒๒; ๒.๒๔; ๓.๗๕; สํ. นิ. ๒.๖๓; อ. นิ. ๖.๕๘; มหานิ. ๒๐๖; วิภ. ๕๑๘) โภชเน มตฺตฺุตา, ‘‘อิธ ภิกฺขุ มิจฺฉาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๘) อาชีวปาริสุทฺธิ, ‘‘อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๑๗; ม. นิ. ๑.๔๑๒, ๔๒๕; ๓.๑๖, ๗๕) ชาคริยานุโยโค, ‘‘อนิจฺจสฺา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาตาย, อนิจฺจสฺิโน, เมฆิย, อนตฺตสฺา ¶ สณฺาติ, อนตฺตสฺี อสฺมิมานสมุคฺฆาตํ คจฺฉติ, อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติอาทินา ปฺา ปฏิปกฺขธมฺมปฺปหานวเสเนว เทสิตา. ตสฺมา ฌานานิ เทเสนฺโต ภควา ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) ปหาตพฺพธมฺมสมติกฺกมทสฺสนมุเขเนว เทเสสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘กามาทิวิเวกวิตกฺกวิจารวูปสมปีติวิราคโสมนสฺสตฺถงฺคมมุเขน รูปาวจรชฺฌานานิ เทสิตานิ, รูปสฺาทิสมติกฺกมมุเขน อรูปชฺฌานานี’’ติ. ตตฺถ ยถา รูปาวจรํ ปมํ ฌานํ ภาวนาวิเสสาธิคเตหิ วิตกฺกาทีหิ วิย สทฺธาทีหิปิ ติกฺขวิสทสูรสภาเวหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กามจฺฉนฺทาทีนํ นีวรณานํ, ตเทกฏฺานฺจ ปาปธมฺมานํ วิกฺขมฺภนโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมภาวปฺปตฺตํ ¶ กามาวจรธมฺเมหิ สณฺหสุขุมํ, สนฺตํ, ปณีตฺจ โหติ; ทุติยชฺฌานาทีนิ ปน ภาวนาวิเสเสน โอฬาริกงฺคปฺปหานโต ตโต สาติสยํ สณฺหสุขุมสณฺหสุขุมตราทิภาวปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตถา อรูปาวจรํ ปมชฺฌานํ รูปวิราคภาวนาภาเวน ปวตฺตมานํ อารมฺมณสนฺตตายปิ องฺคสนฺตตายปิ ปากติกปริตฺตธมฺเมหิ วิย สพฺพรูปาวจรธมฺเมหิ สนฺตสุขุมภาวปฺปตฺตํ โหติ. อารมฺมณสนฺตภาเวนาปิ หิ ตทารมฺมณธมฺมา สนฺตสภาวา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณา ธมฺมา.
สติปิ ธมฺมโต, มหคฺคตภาเวนาปิ จ อเภเท รูปาวจรจตุตฺถโต อารุปฺปํ องฺคโตปิ สนฺตเมว, ยตสฺส สนฺตวิโมกฺขตา วุตฺตา. ทุติยารุปฺปาทีนิ ปน ปมารุปฺปาทิโต องฺคโต, อารมฺมณโต จ สนฺตสนฺตตรสนฺตตมภาวปฺปตฺตานิ ตถา ภาวนาวิเสสสมาโยคโต, สฺวายํ ภาวนาวิเสโส ปมชฺฌานูปจารโต ปฏฺาย ตํตํปหาตพฺพสมติกฺกมนวเสน ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส สนฺตสุขุมภาวํ อาปาเทนฺโต จตุตฺถารุปฺเป สงฺขาราวเสสสุขุมภาวํ ปาเปติ. ยโต จตุตฺถารุปฺปํ ยถา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา ปกติวิปสฺสกสฺสาปิ นิพฺพิทุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺติโต, ตถา สยํ ตติยารุปฺปธมฺเมสุ ปวตฺตมานํ เต ยาถาวโต วิภาเวตุํ น สกฺโกติ, ยถา ตทฺชฺฌานานิ อตฺตโน อารมฺมณํ. เกวลํ ปน อารพฺภ ปวตฺติมตฺตเมวสฺส ตตฺถ โหติ ¶ , ตยิทํ อารมฺมณภาเวนาปิ นาม วิภูตาการตาย าตุํ อปฺปโหนฺตํ อารมฺมณกรเณ กึ ปโหติ. ตสฺมา ตทสฺส อวิภูตกิจฺจตํ ทิสฺวา สตฺถา เหฏฺา ตีสุ าเนสุ ภาวนาการํ วตฺวา ตาทิโส อิธ น ลพฺภตีติ ทีเปตุํ จตุตฺถารุปฺปเทสนายํ สุตฺเต ภาวนาการํ ปริยายเทสนตฺตา น กเถสิ.
ยสฺมา ปน สารมฺมณสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมเณ ปวตฺติอากาโร อตฺเถวาติ อติสุขุมภาวปฺปตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํเยว อากิฺจฺายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ (วิภ. ๖๑๙) วิภงฺเค วุตฺตํ ยถาธมฺมสาสนภาวโต, ปุพฺพภาควเสน วา วิภงฺเค ‘‘สนฺตโต มนสิ กโรตี’’ติ วุตฺตํ ตทา โยคิโน ตสฺส วิภูตภาวโต. อปฺปนาวเสน ปน สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต อวิภูตภาวโต. กมฺมฏฺานํ หิ กิฺจิ อาทิโต อวิภูตํ โหติ, ยถา ตํ? พุทฺธานุสฺสติอาทิ. กิฺจิ มชฺเฌ, ยถา ตํ? อานาปานสฺสติ. กิฺจิ อุภยตฺถ, ยถา ตํ? อุปสมานุสฺสติอาทิ. จตุตฺถารุปฺปกมฺมฏฺานํ ปน ปริโยสาเน อวิภูตํ ภาวนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ ¶ อารมฺมณสฺส อวิภูตภาวโต. ตสฺมา จตุตฺถารุปฺเป อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ สตฺถารา สุตฺเต ภาวนากาโร น คหิโต, น สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
๒๘๘. อสทิสรูโปติ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาทีหิ รูปคุเณหิ อฺเหิ อสาธารณรูปกาโย, สภาวตฺโถ วา รูป-สทฺโท ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; วิภ. ๒๐๓) วิย. ตสฺมา อสทิสรูโปติ อสทิสสภาโว, เตน ทสพลจตุเวสารชฺชาทิคุณวิเสสสมาโยคทีปนโต สตฺถุ ธมฺมกายสมฺปตฺติยาปิ อสทิสตา ทสฺสิตา โหติ. อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. ตสฺมินฺติ อารุปฺเป. ปกิณฺณกกถาปิ วิฺเยฺยาติ ปุพฺเพ วิย อสาธารณํ ตตฺถ ตตฺถ ฌาเน ปตินิยตเมว อตฺถํ อคฺคเหตฺวา สาธารณภาวโต ตตฺถ ตตฺเถว ปกิณฺณกํ วิสฏํ อตฺถํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปกิณฺณกกถาปิ วิชานิตพฺพา.
๒๘๙. รูปนิมิตฺตาติกฺกมโตติ ¶ กสิณรูปสงฺขาตสฺส ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อติกฺกมนโต. อากาสาติกฺกมโตติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส อติกฺกมนโต. อากาเส ปวตฺติตวิฺาณาติกฺกมโตติ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส อติกฺกมนโต, น ทุติยารุปฺปวิฺาณาติกฺกมนโต. ตทติกฺกมโต หิ ตสฺเสว วิภาวนํ โหติ. ทุติยารุปฺปวิฺาณวิภาวเน หิ ตเทว อติกฺกนฺตํ สิยา, น ตสฺส อารมฺมณํ, น จ อารมฺมเณ โทสํ ทิสฺวา อนารมฺมณสฺส วิภาวนาติกฺกโม ยุชฺชติ. ปาฬิยฺจ ‘‘วิฺาณฺจายตนํ สโต สมาปชฺชติ…เป… สโต วุฏฺหิตฺวา ตํเยว วิฺาณํ อภาเวตี’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ตํเยว วิฺาณฺจายตนํ อภาเวตี’’ติ, ‘‘ตํเยว อภาเวตี’’ติ วา. ‘‘อนนฺตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺชา’’ติ เอตฺถ ปน ทฺวยํ วุตฺตํ อารมฺมณฺจ วิฺาณํ, วิฺาณฺจายตนฺจ. ตสฺมึ ทฺวเย เยน เกนจิ, ยโต วา วุฏฺิโต, เตเนว ปธานนิทฺทิฏฺเน ตํ-สทฺทสฺส สมฺพนฺเธ อาปนฺเน ‘‘อยฺจ อารมฺมณาติกฺกมภาวนา’’ติ วิฺาณฺจายตนสฺส นิวตฺตนตฺถํ วิฺาณวจนํ. ตสฺมา ปมารุปฺปวิฺาณสฺเสว อภาวนาติกฺกโม วุตฺโต.
๒๙๐. เอวํ ¶ สนฺเตปีติ องฺคาติกฺกเม อสติปิ. สุปฺปณีตตราติ สุฏฺุ ปณีตตรา, สุนฺทรา ปณีตตรา จาติ วา อตฺโถ. สติปิ จตุนฺนํ ปาสาทตลานํ, สาฏิกานฺจ ตพฺภาวโต, ปมาณโต จ สมภาเว อุปรูปริ ปน กามคุณานํ, สุขสมฺผสฺสาทีนฺจ วิเสเสน ปณีตตราทิภาโว วิย เอตาสํ จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ อารุปฺปภาวโต, องฺคโต จ สติปิ สมภาเว ภาวนาวิเสสสิทฺโธ ปน สาติสโย อุปรูปริ ปณีตตราทิภาโวติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา.
๒๙๑. นิสฺสิโตติ นิสฺสาย ิโต. ทุฏฺิตาติ น สมฺมา ิตา, ทุกฺขํ วา ิตา. ตนฺนิสฺสิตนฺติ เตน นิสฺสิตํ, านนฺติ อตฺโถ. ตนฺนิสฺสิตนฺติ วา ตํ มณฺฑปลคฺคํ ปุริสํ นิสฺสาย ิตํ ปุริสนฺติ อตฺโถ. มณฺฑปลคฺคฺหิ อนิสฺสาย เตน วินาภูเต วิวิตฺเต พหิ โอกาเส านํ วิย อากาสลคฺควิฺาณสฺส วิเวเก ตทปคเม ตติยารุปฺปสฺส านนฺติ.
๒๙๒. อารมฺมณํ ¶ กโรเตว, อฺาภาเวน ตํ อิทนฺติ ‘‘อาสนฺนวิฺาณฺจายตนปจฺจตฺถิกรูปาสนฺนากาสารมฺมณวิฺาณาปคมารมฺมณํ, โน จ สนฺต’’นฺติ จ ทิฏฺาทีนวมฺปิ ตํ อากิฺจฺายตนํ อิทํ เนวสฺานาสฺายตนชฺฌานํ อฺสฺส ตาทิสสฺส อารมฺมณภาวโยคฺยสฺส อภาเวน อลาเภน อารมฺมณํ กโรติ เอว. ‘‘สพฺพทิสมฺปติ’’นฺติ อิทํ ชนสฺส อคติกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วุตฺตินฺติ ชีวิกํ. วตฺตตีติ ชีวติ.
๒๙๓. อารุฬฺโหติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา โกจิ ปุริโส อเนกโปริสํ ทีฆนิสฺเสณึ อารุฬฺโห ตสฺส อุปริมปเท ิโต ตสฺสา นิสฺเสณิยา พาหุเมว โอลุพฺภติ อฺสฺส อลาภโต, ยถา จ ปํสุปพฺพตสฺส, มิสฺสกปพฺพตสฺส วา อคฺคโกฏึ อารุฬฺโห ตสฺส มตฺถกเมว โอลุพฺภติ, ยถา จ คิรึ สิลาปพฺพตํ อารุฬฺโห ปริปฺผนฺทมาโน อฺาภาวโต อตฺตโน ชณฺณุกเมว โอลุพฺภติ, ตถา เอตํ จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํ ตํ ตติยารุปฺปํ โอลุพฺภิตฺวา ปวตฺตตีติ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมว.
อารุปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ทสมปริจฺเฉทวณฺณนา.