📜
๘. อนุสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทสวณฺณนา
มรณสฺสติกถาวณฺณนา
๑๖๗. อิโตติ ¶ ¶ เทวตานุสฺสติยา. สา หิ ฉสุ อนุสฺสตีสุ สพฺพปจฺฉา นิทฺทิฏฺตฺตา อาสนฺนา, ปจฺจกฺขา จ. อนนฺตรายาติ ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ. มรณสฺส สติ มรณสฺสตีติ มรณํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ มรณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กามฺเจตฺถ ขนฺธานํ เภโท ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑) วจนโต จุติขนฺธานํ วินาโส มรณนฺติ วตฺตพฺพํ, วิเสสโต ปน ตํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส วินาสภาเวน กมฺมฏฺานิกานํ ปจฺจุปติฏฺตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห นิทฺเทเส ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท’’ติ (วิภ. ๒๓๖; ที. นิ. ๒.๓๙๐; ม. นิ. ๑.๙๒, ๑๒๓). ตตฺถ เอกภวปริยาปนฺนสฺสาติ เอเกน ภเวน ปริจฺฉินฺนสฺส. ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโทติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธสฺส วิจฺเฉโท อายุกฺขยาทิวเสน อนฺตรธานํ. สมุจฺเฉทมรณนฺติ อรหโต สนฺตานสฺส สพฺพโส อุจฺเฉทภูตํ มรณํ. สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตนฺติ สงฺขตธมฺมานํ อุทยวยปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺติขณสฺส ภงฺโค นิโรโธติ สงฺขํ คตํ. ขณิกมรณนฺติ ยถาวุตฺตขณวนฺตํ ตสฺมึเยว ขเณ ลพฺภมานํ มรณํ. ยํ ขนฺธปฺปพนฺธํ อุปาทาย รุกฺขาทิสมฺา, ตสฺมึ อนุปจฺฉินฺเนปิ อลฺลตาทิวิคมนํ นิสฺสาย มตโวหาโร สมฺมุติมรณํ. น ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ตํ สมุจฺเฉทขณิกสมฺมุติมรณํ อิธ มรณานุสฺสติยํ นาธิปฺเปตํ อพาหุลฺลโต, อนุปฏฺหนโต, อสํเวควตฺถุโต จาติ อธิปฺปาโย.
อธิปฺเปตํ สติยา อารมฺมณภาเวน. อายุอาทีนํ ขยกาเล มรณํ กาลมรณํ. เตสํ อปริกฺขีณกาเล มรณํ อกาลมรณํ. ‘‘กาลมรณํ ปฺุกฺขเยนา’’ติ อิทํ ยถาธิการํ สมฺปตฺติภววเสน วุตฺตํ, วิปตฺติภววเสน ปน ‘‘ปาปกฺขเยนา’’ติ วตฺตพฺพํ.
อายุสนฺตานชนกปจฺจยสมฺปตฺติยาติ ¶ อายุปฺปพนฺธสฺส ปวตฺตาปนกานํ อาหาราทิปจฺจยานํ สมฺปตฺติยํ. วิปกฺกวิปากตฺตาติ อตฺตโน ผลานุรูปํ ทาตพฺพวิปากสฺส ทินฺนตฺตา. คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยาอภาเวนาติ ¶ เทวานํ วิย คติสมฺปตฺติยา, ปมกปฺปิยานํ วิย กาลสมฺปตฺติยา, อุตฺตรกุรุกาทีนํ วิย อาหารสมฺปตฺติยา จ อภาเวน. อาทิ-สทฺเทน อุตุสุกฺกโสณิตาทึ ปริคฺคยฺหติ. อชฺชตนกาลปุริสานํ วิยาติ วิย-สทฺโท อฏฺาเน ปฏฺปิโต, อชฺชตนกาลปุริสานํ วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส วิย อายุโน ขยวเสนาติ โยชนา. เอวํ หิ อนาคเตปิ ปรมายุโน สงฺคโห กโต โหติ, อตีเต ปน คติสมฺปตฺติยา วิย กาลาหาราทิสมฺปตฺติยา ภาเวน อเนกวสฺสสหสฺส ปริมาโณปิ อายุ อโหสิ. อยฺจ วิภาโค วตฺตมานสฺส อนฺตรกปฺปสฺส วเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. กลาพุราชาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นนฺทยกฺขนนฺทมาณวกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตํ สพฺพมฺปีติ ยํ ‘‘กาลมรณํ อกาลมรณํ, ตตฺถาปิ ปฺุกฺขยมรณํ อายุกฺขยมรณํ อุภยกฺขยมรณํ อุปกฺกมมรณ’’นฺติ วุตฺตปฺปเภทํ มรณํ, ตํ สพฺพมฺปิ.
๑๖๘. โยนิโสติ อุปาเยน. มนสิกาโรติ มรณารมฺมโณ มนสิกาโร. เยน ปน อุปาเยน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อโยนิโส ปวตฺตยโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโส ปวตฺตยโตติ อนุปาเยน สตึ, สํเวคํ, าณฺจ อนุปฏฺเปตฺวา มรณํ อนุสฺสรโต. ตเทตํ สพฺพมฺปีติ โสกปาโมชฺชานํ อุปฺปชฺชนํ, สํเวคสฺส อนุปฺปชฺชนํ, สนฺตาสสฺส อุปฺปชฺชนฺจ ยถากฺกมํ สติสํเวคาณวิหรโต โหติ. โย หิ ‘‘มรณํ นาเมตํ ชาตสฺส เอกนฺติก’’นฺติ ปณฺฑิตานํ วจนํ สรติ, ตตฺถ สํเวคชาโต โหติ สมฺปชาโน จ, ตสฺส อิฏฺชนมรณาทินิมิตฺตํ โสกาทโย อโนกาสาว. ตสฺมาติ ยสฺมา อโยนิโส มนสิการํ ปวตฺตยโต เอเต โทสา, ตสฺมา. ตตฺถ ตตฺถาติ อรฺสุสานาทีสุ. หตมตสตฺเตติ โจราทีหิ หเต, สรเสน มเต จ สตฺเต. ทิฏฺปุพฺพา สมฺปตฺติ เยสํ เต ทิฏฺปุพฺพสมฺปตฺตี, เตสํ ทิฏฺปุพฺพสมฺปตฺตีนํ. โยเชตฺวาติ อุปฏฺเปตฺวา. เอกจฺจสฺสาติ ติกฺขินฺทฺริยสฺส าณุตฺตรสฺส.
๑๖๙. วธกปจฺจุปฏฺานโตติ ฆาตกสฺส วิย ปติ ปติ อุปฏฺานโต อาสนฺนภาวโต. สมฺปตฺติวิปตฺติโตติ อาโรคฺยาทิสมฺปตฺตีนํ วิย ชีวิตสมฺปตฺติยา วิปชฺชนโต. อุปสํหรณโตติ ปเรสํ มรณํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน ¶ มรณสฺส อุปนยนโต. กายพหุสาธารณโตติ สรีรสฺส พหูนํ สาธารณภาวโต. อายุทุพฺพลโตติ ชีวิตสฺส ทุพฺพลภาวโต. อนิมิตฺตโตติ มรณสฺส ววตฺถิตนิมิตฺตาภาวโต ¶ . อทฺธานปริจฺเฉทโตติ กาลสฺส ปริจฺฉนฺนภาวโต. ขณปริตฺตโตติ ชีวิตกฺขณสฺส อิตฺตรภาวโต.
วธกปจฺจุปฏฺานโตติ เอตฺถ วิย-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺานโต’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จารยมาโนติ อาคุเรนฺโต ปหรณาการํ กโรนฺโต. ปจฺจุปฏฺิโตว อุปคนฺตฺวา ิโต สมีเป เอว. ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ ‘‘ยถา หิ อหิจฺฉตฺตกมกุฬํ อุคฺคจฺฉนฺตํ ปํสุวิรหิตํ น โหติ, เอวํ สตฺตา นิพฺพตฺตนฺตา ชรามรณวิรหิตา น โหนฺตี’’ติ เอตฺตเกน อุปมา. อหิจฺฉตฺตกมกุฬํ กทาจิ กตฺถจิ ปํสุวิรหิตมฺปิ ภเวยฺย, สตฺตา ปน กถฺจิปิ ชรามรณวิรหิตา น โหนฺตีติ ขณิกมรณํ ตาว อุปมาภาเวน ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ มรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ยทิเม สตฺตา ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ, นิพฺพตฺติสมนนฺตรเมว มริตพฺพนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ. อวสฺสํ มรณโตติ อวสฺสํ มริตพฺพโต, เอกนฺเตน มรณสพฺภาวโต วา. ปพฺพเตยฺยาติ ปพฺพตโต อาคตา. หารหารินีติ ปวาเห ปติตสฺส ติณปณฺณาทิกสฺส อติวิย หรณสีลา. สนฺทเตวาติ สวติ เอว. วตฺตเตวาติ ปวาหวเสน วตฺตติ เอว น ติฏฺติ.
ยเมกรตฺตินฺติ ยสฺสํ เอกรตฺติยํ, ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. ปมนฺติ สพฺพปมํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. คพฺเภติ มาตุกุจฺฉิยํ. มาณโวติ สตฺโต. เยภุยฺเยน สตฺตา รตฺติยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตีติ รตฺติคฺคหณํ. อพฺภุฏฺิโตวาติ อุฏฺิตอพฺโภ วิย, อภิมุขภาเวน วา อุฏฺิโตว มรณสฺสาติ อธิปฺปาโย. โส ยาตีติ โส มาณโว ยาติ, ปมกฺขณโต ปฏฺาย คจฺฉเตว. ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ โส เอวํ คจฺฉนฺโต ขณมตฺตมฺปิ น นิวตฺตติ, อฺทตฺถุ มรณํเยว อุปคจฺฉติ.
กุนฺนทีนนฺติ ปพฺพตโต ปติตานํ ขุทฺทกนทีนํ. ปาโต อาโปรสานุคตพนฺธนานนฺติ ปุริมทิวเส ทิวา สูริยสนฺตาเปน อนฺโต อนุปวิสิตฺวา ปุน รตฺติยํ พนฺธนมูลํ อุปคเตน อาโปรเสน ตินฺตสิถิลพนฺธนตาย ปาโต อาโปรสานุคตพนฺธนานํ.
อจฺจยนฺตีติ ¶ อติกฺกมนฺติ. อุปรุชฺฌตีติ นิรุชฺฌติ. อุทกเมว โอทกํ, อุทโกฆํ วา ¶ . ยสฺมา อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ตสฺมา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ. ยสฺมา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ, ตสฺมา อายุ ขียติ มจฺจานํ. ปปตโตติ ปปตนโต ภยํ สามิกานํ รุกฺเข ตฺวา กมฺเม วินิยฺุชิตุกามานํ, เหฏฺา ปวิฏฺานํ วา. อุคฺคมนํ ปติ อุคฺคมนนิมิตฺตํ. มา มํ อมฺม นิวารย ปพฺพชฺชายาติ อธิปฺปาโย.
โกจิ มิตฺตมุขสตฺตุรนฺธคเวสี สห วตฺตมาโนปิ น หเนยฺย, อยํ ปน เอกํเสน หนติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาติยา อาคตโต’’ติ วตฺวา ‘‘ชีวิตหรณโต จา’’ติ วุตฺตํ.
๑๗๐. นนฺติ สมฺปตฺตึ. สุขีติ ทิพฺพสทิเสหิ โภเคหิ, อาธิปเตยฺเยน จ สุขสมงฺคี. เทหพนฺเธนาติ สรีเรน. อโสโกติ อโสกมหาราชา. โสกมาคโตติ โสจิตพฺพตํ คโต.
อาโรคฺยํ โยพฺพนานํ. พฺยาธิชราปริโยสานตา ชีวิตสฺส มรณปริโยสานตาย อุทาหรณวเสน อานีตา, ปจฺจยภาควเสน วา. โลโกเยว โลกสนฺนิวาโส ยถา สตฺตาวาสาติ, สนฺนิวสิตพฺพตาย วา สตฺตนิกาโย โลกสนฺนิวาโส. อนุคโตติ อนุพนฺโธ ปจฺจตฺถิเกน วิย. อนุสโฏติ อนุปวิฏฺโ อุปวิเสน วิย. อภิภูโตติ อชฺโฌตฺถโฏ มทฺทหตฺถีหิ วิย. อพฺภาหโตติ ปหโฏ ภูเตหิ วิย.
เสลาติ สิลามยา, น ปํสุอาทิมยา. วิปุลาติ มหนฺตา อเนกโยชนายามวิตฺถารา. นภํ อาหจฺจาติ วิปุลตฺตา เอว อากาสํ อภิวิหจฺจ สพฺพทิสาสุ ผริตฺวา. อนุปริเยยฺยุนฺติ อนุวิจเรยฺยุํ. นิปฺโปเถนฺตาติ อตฺตนา อาฆาติตํ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตา. อธิวตฺตนฺตีติ อธิภวนฺติ. กุเลน วา รูเปน วา สีเลน วา สุเตน วา สทฺธาทีหิ วา เสฏฺโติ สมฺภาวนาย ขตฺติยาทีสุ น กฺจิ ปริวชฺเชติ. เตหิ เอว นิหีโนติ อวมฺมานาย สุทฺทาทีสุ น กฺจิ ปริวชฺเชติ. อฺทตฺถุ สพฺพเมว อภิมทฺทติ นิมฺมถติ. ทณฺฑาทิอุปายา จ ตตฺถ อวิสยา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น ตตฺถ หตฺถีนํ ภูมี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มนฺตยุทฺเธนาติ ¶ อาถพฺพณเวทวิหิเตน มนฺตสงฺคามปฺปโยเคน. ธเนนาติ ธนทาเนน. วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ. เตน สามํ, เภทฺจ สงฺคณฺหาติ.
๑๗๑. ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน อุปสํหรณโตติ ปเรหิ มเตหิ สทฺธึ ‘‘เตปิ นาม มตา, กิมงฺคํ ¶ ปน มาทิสา’’ติ อตฺตโน มรณสฺส อุปนยนโต. ยสมหตฺตโตติ ปริวารมหตฺตโต, วิภวมหตฺตโต จ. ปฺุมหตฺตโตติ มหาปฺุภาวโต. ถามมหตฺตโตติ วีริยพลมหตฺตโต. ยุธิฏฺิโล ธมฺมปุตฺโต. จานุโร โย พลเทเวน นิพฺพุทฺธํ กตฺวา มาริโต.
สห อิทฺธีหีติ เวชยนฺตกมฺปนนนฺโทปนนฺททมนาทีสุ ทิฏฺานุภาวาหิ อตฺตโน อิทฺธีหิ สทฺธึ มจฺจุมุขํ ปวิฏฺโ.
กลํ นคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ โสฬสนฺนํ ปูรณภาคํ น อคฺฆนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อายสฺมโต เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส ปฺํ โสฬสภาเค กตฺวา ตโต เอกํ ภาคํ โสฬสธา คเหตฺวา ลทฺธํ เอกภาคสงฺขาตํ กลํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปตฺวา อฺเสํ สตฺตานํ ปฺา น อคฺฆนฺตีติ.
สพฺพสฺสาปิ สํกิเลสปกฺขสฺส สมุคฺฆาโต าเยน อารทฺธวีริยสฺส โหตีติ อาห ‘‘าณวีริยพเลนา’’ติ. สมฺมาทิฏฺิสมฺมาวายาเมสุ หิ สิทฺเธสุ อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโค สิทฺโธว โหตีติ. เอกากีภาเวน ขคฺควิสาณกปฺปา. ปรโตโฆเสน วินา สยเมว ภูตา ปฏิวิทฺธากุปฺปาติ สยมฺภุโน.
หตฺถคตสุวณฺณวลยานํ อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏนํ วํสกฬีรสฺส กตฺถจิ อสตฺตตาติ เอวมาทิกํ ตํ ตํ นิมิตฺตํ การณํ อาคมฺม. วีมํสนฺตาติ ปวตฺตินิวตฺติโย อุปปริกฺขนฺตา. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนฏฺเน มเหสโย. เอกจริยนิวาเสนาติ เอกจริยนิวาสมตฺเตน, น สีลาทินา. ขคฺคมิคสิงฺคสมา อุปมา เยสํ, ขคฺคมิคสิงฺคํ วา สมูปมา เยสํ เต ขคฺคสิงฺคสมูปมา.
ตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ สุปฺปติฏฺิตปาทตาทีหิ ทฺวตฺตึสาย มหาปุริสลกฺขเณหิ วิจิตฺโร อจฺฉริยพฺภุโต รูปกาโย เอตสฺสาติ อสีติ…เป… รูปกาโย. สห วาสนาย สพฺเพสํ กิเลสานํ ¶ ปหีนตฺตา สพฺพาการปริสุทฺธสีลกฺขนฺธาทิคุณรตเนหิ สมิทฺโธ ธมฺมกาโย เอตสฺสาติ สพฺพาการ…เป… ธมฺมกาโย. านโสติ ตงฺขเณเยว.
เอวํ ¶ มหานุภาวสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตรูปกายสมฺปตฺติยา, ธมฺมกายสมฺปตฺติยา จ วิฺายมานวิปุลาปริเมยฺยพุทฺธานุภาวสฺส, วสํ นาคตํ อนุปคมนวเสนาติ อธิปฺปาโย.
มรณํ สามฺํ เอตสฺสาติ มรณสามฺโ, ตสฺส ภาโว มรณสามฺตา, ตาย.
๑๗๒. กิมิกุลานนฺติ กิมิสมูหานํ, กิมิชาตีนํ วา. ชียนฺตีติ ชรํ ปาปุณนฺติ.
นิกฺขนฺเตติ วีติวตฺเต. ปฏิหิตายาติ ปจฺจานุคตาย. โส มมสฺส อนฺตราโยติ สา ยถาวุตฺตา น เกวลํ กาลกิริยาว, อถ โข มม อติทุลฺลภํ ขณํ ลภิตฺวา ิตสฺส สตฺถุสาสนมนสิการสฺส อนฺตราโย อสฺส ภเวยฺย. พฺยาปชฺเชยฺยาติ วิปตฺตึ คจฺเฉยฺย. สตฺถเกน วิย องฺคปจฺจงฺคานํ กนฺตนกา มรณกาเล สนฺธิพนฺธนจฺเฉทนกวาตา สตฺถกวาตา.
๑๗๓. อพลนฺติ พลหีนํ. ทุพฺพลนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อภาวตฺโถ หิ อยํ ทุ-สทฺโท ‘‘ทุสฺสีโล (อ. นิ. ๕.๒๑๓; อ. นิ. ๑๐.๗๕) ทุปฺปฺโ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๔๙) วิย. ตเทตํ อายุ. อสฺสาสปสฺสาสานํ สมวุตฺติตา อปราปรํ ปเวสนิกฺขโมว. พหิ นิกฺขนฺตนาสิกวาเต อนฺโต อปวิสนฺเต, ปวิฏฺเ วา อนิกฺขมนฺเตติ เอกสฺเสว ปเวสนิกฺขโม วิย วุตฺตํ, ตํ นาสิกวาตภาวสามฺเนาติ ทฏฺพฺพํ. อธิมตฺตตาย อจฺจาสนฺนอธิฏฺานาทินา. ตทภาโว หิ อิริยาปถานํ สมวุตฺติตา. อติสีเตน อภิภูตสฺส กายสฺส วิปชฺชนํ มหึสรฏฺาทีสุ หิมปาตกาเลน ทีเปตพฺพํ. ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณนฺติ. อติอุณฺเหน อภิภูตสฺส วิปชฺชนํ มรุกนฺตาเร อุณฺหาภิตตฺตาย ปจฺฉึ, ตตฺถ ปิตํ อุปริ สาฏกํ, ปุตฺตฺจ อกฺกมิตฺวา มตาย อิตฺถิยา ทีเปตพฺพํ. มหาภูตานํ สมวุตฺติตา ปโกปาภาโว ¶ . ปถวีธาตุอาทีนํ ปโกเปน สรีรสฺส วิการาปตฺติ ปรโต ธาตุกมฺมฏฺานกถายํ อาคมิสฺสติ. ยุตฺตกาเลติ ภฺุชิตุํ ยุตฺตกาเล ขุทฺทาภิภูตกาเล.
๑๗๔. อววตฺถานโตติ กาลาทิวเสน ววตฺถานาภาวโต. ววตฺถานนฺติ เจตฺถ ปริจฺเฉโท อธิปฺเปโต, น อสงฺกรโต ววตฺถานํ, นิจฺฉโย จาติ อาห ‘‘ปริจฺเฉทาภาวโต’’ติ. น นายเรติ น ายนฺติ.
อิโต ¶ ปรนฺติ เอตฺถ ปรนฺติ ปรํ อฺํ กาลนฺติ อตฺโถ. เตน โอรกาลสฺสาปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติ. ปรมายุโต โอรกาลํ เอว เจตฺถ ‘‘ปร’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตโต ปรํ สตฺตานํ ชีวนสฺส อภาวโต ‘‘ววตฺถานาภาวโต’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ. อพฺพุทเปสีติอาทีสุ ‘‘อพฺพุทกาเล เปสิกาเล’’ติอาทินา กาล-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. กาโลติ อิธ ปุพฺพณฺหาทิเวลา อธิปฺเปตา. เตนาห ‘‘ปุพฺพณฺเหปิ หี’’ติอาทิ. อิเธว เทเหน ปติตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อเนกปฺปการโตติ นคเร ชาตานํ คาเม, คาเม ชาตานํ นคเร, วเน ชาตานํ ชนปเท, ชนปเท ชาตานํ วเนติอาทินา อเนกปฺปการโต. อิโต จุเตนาติ อิโต คติโต จุเตน. อิธ อิมิสฺสํ คติยํ. ยนฺตยุตฺตโคโณ วิยาติ ยถา ยนฺเต ยุตฺตโคโณ ยนฺตํ นาติวตฺตติ, เอวํ โลโก คติปฺจกนฺติ เอตฺตเกน อุปมา.
๑๗๕. อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุปริ ‘‘ทส วา วสฺสานิ, วีสติ วา’’ติอาทินา ทุติยํ วสฺสสตํ อปาปุณนฺโต อปฺปกํ วา ชีวตีติ อตฺโถ. คมนีโยติ คนฺธพฺโพ อุปปชฺชนวเสน. สมฺปราโยติ ปรโลโก.
หีเฬยฺยาติ ปริภเวยฺย น สมฺภาเวยฺย. นนฺติ อายุํ. สุโปริโสติ สาธุปุริโส ปฺวา. จเรยฺยาติ สุจริตํ จเรยฺย. เตนาห ‘‘อาทิตฺตสีโสวา’’ติ.
สตฺตหิ อุปมาหีติ –
‘‘เสยฺยถาปิ, พฺราหฺมณ, ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุ สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกํ โหติ. อุทเก อุทกปุพฺพุฬํ. อุทเก ¶ ทณฺฑราชิ. นที ปพฺพเตยฺยา ทูรงฺคมา สีฆโสตา หารหารินี. พลวา ปุริโส ชิวฺหคฺเค เขฬปิณฺฑํ สํยูหิตฺวา อกสิเรเนว วเมยฺย. ทิวสํ สนฺตตฺเต อโยกฏาเห มํสเปสิ ปกฺขิตฺตา ขิปฺปํเยว ปฏิวิคจฺฉติ, น จิรฏฺิติกา โหติ. คาวี วชฺฌา อาฆาตนํ นียมานา ยํ ยเทว ปาทํ อุทฺธรติ, สนฺติเกว โหติ วธสฺส, สนฺติเกว มรณสฺส, เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, โควชฺฌูปมํ ชีวิตํ มนุสฺสานํ ปริตฺตํ ลหุกํ พหุทุกฺขํ พหุปายาสํ มนฺตายํ โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณ’’นฺติ (อ. นิ. ๗.๗๔) –
เอวมาคตาหิ ¶ อิมาหิ สตฺตหิ อุปมาหิ อลงฺกตํ.
รตฺตินฺทิวนฺติ เอกํ รตฺตินฺทิวํ. ภควโต สาสนนฺติ อริยมคฺคปฏิเวธาวหํ สตฺถุ โอวาทํ. พหุํ วต เม กตํ อสฺสาติ พหุํ วต มยา อตฺตหิตํ ปพฺพชิตกิจฺจํ กตํ ภเวยฺย. ตทนฺตรนฺติ ตํ ขณํ ตตฺตกํ เวลํ. เอกํ ปิณฺฑปาตนฺติ เอกํ ทิวสํ ยาปนปฺปโหนกํ ปิณฺฑปาตํ. ทนฺธนฺติ มนฺทํ จิราย. อวิสฺสาสิโย อวิสฺสาสนีโย.
๑๗๖. จิตฺเต ธรนฺเตเยว สตฺตานํ ชีวิตโวหาโร, จิตฺตสฺส จ อติอิตฺตโร ขโณ ลหุปริวตฺติภาวโต. ยถาห ภควา ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘; กถา. ๓๓๕). ตสฺมา สตฺตานํ ชีวิตํ เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ลหุสํ อิตฺตรนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรมตฺถโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต’’ติ อิมินา ยายํ ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสต’’นฺติอาทินา สตฺตานํ (ที. นิ. ๒.๗; สํ. นิ. ๑.๑๔๕; อ. นิ. ๗.๗๔) ชีวิตปฺปวตฺติ วุตฺตา, สา ปพนฺธวิสยตฺตา โวหารวเสนาติ ตํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อติปริตฺโต’’ติ อิมินา –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหา สุสิกฺขิตา กตหตฺถา กตูปาสนา จตุทฺทิสา ิตา อสฺสุ, อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ‘อหํ อิเมสํ…เป… กตูปาสนานํ จตุทฺทิสา กณฺเฑ ขิตฺเต อปฺปติฏฺิเต ปถวิยํ คเหตฺวา อาหริสฺสามี’ติ. ยถา ¶ จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ตโต สีฆตโร. ยถา จ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส ชโว, ยถา จ จนฺทิมสูริยานํ ชโว, ยถา จ ยา เทวตา จนฺทิมสูริยานํ ปุรโต ธาวนฺติ, ตาสํ เทวตานํ ชโว, ตโต สีฆตรํ อายุสงฺขารา ขียนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒๘) –
เอวํ วุตฺตํ ปริตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺร หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พทฺธขุรธาราสนฺนิปาตโตปิ ปริตฺตโก รูปชีวิตินฺทฺริยสฺส โส ขโณ วุตฺโต, จิตฺตสฺส ปน อติวิย ปริตฺตตโร, ยสฺส อุปมาปิ นตฺถิ. เตเนวาห ‘‘ยาวฺจิทํ, ภิกฺขเว, อุปมาปิ น สุกรา, ยาว ลหุปริวตฺตํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘). ชีวิตกฺขโณติ ชีวนกฺขโณ. เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยว เอกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติมตฺเตเนว ¶ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนกฺขณสฺส ปริจฺฉินฺนตฺตา. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปวตฺตมานนฺติ ปวตฺตนฺตํ. เอกจิตฺตกฺขณิกนฺติ เอกจิตฺตกฺขณมตฺตวนฺตํ. ตสฺมึ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเตติ เยน วตฺตมานจิตฺตกฺขเณน ‘‘ชีวตี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ จิตฺเต นิโรธํ ภงฺคํ ปตฺตมตฺเต ตํสมงฺคี สตฺโต นิรุทฺโธ มโตติ วุจฺจติ. วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ตีสุปิ กาเลสุ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนํ นาม จิตฺตกฺขณวเสเนวาติ ทสฺเสติ.
ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนา. อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺานิฏฺภาวโต. อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิฺาณานิ เปตฺวา อวสิฏฺธมฺมา วุตฺตา. เกวลาติ อตฺตนา, นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสา. เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตา. ลหุโส วตฺตติ ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติโต อุทฺธํ ‘‘นิรุทฺธา’’ติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธา. ติฏฺมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธา ขนฺธา. สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา. กถํ? คตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตา. ยถา ¶ หิ จุติขนฺธา น นิวตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธา, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโย.
อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ อชาโต นาม โหติ. ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติ. จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา. เอวํ สนฺเตปิ ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา ยา ตํ ตํ ธรนฺตํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปฺตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตา. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๖).
๑๗๗. อฺตรฺตเรน อากาเรน. จิตฺตนฺติ กมฺมฏฺานารมฺมณํ จิตฺตํ. อาเสวนํ ลภตีติ ภาวนาเสวนํ ¶ ลภติ, พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปหาย เอกตฺตวเสน มรณารมฺมณเมว โหตีติ. เตนาห ‘‘มรณารมฺมณา สติ สนฺติฏฺตี’’ติ. สภาวธมฺมานํ เภโท สภาวธมฺมคติโก เอวาติ อาห ‘‘สภาวธมฺมตฺตา ปน อารมฺมณสฺสา’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๒๐). สํเวชนียตฺตาติ สํเวคชนนโต มหาภูเตสุ มหาวิการตา วิย คยฺหมานา มรณํ อนุสฺสริยมานํ อุปรูปริ อุพฺเพคเมว อาวหตีติ ตตฺถ น ภาวนาจิตฺตํ อปฺเปตุํ สกฺโกติ. ยทิ สภาวธมฺมตฺตา อปฺปนํ น ปาปุณาติ, โลกุตฺตรชฺฌานํ เอกจฺจานิ อรูปชฺฌานานิ จ กถนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรชฺฌานํ ปนา’’ติอาทิ. วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมวเสนาติ เหฏฺิมวิสุทฺธิยา อานุภาเวน อธิคตาติสยาย ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิภาวนาย, สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺทนวิรชฺชนาทิวิสํโยคาธิมุตฺติอปฺปนาย จ ปฏิปกฺขภูตานํ ปาปธมฺมานํ วิคโมติ เอวํภูตสฺส วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมสฺส วเสน โลกุตฺตรชฺฌานํ อปฺปนาปฺปตฺตเมว โหติ. อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตํ ตตฺถ โหตีติ อฺเสํ สภาวธมฺมารมฺมณกมฺมฏฺานานํ วิย จิตฺตสฺส สมาธาเน พฺยาปาโร นตฺถิ. ยถาสมาหิเตน ปน จิตฺเตน อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตเมว ภาวนาย กาตพฺพํ, ตสฺมา สภาวธมฺเมปิ อารุปฺปชฺฌานํ อปฺเปตีติ.
สตตํ ¶ อปฺปมตฺโต โหติ สํเวคพหุลตฺตา, ตโต เอวสฺส สพฺพภเวสุ อนภิรติสฺาปฏิลาโภ. ชีวิตนิกนฺตึ ชหาติ มรณสฺส อวสฺสํภาวิตาทสฺสนโต. ปาปครหี โหติ อนิจฺจสฺาปฏิลาภโต, ตโต เอว อสนฺนิธิพหุลตา, วิคตมลมจฺเฉรตา จ. ตทนุสาเรนาติ อนิจฺจสฺาปริจยานุสาเรน. อภาวิตมรณาติ อภาวิตมรณานุสฺสรณา. อภโย อสมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ ปเคว มรณสฺาย สูปฏฺิตตฺตา.
กายคตาสติกถาวณฺณนา
๑๗๘. พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ พุทฺธุปฺปาโท, พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาโล, ตสฺมา. อฺตฺร ตํ เปตฺวา, อฺสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. น ปวตฺตปุพฺพนฺติ อปวตฺตปุพฺพํ. ตโต เอว สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ. นนุ จ สุเนตฺตสตฺถาราทโย (อ. นิ. ๖.๕๔; ๗.๖๖, ๗๓), อฺเ จ ตาปสปริพฺพาชกา สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานึสุ. ตถา หิ สุเมธตาปเสน สรีรํ ชิคุจฺฉนฺเตน วุตฺตํ –
‘‘ยนฺนูนิมํ ¶ ปูติกายํ, นานากุณปปูริตํ;
ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ, อนเปกฺโข อนตฺถิโก’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๘) –
อาทิ. กามํ โพธิสตฺตา, อฺเ จ ตาปสาทโย สรีรํ ‘‘อสุภ’’นฺติ ชานนฺติ, กมฺมฏฺานภาเวน ปน น ชานนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อฺตฺร พุทฺธุปฺปาทา’’ติอาทิ. สํเวคาย สํวตฺตติ ยาถาวโต กายสภาวปฺปเวทนโต. อตฺถายาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถาย. โยคกฺเขมายาติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวาย. สติสมฺปชฺายาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาสาย จ สตฺตฏฺานิยสมฺปชฺาย จ. าณทสฺสนปฏิลาภายาติ วิปสฺสนาาณาธิคมาย. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ ติสฺโส วิชฺชา, จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นิพฺพานํ, จตฺตาริ สามฺผลานีติ เอเตสํ ปจฺจกฺขกรณาย. อมตสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมเหตุตาย, อมตสทิสาตปฺปกสุขสหิตตาย จ กายคตาสติ ‘‘อมต’’นฺติ วุตฺตา. ปริภฺุชนฺตีติ ฌานสมาปชฺชเนน วฬฺชนฺติ. ปริหีนนฺติ ชินํ. วิรทฺธนฺติ อนธิคเมน วิรชฺฌิตํ. อารทฺธนฺติ สาธิตํ นิปฺผาทิตํ. อเนเกหิ อากาเรหิ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ ปสํสิตฺวา ยํ ตํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ นิทฺทิฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . กตฺถ ปน นิทฺทิฏฺนฺติ? กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๑๕๓ อาทโย). ตตฺถ หิ ‘‘กถํ ภาวิตา จ ภิกฺขเว’’ติอาทินา อยํ เทสนา อาคตา. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ภิกฺขเว, เกน ปกาเรน กายคตาสติภาวนา ภาวิตา, เกน จ ปกาเรน ปุนปฺปุนํ กตา อานาปานชฺฌานาทีนํ นิปฺผตฺติยา มหปฺผลา, เตสํ เตสํ วิชฺชาภาคิยานํ, อภิฺาสจฺฉิกรณียานฺจ ธมฺมานํ, อรติรติสหนตาทีนฺจ สํสิทฺธิยา มหานิสํสา จ โหตีติ? อานาปานปพฺพนฺติ อานาปานกมฺมฏฺานาวธิ. เอส นโย เสเสสุปิ.
ธาตุมนสิการกมฺมฏฺาเนน ยทิปิ อุปจารสมาธิ อิชฺฌติ, สมฺมสนวาโร ปน ตตฺถ สาติสโยติ ธาตุมนสิการปพฺพมฺปิ ‘‘วิปสฺสนาวเสน วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๗๙; ม. นิ. ๑.๑๑๒) ตตฺถ ตตฺถ อสุภานิจฺจตาทีหิ สทฺธึ กาเย อาทีนวสฺส วิภาวนวเสน เทสนาย อาคตตฺตา ‘‘นวสิวถิก…เป… วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสูติ เอเตสุ สิวถิกปพฺเพสุ อาคตอุทฺธุมาตกาทีสุ. อานาปานสฺสติวเสนาติ อานาปานสฺสติภาวนาวเสน. โย อุปริ ‘‘กรีสํ มตฺถลุงฺค’’นฺติ มตฺถลุงฺคโกฏฺาโส คยฺหติ, ตํ อิธ ปาฬิยํ (ม. นิ. ๓.๑๕๔) อฏฺิมิฺเชเนว สงฺคณฺหิตฺวา เทสนา อาคตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มตฺถลุงฺคํ อฏฺิมิฺเชน สงฺคเหตฺวา’’ติ อาห ¶ . อิธาติ อิมสฺมึ อนุสฺสตินิทฺเทเส. กายํ คตา, กาเย วา คตา สติ กายคตาสตีติ สติสีเสน อิทํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ อธิปฺเปตนฺติ โยชนา.
๑๗๙. จตุมหาภูติกนฺติ จตุมหาภูตสนฺนิสฺสยํ. ปูติกายนฺติ ปูติภูตํ ปรมทุคฺคนฺธกายํ. านคมนาวตฺถํ สรีรํ สนฺธาย, ตสฺส วา อวยเวสุ สพฺพเหฏฺิมํ ปาทตลนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา’’ติ. ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ นนุ เกสโลมนขานํ, ตจสฺส จ อตจปริจฺฉินฺนตา อตฺถีติ? กิฺจาปิ อตฺถิ, ตจปริจฺฉินฺนพหุลตาย ปน กายสฺส ตจปริจฺฉินฺนตา โหตีติ เอวํ วุตฺตํ. ตโจ ปริยนฺโต อสฺสาติ ตจปริยนฺโตติ เอเตน ปน วจเนน กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอว, ตปฺปฏิพทฺธา จ เกสาทโย ตทนุปวิฏฺมูลา ตจปริยนฺตาว โหนฺตีติ ¶ ทฺวตฺตึสาการสมูโห สพฺโพปิ กาโย ตจปริยนฺโต วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
อตฺถีติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, นิปาตปทํ วา เอตํ. ตสฺมา ตีสุปิ สงฺขาสุ ตเทวสฺส รูปํ. เตนาห ‘‘สํวิชฺชนฺตี’’ติ. อกฺขรจินฺตเกหิ สรีเร กาย-สทฺทํ วณฺณนฺเตหิปิ อสุจิสมุทายภาเวเนว อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสุจิสฺจยโต’’ติ วตฺวา ปุน นํ นิรุตฺตินเยน ทสฺเสตุํ ‘‘กุจฺฉิตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อายภูตโตติ อุปฺปตฺติฏฺานภูตตฺตา. ‘‘ปูรํ นานปฺปการสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เก ปน เต ปการา? เยหิ นานปฺปการํ อสุจิ วุตฺต’’นฺติ เต เกสาทิเก ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘เอเต เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา’’ติ. อาการา ปการาติ หิ เอโก อตฺโถติ. เอวํ สมฺพนฺโธติ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย นขา’’ติอาทินา สพฺพโกฏฺาเสสุ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย’’ติ ปทตฺตเยน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
ปริโตติ ติริยํ, สมนฺตโต วา ปาทตลเกสมูเลสุ จ ตจสฺส ลพฺภนโต. สุจิภาวนฺติ สุจิโน สพฺภาวํ, สุจิเมว วา.
๑๘๐. เยน วิธินา อุคฺคเห กุสโล โหติ, โส สตฺตวิโธ วิธิ ‘‘อุคฺคหโกสลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตนฺนิพฺพตฺตํ วา าณํ. มนสิการโกสลฺเลปิ เอเสว นโย.
สชฺฌายนฺตา วาติ สชฺฌายํ กโรนฺตา เอว. เตสํ กิร จตฺตาโร มาเส สชฺฌายนฺตานํ สชฺฌายมคฺเคเนว ¶ โกฏฺาเส อุปธาเรนฺตานํ ปฏิปาฏิยา ทฺวตฺตึสาการา วิภูตตรา หุตฺวา ขายึสุ, ปฏิกฺกูลสฺา สณฺาสิ, เต ตสฺมึ นิมิตฺเต ฌานํ อปฺเปตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ทสฺสนมคฺคํ ปฏิวิชฺฌึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘สชฺฌายนฺตา ว โสตาปนฺนา อเหสุ’’นฺติ.
ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ตจปฺจกาทิวเสเนว ปริจฺเฉทํ กตฺวา. ปถวีธาตุพหุลภาวโต มตฺถลุงฺคสฺส กรีสาวสาเน ตนฺติอาโรปนมาห. เอตฺถ จ มํสํ, นฺหารุ, อฏฺิ, อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ, วกฺกํ อฏฺิมิฺชํ, อฏฺิ, นฺหารุ, มํสํ, ตโจ, ทนฺตา, นขา, โลมา, เกสาติ เอวํ วกฺกปฺจกาทีสุ อนุโลมสชฺฌายํ วตฺวา ปฏิโลมสชฺฌาโย ปุริเมหิ สมฺพนฺโธ วุตฺโต. สฺวายํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ¶ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖) วิสุํ ติปฺจาหํ, ปุริเมหิ เอกโต ติปฺจาหนฺติ ฉปฺจาหํ สชฺฌาโย วุตฺโต, ตตฺถ อาทิอนฺตทสฺสนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อนุโลมปฏิโลมสชฺฌาเยปิ หิ ปฏิโลมสชฺฌาโย อนฺติโม โหติ, สชฺฌายปฺปการนฺตรํ วา เอตมฺปีติ เวทิตพฺพํ.
หตฺถสงฺขลิกาติ องฺคุลิปนฺติมาห.
มนสา สชฺฌาโยติ จิตฺเตน จินฺตนมาห, ยํ มานสํ ‘‘ชปฺปน’’นฺติ วุจฺจติ, สมฺมเทว อชฺฌาโยติ วา สชฺฌาโย, จินฺตนนฺติ อตฺโถ. จิรตรํ สุฏฺุ ปวตฺตเนน ปคุณภูตา กมฺมฏฺานตนฺติ สมาวชฺชิตฺวา มนสิ กโรนฺตสฺส อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา กตฺถจิ อสชฺชมานา นิรนฺตรเมว อุปฏฺาติ, ตทนุสาเรน ตทตฺโถปิ วิภูตตโร หุตฺวา ขายตีติ อาห ‘‘วจสา สชฺฌาโย หิ…เป… ปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ. ลกฺขณปฏิเวธสฺสาติ อสุภลกฺขณปฏิเวธสฺส.
ปฏิกฺกูลสภาวสลฺลกฺขณสฺส กสฺสจิ วณฺณคฺคหณมุเขน โกฏฺาสา ววตฺถานํ คจฺฉนฺติ, กสฺสจิ สณฺานคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ ทิสาวิภาคคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ ปติฏฺิโตกาสคฺคหณมุเขน, กสฺสจิ สพฺพโส ปริจฺฉิชฺชคฺคหณมุเขนาติ วณฺณาทิโต สลฺลกฺขณํ อุคฺคหโกสลฺลาวหํ วุตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพ’’ติอาทิมาห.
อตฺตโน ภาโค สภาโค, สภาเคน ปริจฺเฉโท สภาคปริจฺเฉโท, เหฏฺุปริติริยปริยนฺเตหิ, สโกฏฺาสิกเกสนฺตราทีหิ ¶ จ ปริจฺเฉโทติ อตฺโถ. อมิสฺสกตาวเสนาติ โกฏฺาสนฺตเรหิ อโวมิสฺสกตาวเสน. อสภาโค หิ อิธ ‘‘วิสภาโค’’ติ อธิปฺเปโต, น วิรุทฺธสภาโค. สฺวายมตฺโถ เกสาทิสทฺทโต เอว ลพฺภติ. สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ ‘‘เกสา’’ติ วุตฺเต ‘‘อเกสา น โหนฺตี’’ติ อยมตฺโถ วิฺายติ. เก ปน เต อเกสา? โลมาทโย, น จ ฆฏาทีสุ ปสงฺโคปกรเณเนว เตสํ นิวตฺติตตฺตา.
ปฏิกฺกูลวเสเนว กถิตํ ธาตุวิภาคสฺส สามฺโตปิ อคหิตตฺตา. ตตฺเถว วิสุํ ธาตุกมฺมฏฺานสฺส กถิตตฺตา จ ธาตุวิภงฺโค ปกฺกุสาติสุตฺตํ ¶ (ม. นิ. ๓.๓๔๒) วิภงฺคปฺปกรเณ ธาตุวิภงฺคปาฬิ (วิภ. ๑๗๒ อาทโย) จ. ยสฺส วณฺณโต อุปฏฺาติ เกสาทิ, ตํ ปุคฺคลํ สนฺธาย ฌานานิ เกสาทีสุ วณฺณกสิณารมฺมณานิ วิภตฺตานิ. ตฺวา อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ยทตฺถํ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ธาตุวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺเพ. กายคตาสติสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๑๕๓ อาทโย) หิ ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ คเหตฺวา อิธ กายคตาสติภาวนา นิทฺทิสียติ.
๑๘๑. น เอกนฺตริกายาติ เอกนฺตริกายปิ น มนสิ กาตพฺพํ, ปเคว ทฺวนฺตริกาทินาติ อธิปฺปาโย. น ภาวนํ สมฺปาเทติ, ลกฺขณปฏิเวธํ น ปาปุณาติ เอกนฺตริกาย มนสิ กโรนฺโตติ สมฺพนฺโธ.
โอกฺกมนวิสฺสชฺชนนฺติ ปฏิปชฺชิตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺเพ มคฺเค. ปุจฺฉิตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติ คเหตพฺพวิสฺสชฺเชตพฺพฏฺานสฺส อสลฺลกฺขณโต. กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ ปาปุณาตีติ อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา มนสิการมตฺตํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อวิภูตํ ปน โหติ ปฏิกฺกูลาการสฺส สุฏฺุ อสลฺลกฺขณโต. ตโต เอว น วิเสสํ อาวหติ.
กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ น คจฺฉตีติ ปฏิปาฏิยา สพฺพโกฏฺาเส มนสิ กโรโตเยว วิภูตา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เต สาติสยํ ปาฏิกฺกูลโต มนสิ กโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ ปริโยสานํ คจฺเฉยฺย, อิมสฺส ปน อติวิย ทนฺธํ มนสิ กโรโต วิภูตโต อุปฏฺานเมว นตฺถิ, กุโต ปฏิกฺกูลตาย สณฺานํ. เตนาห ‘‘วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจโย น โหตี’’ติ.
พหิทฺธา ¶ ปุถุตฺตารมฺมเณติ ‘‘อสุจิ ปฏิกฺกูล’’นฺติ เกสาทีสุ ปวตฺเตตพฺพํ อสุภานุปสฺสนํ หิตฺวา สุภาทิวเสน คยฺหมานา เกสาทโยปิ อิธ ‘‘พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณเมวา’’ติ เวทิตพฺพา. รูปาทโย หิ นีลาทิวเสน ปุถุสภาวตาย ปุถุตฺตารมฺมณํ นาม, นานารมฺมณนฺติ อตฺโถ. อสมาธานํ เจตโส วิรูโป เขโปติ วิกฺเขโป. โส สตึ สูปฏฺิตํ กตฺวา สกฺกจฺจํ กมฺมฏฺานํ มนสิ กโรนฺเตน ปฏิพาหิตพฺโพ. ปริหายตีติ หายติ. ปริธํสตีติ วินสฺสติ.
ยา ¶ อยํ เกสา โลมาติอาทิกา โลกสงฺเกตานุคตา. ปณฺณตฺตีติ อฏฺ ธมฺเม อุปาทาย ปณฺณตฺติ. ตํ เกสาทิปณฺณตฺตึ. อติกฺกมิตฺวาติ ปฏิกฺกูลภาวนาย อติกฺกมิตฺวา อุคฺฆาเฏตฺวา. ตสฺสา อุคฺฆาฏิตตฺตา ตสฺมึ ตสฺมึ โกฏฺาเส ปฏิกฺกูลโต อุปฏฺหนฺเต ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ จิตฺตํ เปตพฺพํ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ – มนุสฺสา วิย โยคาวจโร. อุทปานํ วิย โกฏฺาสา. ตาลปณฺณาทิสฺาณํ วิย เกสาทิปฺตฺติ. เตน มนุสฺสานํ อุทปาเน นฺหานปิวนาทิ วิย โยคาวจรสฺส ปุพฺพภาเค เกสา โลมาติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกาโร. อภิณฺหสฺจาเรน มนุสฺสานํ สฺาเณน วินา อุทปาเน กิจฺจกรณํ วิย โยคาวจรสฺส มนสิการพเลน ปณฺณตฺตึ อติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ เปตฺวา ภาวนานุโยโค. ปุพฺพภาเค…เป… ปากโฏ โหตีติ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๕๔) ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส เกสาทิปฺตฺติยา สทฺธึเยว โกฏฺาสานํ ปฏิกฺกูลภาโว ปุพฺพภาเค ปากโฏ โหติ. อถาติ ปจฺฉา ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนกาเล. ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ เปตพฺพนฺติ โกฏฺาสานํ ปฏิกฺกูลากาเรเยว ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพํ.
อนุปุพฺเพน มฺุจนํ อนุปุพฺพมฺุจนํ, อนุปฏฺหนฺตสฺส อนุปฏฺหนฺตสฺส มฺุจนนฺติ อตฺโถ. กถํ ปน อนุปฏฺานํ โหตีติ อาห ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทิ. ปริโยสานโกฏฺาสเมว อาหจฺจ ติฏฺตีติ อิทํ กมฺมฏฺานํ ตนฺติอนุสาเรน อาทิโต กมฺมฏฺานมนสิกาโร ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา หิสฺส มนสา สชฺฌาโย วิย มนสิกาโร เต เต โกฏฺาเส อามฏฺมตฺเต กตฺวา คจฺฉติ, น ลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน. ยทา ปน เน ลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน สุฏฺุ อุปธาเรนฺโต มนสิ กโรติ, ตทา เกจิ อุปฏฺหนฺติ, เกจิ น อุปฏฺหนฺติ. ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺมนฺติ มนสิการกมฺมํ ตาว กาตพฺพํ. กีว จิรนฺติ? ยาว ทฺวีสุ อุปฏฺิเตสุ, เตสมฺปิ ทฺวินฺนํ เอโก สุฏฺุตรํ อุปฏฺหติ ตาว.
อุกฺกุฏฺุกฺกุฏฺิฏฺาเนเยว ¶ อุฏฺหิตฺวาติ ปุพฺเพ วิย เอกตฺถกตาย อุกฺกุฏฺิยา กเมน สพฺพตาเลสุ ปติตฺวา อุฏฺหิตฺวา อุฏฺหิตฺวา ปริยนฺตตาลํ ¶ , อาทิตาลฺจ อาคนฺตฺวา ตโต ตโต ตตฺถ ตตฺเถว กตาย อุกฺกุฏฺิยา อุฏฺหิตฺวาติ อตฺโถ.
ทฺเว ภิกฺขาติ ทฺวีสุ เคเหสุ ลทฺธภิกฺขา.
อปฺปนาโตติ อปฺปนาการโต ทฺวตฺตึสากาเร อปฺปนา โหนฺติ. กึ ปจฺเจกํ โกฏฺาเสสุ โหติ อุทาหุ อฺถาติ วิจารณายํ อาห ‘‘อปฺปนาโกฏฺาสโต’’ติ, โกฏฺาสโต โกฏฺาสโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เกสาทีสู’’ติอาทิ.
อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํ.
อนุยุตฺเตนาติ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน, ภาเวนฺเตนาติ อตฺโถ. กาเลนกาลนฺติ กาเล กาเล. สมาธินิมิตฺตํ อุปลกฺขิตสมาธานากาโร สมาธิ เอว. มนสิ กาตพฺพนฺติ จิตฺเต กาตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถ. สมาธิการณํ วา อารมฺมณํ สมาธินิมิตฺตํ, ตํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปคฺคหนิมิตฺตอุเปกฺขานิมิตฺเตสุปิ เอเสว นโย. านํ อตฺถีติ วจนเสโส. ตํ ภาวนา จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส สํวตฺตนสฺส านํ การณํ อตฺถีติ อตฺโถ. ตํ วา มนสิกรณจิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส านํ การณํ อตฺถีติ อตฺโถ. มุทุนฺติ สุภาวิตภาเวน มุทุภูตํ, วสีภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. มุทุตฺตา เอว กมฺมฺํ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคํ. ปภสฺสรนฺติ อุปกฺกิเลสวิคเมน ปริสุทฺธํ, ปริโยทาตนฺติ อตฺโถ. น จ ปภงฺคูติ กมฺมนิยภาวูปคมเนน น จ ปภิชฺชนสภาวํ สุทฺธนฺตํ วิย สุวณฺณํ วินิโยคกฺขมํ. เตนาห ‘‘สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยายา’’ติ.
อุกฺกํ พนฺธตีติ มูสํ สมฺปาเทติ. อาลิมฺเปตีติ อาทีเปติ ชาเลติ. ตฺจาติ ตํ ปิฬนฺธนวิกติสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํ อสฺส สุวณฺณการสฺส อนุโภติ ปโหติ สาเธติ. อสฺส วา สุวณฺณสฺส อตฺถํ สุวณฺณกาโร อนุโภติ ปาปุณาติ.
อภิฺาย อิทฺธิวิธาทิาเณน สจฺฉิกรณียสฺส อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิกสฺส อภิฺา สจฺฉิกรณียสฺส ¶ . ยสฺส ปจฺจกฺขํ อตฺถิ, โส สกฺขิ. สกฺขิโน ภพฺพตา สกฺขิภพฺพตา, สกฺขิภวนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สกฺขิ จ โส ¶ ภพฺโพ จาติ วา สกฺขิภพฺโพ. อยฺหิ อิทฺธิวิธาทีนํ ภพฺโพ, ตตฺถ จ สกฺขีติ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ ปาปุณาติ. สติ สติ อายตเนติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปุพฺพเหตุอาทิเก การเณ สติ.
สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสทรถวูปสมํ วา. นิคฺคณฺหาตีติ อุทฺธฏํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขณวเสน นิคฺคณฺหาติ. ปคฺคณฺหาตีติ ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชปาตโต รกฺขณวเสน ปคฺคณฺหาติ. สมฺปหํเสตีติ สมปฺปวตฺตํ จิตฺตํ ตถาปวตฺติยํ ปฺาย โตเสติ, อุตฺเตเชติ วา. ยทา วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๔๑๘; อิติวุ. อฏฺ. ๓๗) ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติ. อชฺฌุเปกฺขตีติ ยทา ปน จิตฺตํ อลีนํ อนุทฺธตํ สมฺมเทว ภาวนาวีถึ โอติณฺณํ โหติ, ตทา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ กฺจิ พฺยาปารํ อกตฺวา สมปฺปวตฺเตสุ ยุเคสุ สารถิ วิย อชฺฌุเปกฺขติ อุเปกฺขโกว โหติ. ปณีตาธิมุตฺติโกติ ปณีเต อุตฺตเม มคฺคผเล อธิมุตฺโต นินฺนโปณปพฺภาโร.
สุคฺคหิตํ กตฺวาติ ยถาวุตฺตํ อุคฺคหโกสลฺลสงฺขาตํ วิธึ สุฏฺุ อุคฺคหิตํ ปริยาปุณนาทินา สุปริคฺคหิตํ กตฺวา. สุฏฺุ ววตฺถเปตฺวาติ มนสิการโกสลฺลสงฺขาตํ วิธึ สมฺมเทว สลฺลกฺขณวเสน อุปธาเรตฺวา. วิเสสนฺติ ปุพฺเพนาปรํ ภาวนาย วิเสสํ. ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวาติ กมฺมฏฺานตนฺตึ ปคุณภาวํ ปาเปนฺโต ภิยฺโย ภิยฺโย วาจาย, มนสา จ ปริวตฺเตตฺวา. คณฺิฏฺานนฺติ ยถา รุกฺขสฺส ทุพฺพินิเภโท อรฺสฺส วา คหนภูโต ปเทโส ‘‘คณฺิฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ กมฺมฏฺานตนฺติยา อตฺถโต ทุพฺพินิเภโท คหนภูโต จ ปเทโส ‘‘คณฺิฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปริปุจฺฉนาทิลทฺเธน าณผรสุนา ฉินฺทิตฺวา.
นิมิตฺตนฺติ กมฺมฏฺานนิมิตฺตํ, อสุภากาโร. เอทิเสน ปโยชเนน ลฺุจนมฺปิ อนวชฺชนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลฺุจิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ฉินฺนฏฺาเนติ มุณฺฑิตฏฺาเน. วฏฺฏติเยว นิสฺสรณชฺฌาสเยน โอโลกนโต. อุสฺสทวเสนาติ อผลิตานํ, ผลิตานํ วา พหุลตาวเสน. ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ ทสฺสนโยคฺยตาย ตจปฺจกสฺส, อิตเรสุ สุตฺวา จ ตฺวา จ นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ.
โกฏฺาสววตฺถาปนกถาวณฺณนา
๑๘๒. อทฺทาริฏฺกวณฺณาติ ¶ ¶ อภินวาริฏฺผลวณฺณา. กณฺณจูฬิกาติ อุปริกณฺณสกฺขลิกาย ปรภาคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนา, กถํ? ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติ.
อาสโยติ นิสฺสโย, ปจฺจโยติ อตฺโถ.
๑๘๔. อสมฺภินฺนกาฬกา อฺเน วณฺเณน อสมฺมิสฺสกาฬกา.
๑๘๕. ปตฺตสทิสตฺตา นขา เอว นขปตฺตานิ. นขา ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนาติ วิสุํ ววตฺถิตตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว นขา เอกโต นตฺถี’’ติ อาห.
๑๘๖. ทนฺตปาฬิยาติ ทนฺตาวลิยา. ยานกอุปตฺถมฺภินีติ สกฏสฺส ธุรฏฺาเน อุปตฺถมฺภกทณฺโฑ. ทนฺตานํ อาธารภูตา อฏฺิ หนุกฏฺิ.
๑๘๗. สงฺกฑฺฒิยมานาติ สมฺปิณฺฑิยมานา. โกสการกโกโส อุปลฺลิณฺฑุโปฏฺฏลกํ, ยํ ‘‘โกเสยฺยผล’’นฺติปิ วุจฺจติ. ปุฏพนฺธอุปาหโน สกลปิฏฺิปาทจฺฉาทนอุปาหโน. อานิสทํ อาสนปเทโส. ตูณิโร สราวาโส. คลกฺจุกํ กณฺตฺตาณํ. กีฏกุลาวกํ ขรมุขกุฏิ.
อนุโลเมน ปฏิโลเมน จาติ เอตฺถ อํสปเทสโต ปฏฺาย พาหุโน ปิฏฺิปเทเสน โอตรณํ อนุโลโม, มณิพนฺธโต ปฏฺาย พาหุโน ปุริมภาเคน อาโรหนํ ปฏิโลโม. เตเนว นเยนาติ ทกฺขิณหตฺเถ วุตฺเตน นเยน อนุโลเมน ปฏิโลเมน จาติ อตฺโถ. สุขุมมฺปีติ ยถาวุตฺตโอฬาริกจมฺมโต สุขุมํ. อนฺโตมุขจมฺมาทิโกฏฺาเสสุ วา ตเจน ปริจฺฉินฺนตฺตา ยํ ทุรุปลกฺขณียํ, ตํ ‘‘สุขุม’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺหิ วุตฺตนเยน าเณน ตจํ วิวริตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปากฏํ โหติ. อิธ ฉวิปิ ตจคติกา เอวาติ ‘‘ตโจ อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโน’’ติ วุตฺโต.
๑๘๘. นิสทโปโต ¶ ¶ สิลาปุตฺตโก. อุทฺธนโกฏีติ มตฺติกาปิณฺเฑน กตอุทฺธนสฺส โกฏิ. ตาลคุฬปฏลํ นาม ปกฺกตาลผลลสิกํ ตาลปฏฺฏิกาทีสุ ลิมฺปิตฺวา สุกฺขาเปตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตปฏลํ. สุขุมนฺติ ยถาวุตฺตมํสโต สุขุมํ. ปณฺหิกมํสาทิถูลานํ สกลสรีรสฺส กิสานํ เยภุยฺเยน มํเสน ปฏิจฺฉาทิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺน’’นฺติ.
๑๘๙. ชาลากาโร กฺจุโก ชาลกฺจุโก. วิสุํ ววตฺถิตภาเวเนว นฺหารู ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนา.
๑๙๐. ทนฺตานํ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘เปตฺวา ทฺวตฺตึส ทนฺตฏฺีนี’’ติ วุตฺตํ. เอกํ ชณฺณุกฏฺิ, เอกํ อูรุฏฺีติ เอก-คฺคหณํ ‘‘เอเกกสฺมึ ปาเท’’ติ อธิกตตฺตา. เอวํ ติมตฺตานีติ เอวํ มตฺตสทฺเทหิ อานิสทฏฺิอาทีนิ อิธ อวุตฺตานิปิ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อติเรกติสตอฏฺิกสมุสฺสย’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๒) อิทฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ.
กีฬาโคฬกานิ สุตฺเตน พนฺธิตฺวา อฺมฺํ ฆฏฺเฏตฺวา กีฬนโคฬกานิ. ธนุกทณฺโฑ ทารกานํ กีฬนกขุทฺทกธนุกํ. ตตฺถ ชงฺฆฏฺิกสฺส ปติฏฺิตฏฺานนฺติ ชณฺณุกฏฺิมฺหิ ปวิสิตฺวา ิตฏฺานนฺติ อธิปฺปาโย. เตน อูรุฏฺินา ปติฏฺิตํ านํ ยํ กฏิฏฺิโน, ตํ อคฺคจฺฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสทิสํ.
กุมฺภกาเรน นิปฺผาทิตํ อุทฺธนํ กุมฺภการิกอุทฺธนํ. สีสกปฏฺฏเวกํ เวเตฺวา ปิตํ สีสมยํ ปฏฺฏกํ. เยน สุตฺตํ กนฺตนฺติ, ตสฺมึ ตกฺกมฺหิ วิชฺฌิตฺวา ปิตโคฬกา วฏฺฏนา นาม, วฏฺฏนานํ อาวฬิ วฏฺฏนาวฬิ.
มณฺฑลากาเรน ฉินฺนวํสกฬีรขณฺฑานิ วํสกฬีรจกฺกลกานิ. อวเลขนสตฺถกํ อุจฺฉุตจาวเลขนสตฺถกํ.
๑๙๒. วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ วกฺกปริยนฺเตน ภาเคน ปริจฺฉินฺนํ. อิโต ปเรสุปิ เอวรูเปสุ เอเสว นโย.
๑๙๓. ยํ ¶ นิสฺสายาติ ยํ โลหิตํ นิสฺสาย, นิสฺสยนิสฺสโยปิ ‘‘นิสฺสโย’’ตฺเวว วุจฺจติ. ภวติ หิ การณการเณปิ การณโวหาโร ยถา ‘‘โจเรหิ คาโม ทฑฺโฒ’’ติ. อถ วา ยสฺมึ รูปกลาเป หทยวตฺถุ ¶ , ตมฺปิ โลหิตคติกเมว หุตฺวา ติฏฺตีติ ‘‘ยํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตํ.
๑๙๔. ปณฺฑุกธาตุกนฺติ ปณฺฑุสภาวํ.
๑๙๕. ปริโยนหนมํสนฺติ ปฏิจฺฉาทกมํสํ.
๑๙๖. อุทรชิวฺหามํสนฺติ ชิวฺหาสณฺานํ อุทรสฺส มตฺถกปสฺเส ติฏฺนกมํสํ. ‘‘นีล’’นฺติ วตฺวา นีลํ นาม พหุธาตุกนฺติ อาห ‘‘นิคฺคุณฺฑิปุปฺผวณฺณ’’นฺติ.
๑๙๗. ปปฺผาสมํสนฺติ ยถาาเน เอว ลมฺพิตฺวา โถกํ ปริวตฺตกมํสํ. นิรสนฺติ นิหีนรสํ. นิโรชนฺติ นิปฺปภํ, โอชารหิตํ วา.
๑๙๘. โอภคฺคาติ อวภุชิตฺวา ิตา. สกฺขรสุธาวณฺณนฺติ มรุมฺเพหิ กตสุธาวณฺณํ. ‘‘เสตสกฺขรสุธาวณฺณ’’นฺติปิ ปาโ, เสตสกฺขรวณฺณํ, สุธาวณฺณฺจาติ อตฺโถ.
๑๙๙. อนฺตสฺส อาภุชิตฺวา อาภุชิตฺวา ิตปฺปเทสา อนฺตโภคฏฺานานิ. เตสํ พนฺธนภูตํ อนฺตคุณํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตคุณนฺติ อนฺตโภคฏฺาเนสุ พนฺธน’’นฺติ. กุทฺทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ อนฺตโภเค อคฬนฺเต เอกโต อาพนฺธิตฺวา, กึ วิย? ยนฺตสุตฺตกมิว ยนฺตผลกานีติ. กิมิว ตตฺถ ิตนฺติ อาห ‘‘ปาทปฺุฉน…เป… ิต’’นฺติ. ปุริมฺเจตฺถ อาพนฺธนสฺส, ทุติยํ านาการสฺส นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๐๐. อสิตํ นาม ภุตฺตํ โอทนาทิ. ปีตํ นาม ปิวนวเสน อชฺโฌหฏปานกาทิ. ขายิตํ นาม สํขาทิตํ ปิฏฺมูลผลขชฺชาทิ. สายิตํ นาม อสฺสาทิตํ อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ.
ยตฺถาติ ¶ ยสฺมึ อุทเร. ยนฺติ จ อุทรเมว ปจฺจามสติ. ยตฺถ ปานโภชนาทีนิ ปติตฺวา ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. สุวานวมถุ สารเมยฺยวนฺตํ. วิเวกนฺติ วิภาคํ.
๒๐๑. เหฏฺานาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ ¶ อนฺตเรติ ปุริมภาควเสน นาภิยา เหฏฺาปเทสสฺส ปจฺฉิมภาควเสน เหฏฺิมปิฏฺิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ. เวฬุนาฬิกสทิโส ปเทโสติ อธิปฺปาโย.
๒๐๔. ปูติภาวํ อาปนฺนํ กุกฺกุฏณฺฑํ ปูติกุกฺกุฏณฺฑํ. อุทฺเทโก ปิตฺตาทีหิ วินา เกวโล อุทฺธงฺคมวาโต.
๒๐๖. วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมานนฺติ เอตฺถ ยกนํ เหฏฺาภาคปูรเณเนว เตเมติ, อิตรานิ เตสํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรเณนาติ ทฏฺพฺพํ.
๒๐๗. อุตุวิกาโร อุณฺหวลาหกาทิเหตุโก. วิสมจฺฉินฺโน ภิสาทิกลาโป วิสมํ อุทกํ ปคฺฆรติ, เอวเมวํ สรีรํ เกสกูปาทิวิวเรหิ อุปริ, เหฏฺา, ติริยฺจ เสทํ วิสมํ ปคฺฆรตีติ ทสฺเสตุํ วิสมจฺฉินฺน-คฺคหณํ กตํ.
๒๐๘. วิสมาหารนฺติ ตทาปวตฺตมานสรีราวตฺถาย อสปฺปายาหารํ, อติกฏุกอจฺจุณฺหาทิวิสภาคาหารํ วา. สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖) ปน ‘‘วิสภาคาหาร’’นฺตฺเวว วุตฺตํ ตทา ปวตฺตมานานํ ธาตูนํ วิสภาคตฺตา.
๒๐๙. ‘‘นฺหานกาเล’’ติ อิทํ อุทกสฺส อุปริ สิเนหสฺส สมฺภวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุวิสฏสณฺานาติ วิสฏํ หุตฺวา ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุสณฺานา. อุตุวิสภาโค พหิทฺธาสมุฏฺาโน. ธาตุวิสภาโค อนฺโตสมุฏฺาโน. เต ปเทสาติ เต หตฺถตลาทิปเทสา.
๒๑๐. กิฺจีติ ¶ อุณฺหาทิรสานํ อฺตรํ อาหารวตฺถุ. เนสนฺติ สตฺตานํ. หทยํ อาคิลายตีติ วิสภาคาหาราทึ ปฏิจฺจ หทยปฺปเทโส วิวตฺตติ.
๒๑๑. ทธิโน ¶ วิสฺสนฺทนอจฺฉรโส ทธิมุตฺตํ. คฬิตฺวาติ สนฺทิตฺวา. ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวาติ มตฺถกวิวรโต อาคนฺตฺวา ตาลุมตฺถเกน โอตริตฺวา.
๒๑๒. เตลํ วิย สกฏสฺส นาภิอกฺขสีสานํ อฏฺิสนฺธีนํ อพฺภฺชนกิจฺจํ สาธยมานา. กฏกฏายนฺตีติ ‘‘กฏ กฏา’’ติ สทฺทํ กโรนฺติ. อนุรวทสฺสนํ เหตํ. ทุกฺขนฺตีติ ทุกฺขิตานิ สฺชาตทุกฺขานิ โหนฺติ.
๒๑๓. สมูลกูลมาสํ ฌาเปตฺวา ฉาริกํ อวสฺสาเวตฺวา คหิตยูโส มาสขาโร. อุจฺฉิฏฺโทกคพฺภมลาทีนํ ฉฑฺฑนฏฺานํ จนฺทนิกา. รวณฆฏํ นาม ปกติยา สมฺมุขเมว โหติ. ยสฺส ปน อารคฺคมตฺตมฺปิ อุทกสฺส ปวิสนมุขํ นตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อมุเข รวณฆเฏ’’ติ วุตฺตํ. อายูหนนฺติ สมีหนํ.
๒๑๔. เอวฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตาย อุคฺคหโกสลฺลปฏิปตฺติยา นิคมนํ. อิทานิ ยถาวุตฺตํ มนสิการโกสลฺลปฏิปตฺติมฺปิ นิคมนวเสน คเหตฺวา กมฺมฏฺานํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปณฺณตฺติสมติกฺกมาวสาเนติ เกสาทิปณฺณตฺติสมติกฺกมวเสน ปวตฺตาย ภาวนาย อวสาเน. อปุพฺพาปริยมิวาติ เอกชฺฌมิว. เกสาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เอวมาทินา อิมินา ปกาเรน วาติ อตฺโถ. เต ธมฺมาติ วณฺณาทิวเสน ววตฺถาปิตา ปฏิกฺกูลาการโต อุปฏฺิตา โกฏฺาสธมฺมา.
พหิทฺธาปีติ สสนฺตานโต พหิปิ, ปรสนฺตานกาเยปีติ อตฺโถ. มนสิการํ อุปสํหรตีติ ยถาวุตฺตํ ปฏิกฺกูลมนสิการํ อุปเนติ. ยถา อิทํ, ตถา เอตนฺติ. เอวํ สพฺพโกฏฺาเสสุ ปากฏีภูเตสูติ ยถา อตฺตโน กาเย, เอวํ ปเรสมฺปิ กาเย สพฺเพสุ เกสาทิโกฏฺาเสสุ ปฏิกฺกูลวเสน วิภูตภาเวน อุปฏฺิเตสูติ อตฺโถ. อยเมตฺถ กสิเณสุ วฑฺฒนสทิโส โยคิโน ภาวนาวิเสโส ทสฺสิโต.
อนุปุพฺพมฺุจนาทีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน สุตฺตนฺตนเยน วิภาวิตํ วีริยสมตาโยชนํ สงฺคณฺหาติ. ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรโตติ วุตฺตนเยน อตฺตโน ¶ กาเย เกสาทิเก ‘‘ปฏิกฺกูลา ปฏิกฺกูลา’’ติ อภิณฺหโส มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ลทฺธสมถานิ วิสทานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ พลปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ สทฺธมฺเมหิ ลทฺธูปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติ. เตสํ อุชุวิปจฺจนีกตาย นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ สทฺธึ ตเทกฏฺเหิ ปาปธมฺเมหิ. อุปจารสมาธินา จิตฺตํ สมาธิยติ, โส ตํเยว นิมิตฺตํ อาเสวนฺโต ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต อปฺปนํ ปาปุณาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุกฺกเมน อปฺปนา อุปฺปชฺชตี’’ติ. สพฺพาการโตติ วณฺณาทิวเสน ปฺจธาปิ. สาติ อปฺปนา.
ยทิ ปเนตํ กมฺมฏฺานํ อวิฺาณกาสุภกมฺมฏฺานานิ วิย ปมชฺฌานวเสน สิชฺฌติ, อถ กสฺมา ‘‘กายคตาสตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ ปมชฺฌานวเสนา’’ติอาทิ. นานาวณฺณสณฺานาทีสุ ทฺวตฺตึสาย โกฏฺาเสสุ ปวตฺตมานาย สติยา กิจฺจเมตฺถ สาติสยนฺติ อาห ‘‘สติพเลน อิชฺฌนโต’’ติ.
ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสเลสุ จ อรตึ, กามคุเณสุ จ รตึ สหติ อภิภวตีติ อรติรติสโห สรีรสภาวจินฺตเนน อนภิรติยา ปหีนตฺตา. ตถา โกฏฺาสภาวนาย อตฺตสิเนหสฺส ปริกฺขีณตฺตา ภยเภรวํ สหติ, สีตาทีนฺจ อธิวาสกชาติโก โหติ. อตฺตสิเนหวเสน หิ ปุริสสฺส ภยเภรวํ โหติ, ทุกฺขสฺส จ อนธิวาสนํ. อิมํ ปน โกฏฺาสภาวนมนุยุตฺตสฺส น เกวลํ ปมชฺฌานมตฺตเมว, อุตฺตริปิ ปฏิเวโธ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกสาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา
๒๑๕. ยํ ตํ เอวํ ปสํสิตฺวา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ นิทฺทิฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทิกาย ปุจฺฉาปาฬิยา อตฺเถ วิภาวิเต โถมนาปาฬิยาปิ อตฺโถ วิภาวิโตเยว โหติ เภทาภาวโต, ตสฺมา ตํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘กถํ ภาวิโต จา’’ติอาทินา อารภติ. ตตฺถ หิ อิโต ปสํสาภาโว ‘‘อยมฺปิ โข’’ติ วจนฺจ วิเสโส. เตสุ ปสํสาภาวํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ปสํสิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาหนตฺถา. ตฺหิ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘ภควา อิมํ สมาธึ อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสติ, สนฺโต ¶ กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร ปาปธมฺเม จ านโส อนฺตรธาเปตี’’ติ สฺชาตาภิรุจโย อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยฺุชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มฺนฺติ. ‘‘อยมฺปิ โข’’ติ ปทสฺส เย อิเม มยา นิพฺพานมหาสรสฺส โอตรณติตฺถภูตา กสิณชฺฌานอสุภชฺฌานาทโย เทสิตา, น เกวลํ เต เอว, อยมฺปิ โขติ ภควา อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ สมาธึ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ, ปจฺจกฺขฺจ กโรนฺโต สมฺปิณฺฑนวเสน เอวมาหาติ สมฺพนฺธมุเขน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
โสฬสวตฺถุกนฺติ จตูสุ อนุปสฺสนาสุ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสฏฺานํ. สพฺพาการปริปูโรติ กมฺมฏฺานปาฬิยา ปทตฺโถ ปิณฺฑตฺโถ อุปมา โจทนา ปริหาโร ปโยชนนฺติ เอวมาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปุณฺโณ. นิทฺเทโสติ กมฺมฏฺานสฺส นิสฺเสสโต วิตฺถาโร.
๒๑๖. กถนฺติ อิทํ ปุจฺฉนาการวิภาวนปทํ. ปุจฺฉา เจตฺถ กเถตุกมฺยตาวเสน อฺาสํ อสมฺภวโต. สา จ อุปริ เทสนํ อารุฬฺหานํ สพฺเพสํ ปการวิเสสานํ อามสนวเสนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถนฺติ…เป… กมฺยตาปุจฺฉา’’ติ อาห. กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ ‘‘อานาปานสฺสติสมาธี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา. พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถาปุฏฺธมฺมนิทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติ. ตถา สนฺตภาวาทโยปิ ตสฺส เยหิ ภาวนาพหุลีกาเรหิ สิทฺธา, ตคฺคหเณเนว คหิตา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ พหุลีกโต…เป… วูปสเมตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ.
‘‘ปุน จ ปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๒๔๗) อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเน ภาวนา วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วา’’ติ อาห. ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถ. อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน, ภาวิโต ปคุณภาวํ อาปาทิโต, วฑฺฒิโตติ อตฺโถ ¶ . อานาปานปริคฺคาหิกายาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธึ อสฺสาสปสฺสาเส ปริจฺฉิชฺชคาหิกาย, เต อารพฺภ ปวตฺตาย, สติยํ ¶ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถ. ปุริมสฺมิฺหิ อตฺเถ สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต, ทุติยสฺมึ ปน อุปนิสฺสยภาโวปิ. อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ. พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโต, เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาห. โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺตียติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติ. ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑), ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) จ เอวมาทีสุ ปมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ทุติยาทีสุปิ วุตฺโต เอว โหติ, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติ. อุภยปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อสุภกมฺมฏฺานนฺติ อสุภารมฺมณฌานมาห. ตํ หิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘เกวล’’นฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติ. ปฏิเวธวเสนาติ ฌานปฏิเวธวเสน. ฌานฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ, ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จาติ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุจฺจติ. โอฬาริการมฺมณตฺตาติ พีภจฺฉารมฺมณตฺตา. ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตา. ปริยาเยนาติ การเณน, เลสนฺตเรน วา. อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน วิเจตพฺพตํ ปตฺตํ อารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาห. สนฺเต หิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติ. เตนาห ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถ. อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพา.
นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก. อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโก. อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินา. ตโต เอว ปาฏิเยกฺโก วิสุํเยเวโก. อาเวณิโก อสาธารโณ. สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ¶ วุตฺตํ. ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํ, ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทีนิ นิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตทา หิ กมฺมฏฺานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตมปฺปณีตํ สิยา. อุปจาเรน วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนา. ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณวิคเมน, องฺคปาตุภาเวน ¶ จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺส. อยํ ปน อาทิสมนฺนา…เป… ปณีโต จาติ โยชนา. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเก สนฺธายาห. อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน น อาสิตฺตโก. เตนาห ‘‘โอชวนฺโต’’ติ, โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถ. มธูโรติ อิฏฺโ, เจตสิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํ. ฌานสมุฏฺานปณีตรูปผุฏฺสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ โข ฌานโต วุฏฺิตกาเล. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ’’ติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺพฺพํ. อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเน. อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเต. อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมา. ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว. อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ, ตํ ปน ฌานกตฺตุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺานปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติ. วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติ. วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺุ อุปสเมตี’’ติ.
นนุ จ อฺโปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ, อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ? ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย นานาวิตกฺกวูปสมสพฺภาวโต. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. ๙.๑; อุทา. ๓๑). อปิจ ติกฺขปฺสฺส าณุตฺตรสฺเสตํ กมฺมฏฺานํ, าณุตฺตรสฺส จ กิเลสปฺปหานํ อิตเรหิ สาติสยํ, ยถา สทฺธาธิมุตฺเตหิ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส. ตสฺมา อิมํ วิเสสํ สนฺธาย ‘‘านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา นิมิตฺตปาตุภาเว สติ ขเณเนว องฺคปาตุภาวสพฺภาวโต อยเมว สมาธิ ‘‘านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺโต. ยถา ตํ มหโต อกาลเมฆสฺส อุฏฺิตสฺส ธารานิปาเต ขเณเนว ปถวิยํ ¶ รโชชลฺลสฺส วูปสโม. เตนาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาอกาลเมโฆ อุฏฺิโต’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๙๘๕; ปารา. ๑๖๕). สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยาว โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติ. พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติ. อิมเมว หิ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ. อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุทฺธิปฺปตฺโต’’ติ.
อยํ ¶ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติ. เหฏฺา ปปฺจวเสน วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติ อาห, ปิณฺฑตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
๒๑๗. ตมตฺถนฺติ ตํ ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ. ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๐; ม. นิ. ๑.๒๙๑; อ. นิ. ๓.๖๑) อิธ-สทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโต, ‘‘อิเธว ติฏฺมานสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๖๙) โอกาสํ, ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐) ปทปูรณมตฺตํ, ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๗๓) ปน สาสนํ, ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติ อิธาปิ สาสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร สนฺธาย. เต หิ อิมสฺมึเยว สาสเน. พาหิรกา หิ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ. เตนาห ‘‘อฺสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน’’ติ, ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฏิเสธโนติ อตฺโถ. เอเตน ‘‘อิธ ภิกฺขเว’’ติ อิทํ อนฺโตคเธวสทฺทนฺติ ทสฺเสติ. สนฺติ หิ เอกปทานิปิ สาวธารณานิ ยถา ‘‘วายุภกฺโข’’ติ. เตเนวาห ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติอาทิ. ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โส, โย สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโก. ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อฺติตฺถิยานํ นานปฺปการา วาทา ติตฺถายตนานิ.
อรฺาทิกสฺเสว ¶ ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณ. ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุ. รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนโก อสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโส. ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํ.
นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺย. สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺานสลฺลกฺขณสมฺปวตฺตาย สติยา. อารมฺมเณติ กมฺมฏฺานารมฺมเณ. ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถ.
วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานนฺติ ¶ สพฺเพสํ พุทฺธานํ, เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อฺกมฺมฏฺาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺานภูตํ.
วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺานุปทิสนโต.
ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรฺเ เอกิโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโต. ผลมุตฺตมนฺติ สามฺผลมาห. ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํ.
๒๑๘. เอวํ วุตฺตลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน (วิภ. ๕๓๐), สุตฺตนฺตปริยาเยน จ วุตฺตลกฺขเณสุ. รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺานํ. อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชนฺติ เอวํ วุตฺตํ.
อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส, เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส, โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํ. ตถา หิ คิมฺหกาเล จ อรฺํ อนุกูลํ, เหมนฺเต รุกฺขมูลํ, วสฺสกาเล สฺุาคารํ, เสมฺหธาตุกสฺส เสมฺหปกติกสฺส อรฺํ, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ ¶ , วาตธาตุกสฺส สฺุาคารํ อนุกูลํ, โมหจริตสฺส อรฺํ, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ, ราคจริตสฺส สฺุาคารํ อนุกูลํ. อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺโกจาวิกฺเขปปกฺขิกํ. สยนฺหิ โกสชฺชปกฺขิกํ, านจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, น เอวํ นิสชฺชา. ตโต เอวสฺส สนฺตตา. นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ปเนน ทสฺเสนฺโต. อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนมโธพนฺธนวเสน นิสชฺชา. เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนํ นิสชฺชา-วจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมสรีรํ อุชุกํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกฏฺปนํ สรูปโต, ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติ. น ปริปตตีติ ¶ น วิคจฺฉติ วีถึ น วิลงฺฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖) วิย. นิยฺยานฏฺโ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ. ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ.
๒๑๙. สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว สรนฺโต เอว อสฺสสติ นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ. สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโตว ปสฺสสตีติ เอว-สทฺโท อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ. สโตการีติ สโต เอว หุตฺวา, สติยา เอว วา กาตพฺพสฺส กตฺตา, กรณสีโล วา. ยทิ ‘‘สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค (ม. นิ. ๓.๑๔๘; สํ. นิ. ๕.๙๘๖; ปารา. ๑๖๕) วุตฺตํ, อถ กสฺมา ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสติ’’จฺเจว อวตฺวา ‘‘สโตการี’’ติ วุตฺตํ? เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย. ปมจตุกฺเก ปททฺวยเมว หิ วตฺตมานกาลวเสน อาคตํ, อิตรานิ อนาคตกาลวเสน. ตสฺมา เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย สพฺพตฺถ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๕ อาทโย) ‘‘สโตการิ’’จฺเจว วุตฺตํ.
ทีฆํ ¶ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส. ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสน. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามจิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโต. สติ อุปฏฺิตา โหตีติ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา, ยถาวุตฺเตน จ าเณน. อิทํ วุตฺต โหติ – ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส, อสมฺโมหโต วา ปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺิตา เอว โหติ, ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน, อสมฺโมหวเสน วา สมฺปชฺํ, ตทธีนสติสมฺปชฺเน ตํสมงฺคี โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสน. ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีอสฺสาสวเสนา’’ติ วา ปาโ. ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีอสฺสาสา, เตสํ วเสนาติ อตฺโถ. วินยนเยน อนฺโต อุฏฺิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺิตสสนํ ปสฺสาโส. สุตฺตนฺตนเยน ปน พหิ อุฏฺหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส, อนฺโต อุฏฺหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโส. อยเมว จ นโย –
‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ ¶ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ, ‘‘ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๗) –
อิมาย ปาฬิยา สเมติ.
ปมํ อพฺภนฺตรวาโต พหิ นิกฺขมติ, ตสฺมา ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส ปมํ วุตฺโตติ วทนฺติ. ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลุํ อาหจฺจ นิรุชฺฌติ. เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติ. เอวํ ตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ. เกจิ ‘‘เอวํ ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติ.
อทฺธานวเสนาติ ¶ กาลทฺธานวเสน. อยํ หิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส, เทสสฺส จ วาจโก. ตตฺถ เทสทฺธานํ อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา กาลทฺธานวเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ โอกาสภูตํ อทฺธานํ. ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวา. จุณฺณวิจุณฺณาปิ อเนกกลาปภาเวน. ทีฆํ อทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํ. ตสฺมาติ สณิกํ ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ‘‘ทีฆา’’ติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร, สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเน กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ’’, ‘‘สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตี’’ติ จ วจนโต. มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุ. ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถ. ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ จาติ โยชนา. อิทํ ปน ทีฆํ, รสฺสฺจ อสฺสสนํ, ปสฺสสนฺจ เตสํ สตฺตานํ สรีรสภาโวติ ทฏฺพฺพํ. เตสนฺติ สตฺตานํ. เตติ อสฺสาสปสฺสาสา. อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํ.
นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต ¶ วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ โข เอกจฺโจ อสฺสาสํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขติ, เอกจฺโจ ปสฺสาสํ, เอกจฺโจ ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน. เกจิ ปน ‘‘อสฺสสติปิ ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติ. ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหากาเรหิ.
กามํ เจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโย เอว อาการา ลพฺภนฺติ, ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาฬิอารุฬฺหตฺตา, เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ‘‘ตตฺรายํ ภิกฺขุ นวหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต, ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส. เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน อากาเรน, นวสุ ตีสุ วา เอเกน. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส, ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;
จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ, นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโน’’ติ.
อยํ ¶ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา สมฺปชฺชตี’’ติ.
อิทานิ ปาฬิวเสเนว เต นว อากาเร, ภาวนาวิธิฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กถํ ปชานาตีติ ปชานนวิธึ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ. ทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํ. อทฺธานสงฺขาเตติ ‘‘อทฺธาน’’นฺติ สงฺขํ คเต ทีเฆ กาเล, ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถ. โกฏฺาสปริยาโย วา สงฺขาต-สทฺโท ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๙๑) วิย, ตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺาเส, เทสภาเคติ อตฺโถ. ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน สวิเสสํ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ วุทฺธึ ผาตึ คเมนฺตสฺส. ตโต สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมโต สุขุมตรํ. ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย, กมฺมฏฺานสฺส จ วีถิปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทิกาทิเภทา ¶ ตรุณปีติ อุปฺปชฺชติ. จิตฺตํ วิวตฺตตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปสฺสาสานํ อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ จิตฺตํ วินิวตฺตตีติ เกจิ. ภาวนาพเลน ปน สุขุมตรภาวปฺปตฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ตตฺถ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติ. อุเปกฺขา สณฺาตีติ ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหตีติ. สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
อิเมหิ นวหิ อากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ ปกาเรหิ ปวตฺตา. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ สมูหฏฺเน กาโย. อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺเปตฺถ อสฺสาสปสฺสาสสมฺเมว วุตฺตํ. อุปฏฺานํ สตีติ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติ สติ อุปฏฺานํ นาม. อนุปสฺสนา ¶ าณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาเส, ตนฺนิสฺสยฺจ กายํ ‘‘รูป’’นฺติ, จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ าณํ, ตตฺถ ยถาภูตาวโพโธ. กาโย อุปฏฺานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺตีติ อุปฏฺานํ นาม. เอตฺถ จ ‘‘กาโย อุปฏฺาน’’นฺติ อิมินา อิตรกายสฺสาปิ สงฺคโห โหติ ยถาวุตฺตสมฺมสนจารสฺสาปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตา. โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ สรณฏฺเน, อุปติฏฺนฏฺเน จ. ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยา. เตน าเณนาติ ยถาวุตฺเตเนว าเณน. ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายฺจ. อนุปสฺสตีติ ฌานสมฺปยุตฺตาเณน เจว วิปสฺสนาาเณน จ อนุ อนุ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนาติ เตน อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนาติ วุจฺจติ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสกาเย, ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทกภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา, อถ โข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภาวสฺเสวานุปสฺสนา. อถ วา กาเย ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุปสฺสิตฺวา กายมตฺตสฺเสว อนุปสฺสนา ¶ กายานุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตา สติเยว อุปฏฺานํ สติปฏฺานํ, ตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนาติ.
เอส นโยติ ‘‘นวหิ อากาเรหี’’ติอาทินา วุตฺตวิธึ รสฺส-ปเท อติทิสติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาทสฺสิเต ‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๑๔๘; สํ. นิ. ๕.๙๘๖; ปารา. ๑๖๕) อาคเต ปาฬินเย. อิธาติ อิมสฺมึ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาฬินเย.
อยนฺติ โยคาวจโร. อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสน. อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสน. อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ.
ตาทิโสติ ¶ ทีโฆ, รสฺโส จ. จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา, เต จ ทีฆาทโย เอว. นาสิกคฺเค ว ภิกฺขุโนติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘นาสิกคฺเค วา’’ติ, วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน อุตฺตโรฏฺํ สงฺคณฺหาติ.
๒๒๐. สพฺพกายปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล, ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ สพฺพ-คฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยาทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ. ตตฺถ สกฺกจฺจการีภาวทสฺสนตฺถํ สํ-สทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา สมาเนปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา, เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทินา ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพํ. ปากฏํ กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต, สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถ. ปากฏีกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนํ าเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปสฺสาเส ปวตฺเตติ, น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนา. จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน ¶ วิสเฏ. อาทิ ปากโฏ โหติ สติยา, าณสฺส จ วเสน ตถา ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ปวตฺตตฺตา. ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ, ปเคว สตึ, าณฺจ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ตีสุปิ าเนสุ าณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพกายปฏิสํเวทนวเสเนว. ฆฏตีติ อุสฺสหติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ, มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺตสฺส. สํวโรติ สติ ¶ , วีริยมฺปิ วา. ตาย สติยาติ ยา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ, ตาย. เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนามนสิกาโร, เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโย. อาเสวตีติ ‘‘ติสฺโส สิกฺขาโย’’ติ วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติ. ตทาเสวนฺเหตฺถ สิกฺขนนฺติ อธิปฺเปตํ.
ปุริมนเยติ ปุริมสฺมึ ภาวนานเย, ปมวตฺถุทฺวเยติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาปิ กามํ าณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต, ตถาปิ ตํ น ทุกฺกรํ ยถาปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺตมานกาลปฺปโยโค กโต. อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ คมนสทิสํ, ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทึ สงฺคณฺหาติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สํวรสมาทานานํ สงฺคโห’’ติ วทนฺติ.
กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํ. โส หิ จิตฺตสมุฏฺาโนปิ สมาโน กรชกายปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติ. โย ปน ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๒) เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ เยภุยฺยวุตฺติยา, ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต, โส อิธ นาธิปฺเปโต. ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวจนํ, ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ, ตฺจ ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺราติ ‘‘โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ เอตฺถ. อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺานสฺส อนารทฺธกาเล, ตโต เอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเล. ‘‘นิสีทติ ¶ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห, ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺตี’’ติ. กาโยติ กรชกาโย. สทรถาติ สปริฬาหา, สา ¶ จ เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห ‘‘โอฬาริกา’’ติ. พลวตราติ สพลา ถูลา. สนฺตา โหนฺตีติ จิตฺตํ ตาวํ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ, ตโต เอว ตํสมุฏฺานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมฺภาวปฺปตฺตา, ตทนุคุณตาย เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต, กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน ตนฺนิสฺสิตา อสฺสาสปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยทา ปนสฺส กาโยปี’’ติอาทิ.
อาภุชนํ อาโภโค, ‘‘ปสฺสมฺเภมี’’ติ ปมาวชฺชนา. สมฺมา อนุ อนุ อาหรณํ สมนฺนาหาโร, ตสฺมึเยว อตฺเถ อปราปรํ ปวตฺตอาวชฺชนา. ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิ กรณํ จิตฺเต ปนํ มนสิกาโร. วีมํสา ปจฺจเวกฺขณา.
สารทฺเธติ สทรเถ สปริฬาเห. อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ. ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. กายสงฺขาโรติ หิ อธิปฺเปโต. ‘‘อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํ. สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กายมฺหีติ เอตฺถ ‘‘จิตฺเต จา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๒๒๑. ปมชฺฌานโต วุฏฺาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปมชฺฌานํ วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺาโน กายสงฺขาโร ปมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโกติ สทิโส วุตฺโต. เอส นโย เสสูปจารทฺวเยปิ. อถ วา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตูปฆาตาทิวเสน, วิตกฺกาทิสงฺโขเภน จ สปริผนฺทตาย จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพา. อติสุขุโมติ อฺตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน อติกฺกนฺตสุขุโม. สุขุมภาโวปิสฺส ตตฺถ นตฺถิ, กุโต โอฬาริกตา อปฺปวตฺตนโต. เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตี’’ติ.
ลาภิสฺส ¶ สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ, เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ ฌานานํ ปฏิลาภํ ¶ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ หิ โสปจารานํ ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา, สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย, เอกาวชฺชนูปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. เอวฺหิ เหฏฺา วุตฺตวาเทน อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตา. สพฺเพสฺเวาติ อุภเยสมฺปิ. ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิมิจฺฉนฺติเยว. ‘‘อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํ. น หิ เต เอว โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติ. ปสฺสมฺภนากาโร ปน เนสํ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโต. เตเนวาห ‘‘รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม’’ติ. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาติ กลาปสมฺมสนมาห. นิพฺพิทานุปสฺสนโต ปฏฺาย พลววิปสฺสนา. ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนา. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา สมถนเย วุตฺเตน นเยน ‘‘อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ.
อสฺสาติ อิมสฺส ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺส. โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิ. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน.
กถนฺติ ยํ อิทํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ…เป… สิกฺขตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๗๑) วุตฺตํ, ตํ กถํ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ, โยคิโน จ สิกฺขนํ โหตีติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต, โอฬาริกสุขุมโต, วูปสมโต, อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กายสงฺขารา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวา. กายปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตา. กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, ตโต เอว เต อกายสมุฏฺานาปิ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา. ปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริโกฬาริกํ ปสฺสมฺเภนฺโต. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. โอฬาริกฺหิ กายสงฺขารํ อวูปสนฺตสภาวํ สนฺนิสีทาเปนฺโต ¶ ‘‘ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ วุจฺจติ, อนุปฺปาทนิโรธํ ปาเปนฺโต ‘‘นิโรเธนฺโต’’ติ, สุฏฺุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต ‘‘วูปสเมนฺโต’’ติ.
ยถารูเปหีติ ¶ ยาทิเสหิ. กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ กายสงฺขาเรหิ. อานมนาติ อภิมุขภาเวน กายสฺส นมนา. วินมนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนา. สนฺนมนาติ สพฺพโต, สุฏฺุ วา นมนา. ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนา. อิฺชนาทีนิ อานมนาทีนํ เววจนานิ, อธิมตฺตานิ วา อภิมุขํ จลนาทีนิ อานมนาทโย, มนฺทานิ อิฺชนาทโย. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ตถารูปํ อานมนาทีนํ การณภูตํ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต. ตสฺมึ หิ ปสฺสมฺภิเต อานมนาทโยปิ ปสฺสมฺภิตา เอว โหนฺติ.
สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ, ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ, อโนฬาริกตาย สุขุมํ. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามฺโต เอกํ กตฺวา วทติ. อถ วา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุมสุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ.
อิตีติอาทิ โจทกวจนํ. ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต. กิราติ อรุจิสูจเน, เอวํ เจติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ อติสุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตีติ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตากาเร ลพฺภมาเน. วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยา. จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ, เต จ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ น โหติ, อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโต. อานาปานสฺสติยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ, อานาปานานํ อภาวโต. ตโต เอว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อุปฺปาทนาปิ น โหติ. น หิ กทาจิ อารมฺมเณน วินา สารมฺมณธมฺมา สมฺภวนฺติ. น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ ¶ . ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺหนฺติปีติ โยชนา. เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวูปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาเยน โจเทติ.
ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนา. ตตฺถ กิราติ ‘‘ยที’’ติ เอตสฺส ¶ อตฺเถ นิปาโต. อิติ กิร สิกฺขติ, มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สติ. ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโย.
ยถา กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺพฺพํ, อตฺถิ กิฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโย. อิทานิ โอปมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. กํเสติ กํสภาชเน. นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถ. สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ. สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺุ คหิตตฺตา. สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺุ จิตฺเต ปิตตฺตา. สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา สลฺลกฺขิตตฺตา. สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห, เย อปฺปกา. อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโท. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณตายปิ. กึ วุตฺตํ โหติ? กามํ ตทาสุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา, สทฺทนิมิตฺตสฺส ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ. อาทิโต ปฏฺาย หิ ตสฺส ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตว. จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ตสฺมึ ยถาอุปฏฺิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺภาวโต.
เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธึ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสมฺภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
๒๒๒. อาทิกมฺมิกสฺส ¶ กมฺมฏฺานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิปสฺสนํ กมฺมฏฺานํ ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตว. เอตฺถาติ ปมจตุกฺเก. ปฺจสนฺธิกนฺติ ปฺจปพฺพํ, ปฺจภาคนฺติ อตฺโถ.
กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ. ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺานสฺส ปริปุจฺฉนา ¶ . อถ วา คนฺถโต, อตฺถโต จ กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห. ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉนา ปริปุจฺฉา. กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺานนฺติ นิมิตฺตุปฏฺานํ, เอวํ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส ‘‘เอวมิธ นิมิตฺตํ อุปฏฺาตี’’ติ อุปธารณํ, ตถา กมฺมฏฺานปฺปนา ‘‘เอวํ ฌานมปฺเปตี’’ติ. กมฺมฏฺานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปนาย สมฺปตฺติ, ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํ. เตนาห ‘‘กมฺมฏฺานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ.
อตฺตนาปิ น กิลมติ โอธิโส กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนโต. ตโต เอว อาจริยมฺปิ น วิเหเสติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโต. ตสฺมาติ ตํ นิมิตฺตํ อตฺตโน อกิลมนอาจริยาวิเหสนเหตุ. โถกนฺติ โถกํ โถกํ. อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํ. อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, ตโต. เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺาสมฺปิ.
๒๒๓. อนุวหนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนา. ผุสนาติ อสฺสาสปสฺสาเส คเณนฺตสฺส คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา โหติ, ตถา จิตฺตํ เปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺานสฺส เนสํ ผุสนา. ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว คณนาทิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฏฺาน’’นฺติ อาห. ปนาติ สมาธานํ. ตํ หิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ปนํ โหติ. ตถา หิ สมาธิ ‘‘จิตฺตสฺส ิติ สณฺิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๑.๑๕) นิทฺทิฏฺโ. สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ปนาติ อปฺปนา’’ติ. อนิจฺจตาทีนํ สลฺลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนา. ปวตฺตโต, นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วิวฏฺฏนา นาม มคฺโค. สกลสํกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต ¶ สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํ. เตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํ. ปฏิปสฺสนาติ ปฏิ ปฏิ ทสฺสนํ เปกฺขนํ. เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณา’’ติ.
ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํ. โอกาเสติ คณนวิธึ สนฺธายาห. คณนนิสฺสิโตว น กมฺมฏฺานนิสฺสิโต. ‘‘สิขาปฺปตฺตํ นุ โข’’ติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิ กโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มฺเยฺย ¶ . ‘‘อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺาติ, ตํ คเหตฺวา’’ติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปมํ อุปฏฺาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คเณตพฺพํ. ‘‘โย อุปฏฺาตี’’ติ อิมินา จ ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺาติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺพฺพํ. ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิตวจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวา วาติ อตฺโถ. ปากฏา โหนฺติ คณนาวเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต.
ปลิฆสฺส ปริวตฺตนํ, ตํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ, โส ปลิฆตฺถมฺโภ. ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย, โคปาลกคณนายาติ อตฺโถ. เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจาติ คณนาวิธิทสฺสนํ. ตสฺมา อฏฺาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺาเยว ปจฺเจกํ อฏฺาทีนิ ปาเปตพฺพานิ. สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมว. กสฺมาติ ตตฺถ การณํ, นิทสฺสนฺจ ทสฺเสติ ‘‘คณนปฏิพทฺเธ หี’’ติอาทินา. ตตฺถ อรียติ เตน นาวาติ อริตฺตํ, ปาชนทณฺโฑ. อริตฺเตน อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ, ตสฺส วเสน.
นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ปนายเมวาติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ปวตฺตํ วิยา’’ติ. อนฺโต ปวิสนฺตํ วาตํ มนสิ กโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นาม. พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโย. วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตํ วาตํ พหุลํ มนสิ กโรนฺตสฺส วาเตน ตํ านํ อพฺภาหตํ วิย, เมเทน ปูริตํ วิย จ โหติ, ตถา อุปฏฺาติ. นีหรโต ผุฏฺโกาสํ ¶ มฺุจิตฺวา, ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเนสนมุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ‘‘ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปตี’’ติ.
เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํ.
๒๒๔. อนุคมนนฺติ ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา อนุ อนุ ปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํ. เตเนวาห ‘‘ตฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติ. นาภิ อาทิ ตตฺถ ปมํ อุปฺปชฺชนโต. ปมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิจินฺตา, น อุปฺปตฺติมตฺตวเสน. ตถา หิ เต นาภิโต ปฏฺาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตว. ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ธมฺมานํ คมนาภาวโต. ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรุปฺปตฺติยํ ¶ คติสมฺา. หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํ. นาสิกคฺคํ ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปสฺสาสสมฺาย ตทวธิภาวโต. ตถา เหเต ‘‘จิตฺตสมุฏฺานา’’ติ วุตฺตา, น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ สมฺภโว อตฺถิ. เตนาห ‘‘อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาที’’ติ. ปวิสนนิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. วิกฺเขปคตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ, วิกฺขิตฺตํ อสมาหิตนฺติ อตฺโถ. สารทฺธายาติ สทรถภาวาย. อิฺชนายาติ กมฺมฏฺานมนสิการสฺส จลนาย.
วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ วา. สารทฺธาติ สทรถา. อิฺชิตาติ อิฺชนกา จลนกา. ตถา ผนฺทิตา.
อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติ อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุพนฺธนาย มนสิ กโรนฺเตน ผุสนาวเสน จ ปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ เยนาธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวริตุํ ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย, อนุพนฺธนาย จ วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน, ปนาวเสน จ กมฺมฏฺานมนสิกาโร นตฺถิ. นนุ ผุสนาย วินา ปนาย วิย, ผุสนาย วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยว? ยทิปิ นตฺถิ, คณนา ปน ยถา กมฺมฏฺานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน ¶ คเหตพฺพา, เอวํ อนุพนฺธนา ปนาย, ตาย วินา ปนาย อสมฺภวโต. ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานนฺตริกภาเว คณนานุพนฺธนา เอว มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถี’’ติ. ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห ‘‘ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว คเณนฺโต’’ติ อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ. ตตฺเถวาติ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว. เตติ อสฺสาสปสฺสาเส. สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวีถึ อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต, ผุฏฺโกาเสเยว เต นิรนฺตรํ อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถ. อปฺปนาวเสน จิตฺตํ เปนฺโตติ ยถา อปฺปนา โหติ, เอวํ ยถาอุปฏฺิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ เปนฺโต สมาทหนฺโต. อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนา. สฺวายมตฺโถติ ยฺวายํ ‘‘ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว คเณนฺโต, ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา ¶ เต สติยา อนุพนฺธนฺโต’’ติ จ วุตฺโต, โส อยมตฺโถ. ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉินาติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา ‘‘โคโณ วิย ควโย’’ติ.
๒๒๕. ปงฺคุโฬติ ปีสปฺปี. โทลา เปโขโล. กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํ. มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย, ปุตฺตสฺส จ. อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏึ, คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ ทฺเวปิ โกฏิโย. มชฺฌนฺติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํ. อุปนิพนฺธนถมฺโภ วิยาติ อุปนิพนฺธนถมฺโภ, นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วา, ตสฺส มูเล สมีเป ตฺวา. กถํ ตฺวา? สติยา วเสน. สติฺหิ ตตฺถ สูปฏฺิตํ กโรนฺโต โยคาวจโร ตตฺถ ิโต นาม โหติ, อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต. นิมิตฺเตติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเต. สติยา นิสีทนฺโตติ สติวเสน นิสีทนฺโต. ‘‘สติฺหิ ตตฺถา’’ติอาทินา าเน วิย วตฺตพฺพํ. ตตฺถาติ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเน.
๒๒๖. เตติ ¶ นครสฺส อนฺโตพหิคตา มนุสฺสา, เตสํ สงฺคหา จ หตฺถคตา.
๒๒๗. อาทิโต ปฏฺายาติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺาย. คาถายํ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ. อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ, อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺส. จ-สทฺโท พฺยติเรเก. ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา. นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนาคาถาย อตฺโถ, ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิฺเยฺยาว.
กถนฺติ ตาสํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธึ อยมตฺถนิทฺเทโส – อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ อารมฺมณํ น โหนฺติ, ตถาปิ น จิเม น จ อิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, กถํ น จ โหนฺติ อวิทิตา? เตสฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ, ปธานฺจ ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยฺจ กถํ ปฺายติ, นีวรณานํ วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคฺจ โยคี กถํ สาเธติ, อุปรูปริ โลกิยโลกุตฺตรฺจ วิเสสํ กถมธิคจฺฉตีติ.
อิทานิ ¶ ตมตฺถํ กกจูปมาย สาเธตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา สิยา, ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทุพฺพิฺเยฺยาติ อาห ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติ. กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตน. เตนาห ‘‘ปุริโส’’ติ. ผุฏฺกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน. เตน กกจทนฺเตหิ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺานํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรตี’’ติ. กกจสฺส อากฑฺฒนกาเล ปุริสาภิมุขํ ปวตฺตา อาคตา. เปลฺลนกาเล ตโต วิคตา ‘‘คตา’’ติ วุตฺตา. น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ สพฺพตฺถ สติยา อุปฏฺิตตฺตา ฉินฺทิตพฺพฏฺานํ อผุสิตฺวา คจฺฉนฺตานํ, อาคจฺฉนฺตานฺจ กกจทนฺตานํ อภาวโต. ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํ ¶ . ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํ. วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ, เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสสํ.
ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ อุปนิพนฺธนา นาม, ตสฺสา อสฺสาสปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ, นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วา. เอวเมวาติ ยถาปิ โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว สติยา อุปฏฺปเนน อาคตคเต กกจทนฺเต ชานาติ, สุตฺตปทฺจ อวิรชฺฌนฺโต อตฺถกิจฺจํ สาเธติ, เอวเมว. นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค อิตโร มุขํ ทสนํ นิมียติ ฉาทียติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเ.
อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ, อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติ. อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติ. วิตกฺกา วูปสมนฺตีติ ตโต เอว กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ, นีวรณปฺปหาเนน วา ปมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาห. อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺานานุโยโค ปโยโค. สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติ. เอตฺถ จ สํโยชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว โหติ, ปหีเนสุ จ ¶ สํโยชเนสุ อนุสยานํ เลโสปิ น ภวิสฺสตีติ จ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สํโยชนา ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธึ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถ.
ยสฺสาติ เยน. อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมน. ปริจิตาติ ปริจิณฺณา. อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อานาปานสฺสติ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา ¶ , ตเถว เยน ทีฆรสฺสปชานนาทิวิธินา อนุปุพฺพํ ปริจิตา สุฏฺุ ภาวิตา, ตโต เอว ปริปุณฺณา โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา. โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน ขนฺธาทิโลกํ ปฺโภาเสน ปภาเสติ. ยถา กึ อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา อพฺภุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺทิมา ตารกราชา วิยาติ.
อิธาติ กกจูปมายํ. อสฺสาติ โยคิโน. อิธาติ วา อิมสฺมึ าเน. อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺส. อาคตคตวเสน ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนํ.
๒๒๘. นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ อปฺปนาวิตกฺกาทิอวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ, วิจาราทีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโต. โส หิ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. ๗) นิทฺทิฏฺโ, ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ ‘‘อปฺปนา’’ติ อฏฺกถาโวหาโร, ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ, ตสฺมา ตํ ‘‘อปฺปนา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ อาห. กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป… ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหตี’’ติ เอตฺตโก คนฺโถ ปริหีโน.
สารทฺธกายสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส. โอนมติ ปฏฺฏิกาทีนํ ปลมฺพเนน. วิกูชตีติ สทฺทํ กโรติ. คตฺตานิสทกปฺปราทีนํ สนฺธิฏฺาเนสุ วลึ คณฺหาติ ตตฺถ ตตฺถ วลิตํ โหติ. กสฺมา? ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติ กายทรถวูปสเมน สทฺธึ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรโธ พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโต. โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสาธนํ. ตตฺถ กายทรเถ วูปสนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมฺภาเวน โย เสสติสนฺตติรูปานมฺปิ ลหุอาทิภาโว, โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ ¶ อธิปฺเปโต. สฺวายํ ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตี’’ติ.
โอฬาริเก ¶ อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยมฺปิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธึ ทสฺเสตุํ อานีตํ.
๒๒๙. อุปรูปริ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ โหนฺติ. เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต, ปุพฺเพ อตฺตนา ผุสนวเสน อุปธาริตฏฺานโต.
‘‘กตฺถ นตฺถี’’ติ านวเสน, ‘‘กสฺส นตฺถี’’ติ ปุคฺคลวเสน วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิภาเวตุํ ‘‘อนฺโตมาตุกุจฺฉิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา อุทเก นิมุคฺคสฺส ปุคฺคลสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปสฺสาสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ. ยถา มตานํ สมุฏฺาปกจิตฺตาภาวโต, เอวํ อสฺีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ, อสฺีสุ วา ชาตานํ, ตถา นิโรธสมาปนฺนานํ. จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ปน ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปฺปชฺชนํ, ตถา รูปารูปภวสมงฺคีนํ. เกจิ ปน ‘‘อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส, รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถี’’ติ การณํ วทนฺติ. อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา ปริเยสโตติ อธิปฺปาโย, ยถาวุตฺตสตฺตฏฺานวินิมุตฺตสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺานสฺส อภาวโต. ปกติผุฏฺวเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺานวเสน. นิมิตฺตํ เปตพฺพนฺติ สติยา ตตฺถ ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ถิรตรสฺชานนํ ปวตฺเตตพฺพํ. ถิรสฺาปทฏฺานา หิ สติ. อิมเมวาติ อิมํ เอว อนุปฏฺหนฺตสฺส กายสงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺาปนนเยน อุปฏฺาปนวิธิเมว. อตฺถวสนฺติ เหตุํ. อตฺโถติ หิ ผลํ, โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ, โส อตฺถวโสติ. มุฏฺสฺสติสฺสาติ วินฏฺสฺสติสฺส. อสมฺปชานสฺสาติ สมฺปชฺรหิตสฺส, ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺหนฺเต อสฺสาสปสฺสาเส วีมํสิตฺวา ‘‘อิเม เต’’ติ อุปธาเรตุํ, สมฺมเทว ปชานิตฺุจ สมตฺถาหิ สติปฺาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโย.
๒๓๐. อิโต อฺํ กมฺมฏฺานํ. ครุกนฺติ ภาริยํ. สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติ. อุปรูปริ ¶ สนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติโต ‘‘พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติปฺา จ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนาปิ สุขุเมเนว ¶ ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทานิ อนุปฏฺหนฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปริเยสนุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาหิ จ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โคจรมุเขติ โคจราภิมุเข. อนุปทนฺติ ปทานุปทํ. จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวา. ตสฺมึเยว าเนติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตสฺิตฏฺาเน. โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน โยเชตฺวา. สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวาติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ‘‘ตสฺมึเยว าเน โยเชตฺวา’’ติ. น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺานานิ วิสุํ ลพฺภนฺติ.
๒๓๑. นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ, ปฏิภาคนิมิตฺตํ วา. อุภยมฺปิ หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํ. ตถา หิ ตูลปิจุอาทิอุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถ. เอกจฺเจติ เอเก อาจริยา.
ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิย. มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค วฏฺฏนฺติ. กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺานํ อเนกาการโต อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘ตฺจ ปเนต’’นฺติอาทิ. สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํ. ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ, มหาวิสยตฺจ สนฺธายาห ‘‘มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิยา’’ติ. อตฺถพฺยฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลา วนฆฏา วิยาติ อาห ‘‘เอกา วนราชิ วิยา’’ติ. เตนาห ภควา – ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖). นานานุสนฺธิกํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺานมุขสุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปชีวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีตจฺฉาโย…เป… รุกฺโข วิยา’’ติ. สฺานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺานโต ปุพฺเพว ปวตฺตสฺานํ นานาวิธภาวโต.
อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส, ปสฺสาโส, นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา. นตฺถีติ กมฺมฏฺานวเสน มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภนฺติ. น จ อุปจารนฺติ อุปจารมฺปิ น ปาปุณาติ, ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโย. ยสฺส ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจูปมายํ อาคตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตา.
๒๓๒. นิมิตฺเตติ ¶ ¶ ยถาวุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเต. เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอว โหติ. ตสฺมา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพ. โวสานํ อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ, ตยิทํ ลทฺธํ, หนฺทาหํ ทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺย. วิสีเทยฺยาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, อภพฺโพ มฺเ วิเสสสฺสา’’ติ วิสาทํ อาปชฺเชยฺย.
‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาหเมว กเรยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตมิทํ…เป… วตฺตพฺโพ’’ติ มชฺฌิมภาณกา อาหุ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส ปเนน. อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย. ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ปนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒๔), ตตฺถ อนุพนฺธนํ, ผุสนฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา ปนาวเสน ภาวนา โหตีติ ปนาวเสเนว ภาเวตพฺพนฺติ อตฺโถ.
โปราเณหิ วุตฺโตวายมตฺโถติ ‘‘นิมิตฺเต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเต. ปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ เปนฺโต, ปนาวเสน มนสิ กโรนฺโตติ อตฺโถ. นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๑๙; ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๖๓) เอวํ วุตฺตํ นานาการํ. อาการสามฺวเสน เหตํ เอกวจนํ. วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโต. นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย หิ เต อาการา อมนสิกโรโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาเสติ อสฺสาสปสฺสาเส โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ, อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเต. สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตาย เอว ปนาย อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อปฺเปตีติ อตฺโถ. เย ปน ‘‘วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร โยคี อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต, นานาการํ วา โอฬาริโกฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมึ จิตฺตํ เปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติ.
วณฺณโตติ ¶ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ วิย อุปฏฺิตวณฺณโต. ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต, อนิจฺจาทิลกฺขณโต วา. รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิมิตฺตสฺส ¶ รกฺขณํ นาม ตตฺถ ปฏิลทฺธสฺส อุปจารฌานสฺส รกฺขเณเนว โหตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ คมยิตฺวา’’ติ.
๒๓๓. เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํ. ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม, สมาปชฺชิตุกาโม จ, ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม, สลฺลกฺขณาวเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํ. นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส, จิตฺตสฺส จ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํ. กมฺมารคคฺคริยาติ กมฺมารานํ อุกฺกายํ อคฺคิธมนภสฺตา. ธมมานายาติ ธมยนฺติยา, วาตํ คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถ. ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํ. เอวเมวาติ เอตฺถ กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย, วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺานา, กรชกายํ ปน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต ‘‘กายฺจ จิตฺตฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสา’’ติ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ นามรูปสฺส. ปจฺจยํ ปริเยสตีติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ วีมํสติ ปริคฺคณฺหาติ. กงฺขํ วิตรตีติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) อาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติ. ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๓๔๗; ๓๖๑; ๓.๘๖; อ. นิ. ๔.๑๘๑) อาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํ. ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน. โอภาสาทโยติ โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺานํ นิกนฺตีติ อิเม โอภาสาทโย ทส. อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ อุทยํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคานุปสฺสนํ าณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต. มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต. มคฺคกฺขเณ ¶ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ จ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา’’ติ. มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูนวีสติเภทสฺส ¶ . อรหโต หิ อวสิฏฺกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติตา. อสฺสาติ อานาปานกมฺมฏฺานิกสฺส.
๒๓๔. วิสุํ กมฺมฏฺานภาวนานโย นาม นตฺถิ ปมจตุกฺกวเสน อธิคตฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตา. เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํ.
ปีติปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทนาสีโล, ตสฺสา วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโน. ตตฺถ กามํ สํเวทน-คฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ, เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺสา สํเวทนํ อิจฺฉิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ ‘‘ปฏิ ปฏิ สํเวทีติ ปฏิสํเวที’’ติ. เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิ.
ตตฺถ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํ. สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตีติ ปีติสหคตานิ ทฺเว ปมทุติยฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติ. ตสฺสาติ เตน. ‘‘ปฏิสํวิทิตา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํ. สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณ. ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคิภาเวน. อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน, ตทารมฺมณฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต คหิโต เอว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา เอว โหติ สลกฺขณโต, สามฺโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาติ.
กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปฺาย ติกฺขวิสทปฺปตฺตาย วิสยโต ¶ ทสฺสนกฺขเณ. ลกฺขณปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส, สามฺลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนน. ยํ หิ ยสฺส วิเสสโต, สามฺโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมึ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติ. เตนาห ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติ.
อิทานิ ¶ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฏิสํเวทิตาวเสน, ปีติปฏิสํเวทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอว. อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปฺาย ปชานโต. ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติ. สติ อุปฏฺิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺิตา นาม โหติ. ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน าเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ปมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต, อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺส. สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติ. ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโต. ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน าเณน ฌานโต วุฏฺาย ปสฺสนฺตสฺส. ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. จิตฺตํ อธิฏฺหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺหนฺตสฺส. เอวํ ปฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตา.
อิทานิ ¶ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ, วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ; เตสํ ฌานปริยาปนฺนานํ, วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานฺจ สทฺธาทีนํ วเสน ปีติปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อภิฺเยฺยนฺติ อภิวิสิฏฺาย ปฺาย ชานิตพฺพํ. อภิชานโตติ วิปสฺสนาปฺาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปฺาย ชานโต. ปริฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ตีรณปริฺาย, มคฺคปฺาย จ ปริชานโต. ปหาตพฺพนฺติ สมุทยสจฺจํ ปหานปริฺาย, มคฺคปฺาย จ ปชหโต. ภาวยโต สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ ¶ , สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํ. เกจิ ปเนตฺถ ปีติยา เอว วเสน อภิฺเยฺยาทีนิ อุทฺธรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
เอตฺถ จ ‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสนา’’ติอาทินา ปมจตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทีหิ ปฺจหิ ปเทหิ. ‘‘อภิฺเยฺยํ อภิชานโต’’ติอาทีหิ ปน อสมฺโมหโต. ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทีหิ อุภยถาปีติ สงฺเขปโต สมถวเสน อารมฺมณโต, วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน เวทนา คหิตา, น สรูปโต เอวาติ? ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ ภินฺทิตฺวา จตุธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ. อปิจ เวทนากมฺมฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตสุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติ.
เอเตเนว นเยน อวเสสปทานีติ ‘‘สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที’’ติ ปทานิ ปีติปฏิสํเวทิปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิ. สกฺกา หิ ‘‘ทฺวีหากาเรหิ สุขปฏิสํเวทิตา โหติ, จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณโต’’ติอาทินา ปีติฏฺาเน สุขาทิปทานิ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘สุขสหคตานิ ตีณิ ฌานานิ, จตฺตาริ วา ฌานานิ สมาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺถํ วิฺาตุํ. เตนาห ‘‘ติณฺณํ ฌานานํ วเสนา’’ติอาทิ. เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สฺา คหิตา. เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติ. วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย ภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานี’’ติอาทิ วุตฺตํ ¶ สมเถ กายิกสุขาภาวโต. โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธ. ‘‘อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒๐) วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺโต, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กายสงฺขารวเสน อาคโต, อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมว วิเสโส.
เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา ยทฺํ อิมสฺมึ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปีติปเทติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที’’ติอาทินา เทสิตโกฏฺาเส. ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา, น ปีตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุ. ‘‘วิฺาณปจฺจยา ¶ นามรูป’’นฺติ (มหาว. ๑; ม. นิ. ๓.๑๒๖; อุทา. ๑) วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธา. ตโต เอว กามํ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สฺาเวทนาทโย, อิธ ปน อุปลกฺขณมตฺตํ สฺา เวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สฺาสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติ.
๒๓๕. จิตฺตปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํเวทิตา โหติ อารมฺมณโต, อสมฺโมหโต จ. กถํ อารมฺมณโต? จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิฺเยฺยนฺติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพา’’ติ. จิตฺตํ โมเทนฺโตติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน, ตํ วา ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โมทยมาโน. ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ ปีติปริยายภาวโต.
สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺยลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน เจว ฌานปจฺจยวเสน จ ปริพฺรูเหนฺโต หฏฺปหฏฺาการํ ปาเปนฺโต อาโมเทติ ปโมเทติ จ. อารมฺมณํ กตฺวาติ ¶ อุฬารํ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺปหฏฺาการํ ปาเปนฺโต ‘‘อาโมเทติ ปโมเทตี’’ติ วุจฺจติ.
สมํ เปนฺโตติ ยถา อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ, อุทฺธจฺจปกฺขฺจ อนุปคมฺม อโนนตํ อนุนฺนตํ ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ, สมาธิสฺส วา อุกฺกํสคมเนน อาเนฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ิตํ โหติ, เอวํ อปฺปนาวเสน เปนฺโต. ลกฺขณปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส ปฏิ ปฏิ วิชฺฌเนน ขเณ ขเณ อวโพเธน. ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺิติโก สมาธิ. โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺตมาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ เปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนายา’’ติอาทิ.
โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต, นีวรณานิ ปชหนฺโตติ อตฺโถ. วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณ. ภงฺโค หิ นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา ¶ ตาย ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพสงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ, โน นิจฺจโต. อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา, ทุกฺขสฺส จ อนตฺตกตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ. ยฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตํ รฺชิตพฺพํ. ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สงฺขารคเต ทิฏฺเ ตสฺมึ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต โลกิเยเนว ตาว าเณน ราคํ นิโรเธติ, โน สมุเทติ, นาสฺส สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺํ สงฺขารคตํ, ตถา อทิฏฺํ อตฺตโน าเณน นิโรเธติ, โน สมุเทติ. นิโรธเมวสฺส มนสิกโรติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถ. โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. กึ วุตฺตํ โหติ? อยฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต ¶ …เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จา’’ติ.
ตตฺถ อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา. เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํ. นิจฺจสฺาโตติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตาย มิจฺฉาสฺาย. สฺาสีเสน จิตฺตทิฏฺีนมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย สุขสฺาทีสุปิ. นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย. นนฺทิโตติ สปฺปีติกตณฺหาโต. วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย. เตน วุตฺตํ ‘‘ราคโต โมเจนฺโต’’ติ. นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย. ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, อายตึ ปุนพฺภววเสน น อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา. มฺุจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตา. เตนาห ‘‘สมุทยโต โมเจนฺโต’’ติ. ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา. อาทานโตติ นิจฺจาทิวเสน คหณโต, ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๒๓๖. อนิจฺจนฺติ ¶ อนุปสฺสี, อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ กึ ปเนตํ อนิจฺจํ, กถํ วา อนิจฺจํ, กา วา อนิจฺจานุปสฺสนา, กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเวตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุทยพฺพยวนฺตํ, อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ ปฺจกฺขนฺธา. กสฺมา? อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวา’’ติ, อุปฺปาทวยฺถตฺตสพฺภาวาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโท. อุปฺปนฺนานํ เตสํ ขณนิโรโธ วินาโส วโย. ชราย อฺถาภาโว อฺถตฺตํ. ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ, เอวํ ิติสงฺขาตาย ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิ, ยตฺถ ชราโวหาโร. ตสฺมา เอกสฺสาปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ, ยา ขณิกชราติ วุจฺจติ. เอกํเสน จ อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาสุ วตฺถุโน อเภโท อิจฺฉิตพฺโพ, อฺถา ‘‘อฺโ อุปฺปชฺชติ, อฺโ ภิชฺชตี’’ติ อาปชฺเชยฺย ¶ . ตยิมํ ขณิกชรํ สนฺธายาห ‘‘อฺถตฺต’’นฺติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต กถยิสฺสาม.
ยสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมฺา, ตสฺมึ ลกฺขณตฺตเย อนิจฺจตาสมฺาติ ‘‘อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยฺถตฺต’’นฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หุตฺวา อภาโว วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวาคหณํ. เตน ปากภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติ. เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรเนว. ขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธน. ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺคสงฺขาตาย อนิจฺจตาย. ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย. สมนฺนาคโตติ สมงฺคิภูโต โยคาวจโร.
ขโย สงฺขารานํ วินาโส, วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค, ขโย เอว วิราโค ขยวิราโค, ขณิกนิโรโธ. อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมึ อธิคเต สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค, นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘ขยวิราโค สงฺขารานํ ขณภงฺโค, อจฺจนฺตวิราโค นิพฺพาน’’นฺติ. ตทุภยวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย, อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพา. อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ¶ ปวตฺติ, ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน, มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน, อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสี-ปเท วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ทฺเว นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จา’’ติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสติ, ตสฺมา วิราคฏฺาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ขโย สงฺขารานํ วินาโส’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา.
ปฏินิสฺสชฺชนํ ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. ตถา สพฺพูปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ, ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค.
ตทงฺควเสนาติ ¶ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสฺํ ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺตี จ ตถา อปฺปวตฺติยํ เย ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหณวเสน กิเลสา, ตมฺมูลกา อภิสงฺขารา, ตทุภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺจชติ, ตถา ทุกฺขสฺาทโย. เตนาห ‘‘วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตี’’ติ.
สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมเก สงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนน. นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเต. ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตาย. ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติ. สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา, ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติรหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺจชตีติ วุตฺตํ. อุภยนฺติ วิปสฺสนาาณํ, มคฺคาณฺจ. มคฺคาณมฺปิ หิ โคตฺรภุาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต ‘‘อนุปสฺสนา’’ติ วุจฺจติ.
โสฬสวตฺถุวเสน จาติ โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ วเสนาปิ วุจฺจมานสนฺตภาวาทิวเสนาปีติ สมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโท. ‘‘อานาปานสฺสติ ภาวิตา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๒๓๗. อสฺสาติ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส. กามวิตกฺกาทิวิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิ มหานิสํสตา ¶ เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิ. อุจฺจาวเจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺติเยว อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ.
วิชฺชา นาม มคฺโค. วิมุตฺติ ผลํ. มูลภาโว วิปสฺสนาย ปาทกภาโว. จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ กายานุปสฺสนาทีนํ จตุนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน ตสฺสา ภาวนาย ปวตฺตนโต. สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ โพชฺฌงฺคภาวนาย วินา สติปฏฺานภาวนาปาริปูริยา อภาวโต. วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ โพชฺฌงฺคภาวนาย ตาสํ สิขาปฺปตฺติภาวโต. จริมกานนฺติ อนฺติมกานํ.
๒๓๘. นิโรธวเสนาติ ¶ นิรุชฺฌนวเสน. ภวจริมกาติ ภววเสน จริมกา นิหีนภวปวตฺติโน. ตถา ฌานจริมกา เวทิตพฺพา. จุติจริมกาติ จุติยา จริมกา จุติกฺขณปวตฺติโน สพฺพปริโยสานกา. ตสฺมาติ ตีสุ ภเวสุ นิหีเน กามภเว ปวตฺตนโต. เตติ อสฺสาสปสฺสาสา. ปุรโตติ เหฏฺา. ยสฺมา วิภงฺคฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) รูปธมฺมานํ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกตา วิภาวิตา, ตสฺมา ‘‘โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. จุติจิตฺตสฺส ปุรโตติ วา จุติจิตฺตํ อวธิภาเวน คเหตฺวา ตโต โอรํ โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชิตฺวาติ เอวํ ปน อตฺเถ คยฺหมาเน สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตาว อสฺสาสปสฺสาสานํ วุตฺตา โหติ.
อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺานํ อนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺุ ปริคฺคหิตตฺตา’’ติ. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จุติจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อายุอนฺตรํ นาม ชีวิตนฺตรํ ชีวนกฺขณาวธิ. ธมฺมตาย เอวาติ สภาเวเนว, รุจิวเสเนวาติ อตฺโถ.
จนฺทาโลกํ โอโลเกตฺวาติ ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ สมนฺตโต อาสิฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ, รชตปตฺตสทิสวาลิกาสนฺถตฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ปริกฺขีเณติ อธิปฺปาโย. เลขํ กตฺวาติ จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวา.
อนุยฺุเชถาติ อนุยฺุเชยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถ.
อุปสมานุสฺสติกถาวณฺณนา
๒๓๙. เอวนฺติ ¶ ยถาวุตฺเตน วิราคาทิคุณานุสฺสรณปฺปกาเรน. สพฺพทุกฺขูปสมสงฺขาตสฺสาติ ทุกฺขทุกฺขาทิเภทํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ อุปสมฺมติ เอตฺถาติ สพฺพทุกฺขูปสโมติ สงฺขาตพฺพสฺส.
‘‘ปฺตฺติธมฺมา’’ติอาทีสุ อสภาโวปิ าเณน ธารียติ อวธารียตีติ ธมฺโมติ วุจฺจตีติ ตโต นิวตฺเตนฺโต ‘‘ธมฺมาติ สภาวา’’ติ อาห ¶ . ภวนํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตา ภาโว, สห ภาเวนาติ สภาวา, สจฺฉิกฏฺปรมตฺถโต ลพฺภมานรูปาติ อตฺโถ. เต หิ อตฺตโน สภาวสฺส ธารณโต ธมฺมาติ, ยถาวุตฺเตนฏฺเน สภาวาติ จ วุจฺจนฺติ. สงฺคมฺมาติ ปจฺจยสโมธานลกฺขเณน สงฺคเมน สนฺนิปติตฺวา. สมาคมฺมาติ ตสฺเสว เววจนํ. ปจฺจเยหีติ อนุรูเปหิ ปจฺจเยหิ. กตาติ นิพฺพตฺติตา. อกตาติ เกหิจิปิ ปจฺจเยหิ น กตา. อสงฺขตาติ พหุวจนสฺส การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อคฺคมกฺขายตีติ อคฺโค อกฺขายติ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. โส อสงฺขตลกฺขโณ สภาวธมฺโม วิราโคติ ปจฺเจตพฺโพ, วิรชฺชติ เอตฺถ สํกิเลสธมฺโมติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนน อริยมคฺเคน ปหียมานา มานมทาทโย ตํ ปตฺวา ปหียนฺติ นามาติ อาห ‘‘ตมาคมฺม…เป… วินสฺสนฺตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๒๑; สํ. นิ. ๔.๑๐๘) มฺนาวเสน ปวตฺโต มาโน เอว มานมโท. ปุริสภาวํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมโท ปุริสมโท. อาทิ-สทฺเทน ชาติมทาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นิมฺมทาติ วิคตมทภาวา. อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อมทา’’ติ วุตฺตํ. มทา นิมฺมทียนฺติ เอตฺถ อมทภาวํ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ มทนิมฺมทโน. เอเสว นโย เสสปเทสุปิ. กามปิปาสาติ กามานํ ปาตุกมฺยตา, กามตณฺหา. กามคุณา เอว อาลิยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ กามคุณาลยา. เตภูมกํ วฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏํ. เอส อสงฺขตธมฺโม. อปราปรภาวายาติ อปราปรํ โยนิอาทิโต โยนิอาทิภาวาย. อาพนฺธนํ คณฺิกรณํ. สํสิพฺพนํ ตุนฺนการณํ. นิกฺขมนํ, นิสฺสรณฺจสฺส ตณฺหาย วิสํโยโค เอวาติ อาห ‘‘วิสํยุตฺโต’’ติ.
เย คุเณ นิมิตฺตํ กตฺวา มทนิมฺมทนาทินามานิ นิพฺพาเน นิรุฬฺหานิ, เต มทนิมฺมทนตาทิเก ยถาวุตฺเต นิพฺพตฺติตนิพฺพานคุเณ เอว คเหตฺวา อาห ‘‘มทนิมฺมทนตาทีนํ คุณานํ วเสนา’’ติ, น ปน มทา นิมฺมทียนฺติ เอเตนาติ เอวมาทิเก. เต หิ อริยมคฺคคุณา ¶ . ภควตา อุปสมคุณา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กตฺถ ปน วุตฺตาติ? อสงฺขตสํยุตฺตาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๓๖๖ อาทโย). ตตฺถ สจฺจนฺติ อวิตถํ. นิพฺพานํ หิ เกนจิ ปริยาเยน อสนฺตภาวาภาวโต เอกํเสเนว สนฺตตฺตา อวิปรีตฏฺเน สจฺจํ. เตนาห ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ, น ทุติยมตฺถี’’ติ ¶ (สุ. นิ. ๘๙๐). ปารนฺติ สํสารสฺส ปรตีรภูตํ. เตเนวาห ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ (อิติวุ. ๖๙), ‘‘อปฺปกา เต มนุสฺเสสุ, เย ชนา ปารคามิโน’’ติ (ธ. ป. ๘๕) จ. สุทุทฺทสนฺติ ปรมคมฺภีรตาย, อติสุขุมสนฺตสภาวตาย จ อนุปจิตาณสมฺภาเรหิ ทฏฺุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สุฏฺุ ทุทฺทสํ. นตฺถิ เอตฺถ ชรา, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส ชราภาโวติ อชรํ. ตโต เอว ชราทีหิ อปโลกิยตาย ถิรฏฺเน ธุวํ. ตณฺหาทิปปฺจาภาวโต นิปฺปปฺจํ. นตฺถิ เอตฺถ มตนฺติ อมตํ. อสิวภาวกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อภาเวน สิวํ. จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตตฺตา เขมํ. วิสงฺขารภาเวน อจฺฉริยตาย, อภูตปุพฺพตาย จ อพฺภุตํ. สพฺพาสํ อีตีนํ อนตฺถานํ อภาเวน อนีติกํ. นิทฺทุกฺขตาย อพฺยาพชฺฌํ. สพฺพสํกิเลสมลโต อจฺจนฺตสุทฺธิยา วิเสสโต สุทฺธีติ วิสุทฺธิ. จตูหิปิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียตาย ทีปํ. สกลวฏฺฏทุกฺขโต ปริปาลนฏฺเน ตาณํ.
‘‘สจฺจฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกา ปาฬิ สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. อาทิ-สทฺเทน อนนฺตอนาสวนิปุณอชชฺชรอปโลกิตอนิทสฺสนปณีตอจฺฉริยอนีติกธมฺมมุตฺติเลณปรายณคมฺภีราทิวจเนหิ จ โพธิตา อิธ อวุตฺตา คุณา สงฺคยฺหนฺติ, ตตฺถ นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วาติ อนนฺโต, อสงฺขตธมฺโม. อาสวานํ อนารมฺมณตาย อนาสโว. นิปุณาณโคจรตาย นิปุโณ. สงฺขตธมฺโม วิย ชราย อชชฺชริตตาย อชชฺชโร. พฺยาธิอาทีหิ อปโลกิยตาย อปโลกิตํ. อจกฺขุวิฺาณวิฺเยฺยตาย อนิทสฺสโน. อติตฺติกรฏฺเน ปณีโต. อปจุรตาย อจฺฉริโย. อีตีหิ อนภิภวนียสภาวตฺตา, อนีติกภาวเหตุโต จ อนีติกธมฺโม. วฏฺฏทุกฺขมุตฺตินิมิตฺตตาย มุตฺติ. สํสารํ ภยโต ปสฺสนฺเตหิ นิลียนียโต เลณํ. เตสํเยว ปรา คตีติ ปรายโณ. ปกติาเณน อลทฺธปติฏฺตาย อคาธฏฺเน คมฺภีโร. กตปฺุเหิปิ ทุกฺเขน กิจฺเฉน อนุพุชฺฌิตพฺพโต ทุรนุโพโธ. สจฺฉิกิริยํ มฺุจิตฺวา น ตกฺกาเณน อวจริตพฺโพติ อตกฺกาวจโร ¶ . พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตเหว เวทิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต ปณฺฑิตเวทนีโยติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อริยสาวกสฺเสว ¶ อิชฺฌติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานคุณานํ ปากฏภาวโต. อฏฺาเน จายํ เอว-สทฺโท วุตฺโต, อิชฺฌติ เอวาติ โยชนา. สุขสิทฺธิวเสน วา เอวํ วุตฺตํ ‘‘อริยสาวกสฺเสวา’’ติ. เตเนวาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. อุปสมครุเกนาติ นิพฺพานนินฺเนน. มนสิ กาตพฺพา ยถาวุตฺตา อุปสมคุณา. สุขํ สุปตีติอาทีสุ วตฺตพฺพํ เมตฺตากถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. ปณีตาธิมุตฺติโก โหติ นิพฺพานาธิมุตฺตตฺตา.
อนุสฺสติกมฺมฏฺานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ อฏฺมปริจฺเฉทวณฺณนา.