📜
๖. อสุภกมฺมฏฺานนิทฺเทสวณฺณนา
อุทฺธุมาตกาทิปทตฺถวณฺณนา
๑๐๒. ‘‘อวิฺาณกาสุเภสู’’ติ ¶ ¶ อิทํ อุทฺธุมาตกาทีนํ สภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตสฺมา ภูตกถนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, น สวิฺาณกอสุภสฺส อกมฺมฏฺานภาวโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘น เกวลํ มตสรีร’’นฺติอาทิ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒). อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํ. สมุคฺคเตนาติ อุฏฺิเตน. อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตา. อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติ. ปฏิกฺกูลตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตา. กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตํ อุทฺธุมาตกนฺติ กุจฺฉนตฺเถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (มหาว. ๒๘๕; ปริ. ๓๒๕; ที. นิ. ๒.๑๔๙; อ. นิ. ๕.๒๑๓). ตถารูปสฺสาติ ‘‘ภสฺตา วิย วายุนา’’ติอาทินา ยถารูปํ วุตฺตํ, ตถารูปสฺส.
เสตรตฺเตหิ ปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํ.
ปริภินฺนฏฺาเนสุ กากกงฺกาทีหิ. วิสฺสนฺทมานปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถ.
อปธาริตนฺติ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํ. ขิตฺตนฺติ ฉฑฺฑิตํ, โสณสิงฺคาลาทีหิ วิสุํ กตฺวา ขาทเนน สรีรสงฺฆาตโต ลฺุจิตฺวา ตหํ ตหํ ฉฑฺฑิตํ. วิวิธํ ขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตํ.
ปุริมนเยนาติ ‘‘วิวิธํ ขิตฺต’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน. สตฺเถน หนิตฺวาติ เวรีหิ ขคฺคกรวาลาทินา ¶ สตฺเถน ปหริตฺวา. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อฺเน หตฺถ’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน.
อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺเตหิ กิมีหิ ปคฺฆรนฺตกิมิกุลํ ปุฬวกนฺติ อาห ‘‘กิมิปริปุณฺณสฺสา’’ติ.
อุทฺธุมาตกาทีนิ ¶ อามกสุสานาทีสุ ฉฑฺฑิตาสุภานิ. นิสฺสายาติ ปฏิจฺจ ตานิปิ อารพฺภ. นิมิตฺตานนฺติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ. เอตาเนว อุทฺธุมาตกาทีเนว นามานิ.
อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺานวณฺณนา
๑๐๓. ภาเวตุกาเมนาติ อุปฺปาเทตุกาเมน. เตนาติ อาจริเยน. อสฺสาติ โยคิโน. อสุภนิมิตฺตตฺถายาติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนตฺถาย, อสุเภ วา อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อตฺถาย. คมนวิธานนฺติ คมนวิธิ. เยน วิธินา คนฺตพฺพํ, โส วิธิ. อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย ปถวีกสิเณ วุตฺตํ ปฏิปชฺชนวิธึ สนฺธายาห ‘‘อปฺปนาวิธานปริโยสาน’’นฺติ.
๑๐๔. ตาวเทวาติ สุตกฺขเณเยว. อติตฺเถน ปุณฺณนทีอาทึ ปกฺขนฺทนฺเตน วิย อนุปวิสนฺเตน วิย. เกทารโกฏิยาติ เกทารมริยาทาย. วิสภาครูปนฺติ เขตฺตรกฺขิกาทิวิสภาควตฺถุรูปํ. สรีรนฺติ อุทฺธุมาตกกเฬวรํ. อธุนามตนฺติ อจิรมตํ อุทฺธุมาตกภาวํ อปฺปตฺตํ. ตกฺกยตีติ สมฺภาเวติ ภาริยํ กตฺวา น มฺติ.
๑๐๕. รูปสทฺทาทีติ เอตฺถ อมนุสฺสานํ รูเปหิ, สีหพฺยคฺฆาทีนํ สทฺทาทีหิ, อมนุสฺสานมฺปิ วา รูปสทฺทาทีหิ. ตถา สีหพฺยคฺฆาทีนนฺติ ยถารหํ โยเชตพฺพํ. อนิฏฺารมฺมณาภิภูตสฺสาติ เภรวาทิภาเวน อนิฏฺเหิ อารมฺมเณหิ อภิภูตสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส. น ปฏิสณฺาตีติ วิทาหวเสน อาสเย น ติฏฺติ, อุจฺฉฑฺเฑตพฺพํ โหตีติ อตฺโถ. อฺโติ อมนุสฺสาทีนํ วเสน วา อฺถา วา วุตฺตปฺปการโต อฺโ อาพาโธ โหติ. โสติ สงฺฆตฺเถโร, อภิฺาตภิกฺขุ วา. ยสฺสาเนน อาโรจิตํ, โส. กตกมฺมาติ กตเถยฺยกมฺมา. อกตกมฺมาติ เถยฺยกมฺมํ กาตุกามา. กตกมฺมา ปน อิธาธิปฺเปตา. ตสฺมา เตติ กตกมฺมา โจรา. สห โอฑฺเฒนาติ สโหฑฺฒํ, เถเนตฺวา คหิยมานภณฺเฑน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ยชมาโนติ ยฺํ ยชนฺโต ¶ ยฺสามิโก. ‘‘อทฺธา อิมาย ปฏิปตฺติยา ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา.
เอวํ ¶ คมนวิธานํ เอกเทเสน วตฺวา อิทานิ อฏฺกถาสุ อาคตนเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺกถาสุ วุตฺเตน วิธินา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุคฺคณฺหนฺโตติ อุคฺคณฺหนเหตุ. เอโกติ อยํ เอก-สทฺโท อสหายตฺโถ, น อฺาทิอตฺโถติ ‘‘อทุติโย’’ติ วุตฺตํ. ยถา วณฺณาทิโต ววตฺถานํ เอกํสโต สมุทิตเมว อิจฺฉิตพฺพํ สพฺพตฺถกภาวโต, น ตถา สนฺธิอาทิโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วณฺณโตปี’’ติอาทินา ฉสุ าเนสุ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท คหิโต. ปุน เอโก อทุติโยติอาทิ คหิตนิมิตฺตสฺส โยคิโน นิวตฺติตฺวา วสนฏฺานคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตพฺภาคิยฺเวาติ ตปฺปกฺขิยํเยว อสุภนิมิตฺตมนสิการสหิตเมว. อาสนํ ปฺเปตีติ นิสชฺชํ กปฺเปติ. ยํ ปน ‘‘อสุภนิมิตฺตทิสาภิมุเข ภูมิปฺปเทเส’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑๓) วกฺขติ, ตมฺปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ เกวเลน ทิสาภิมุขภาเวน กิฺจิ อิชฺฌติ.
สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณาติ อุทฺธุมาตกสฺส สมนฺตา ปาสาณาทินิมิตฺตสลฺลกฺขณา. อสมฺโมหตฺถาติ อุคฺคหนิมิตฺเต อุปฏฺิเต อุปฺปชฺชนกสมฺโมหวิคมตฺถา. เอกาทสวิเธนาติ วณฺณาทิวเสน เอกาทสวิเธน. อุปนิพนฺธนตฺโถติ อสุภารมฺมเณ จิตฺตํ อุปเนตฺวา นิพนฺธนตฺโถ. วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถาติ กมฺมฏฺานวีถิยา สมฺมเทว ปฏิปาทนตฺถา. ปฺุกิริยวตฺถุ อธิคตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๖. ตสฺมาติ ยสฺมา อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ อริยมคฺคปทฏฺานสฺส ปมชฺฌานสฺส อธิคมุปาโย, ยสฺมา วา ‘‘อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา. จิตฺตสฺตฺตตฺถายาติ สรีรสภาวสลฺลกฺขเณน, สํเวคชนเนน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส สฺตฺติอตฺถํ สฺาปนตฺถํ. ‘‘จิตฺตสฺตตฺถายา’’ติ วา ปาโ, กิเลสวเสน อสํยตสฺส จิตฺตสฺส สํยมนตฺถํ ทมนตฺถํ, น กมฺมฏฺานตฺถนฺติ อตฺโถ. กมฺมฏฺานสีเสนาติ กมฺมฏฺาเนน สีสภูเตน, ตํ อุตฺตมงฺคํ ปธานํ การณํ กตฺวา. มูลกมฺมฏฺานนฺติ ปกติยา อตฺตนา กาเลน กาลํ ปริหริยมานํ พุทฺธานุสฺสติอาทิสพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ. ‘‘กมฺมฏฺานสีเสน คจฺฉามี’’ติ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา. เตนาห ‘‘ตํ มนสิกโรนฺเตเนวา’’ติ. สูปฏฺิตภาวสมฺปาทเนนาติ มูลกมฺมฏฺาเน สุฏฺุ อุปฏฺิตภาวสฺส สมฺปาทเนน. เอวํ ¶ หิ สติ อสมฺมุฏฺา นาม โหติ. พหิทฺธา ¶ ปุถุตฺตารมฺมเณ อปฺปวตฺติตฺวา กมฺมฏฺาเนเยว ปวตฺตมานํ มานสํ อพหิคตํ นาม. ตถาภูเตน จาเนน รูปินฺทฺริยานิ อปฺปวตฺตกิจฺจานิ กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘มนจฺฉฏฺานํ…เป… คนฺตพฺพ’’นฺติ.
ทฺวารํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ วิหาเร ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ อสุกทิสาย อิทํ ทฺวารํ, ตโต เอว ตาย ทิสาย สลฺลกฺขิเตน อสุกทฺวาเรน นิกฺขนฺโตมฺหีติ ทฺวารํ อุปธาเรตพฺพํ. ตโตติ ทฺวารสลฺลกฺขณโต ปจฺฉา. เยน มคฺเคน คจฺฉติ สยํ. นิมิตฺตฏฺานนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส คณฺหนฏฺานํ. อาหารํ ฉฑฺฑาเปยฺยาติ วมนํ การาเปยฺย. กณฺฏกฏฺานนฺติ กณฺฏกวนฺตํ านํ.
๑๐๗. ทิสา ววตฺถเปตพฺพาติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอกสฺมึ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ขายตีติ อุปฏฺาติ. กมฺมนิยนฺติ ภาวนาย กมฺมกฺขมํ. อุพฺพาฬฺหสฺสาติ พาธิตสฺส. วิธาวตีติ นานารมฺมเณ วิสรติ. อุกฺกมฺมาติ อุชุกํ อนุวาตโต อปกฺกมฺม. มตกเฬวรํ ปุถุชฺชนสฺส เยภุยฺเยน ภยโต อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘อจฺจาสนฺเน ภยมุปฺปชฺชตี’’ติ. อนุปาทนฺติ ปาทสมีปํ. ยตฺถ ิตสฺส สุเขน โอโลเกตุํ สกฺกา, ตํ โอโลเกนฺตสฺส ผาสุกฏฺานํ.
๑๐๘. สมนฺตาติ สมนฺตโต. ปุน สมนฺตาติ สามนฺตา สมีเป. กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติ. กปีตโนติ ปิปฺปลิรุกฺโข. สินฺทีติ ขุทฺทกขชฺชุรี. กรมนฺทาทโย ปากฏา เอว. สามาติ สามลตา. กาฬวลฺลีติ กาฬวณฺณา อปตฺติกา เอกา ลตาชาติ. ปูติลตาติ ชีวนวลฺลิ, ยา ‘‘คโลจี’’ติ วุจฺจติ.
๑๐๙. ตํ นิมิตฺตกรณาทิ อิเธว ยถาวุตฺเต ปาสาณาทินิมิตฺตกรเณ เอว อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ. สนิมิตฺตํ กโรตีติ สห นิมิตฺตํ กโรติ, อสุภํ ปาสาณาทินิมิตฺเตน สห กโรติ ววตฺถเปติ. อถ วา อสุภนิมิตฺตํ, ปาสาณาทินิมิตฺตฺจ สห เอกชฺฌํ กโรนฺโต ววตฺถเปนฺโต ‘‘สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติ วุตฺโต. สมานกาลตาทีปเกน หิ สห-สทฺเทน อยํ สมาโส ยถา ‘‘สจกฺกํ เทหี’’ติ. ตยิทํ นิมิตฺตกรณํ อปราปรํ สลฺลกฺขเณน ¶ โหติ, น เอกวารเมวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ววตฺถเปนฺโต หิ สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติ. ทฺเวติ ปาสาณาสุภนิมิตฺตานิ. สมาเสตฺวา สงฺคเหตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวา. สารมฺมณนฺติ อสุภารมฺมเณน สทฺธึ ปาสาณาทึ สมานารมฺมณํ กโรติ, สห วา อารมฺมณํ กโรติ, เอการมฺมณํ วิย อุภยํ ¶ อารมฺมณํ กโรติ, เอกชฺฌํ วิย จ อปราปรํ สลฺลกฺเขนฺโต ปาสาณาทึ, อสุภนิมิตฺตฺจาติ ทฺวยํ อารมฺมณํ กโรตีติ อตฺโถ.
อตฺตนิโยติ สโก. วณิตนฺติ สูนํ. สภาเวน สรเสนาติ อุทฺธุมาตกภาวสงฺขาเตน อตฺตโน ลกฺขเณน, ปเรสํ ชิคุจฺฉุปฺปาทนสงฺขาเตน อตฺตโน กิจฺเจน จ, สภาโว เอว วา ตถา นิปฺผชฺชนโต ‘‘รโส’’ติ วุตฺโต.
๑๑๐. ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คเหตพฺพนฺติ วณฺณาทินา ฉปฺปกาเรน ตาว อุทฺธุมาตกอสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. เกจิ ‘‘กเฬวรสฺส ทีฆรสฺสาทิปฺปมาเณน สทฺธึ สตฺตวิเธนา’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถายํ นตฺถิ. ลิงฺคโตติ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม วโย ลิงฺคํ, น ถนมสฺสุอาทิ อิตฺถิปุริสลิงฺคนฺติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ิตสฺส สตฺตสฺส อิทํ สรีรนฺติ สมฺพนฺโธ. อุทฺธุมาตกสณฺานวเสเนว, น ปากติกสณฺานวเสน. เอเตน ยทิ ตตฺถ โกจิ อนุทฺธุมาตกภาวปฺปตฺโต ปเทโส สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. โอฬาริกาวยววเสน อิทํ สณฺานววตฺถานํ, น สุขุมาวยววเสนาติ สีสสณฺานาทิกํ นววิธเมว สณฺานํ คหิตํ.
อิมิสฺสา ทิสายาติ อิมิสฺสา ปุรตฺถิมาย, ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตราย ทิสาย, อนุทิสาย วา ิโตติ โยชนา. อิมสฺมึ นาม โอกาเส หตฺถาติ อิมสฺมึ นาม ภูมิปฺปเทเส อิมสฺส กเฬวรสฺส หตฺถา ิตาติ ววตฺถเปตพฺพนฺติ โยชนา.
อโธ ปาทตเลนาติอาทิ นาภิยา เหฏฺา อโธ, ตโต อุทฺธํ อุปรีติ อิมสฺส ววตฺถานสฺส วเสน วุตฺตํ. หตฺถปริจฺเฉโท เหฏฺา องฺคุลิอคฺเคน อุปริ อํสกูฏสนฺธินา ติริยํ ตจปริยนฺเตน คเหตพฺโพ. เอส นโย ปาทปริจฺเฉทาทีสุปิ. ยตฺตกํ วา ปน านํ คณฺหตีติ สเจ สพฺพํ สรีรํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, ปเทโส ตสฺส อุทฺธุมาโต, โส ¶ ยตฺตกํ สรีรปฺปเทสํ อุทฺธุมาตกวเสน าเณน ปริคฺคณฺหาติ, ตตฺตกเมว ยถาปริคฺคหิตเมว. อิทํ อีทิสนฺติ อิทํ หตฺถาทิกํ อีทิสํ เอวมาการํ. อุทฺธุมาตกนฺติ ยถาสภาวโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. วิสภาเค สรีเร อารมฺมณนฺติ กมฺมฏฺานํ ปฏิกฺกูลากาโร น อุปฏฺาติ น ขายติ, สุภโต อุปฏฺเหยฺย. เตนาห ‘‘วิปฺผนฺทนสฺเสว ปจฺจโย โหตี’’ติ, กิเลสปริปฺผนฺทนสฺเสว นิมิตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. อุคฺฆาฏิตาปีติ ¶ อุทฺธุมาตภาวปฺปตฺตาปิ, สพฺพโส กุถิตสรีราปีติ วา อตฺโถ. สฺวายมตฺโถ ปมปาราชิเก (ปารา. ๖๗ อาทโย) วินีตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพ.
๑๑๑. อาเสวิตกมฺมฏฺาโนติ อสุภกมฺมฏฺาเน กตปริจโย. โสสานิกงฺคาทีนํ วเสน ปริหตธุตงฺโค. จตุธาตุววตฺถานวเสน ปริมทฺทิตมหาภูโต. สลกฺขณโต าเณน ปริคฺคหิตสงฺขาโร. ปจฺจยปริคฺคหวเสน ววตฺถาปิตนามรูโป. สลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย อุกฺกํสเนน สฺุตานุปสฺสนาพเลน อุคฺฆาฏิตสตฺตสฺโ. วิปสฺสนาย ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิสมฺปาปเนน กตสมณธมฺโม. ตโต เอว สพฺพโส กุสลวาสนาย, กุสลภาวนาย จ ปูรเณน วาสิตวาสโน ภาวิตภาวโน. วิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลพีเชน สพีโช. าณสฺส ปริปกฺกภาเวน าณุตฺตโร. ยถาวุตฺตาย ปฏิปตฺติยา กิเลสานํ ตนุกรเณน อปฺปกิเลโส. โอโลกิโตโลกิตฏฺาเนเยวาติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภสฺส ยตฺถ ยตฺถ โอโลกิโตโลกิตฏฺาเน เอว, ตาทิสสฺส กาลวิเสโส, อสุภสฺส ปเทสวิเสโส วา อเปกฺขิตพฺโพ นตฺถีติ อตฺโถ. โน เจ เอวํ อุปฏฺาตีติ เอวํ ยถาวุตฺตปุริสวิเสสสฺส วิย ปฏิภาคนิมิตฺตํ โน เจ อุปฏฺาติ. เอวํ ฉพฺพิเธนาติ เอวํ วุตฺตากาเรน วณฺณาทิวเสน ฉพฺพิเธน. ปุนปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน นิมิตฺตคฺคหณวิธึ สมฺปิณฺเฑติ, น ปฺจวิธตํ. ฉพฺพิเธน หิ ปุพฺเพ นิมิตฺตคฺคหณํ วิหิตํ.
๑๑๒. อสีติสตสนฺธิโตติ สพฺเพปิ สนฺธโย ตทาปิ อตฺเถวาติ ทสฺสนตฺถํ วตฺวา อุทฺธุมาตภาเวน เยภุยฺเยน น ปฺายนฺติ. เย ปน ปฺายนฺติ, เต ววตฺถเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธุมาตเก ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธีติ อํสกปฺปรมณิพนฺธานํ วเสน ¶ ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธโย. ตถา วามหตฺถสนฺธโย. กฏิชณฺณุโคปฺผกานํ วเสน ตโย ทกฺขิณปาทสนฺธโย. ตถา วามปาทสนฺธโย. เอโก กฏิสนฺธีติ กฏิยา สทฺธึ ปิฏฺิกณฺฏกสนฺธึ สนฺธาย วทติ. หตฺถนฺตรนฺติ ทกฺขิณหตฺถทกฺขิณปสฺสานํ, วามหตฺถวามปสฺสานฺจ อนฺตรํ วิวรํ. ปาทนฺตรนฺติ อุภินฺนํ ปาทานํ เวมชฺฌํ. อุทรนฺตรนฺติ นาภิฏฺานสฺิตํ กุจฺฉิเวมชฺฌํ, อุทรสฺส วา อพฺภนฺตรํ. กณฺณนฺตรนฺติ กณฺณฉิทฺทํ. อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน นาสจฺฉิทฺทาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อกฺขีนํ, มุขสฺส จ วเสนาปิ วิวรํ ลพฺภเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อกฺขีนมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมนฺตโตติ เอวํ สนฺธิอาทิโต อุทฺธุมาตกํ ววตฺถเปนฺตสฺส เจ นิมิตฺตํ อุปติฏฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ, สมนฺตโต ววตฺถเปตพฺพนฺติ ววตฺถาปนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สกลสรีเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณํ จาเรตฺวาติ สพฺพตฺถกเมว สรีรํ ¶ อาวชฺเชตฺวา ตตฺถ ปฏิกฺกูลาการสหิตํ อุทฺธุมาตกภาวํ อารพฺภ นิรนฺตรํ ภาวนาาณํ ปวตฺเตตฺวา. ยํ านนฺติ เอวํ ปน าณํ จาเรนฺตสฺส ตสฺมึ สรีเร โย ปเทโส วิภูโต หุตฺวา อุทฺธุมาตกากาเรน วิภูตภาเวน อุปฏฺาติ. อุทรปริโยสานํ อุปริมสรีรํ.
วินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๑๑๓. วินิจฺฉยกถาติ วินิจฺฉยสหิตา อตฺถวณฺณนา. ยถาวุตฺตนิมิตฺตคฺคาหวเสนาติ วณฺณาทิโต, สนฺธิอาทิโต จ วุตฺตปฺปการอุทฺธุมาตกนิมิตฺตคฺคหณวเสน. สุฏฺุ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพนฺติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฏฺหติ, เอวํ สมฺมเทว อสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํ. อิทานิ ตเมว นิมิตฺตสฺส สุฏฺุ คหณาการํ อุปทิสนฺโต ‘‘สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺเตนาติ ยถา ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สฺชาตาทเรน สติสมฺปชฺฺจ สุฏฺุ อุปฏฺเปตฺวา อุทฺธุมาตกอสุภํ ปมํ อาวชฺชิตํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตตฺถ อาวชฺชนํ กโรนฺเตน. สาธุกํ อุปธาเรตพฺพฺเจว ววตฺถเปตพฺพฺจาติ สกฺกจฺจํ สติยา สลฺลกฺเขตพฺพฺเจว ปฺาย นิจฺเฉตพฺพฺจ. สติ หิ ‘‘ธารณา’’ติ นิทฺทิฏฺา, ธารณฺเจตฺถ สลฺลกฺขณํ. ปฺา ‘‘ปวิจโย’’ติ (ธ. ส. ๑๖) นิทฺทิฏฺา, ปวิจโย เจตฺถ นิจฺฉโยติ. อถ วา อุปธาเรตพฺพนฺติ สติปุพฺพงฺคมาย ปฺาย อุปลกฺเขตพฺพํ ¶ . น หิ กทาจิ สติรหิตา ปฺา อตฺถิ. ววตฺถเปตพฺพนฺติ ปฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา นิจฺฉินิตพฺพํ. ปฺาสหิตา เอว หิ สติ อิธาธิปฺเปตา, น ตพฺพิรหิตา. อทฺธกฺขิอปงฺคาทิวเสนาปิ โอโลกนํ อตฺถีติ ‘‘อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปริพฺยตฺตเมว โอโลกนํ ทสฺเสติ. เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺสาติ วุตฺตปฺปกาเรน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนํ, นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชนฺจ อปราปรํ อเนกวารํ กโรนฺตสฺส. อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ อุทฺธุมาตเก อุคฺคณฺหนนิมิตฺตํ. สุคฺคหิตนฺติ สุฏฺุ คหิตํ. ยถา น วินสฺสติ น ปมุฏฺํ โหติ, เอวํ คหิตํ. เอกสทิสนฺติ สมานสทิสํ. สมานตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโท, ยถา ‘‘อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา, เอเสเส เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตฺเ วา’’ติ.
อาคมนกาเลติ วิหารโต สุสานํ อุทฺทิสฺส อาคมนกาเล. วุตฺตนเยเนวาติ อติเทสวเสน ทีปิตมฺปิ อตฺถํ ‘‘เอกเกนา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติ. ตตฺถ ตเทว กมฺมฏฺานนฺติ อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺานํ. มูลกมฺมฏฺานนฺติ เอเก, ตทยุตฺตํ. อุปฏฺิตนิมิตฺตํ หิ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา ¶ กมฺมฏฺานนฺตรมนสิกาโร รฺโ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา วิเทสคมนํ วิยาติ. อาคเตนาติ อตฺตโน วสนฏฺานํ อาคเตน.
๑๑๔. อเวลายนฺติ สฺฌาเวลาทิอยุตฺตเวลายํ. พีภจฺฉนฺติ วิรูปํ. เภรวารมฺมณนฺติ เวตาฬสทิสํ ภยานกํ วิสยํ. วิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ภีรุกปุริโส วิย ปิสาจาทึ ทิสฺวา จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโต. อุมฺมตฺตโก วิยาติ ยกฺขุมฺมตฺตโก วิย เอกจฺโจ โหติ. ฌานวิพฺภนฺตโกติ ฌานโต วิจฺจุตโก สีลวิพฺภนฺตกมนฺตวิพฺภนฺตกา วิย. สนฺถมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนปริตฺตาสวูปสมเนน วิคตกมฺปตาย นิจฺจโล หุตฺวา. สตึ สูปฏฺิตนฺติอาทิ สนฺถมฺภนสฺส อุปายทสฺสนํ. มตสรีรํ อุฏฺหิตฺวา อนุพนฺธนกํ นาม นตฺถิ อสติ ตาทิเส มนฺตปฺปโยเค. โสปิ อุทฺธุมาตกาทิภาวมปฺปตฺเต อวินฏฺรูเป เอว อิชฺฌติ, ตถา เทวตาธิคฺคโห, น เอวรูเปติ อธิปฺปาโย. สฺโชติ ภาวนาปริกปฺปสฺาย ชาโต. ตโต เอว สฺาสมฺภโว สฺามตฺตสมุฏฺาโน. ตาสํ วิโนเทตฺวาติ นิมิตฺตุปฏฺานนิมิตฺตํ อุปฺปนฺนจิตฺตสนฺตาสํ วุตฺตปฺปกาเรน วิโนเทตฺวา วูปสเมตฺวา ¶ . ‘‘อิทานิ ตว ปริสฺสโม สปฺผโล ชาโต’’ติ หาสํ ปีตึ ปโมทนํ อุปฺปาเทตฺวา. จิตฺตํ สฺจราเปตพฺพนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพํ มนสิกาตพฺพํ.
นิมิตฺตคฺคาหนฺติ นิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ, อุคฺคหนิมิตฺตํ. สมฺปาเทนฺโตติ สาเธนฺโต นิปฺผาเทนฺโต. กมฺมฏฺานํ อุปนิพนฺธตีติ ภาวนํ ยถาวุตฺเต นิมิตฺเต อุปเนนฺโต นิพนฺธติ. โยคกมฺมํ หิ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต ‘‘กมฺมฏฺาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, โยคกมฺมสฺส วา ปวตฺติฏฺานตาย ยถาอุปฏฺิตนิมิตฺตํ กมฺมฏฺานํ, ตํ ภาวนาจิตฺเต อุปนิพนฺธติ. ตํ ปนสฺส อุปนิพนฺธนํ สนฺธาย จิตฺตํ สฺจราเปตพฺพํ. เอวํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺสาติ โยคิโน, ตสฺส วา อุทฺธุมาตกาสุภสฺส. มานสํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ อปราปรํ ปวตฺเตนฺตสฺส, อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
๑๑๕. ‘‘วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘กมฺมฏฺานวีถิยา สมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ตํ ปน กมฺมฏฺานวีถึ, ตสฺสา จ สมฺปฏิปาทนวิธึ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กติมีติ ปกฺขสฺส กตมี, กึ ทุติยา, ตติยาทีสุ วา อฺตราติ อตฺโถ. ตุณฺหีภูเตน คนฺตุํ น วฏฺฏติ ปุจฺฉนฺตานํ จิตฺตสฺส อฺถตฺตปริหรณตฺถํ. อปฺปสนฺนานฺหิ ปสาทาย, ปสนฺนานฺจ ภิยฺโยภาวาย สาสนสมฺปฏิปตฺติ. นสฺสตีติ น ทิสฺสติ ¶ , น อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ‘‘อาคนฺตุกปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ’’ติ อิมินา อาคนฺตุกวตฺตํ เอกเทเสน ทสฺสิตนฺติ ‘‘อวเสสานิปี’’ติ วตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ ปริปุณฺณํ คเหตุํ ปุน อาคนฺตุกคฺคหณํ กตํ. คมิกวตฺตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาวาสิกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอารฺิกเสนาสนวจฺจกุฏิวตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๕๖) หิ อาคตานิ มหาวตฺตานิ อิธ ‘‘ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตานิ. ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปน ปาริวาสิกาทิกาเล จ จริตพฺพานิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อสมฺภวโต อิธ นาธิปฺเปตานิ. นิมิตฺตํ วา อนฺตรธายตีติ สุสาเน ิตํ อสุภนิมิตฺตํ อุทฺธุมาตกภาวาปคเมน อนฺตรธายติ. เตนาห ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทิ. ตสฺมาติ เตน ¶ การเณน, อิมสฺส กมฺมฏฺานสฺส ทุลฺลภตฺตาติ อตฺโถ. นิสีทิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
นิมิตฺตํ คเหตุํ คมเน วิย นิมิตฺตํ คเหตฺวา นิวตฺตเนปิ ยถาสลฺลกฺขิตทิสาทิปจฺจเวกฺขณํ ยาว นิมิตฺตวินาสา ปวตฺติตกิริยาย อวิจฺเฉเทน อุปธารณตฺถํ. สติ หิ ตสฺส นิรนฺตรูปธารเณ วิหารํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺิตากาโร สมถนิมิตฺตสฺส คหเณ จิตฺตสฺส สมาหิตากาโร วิย ปากโฏ หุตฺวา อุปติฏฺเยฺยาติ. เตนาห ‘‘ตสฺเสวํ…เป… วีถึ ปฏิปชฺชตี’’ติ. ปุริมากาเรน นิมิตฺตสฺส ปากฏภาเวน อุปฏฺิตตฺตา ปุริมากาเรเนว กมฺมฏฺานมนสิกาโร ภาวนาวีถึ ปฏิปชฺชติ.
๑๑๖. อุทฺธุมาตกํ นาม อติวิย อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลํ พีภจฺฉํ ภยานกฺจ, เอวรูเป อารมฺมเณ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส เอวํ อาพทฺธปริกมฺมสฺส ถิรีภูตสฺเสว โยคิโน อธิปฺปาโย สมิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อานิสํสทสฺสาวี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวนฺติ เอวเมว วุตฺตปฺปกาเรเนว อานิสํสทสฺสาวินา. ตํ รกฺเขยฺยาติ ‘‘อทฺธา อิมินา สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ วิย ตํ มณิรตนํ รกฺเขยฺย. จตุธาตุกมฺมฏฺานิโกติอาทิ เนสํ กมฺมฏฺานานํ สุลภตาทสฺสนํ. ตตฺถ จตุธาตุกมฺมฏฺานิโกติ จตุธาตุกมฺมฏฺานํ วา ตตฺถ วา นิยุตฺโต, จตุธาตุกมฺมฏฺานํ วา ปริหรนฺโต. อิตรานีติ วุตฺตาวสิฏฺานิ อนุสฺสติพฺรหฺมวิหาราทีนิ. ตํ นิมิตฺตนฺติ ตํ ยถาลทฺธํ อุคฺคหนิมิตฺตํ. ‘‘รกฺขิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา รกฺขณวิธึ ปุน ทสฺเสตุํ ‘‘รตฺติฏฺาเน’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๑๑๗. นานา กรียติ เอเตนาติ นานากรณํ, เภโท. พีภจฺฉํ เภรวทสฺสนํ หุตฺวา อุปฏฺาติ มนสิการสฺส ¶ อนุฬารตาย, อนุปสนฺตตาย จ อารมฺมณสฺส. ตพฺพิปริยายโต ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺตํ ถูลงฺคปจฺจงฺคปุริโส วิย อุปฏฺาตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. พหิทฺธาติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิทฺธา. กามานํ อมนสิการาติ อสุภภาวนานุภาเวน กามสฺาย ทูรสมุสฺสาริตตฺตา กามคุเณ อารพฺภ มนสิการสฺเสว อภาวา. อมนสิการาติ วา มนสิการปฏิปกฺขเหตุ. ยาย หิ กามสฺาย วเสน สตฺตา กาเม มนสิ กโรนฺติ, ตสฺสา ปฏิปกฺขภูตา อสุภสฺา กามานํ อมนสิกาโร, ตนฺนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ¶ ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน กามจฺฉนฺโท ปหียตี’’ติ. ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณาย หิ อสุภสฺาย สทฺธึ พลปฺปตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชมาโนว กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภติ, อนุโรธมูลโก อาฆาโต มูลการเณ วิกฺขมฺภิเต วิกฺขมฺภิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘อนุนย…เป… ปหียตี’’ติ. น หิ กทาจิ ปหีนานุนยสฺส พฺยาปาโท สมฺภวติ. ยถาวุตฺตอสุภสฺาสหคตา หิ ปีติ สาติสยา ปวตฺตมานาว พฺยาปาทํ วิกฺขมฺเภนฺตี ปวตฺตติ. ตถา อารทฺธวีริยตายาติ ยถา อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตถา กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ปคฺคหิตวีริยตาย. วีริยฺหิ ปคฺคณฺหนฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ วิย สวิปฺผารตาย ถินมิทฺธํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติ.
วิปฺปฏิสาโร ปจฺฉานุตาโป, ตปฺปฏิปกฺขโต อวิปฺปฏิสาโร ทรถปริฬาหาภาเวน จิตฺตสฺส นิพฺพุตตา. ตสฺส อวิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยภูตํ สีลํ, ตํสหคตา ตทุปนิสฺสยา จ ปีติปสฺสทฺธิสุขาทโย สภาวโต, เหตุโต จ สนฺตสภาวา, เตสํ อนุยฺุชเนน อวูปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตีติ อาห ‘‘อวิปฺปฏิสารกรสนฺตธมฺมานุโยควเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ. ภาวนาย หิ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ยํ สาติสยํ สุขํ ลพฺภติ, ตํ อนุปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติ. อธิคตวิเสสสฺสาติ ยถาธิคตสฺส ภาวนาวิเสสสฺส. ปจฺจกฺขตายาติ ปฏิปชฺชนฺตสฺส โยคิโน ปจฺจกฺขภาวโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปึ สมฺมาปฏิปตฺตึ เทเสตี’’ติ ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริ. ปฏิปตฺติยนฺติ ปฏิปชฺชมานชฺฌานปฏิปตฺติยํ. ปฏิปตฺติผเลติ ตาย สาเธตพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรผเล. วิจิกิจฺฉา ปหียติ ธมฺมนฺวยวิจาราหิตพเลน วิจารพเลน. อิติ ปฺจ นีวรณานิ ปหียนฺตีติ เอวํ ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว เหฏฺา ปวตฺตภาวนานุภาวนิปฺผนฺเนหิ สมาธิอาทีหิ กามจฺฉนฺทาทีนิ ปฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติ. น หิ ปฏิปกฺเขน วินา ปหาตพฺพสฺส ปหานํ สมฺภวติ, ปฏิปกฺขา ¶ จ สมาธิอาทโย กามจฺฉนฺทาทีนํ. ยถาห เปฏเก ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติอาทิ.
เตเนว ¶ จ ‘‘อิเมหิ เตสํ นีวรณานํ ปหาน’’นฺติ ปหานปริทีปนมุเขน ฌานงฺคานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมิฺเว จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺมิฺเว จาติ ยํ ตํ ยถาอุปฏฺิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ภินฺทิตฺวา วิย อุปฏฺิตํ, ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตสฺมิฺเว นิมิตฺเต. เจตโสติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. อภินิโรปนลกฺขโณติ อาโรปนลกฺขโณ, อปฺปนาสภาโวติ อตฺโถ. นิมิตฺตานุมชฺชนํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อนุวิจรณํ. อารมฺมเณ หิ ภมรสฺส ปทุมสฺสูปริ อนุปริพฺภมนํ วิย วิจารสฺส อนุวิจารณากาเรน ปวตฺติ อนุมชฺชนกิจฺจํ. วิเสโส เอว อธิคนฺตพฺพโต วิเสสาธิคโม, ปฏิลทฺโธ จ โส วิเสสาธิคโม จาติ ปฏิ…เป… คโม, ตปฺปจฺจยา ตํเหตุกา ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติ. ปีติมนสฺส ปีติสหิตจิตฺตสฺส. ปสฺสทฺธิสมฺภวโตติ กายจิตฺตปสฺสทฺธีนํ สํสิชฺฌนโต. ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ. ปสฺสทฺธินิมิตฺตํ ปสฺสทฺธิเหตุกํ สุขํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตี’’ติ วจนโต. สุขนิมิตฺตา สุขปจฺจยา เอกคฺคตา. ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๖๖; อ. นิ. ๓.๙๖; ๑๑.๑๒) หิ วุตฺตํ. อิติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺตีติ เอวํ เอตานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตสฺมึเยว นิมิตฺเต อุปฺปชฺชนฺติ. ปมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตนฺติ ปมชฺฌานสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํ. ตงฺขณฺเว ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว อุปจารชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺตติ, น นีวรณปฺปหานเมวาติ อธิปฺปาโย.
วินีลกาทิกมฺมฏฺานวณฺณนา
๑๑๘. วินีลกาทีสุปิ กมฺมฏฺาเนสุ. ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ยํ ตํ นิมิตฺตคฺคหณลกฺขณํ วุตฺตํ. วุตฺตนเยเนวาติ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนว. สห วินิจฺฉเยน, อธิปฺปาเยน จาติ สวินิจฺฉยาธิปฺปายํ. ตํ สพฺพํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
กพรกพรวณฺณนฺติ เยภุยฺเยน สพลวณฺณํ. อุสฺสทวเสนาติ รตฺตเสตนีลวณฺเณสุ อุสฺสทสฺส วณฺณสฺส วเสน.
สนฺนิสินฺนนฺติ ¶ นิจฺจลภาเวเนว สพฺพโส ถิรตํ.
โจราฏวิยนฺติ โจเรหิ ปริยุฏฺิตอรฺเ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อาฆาตเน. ฉินฺนปุริสฏฺาเนติ ฉินฺนปุริสวนฺเต าเน. นานาทิสายํ ปติตมฺปีติ ¶ ฉินฺนํ หุตฺวา สรีรสฺส ขณฺฑทฺวยํ วิสุํ ทิสาสุ ปติตมฺปิ. เอกาวชฺชเนนาติ เอกสมนฺนาหาเรน. อาปาถมาคจฺฉตีติ เอกชฺฌํ อาปาถํ อาคจฺฉติ. วิสฺสาสํ อาปชฺชตีติ อเชคุจฺฉิตํ อุปคจฺเฉยฺย เสยฺยถาปิ ฉวฑาหโก. สหตฺถา อปรามสเน ชิคุจฺฉา สณฺาติเยวาติ อาห ‘‘กตฺตรยฏฺิยา วา ทณฺฑเกน วา…เป… อุปนาเมตพฺพ’’นฺติ. วิจฺฉิทฺทกภาวปฺายนตฺถํ เอกงฺคุลนฺตรกรณํ. อุปนาเมตพฺพนฺติ อุปเนตพฺพํ.
ขายิตสทิสเมวาติ ขายิตาสุภสทิสเมว. องฺคุลงฺคุลนฺตรนฺติ วิวิธํ ขิตฺตํ สรีราวยวํ องฺคุลนฺตรํ องฺคุลนฺตรํ. กตฺวา วาติ กตฺตรยฏฺิยา วา ทณฺฑเกน วา สยํ กตฺวา วา.
ลทฺธปฺปหารานนฺติ ลทฺธาวุธปฺปหารานํ มุขโตติ สมฺพนฺโธ. มุขโตติ ปหาราทิมุขโต. ปคฺฆรมานกาเลติ โลหิตํ ปคฺฆรมานกาเล. โลหิตกํ ลพฺภตีติ โยชนา.
ตนฺติ ปุฬวกํ. เตสูติ โสณาทิสรีเรสุ. อฏฺิกนฺติ อฏฺิกอสุภํ นานปฺปการโต วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนว.
๑๑๙. ตนฺติ อฏฺิกํ. น อุปฏฺาตีติ สภาวโต น อุปฏฺาติ, ปฏิกฺกูลวเสน น อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โอทาตกสิณสมฺเภโท โหตี’’ติ. อฏฺิเก ปมวยาทิสํลกฺขณํ น สกฺกาติ ‘‘ลิงฺคนฺติ อิธ หตฺถาทีนํ นาม’’นฺติ วุตฺตํ. อฏฺิกสงฺขลิกา ปน ‘‘อยํ ทหรสฺส, อยํ โยพฺพเน ิตสฺส, อยํ อวยเวหิ วุทฺธิปตฺติสฺสา’’ติ เอวํ วยวเสน ววตฺถเปตุํ สกฺกุเณยฺยาว, อพฺยาปิตาย ปน น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยทิปิ อฏฺิกสงฺขลิกายํ สนฺธิโต ววตฺถาปนํ ลพฺภติ, อฏฺิเก ปน น ลพฺภตีติ ตสฺส อนิยตภาวทีปนตฺถํ กมวิลงฺฆนํ กตฺวา ‘‘ตสฺส ตสฺส อฏฺิโน นินฺนฏฺานถลฏฺานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นินฺนฏฺานํ นาม อฏฺิโน วินตปฺปเทโส. ถลฏฺานํ อุนฺนตปฺปเทโส. ฆฏิตฆฏิตฏฺานวเสนาติ อนุปคตนฺหารุพนฺธานํ, อิตเรสฺจ อฺมฺํ สํกิลิฏฺสํกิลิฏฺฏฺานวเสน. อนฺตรวเสนาติ อฺมฺสฺส อนฺตรวเสน, สุสิรวเสน จ. สพฺพตฺเถวาติ สกลาย อฏฺิสงฺขลิกาย, สพฺพสฺมึ วา อฏฺิเก.
๑๒๐. เอตฺถาติ ¶ ¶ เอตสฺมึ อฏฺิกาสุเภ. ยุชฺชมานวเสน สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ ยํ นิมิตฺตคฺคหณํ ยตฺถ ยุชฺชติ, ตํ ตตฺถ อุคฺคณฺหนตฺถํ นิมิตฺตคฺคหณวเสน อุปลกฺเขตพฺพํ. สกลายาติ อนวเสสภาคาย ปริปุณฺณาวยวาย. สมฺปชฺชติ นิมิตฺตุปฏฺานวเสน. เตสูติ อฏฺิกสงฺขลิกฏฺิเกสุ. วุตฺตํ อฏฺกถายํ. ตนฺติ ‘‘เอกสทิสเมวา’’ติ วจนํ. เอกสฺมึ อฏฺิเก ยุตฺตนฺติ อิทํ ยถา วินีลกาทีสุ อุภินฺนํ นิมิตฺตานํ ยถารหํ วณฺณวิเสสโต, ปริปุณฺณาปริปุณฺณโต, สวิวราวิวรโต, จลาจลโต จ วิเสโส ลพฺภติ, น เอวเมตสฺสาติ กตฺวา วุตฺตํ, น ปน สพฺเพน สพฺพํ วิเสสาภาวโต. เตเนวาห ‘‘เอกฏฺิเกปิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ พีภจฺเฉนาติ สุวิภูตอฏฺิรูปตฺตา อฏฺิภาเวเนว วิรูเปน. ภยานเกนาติ เตเนว ปากติกสตฺตานํ ภยาวเหน. ปีติโสมนสฺสชนเกนาติ สณฺหมฏฺภาเวน อุปฏฺานโต, ภาวนาย จ สวิเสสตฺตา ปีติยา, โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปาทเกน. เตเนวาห ‘‘อุปจาราวหตฺตา’’ติ.
อิมสฺมึ โอกาเสติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วุตฺตฏฺาเน. ทฺวารํ ทตฺวา วาติ ‘‘ปฏิกฺกูลภาเวเยว ทิฏฺเ นิมิตฺตํ นาม โหตี’’ติ เอตฺตเก เอว อฏฺตฺวา อนนฺตรเมว ‘‘ทุวิธํ อิธ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานิ วิภชิตฺวา วจเนน ยถาวุตฺตสฺส นิมิตฺตวิภาคสฺส ทฺวารํ ทตฺวาว วุตฺตํ. นิพฺพิกปฺปนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วิกปฺเปน นิพฺพิกปฺปํ, อสุภนฺตฺเววาติ อตฺโถ. วิจาเรตฺวาติ ‘‘เอกสฺมึ อฏฺิเก ยุตฺต’’นฺติอาทินา วิจาเรตฺวา.
มหาติสฺสตฺเถรสฺสาติ เจติยปพฺพตวาสีมหาติสฺสตฺเถรสฺส. นิทสฺสนานีติ ทนฺตฏฺิกมตฺตทสฺสเนน สกลสฺสาปิ ตสฺสา อิตฺถิยา สรีรสฺส อฏฺิสงฺฆาตภาเวน อุปฏฺานาทีนิ เอตฺถ อฏฺิกกมฺมฏฺาเน อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วิเสสวิภาวนานิ อุทาหรณานิ.
สุภคุโณติ สวาสนานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สุปริสุทฺธคุโณ. ทสสตโลจเนนาติ สหสฺสกฺเขน เทวานมินฺเทน. โส หิ เอกาสเนเนว สหสฺสอตฺถานํ วิจารณสมตฺเถน ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตตฺตา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติ. ถุตกิตฺตีติ ‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต’’ติอาทินา (มหาว. ๕๘) อภิตฺถุตกิตฺติสทฺโท.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
๑๒๑. อุชุปฏิปกฺเขน ¶ ¶ ปหีนภาวํ สนฺธายาห ‘‘สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา’’ติ. อสุภปฺปเภโทติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภวิภาโค. สรีรสภาวปฺปตฺติวเสนาติ สรีรสฺส อตฺตโน สภาวูปคมนวเสน. สรีรฺหิ วินสฺสมานํ อฺรูเปน ิตสฺส รกฺขสสฺส วิย สภาวปฺปตฺติวเสเนว วินสฺสติ. ราคจริตเภทวเสนาติ ราคจริตวิภาควเสน. ยทิ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน อยมสุภปฺปเภโท วุตฺโต, มหาสติปฏฺานาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย) กถํ นวปฺปเภโทติ? โส สรสโต เอว สภาวปฺปตฺติวเสน วุตฺโต, อยํ ปน ปรูปกฺกเมนาปิ. ตตฺถ จ อิธาคเตสุ ทสสุ อสุเภสุ เอกจฺจาเนว คหิตานิ, อฏฺิกฺจ ปฺจวิธา วิภตฺตํ. ตานิ จ วิปสฺสนาวเสน, อิมานิ สมถวเสนาติ ปากโฏยํ เภโทติ.
อิเมสํ ปน ทสฺสนมฺปิ อสุภภาวสามฺเน สติปิ อวิเสสโต ราคจริตานํ สปฺปายภาเว ยํ วุตฺตํ ‘‘ราคจริตเภทวเสน จา’’ติ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. สูนภาเวน สุสณฺิตมฺปิ สรีรํ ทุสฺสณฺิตเมว โหตีติ อุทฺธุมาตกสรีเร สณฺานวิปตฺตึ ทีเปตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺานวิปตฺติปฺปกาสนโต’’ติ. สณฺานสมฺปตฺติยํ รตฺโต สณฺานราคี, ตสฺส สปฺปายํ สณฺานราคสฺส วิกฺขมฺภนุปายภาวโต. กาโย เอว กายวโณ, ตตฺถ ปฏิพทฺธสฺส นิสฺสิตสฺส. สุสิรภาวปฺปกาสนโตติ สุสิรสฺส วิวรสฺส อตฺถิภาวปฺปกาสนโต. สรีเร ฆนภาวราคิโนติ สรีเร องฺคปจฺจงฺคานํ ถิรภาวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกราควโต. วิกฺเขปปฺปกาสนโตติ โสณสิงฺคาลาทีหิ อิโต จิโต จ วิกฺเขปสฺส ปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํ. อีทิสานํ กิร อนวฏฺิตรูปานํ อวยวานํ โก ลีฬาวิลาโสติ วิราคสมฺภวโต. สงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโตติ สงฺฆาตสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ สํหตภาวสฺส สุสมฺพนฺธตาย เภโท เอว วิกาโร สงฺฆาตเภทวิกาโร, ตสฺส ปกาสนโต. โลหิตํ มกฺขิตํ หุตฺวา ปฏิกฺกูลภาโว โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาโว, ตสฺส ปกาสนโต. มมตฺตราคิโนติ ‘‘มม อย’’นฺติ อุปฺปชฺชนกราควโต. ทนฺตสมฺปตฺติราคิโนติ ทนฺตสมฺปตฺติยํ รชฺชนสีลสฺส.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ อุทฺธุมาตกาทิเก ปมชฺฌานเมว อุปฺปชฺชติ, น ทุติยาทีนีติ อนุโยคํ ¶ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อปริสณฺิตชลายาติ โสตวเสน ปวตฺติยา สมนฺตโต อฏฺิตชลาย อสนฺนิสินฺนสลิลาย. อริตฺตพเลนาติ ปาชนทณฺฑพเลน. ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสาติ ปฏิกฺกูลภาเวน อตฺตนิ จิตฺตํ เปตุํ อสมตฺถภาโว อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตา. ปฏิกฺกูเล หิ อารมฺมเณ สรสโต จิตฺตํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน ปน วิตกฺเกน อภินิโรปิยมานเมว จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภติ. น วินา วิตกฺเกนาติ วิตกฺกรหิตานิ ทุติยาทิชฺฌานานิ ตตฺถ ปติฏฺํ น ลภนฺติ. เตนาห ‘‘วิตกฺกพเลเนวา’’ติอาทิ.
ยทิ ปฏิกฺกูลภาวโต อุทฺธุมาตาทิอารมฺมเณ ทุติยาทิชฺฌานานิ น ปวตฺตนฺติ, เอวํ สนฺเต ปมชฺฌาเนนาปิ ตตฺถ น อุปฺปชฺชิตพฺพํ. น หิ ตตฺถ ปีติโสมนสฺสานํ สมฺภโว ยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตานีวรณสนฺตาปโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผจฺฉฑฺฑก, วมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพา.
๑๒๒. ยถาวุตฺตการเณน ทสธา ววตฺถิตมฺปิ สภาวโต เอกวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสวิธมฺปิ เจต’’นฺติอาทึ วตฺวา สฺวายํ สภาโว ยถา อวิฺาณเกสุ, เอวํ สวิฺาณเกสุปิ ลพฺภเตว. ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ชีวมานกสรีเร. อลงฺกาเรนาติ ปฏิชคฺคนปุพฺพเกน อลงฺกรเณน. น ปฺายติ ปจุรชนสฺสาติ อธิปฺปาโย. อติเรกติสตอฏฺิกสมุสฺสยํ ทนฺตฏฺิเกหิ สทฺธึ, เตหิ ปน วินา ‘‘ติมตฺตานิ อฏฺิสตานี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙๐) กายคตาสติยํ วกฺขติ. ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทฉิทฺทวนฺตํ. เมทกถาลิกา เมทภริตภาชนํ. นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตนฺติ นิจฺจกาลํ อุปริ, เหฏฺา จ วิสฺสวนฺตํ. เวมตฺตนฺติ นานตฺตํ. นานาวตฺเถหีติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิ. หิริยา ลชฺชาย โกปนโต วินาสนโต หิริโกปินํ, อุจฺจารปสฺสาวมคฺคํ. ยาถาวสรสนฺติ ยถาภูตํ สภาวํ. ยาถาวโต รสียติ ายตีติ หิ รโส, สภาโว. รตินฺติ อภิรตึ อภิรุจึ. อตฺตสิเนหสงฺขาเตน ¶ ราเคน รตฺตา อตฺตสิเนหราครตฺตา. วิหฺมาเนนาติ อิจฺฉิตาลาเภน วิฆาตํ อาปชฺชนฺเตน.
กึสุกนฺติ ปาลิภทฺทกํ, ปลาโสติ เกจิ, สิมฺพลีติ อปเร. อติโลลุโปติ อติวิย โลลสภาโว ¶ . อทุนฺติ เอตํ. นนฺติ เกสาทิสรีรโกฏฺาสํ. มุจฺฉิตาติ โมหิตา, มุจฺฉาปาปิกาย วา ตณฺหาย วเสน มุจฺฉํ ปตฺตา. สภาวนฺติ ปฏิกฺกูลภาวํ.
อุกฺกรูปโมติ อุจฺจารปสฺสาวฏฺานสโม, วจฺจกูปสโม วา. จกฺขุภูเตหีติ จกฺขุํ ปตฺเตหิ ปฏิลทฺธปฺาจกฺขุเกหิ, โลกสฺส วา จกฺขุภูเตหิ. อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโนติ อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธ.
ทพฺพชาติเกนาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ปฏิลทฺธุํ ภพฺพรูเปน. ยตฺถ ยตฺถ สรีเร, สรีรสฺส วา ยตฺถ ยตฺถ โกฏฺาเส. นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ อสุภาการสฺส สุฏฺุ สลฺลกฺขณวเสน ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคณฺหนวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวา, อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. กมฺมฏฺานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพนฺติ ยถาลทฺเธ อุคฺคหนิมิตฺเต กมฺมํ กโรนฺเตน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปจารชฺฌาเน ิเตน ตเมว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺเตน อสุภกมฺมฏฺานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพํ. อธิคตปฺปโน หิ ปมชฺฌาเน ิโต ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพาสเว เขเปตีติ.
อสุภกมฺมฏฺานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ฉฏฺปริจฺเฉทวณฺณนา.