📜
๑๕. อายตนธาตุนิทฺเทสวณฺณนา
อายตนวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๑๐. ‘‘ขนฺธายตนา’’ติอาทินา ¶ ¶ เหฏฺา อุทฺทิฏฺานิ ปทุทฺธารวเสน ‘‘อายตนานี’’ติ วตฺวา คณนปริจฺเฉเทนาห ‘‘ทฺวาทสายตนานี’’ติ. ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต สยเมว วกฺขติ. จกฺขายตนนฺติอาทิ เนสํ สรูปทสฺสนํ.
อตฺโถ นาม สทฺทตฺโถ, ภาวตฺโถ ปน ลกฺขณเมว. โส ปน สทฺทตฺโถ ทุวิโธ – อสาธารโณ สาธารโณติ. ตตฺถ อสาธารโณ จกฺขาทิสทฺทตฺโถ, สาธารโณ อายตนสทฺทตฺโถ ทฺวาทสนฺนมฺปิ สมานตฺตา.
เตสุ อสาธารณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสสโต ตาวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิเสสโตติ วิเสสตฺถโต, จกฺขาทิสทฺทตฺถโตติ อตฺโถ. อสฺสาเทตีติ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยฺชนํ จกฺขตี’’ติ รสสายนตฺโถ อตฺถีติ ตสฺส วเสน อตฺถํ วทติ. ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๙) วจนโต จกฺขุ รูปํ อสฺสาเทติ. สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารามตาทิภาเว โย ‘‘ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๙๗) ปาฬิยํ, ‘‘รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทินา (ธ. ส. อฏฺ. ๖๐๐; วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๓) อฏฺกถายฺจ วุตฺโต อตฺถวิเสโส, ตตฺเถว นิรุฬฺหตฺตา จกฺขุมฺหิ เอว จกฺขุสทฺโท ปวตฺตติ ควาทีสุ โคสทฺทาทิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
วิภาเวติ จาติ สทฺทลกฺขณสิทฺธสฺส จกฺขติ-สทฺทสฺส วเสน อตฺถํ วทติ. จกฺขตีติ หิ อาจิกฺขติ, อภิพฺยตฺตํ วทตีติ อตฺโถ. เนตฺตสฺส จ วทนฺตสฺส วิย สมวิสมวิภาวนเมว ¶ อาจิกฺขนนฺติ กตฺวา อาห ‘‘วิภาเวติ จาติ อตฺโถ’’ติ, อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตา จ จกฺขติ-สทฺทสฺส ทฏฺพฺพา. รตฺตทุฏฺาทิกาเลสุ กกณฺฏกรูปํ วิย, อุทฺทรูปํ วิย จ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ รูปํ หทยงฺคตภาวํ รูปยติ รูปมิว ปกาสํ กโรติ, สวิคฺคหมิว กตฺวา ทสฺเสตีติ อตฺโถ. วิตฺถารณํ วา ¶ รูปสทฺทสฺส อตฺโถ, วิตฺถารณฺจ ปกาสนเมวาติ อาห ‘‘ปกาเสตีติ อตฺโถ’’ติ. อเนกตฺถตฺตา วา ธาตูนํ ปกาสนตฺโถ เอว รูปสทฺโท ทฏฺพฺโพ. วณฺณวาจกสฺส รูปสทฺทสฺส รูปยตีติ นิพฺพจนํ, รูปกฺขนฺธวาจกสฺส รุปฺปตีติ อยํ วิเสโส. อุทาหรียตีติ วุจฺจตีติ อตฺเถ วจนสทฺโท เอว คหิโต สิยา, น จ วจนสทฺโท เอเวตฺถ สทฺโท, อถ โข สพฺโพปิ โสตวิฺเยฺโยติ. สปฺปตีติ สเกหิ ปจฺจเยหิ สปฺปียติ, โสตวิฺเยฺยภาวํ คมียตีติ อตฺโถ.
สูจยตีติ อตฺตโน วตฺถุํ อปากฏํ คนฺธวเสน ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ, ปฏิจฺฉนฺนํ วา ปุปฺผาทิวตฺถุํ ‘‘เอตฺถ ปุปฺผมตฺถิ, จมฺปกาทิผลมตฺถิ, อมฺพาที’’ติ เปสฺุํ กโรนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถ. รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตเหตุมฺหิ อาหารรเส นินฺนตาย ชีวิตํ อวฺหยตีติ ชิวฺหา นิรุตฺติลกฺขเณน. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ วิเสเสน กาโย วุตฺโต อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสตรสาสวปจฺจยตฺตา. เตน หิ โผฏฺพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติ. อุปฺปตฺติเทโสติ อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ, กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ วุตฺตาติ เตสํ อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ.
มุนาตีติ นาฬิยา มินมาโน วิย, มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ วิชานาตีติ อตฺโถ. มนเต อิติ วา มโน, ตํ ตํ อารมฺมณํ ปริจฺเฉทวเสน ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ เย วิเสสลกฺขเณน อายตนสทฺทปรา วตฺตพฺพา, เต จกฺขาทโย ตถา วุตฺตาติ ตโต อฺเ มโนโคจรภูตา ธมฺมา สามฺลกฺขเณเนว เอกายตนภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตา. ยถา หิ โอฬาริกวตฺถารมฺมณมนนสงฺขาเตหิ วิสยวิสยีภาเวหิ ปุริมานิ ปากฏานิ, ตถา อปากฏา จ อฺเ มโนโคจรา น อตฺตโน สภาวํ น ธาเรนฺตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺโถ ธมฺมสทฺโท. ธารียนฺติ สามฺรูเปน อวธารียนฺตีติ วา ธมฺมา. ยถา หิ รูปาทโย จกฺขุวิฺาณาทีหิ อสาธารณโต เอว ยถาสกํ ¶ สภาวโต วิฺายนฺติ ¶ , น เอวเมเต, เอเต ปน อเนกธมฺมภาวโต, สาธารณโต, สภาวสามฺโตปิ มนสา วิฺายนฺตีติ.
๕๑๑. เสน เสนาติ สเกน สเกน. อุฏฺหนฺตีติ อุฏฺานํ กโรนฺติ. วายมนฺตีติ อุสฺสหนฺติ, อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺติจฺเจว อตฺโถ. อิมสฺมึ จ อตฺเถ อายตนฺติ เอตฺถาติ อายตนานีติ อธิกรณตฺโถ อายตนสทฺโท, ทุติยตติเยสุ กตฺตุอตฺโถ. เต จาติ จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม. เต หิ ตํตํทฺวารารมฺมเณสุ อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อายา. วิตฺถาเรนฺตีติ ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนตฺตา ลีนานิ อปากฏานิ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปตฺถเรนฺติ ปากฏานิ กโรนฺติ, อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถ. อิทฺจ สํสารทุกฺขํ. น นิวตฺตตีติ อนุปฺปาทนิโรธวเสน น นิรุชฺฌติ. อายตนํ อายตนนฺติ อาเมฑิตวจนํ อสฺสา สมฺาย จกฺขาทีสุ นิรุฬฺหภาวทสฺสนตฺถํ.
๕๑๒. เอวํ อวยวเภทวเสน อายตนสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปริยายโตปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สาธุผลภริตตาย, อปริสฺสยตาย จ มโนรมฺเม.
ตตฺถ นิวสนฺตีติ นิวสนฺตา วิย โหนฺติ. เตนาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติตายา’’ติ. ยตฺถ สุวณฺณรตนาทีนิ นิวุตฺถานิ วิย อากิณฺณานิ ติฏฺนฺติ, โส ปเทโส เตสํ อากโร, เอวํ จิตฺตเจตสิกา จกฺขาทีสูติ เต เตสํ อากโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทีสุ จ…เป… อากโร’’ติ. ตนฺนิสฺสิตตฺตาติ เอตฺถ มโน มโนวิฺาณาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ นิสฺสยปจฺจโย น โหตีติ ตสฺส เตสํ ทฺวารภาโว นิสฺสยภาโวติ ทฏฺพฺโพ. อหุตฺวา เอว ปจฺจยสามคฺคิวเสน อุปฺปชฺชนฺตาปิ จิตฺตเจตสิกา อเนเก เอกชฺฌํ ตตฺถ ลพฺภมานา สโมสฏา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต’’ติ. น หิ ธมฺมานํ อนาคตทฺเธ วิชฺชมานตาเลโสปิ อตฺถิ. เตนาห ‘‘ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต’’ติ (มหานิ. ๑๐). ตตฺเถว อุปฺปตฺติโตติ เตสุ จกฺขาทีสุ เอว อุปฺปตฺติโต. อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูเต จกฺขาทิเก อุปฺปตฺติฏฺานํ วิย กตฺวา อุปจารวเสน วุตฺตํ. น หิ อรูปธมฺมานํ นิปฺปริยายโต อุปฺปตฺติเทโส นาม อตฺถิ. ยทคฺเคน วา เต ¶ เตสํ นิสฺสยารมฺมณภูตา, ตทคฺเคน สฺชาติเทโส. น หิ ปจฺจยภาวมนฺตเรน รูปธมฺมานมฺปิ อาธาราเธยฺยภาโว อตฺถิ. เตนาห ‘‘นิสฺสยารมฺมณภาเวนา’’ติ. พฺยติเรกปธานตาย การณลกฺขณสฺส ‘‘เตสํ อภาเว อภาวโต’’ อิจฺเจวาห, น ‘‘ภาเว ภาวโต’’ติ.
ยถาวุตฺเตนตฺเถนาติ ¶ ‘‘จกฺขตี’’ติอาทินา, ‘‘อายตนโต อายานํ ตนนโต’’ติอาทินา, ‘‘นิวาสฏฺาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถน. ธมฺมายตนปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํ พหุภาวโต เยภุยฺเยน จ เต พหู เอว หุตฺวา กิจฺจกราติ ‘‘ธมฺมา จ เต อายตนฺจา’’ติ พหุวจนนิทฺเทโส.
๕๑๓. ตถา ตถา ลกฺขิตพฺพโต ลกฺขียติ เอเตนาติ วา ลกฺขณํ, สภาโว.
ตาวภาวโตติ ตตฺตกโต, เตน อนูนาธิกภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ทฺวาทสายตนวินิมุตฺตสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวา อธิกภาวโต โจทนา นตฺถิ, สลกฺขณธารณํ ปน สพฺเพสํ สามฺลกฺขณนฺติ อูนโจทนา สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทโยปิ หี’’ติอาทิ. ภวงฺคมนสงฺขาโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตฺวา ปวตฺตภวงฺคมนสงฺขาโต. จลนวเสน ภวงฺคปฺปวตฺติยา สติ เอว อาวชฺชนุปฺปตฺติ, น อฺตฺถาติ อาวชฺชนสฺสาปิ การณภูตนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคมนสงฺขาโต…เป… อุปฺปตฺติทฺวาร’’นฺติ. อสาธารณนฺติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อสาธารณํ. สติปิ อสาธารณภาเว จกฺขาทีนํ ทฺวารภาเวน คหิตตฺตา ธมฺมายตเนน อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. ทฺวารารมฺมณภาเวหิ วา อสาธารณตํ สนฺธาย ‘‘อสาธารณ’’นฺติ วุตฺตํ.
๕๑๔. เยภุยฺยสหุปฺปตฺติอาทีหิ อุปฺปตฺติกฺกมาทีสุ อยุตฺติ โยเชตพฺพา. เยภุยฺเยน หิ จกฺขายตนาทีนิ กสฺสจิ กทาจิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺตี’’ติอาทิ (ยม. อฏฺ. อายตนยมก ๑๘-๒๑). ตสฺมา อายตนานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ตาว น ยุชฺชติ, น ปหานกฺกโม กุสลาพฺยากตานํ อปฺปหาตพฺพโต, น ปฏิปตฺติกฺกโม อกุสลานํ เอกจฺจอพฺยากตานฺจ อปฺปฏิปชฺชนียโต ¶ , น ภูมิกฺกโม อฑฺเฒกาทสนฺนํ อายตนานํ เอกนฺตกามาวจรตฺตา, อิตเรสฺจ จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา, เอกจฺจสฺส โลกุตฺตรภาวโต จาติ. ‘‘อชฺฌตฺติเกสุ หี’’ติ เอเตน อชฺฌตฺติกภาเวน, วิสยีภาเวน จ อชฺฌตฺติกานํ ปมํ เทเสตพฺพตํ ทสฺเสติ, เตสุปิ ปมํ เทเสตพฺเพสุ ปากฏตฺตา ปมตรํ จกฺขายตนํ เทสิตนฺติ.
ตโต ฆานายตนาทีนีติ เอตฺถ พหุปการตฺตาภาเวน จกฺขุโสเตหิ ปุริมตรํ อเทเสตพฺพานิ, สห วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา เอเกน กเมน เทเสตพฺพานีติ ฆานาทิกฺกเมน เทสิตานีติ อธิปฺปาโย ¶ . อฺถาปิ หิ เทสิเตสุ น น สกฺกา โจเทตุํ, น จ สกฺกา โพเธตพฺพานิ น เทเสตุนฺติ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา วา จกฺขาทีนิ ปมํ วุตฺตานิ อารมฺมณโต สุปากฏานีติ, มนายตนํ ปน กิฺจิ ปจฺจุนฺนารมฺมณํ…เป… กิฺจิ ยาว นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ ปจฺฉา วุตฺตํ. ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุปิ อุปาทารูปารมฺมณานิ จตฺตาริ ปมํ วุตฺตานิ, ตโต ภูตรูปารมฺมณํ. อุปาทารูปารมฺมเณสุปิ ทูรตเร ทูเร, สีฆตรํ สีฆฺจ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนทีปนตฺถํ จกฺขาทีนํ เทสนากฺกโม. จกฺขุโสตทฺวยฺหิ ทูรโคจรนฺติ ปมํ วุตฺตํ, ตตฺราปิ จกฺขุ ทูรตรโคจรนฺติ สพฺพปมํ วุตฺตํ. ปสฺสนฺโตปิ หิ ทูรตเร นทีโสตํ, น ตสฺส โสตปฏิฆาตสทฺทํ สุณาติ. ฆานชิวฺหาสุปิ ฆานํ สีฆตรวุตฺตีติ ปมํ วุตฺตํ ปุรโต ปิตมตฺตสฺสปิ โภชนสฺส คนฺโธ คยฺหตีติ. ยถาานํ วา เตสํ เทสนากฺกโม. อิมสฺมิฺหิ สรีเร สพฺพุปริ จกฺขุสฺส อธิฏฺานํ, ตสฺส อโธ โสตสฺส, ตสฺส อโธ ฆานสฺส, ตสฺส อโธ ชิวฺหาย, ตถา กายสฺส เยภุยฺยโต, มโน ปน อรูปิภาวโต สพฺพปจฺฉา วุตฺโต. ตํตํโคจรตฺตา ตสฺส ตสฺส อนนฺตรํ พาหิรายตนานิ วุตฺตานีติ วุตฺโตวายมตฺโถติ เอวมฺปิ อิเมสํ กโม เวทิตพฺโพ. โคจโร วิสโย เอตสฺสาติ โคจรวิสโย, มโน. กสฺส ปน โคจโร เอตสฺส วิสโย? จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนมฺปิ. วิฺาณุปฺปตฺติการณววตฺถานโตติ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อุปฺปตฺติการณสฺส ววตฺถิตภาวโต สวิภตฺติภาวโต. เอเตน จกฺขาทิอนนฺตรํ รูปาทิวจนสฺส จ การณมาห.
๕๑๕. สงฺคหิตตฺตาติ คณนสงฺคหวเสน สงฺคหิตตฺตา. ชาติวเสนาติ จกฺขุภาวสมานตาวเสน. ปจฺจยเภโท กมฺมาทิเภโท. ทานาทิปาณาติปาตาทิเภทภินฺนสฺส ¶ หิ กุสลากุสลกมฺมสฺส, ตสฺส จ สหการีการณภูตานํ อพฺภนฺตรานํ, พาหิรานฺจ ปจฺจยานํ เภเทน จกฺขายตนํ ภินฺนํ วิสทิสํ โหตีติ. นิรยาทิโก, อปทาทิคตินานากรณฺจ คติเภโท คตีนํ, คตีสุ วา เภโทติ กตฺวา. หตฺถิอสฺสาทิโก, ขตฺติยาทิโก จ นิกายเภโท. ตํตํสตฺตสนฺตานเภโท ปุคฺคลเภโท. ยา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อนนฺตปฺปเภทตา วุตฺตา, โส เอว หทยวตฺถุสฺส เภโท ตาทิสเภทานาติวตฺตนโต. ตโต มนายตนสฺส อนนฺตปฺปเภทตา โยเชตพฺพา. ยสฺมา ฌานวิรหิตํ นาม โลกุตฺตรํ นตฺถิ, ตสฺมา ปฺจนฺนํ ฌานานํ วเสน อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ โหนฺตีติ ตานิ เอกาสีติยา โลกิยจิตฺเตสุ ปกฺขิปิตฺวา อาห ‘‘เอกวีสุตฺตรสตปฺปเภทฺจา’’ติ. วตฺถูติ จกฺขาทิวตฺถุ. ตปฺปเภเทน วิฺาณํ อนนฺตปฺปเภทํ. ปฏิปทา ทุกฺขาปฏิปทาทิ. อาทิ-สทฺเทน ฌานาธิปติภูมิอารมฺมณาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. นีลํ นีลสฺส สภาคํ, อฺํ วิสภาคํ. ปจฺจโย กมฺมาทิ. ตตฺถาปิ กุสลสมุฏฺานาทิตา, สีตอุตุสมุฏฺานาทิตา ¶ จ เภโท เวทิตพฺโพ. อาทิสทฺเทน คตินิกายเภโท. สภาวนานตฺตเภทโตติ สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ เอวมาทิโก สภาวเภโท. จกฺขุสมฺผสฺสชา โสตสมฺผสฺสชาติ เอวมาทิกํ นานตฺตํ.
๕๑๖. ‘‘อนาคมนโต อนิคฺคมนโต’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺเตสุ อวิชฺชมานสรูปตฺตา อุทยโต ปุพฺเพ กุโตจิ นาคจฺฉนฺติ, วยโต จ อุทฺธํ น กตฺถจิ คจฺฉนฺติ, วิชฺชมานกฺขเณปิ อิตฺตรกาลตาย อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิ. สปริปฺผนฺทกิริยาวเสน อีหนํ อีหา, จินฺตนวเสน พฺยาปารนํ พฺยาปาโร, ตตฺถ พฺยาปารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ จกฺขุรูปาทีนํ เอวํ โหตี’’ติ. อีหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ ตานี’’ติอาทิ. อุภยมฺปิ ปน อีหา จ โหติ พฺยาปาโร จาติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ. ธมฺมตาวาติ สภาโว เอว, การณสมตฺถตา วา อีหาพฺยาปารรหิตานํ ทฺวาราทิภาโว ธมฺมตา. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ ‘‘ย’’นฺติ เอตสฺส ยสฺมาติ อตฺโถ. ปุริมสฺมึ สมฺภวนวิเสสนํ ยํ-สทฺโท. ‘‘สฺุโ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วจนโต สฺุคาโมวิย ¶ ทฏฺพฺพานิ. อนฺนปานสหิตนฺติ คหิเต สฺุคาเม ยํ ยเทว ภาชนํ ปรามสียติ, ตํ ตํ ริตฺตกํเยว ปรามสียติ, เอวํ ธุวาทิภาเวน คหิตานิ โยนิโส อุปปริกฺขิยมานานิ ริตฺตกาเนว เอตานิ ทิสฺสนฺตีติ. เตนาห ‘‘ธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตตฺตา’’ติ. จกฺขาทิทฺวาเรสุ อภิชฺฌาโทมนสฺสุปฺปาทกภาเวน รูปาทีนิ จกฺขาทีนํ อภิฆาตกานีติ วุตฺตานิ. อหิสุสุมารปกฺขีกุกฺกุรสิงฺคาลมกฺกฏา ฉ ปาณกา. วิสมพิลากาสคามสุสานวนานิ เตสํ โคจรา. ตตฺถ วิสมาทิอชฺฌาสเยหิ จกฺขาทีหิ วิสมภาวพิลากาสคามสุสานสนฺนิสฺสิตสทิสูปาทินฺนธมฺมวนภาเวหิ อภิรมิตตฺตา รูปาทีนํ วิสมาทิสทิสตา โยเชตพฺพา.
อิติ อายตนานํ วิตฺถารกถามุขวณฺณนา.
ธาตุวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๑๗. จกฺขุสฺส วิฺาณนฺติ จกฺขุสฺส การณภูตสฺส วิฺาณํ. กามํ รูปาโลกมนสิการาทโยปิ ¶ ตสฺส วิฺาณสฺส การณา, เต ปน สาธารณการณํ, จกฺขุ อสาธารณนฺติ อสาธารณการเณนายํ นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติ. ตถา หิ จกฺขุ ปุคฺคลนฺตราสาธารณํ, นีลาทิสพฺพรูปสาธารณฺจาติ สามิภาเวน นิทฺทิฏฺํ.
วิทหตีติ เอวํ เอวฺจ ตยา ปวตฺติตพฺพนฺติ วินิยฺุชมานํ วิย อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วิทหตีติ จ ธาตฺวตฺโถ เอว วิสิฏฺโ อุปสคฺเคน ทีปียตีติ วินาปิ อุปสคฺเคน ธาตูติ เอส สทฺโท ตมตฺถํ วทตีติ ทฏฺพฺโพ. กตฺตุกมฺมภาวกรณาธิกรเณสุ จ ธาตุสทฺทสิทฺธิ โหตีติ ปฺจาปิ เต อตฺถา วุตฺตา. โลกุตฺตรา ธาตุโย สํสารทุกฺขํ น วิทหนฺติ, อฺทตฺถุ วิธํเสนฺตีติ กตฺวา ‘‘โลกิยา’’ติ วิเสสิตํ. ววตฺถิตาติ อวตฺถิตา, อฺมฺํ วา อสํกิณฺณา. สุวณฺณรชตาทิธาตุโย สุวณฺณาทีนํ พีชภูตา เสลาทโย. ยถาสมฺภวนฺติ เอตฺถ เกจิ ‘‘โลกิยโลกุตฺตราสุ ธาตูสุ โย โย อตฺโถ สมฺภวติ, ตทนุรูป’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ‘‘โลกิยา หิ ธาตุโย’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. อตฺถวเสน เจตํ ยถาสมฺภวคฺคหณํ กตํ, น ธาตุวเสน ¶ . กามํ ปฺจปิ อตฺถา จกฺขาทีนํ สพฺเพสํ อิจฺฉิตพฺพา, ตถาปิ จกฺขาทีสุ ยสฺส ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา กตฺตุวจนิจฺฉา, น ตทา กมฺมภาโว. ยทา ปน กมฺมวจนิจฺฉา, น ตทา กตฺตุภาโว. เอวํ เสเสสุปีติ ยถาสมฺภวคฺคหณํ. เตนาห ‘‘อิติ จกฺขาทีสู’’ติอาทิ.
๕๑๘. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยติ เอตฺถาปิ ธาตีติ ธาตูติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา ธารณตฺโถ ธา-สทฺโทติ กตฺวา. กตฺตุอตฺโถปิ จายํ ปุริเมน อสทิโส วิธานธารณตฺถานํ ภินฺนสภาวตฺตา. นิสฺสตฺตสภาวมตฺตธารณฺจ ธาตุสทฺทสฺส ปธาโน อตฺโถติ วิสุํ วุตฺโต. ธาตุโย วิย ธาตุโยติ เอตฺถ สีหสทฺโท วิย เกสริมฺหิ นิรุฬฺหา ปุริเส เสลาวยเวสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺพฺโพ. าณฺจ เยฺยฺจ าณเยฺยานิ, เตสํ อวยวา ตปฺปเภทภูตา ธาตุโย าณเยฺยาวยวา. ตตฺถ าณปฺปเภโท ธมฺมธาตุเอกเทโส, เยฺยปฺปเภโท อฏฺารสาปีติ าณเยฺยาวยวมตฺตา ธาตุโย โหนฺตีติ. อถ วา าเณน าตพฺโพ สภาโว อวิปรีโต ธาตุสทฺเทน วุจฺจมาโน าณเยฺโย, น ทิฏฺิอาทีหิ วิปรีตคฺคาหเกหิ เยฺโยติ อตฺโถ, ตสฺส าณเยฺยสฺส อวยวา จกฺขาทโย, วิสภาคลกฺขณาวยเวสุ รสาทีสุ นิรุฬฺโห ธาตุสทฺโท ตาทิเสสุ อฺาวยเวสุ จกฺขาทีสุ อุปจริโตติ ทฏฺพฺโพ. รสาทีสุ วิย วา จกฺขาทีสุปิ นิรุฬฺโห เอว. ‘‘นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ เอเตน นิชฺชีวมตฺตปทตฺเถ ธาตุสทฺทสฺส นิรุฬฺหตํ ทสฺเสติ. ฉ ธาตุโย เอตสฺสาติ ฉธาตุโร. โย โลเก ปุริโสติ ธมฺมสมุทาโย ¶ วุจฺจติ, โส ฉธาตุโร ฉนฺนํ ปถวีอาทีนํ นิชฺชีวมตฺตานํ สภาวานํ สมุทายมตฺโต, น เอตฺถ ชีโว วา ปุริโส วา อตฺถีติ อตฺโถ.
๕๑๙. จกฺขาทีนํ กโม ปุพฺเพ วุตฺโตติ อิเธเกกสฺมึ ติเก ติณฺณํ ธาตูนํ กมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุผลานุปุพฺพววตฺถานวเสนา’’ติ. เหตุผลานํ อนุปุพฺพววตฺถานํ เหตุผลภาโว เอว, มโนธมฺมธาตูนฺจ มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. กิริยมโนธาตุ มโนวิฺาณสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, วิปากมโนธาตุ วิปากมโนวิฺาณสฺส อนนฺตราทินาปิ, อิตรสฺส สพฺพาปิ อุปนิสฺสยโกฏิยา ¶ จ, ธมฺมธาตุ ปน เวทนาทิกา สหชาตา สหชาตาทินา, อสหชาตา อนนฺตราทินา, อุปนิสฺสเยน, อารมฺมณาทินา จ มโนวิฺาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทฺวารภูตมโนวเสน วา. ทฺวารภูตมโนปิ หิ สุตฺเตสุ มโนธาตูติ วุจฺจตีติ ตสฺสา วา มโนธาตุยา มโนวิฺาณสฺส เหตุภาโว ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ เหตูติ ปจฺจโย อธิปฺเปโต, ผลนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ อาห ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ.
๕๒๐. สพฺพาสํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาภาธาตุอาทีนํ ปฺจตึสาย ธาตูนํ วเสน. อปรมตฺถสภาวสฺส ปรมตฺถสภาเวสุ น กทาจิ อนฺโตคธตา อตฺถีติ อาห ‘‘สภาวโต วิชฺชมานาน’’นฺติ.
จนฺทาภาสูริยาภาทิกา วณฺณนิภา เอวาติ อาห ‘‘รูปธาตุเยว หิ อาภาธาตู’’ติ. รูปาทิปฏิพทฺธาติ ราควตฺถุภาเวน คเหตพฺพากาโร สุภนิมิตฺตนฺติ กตฺวา ‘‘รูปาทโย เอวา’’ติ อวตฺวา ปฏิพทฺธวจนํ วุตฺตํ. อสติปิ ราควตฺถุภาเว กุสลวิปาการมฺมณํ สุภธาตูติ ทุติโย วิกปฺโป วุตฺโต. เสสาติ มโนวิฺาณธาตุสมฺปยุตฺตา. ธาตุทฺวยนิโรธมตฺตนฺติ มโนวิฺาณธาตูนํ นิโรธมตฺตํ จตุตฺถารุปฺปจิตฺตุปฺปาทนิโรธภาวโต. ตทฺวิฺาณนิโรโธ วิย หิ วิฺาณธาตุมโนธาตูนํ นิโรโธ สมาปตฺติพลสิทฺโธติ กตฺวา ธาตุทฺวยคฺคหณํ.
‘‘ธมฺมธาตุมตฺต’’นฺติ อิทํ กามธาตุยา ธมฺมธาตุปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ. กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสมฺปยุตฺโต, อารมฺมณกรเณน วา กามคุโณปสํหิโต. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเรติ เย เอตสฺมึ อวีจิปรนิมฺมิตวสวตฺติปริจฺฉินฺเน โอกาเส. โอคาฬฺหา หุตฺวา อโธภาเค จ โอกาเส จรนฺตีติ เอตฺถาวจรา. อฺตฺถ จรนฺตาปิ ยถาวุตฺเต เอว าเน ปริยาปนฺนาติ เอตฺถ ปริยาปนฺนา.
เนกฺขมฺมธาตุ ¶ ธมฺมธาตุ เอว วิตกฺกปกฺเข. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาติ ทานมยปฺุกิริยโต, สีลมยปฺุกิริยโต, ปพฺพชฺชโต จ ปฏฺาย ยาว อคฺคมคฺคาธิคมา ปวตฺตา สพฺเพปิ อนวชฺชธมฺมา. วิหึสาธาตุ เจตนา, ปรวิเหนจฺฉนฺโท วา. อวิหึสา กรุณา.
หีนาติ ¶ หีฬิตา. ปณีตาติ สมฺภาวิตา. ‘‘นาติหีฬิตา นาติสมฺภาวิตา มชฺฌิมา’’ติ ขนฺธนิทฺเทเส อาคตา หีนทุกโต เอว นีหริตฺวา มชฺฌิมา ธาตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อุโภปีติ ธมฺมธาตุมโนวิฺาณธาตุโย.
วิฺาณธาตุ ยทิปิ ฉวิฺาณธาตุวเสน วิภตฺตา, ตถาปิ วิฺาณธาตุคฺคหเณน ตสฺส ปุเรจาริกปจฺฉาจาริกตฺตา มโนธาตุ คหิตาว โหตีติ อาห ‘‘วิฺาณธาตุ จกฺขุวิฺาณาทิสตฺตวิฺาณธาตุ สงฺเขโปเยวา’’ติ. อเนเกสํ จกฺขุธาตุอาทีนํ, ตาสุ จ เอเกกิสฺสา นานปฺปการตาย นานาธาตูนํ วเสน อเนกธาตุ นานาธาตุ โลโก วุตฺโตติ อาห ‘‘อฏฺารสธาตุปฺปเภทมตฺตเมวา’’ติ.
๕๒๑. จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิฺาณธาตุเภเทนาติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, เกสุจิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ. ตตฺถ น จกฺขาทีนํ เกวเลน ธาตุสทฺเทน สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต วิชานนสภาวสฺส ปเภทวจนโต. วิฺาณธาตุสทฺเทน จ สมฺพนฺเธ กริยมาเน ทฺเว มโนคหณานิ น กาตพฺพานิ. น หิ ทฺเว มโนวิฺาณธาตุโย สนฺติ. อนฺตรา วา มโนธาตุคหณํ อกตฺวา ‘‘จกฺขุ…เป… กายมโนวิฺาณธาตุมโนธาตู’’ติ วตฺตพฺพํ อตุลฺยโยเค ทฺวนฺทสมาสาภาวโต. อยํ ปเนตฺถ ปาโ สิยา ‘‘จกฺขุ…เป… กายวิฺาณมโนมโนวิฺาณธาตุเภเทนา’’ติ. ตสฺส วิฺาณสฺส เยภุยฺเยน อตฺตวาทิโน ตสฺส เอกเมกสฺส อตฺตสฺส อทฺวยตํ, นิจฺจตฺตฺจ ปเวเทนฺตีติ อเนกตานิจฺจตาปกาสนํ เตสํ ชีวสฺาสมูหนนาย โหติ. ขนฺธายตนเทสนา สงฺเขปเทสนา, อินฺทฺริยเทสนา วิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถารา ธาตุเทสนา. อภิธมฺเม วา สุตฺตนฺตภาชนีเย (วิภ. ๑๗๒ อาทโย) วุตฺตา ธาตุเทสนา อติสงฺเขปเทสนา, อาภาธาตุอาทีนํ อเนกธาตุนานาธาตุอนฺตานํ วเสน เทเสตพฺพา อติวิตฺถารเทสนา, ตทุภยํ อเปกฺขิตฺวา อยํ อนติสงฺเขปวิตฺถารา.
อสฺส ¶ ภควโต. สทฺธมฺมเตชสา วิหตํ สทฺธมฺมเตชวิหตํ.
๕๒๒. สงฺขโตติ ¶ คณนโต. ชาติโตติ จกฺขุภาวสามฺโต. อถ วา ชาติโตติ จกฺขุสภาวโต. เตนาห ‘‘จกฺขุปสาโท’’ติ. วีสติ ธมฺมาติ สงฺขํ คจฺฉติ เวทนาทีนํ อภินฺทิตฺวา คหณโต. เสสกุสลากุสลาพฺยากตวิฺาณวเสนาติ เอตฺถ อพฺยากตาเปกฺขาย เสสคฺคหณํ, กุสลากุสลํ ปน สพฺพโส อคฺคหิตเมวาติ.
๕๒๓. ตา จ จกฺขุวิฺาณธาตุอาทโย ปฺจปิ.
ปุริเมเหวาติ อนนฺตราทีหิ เอว. ชวนมโนวิฺาณธาตุ ปน ชวนมโนวิฺาณธาตุยา อาเสวนปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ธมฺมธาตูติ ปน สหชาโต เวทนาทิกฺขนฺโธ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘สหชาต…เป… ปจฺจโย โหตี’’ติ. อวิคตาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มโนวิฺาณธาตุยา ยถารหํ เหตุอธิปติกมฺมวิปากาหารินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจยภาโว สงฺคยฺหติ. เตนาห ‘‘พหุธา ปจฺจโย โหตี’’ติ. เอกจฺจา จ ธมฺมธาตุ สุขุมรูปนิพฺพานปฺปการา, ยา จ สมฺปโยคานนฺตรภาวาทีนํ อภาเวน อารมฺมณกรเณ โยคฺยา. ปฺจทฺวาริกวิปากวชฺชนตฺถํ ‘‘เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา’’ติ วุตฺตํ, มโนทฺวาริกา ปน วิปากาปิ ตทารมฺมณภูตา เอกจฺจํ ธมฺมธาตุํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. อถ วา ‘‘เอกจฺจาย มโนวิฺาณธาตุยา’’ติ อิทํ สพฺพํ กามาวจรกุสลํ กามาวจรกิริยํ อภิฺาทฺวยํ อารุปฺปทฺวยนฺติ เอวรูปํ มโนวิฺาณธาตุํ สนฺธาย วุตฺตํ, โลกุตฺตรมโนวิฺาณธาตุยา ปน เอกจฺจา ธมฺมธาตุ อารมฺมณปจฺจโยติ ปากโฏยมตฺโถ. จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ จกฺขาทีนํ ยถาวุตฺตปจฺจยธมฺมโต อติเรเกปิ ปจฺจยธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาโลกาทโยติ อาโลโก นาม สูริยาโลกาทิ. ตสฺส สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยภาโว เวทิตพฺโพ, เอวํ เสสานิปิ.
วิวรํ นาม วิเสสโต โสตพิลํ. วายุ คนฺธูปสํหรณกวาโต. อาโป มุเข ปกฺขิตฺตอาหารสฺส เตมนกอุทกํ. ปถวี กายปฺปสาทสฺส นิสฺสยภูตา ปถวีธาตุ. ภวงฺคมนํ ทฺวิกฺขตฺตุํ จลิตํ ภวงฺคจิตฺตํ. สพฺพตฺถ มนสิกาโร อาวชฺชนมนสิกาโร.
๕๒๔. อวิเสสโต ¶ ¶ ทฏฺพฺพาการสฺส วุจฺจมานตฺตา อาห ‘‘สพฺพา เอวา’’ติ. วิเสสโต วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เอโสติ ‘‘สงฺขตา’’ติ วิเสสิตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพนฺโตนาม อตีโต อทฺธา, อปรนฺโต นาม อนาคโต. อุภยตฺถ จ สงฺขตา ธาตุโย สภาววิวิตฺตา อนุปลพฺภมานสภาวตฺตา. ปุพฺพนฺโต วา สภาวธมฺมสฺส อุทโย ตโต ปุพฺเพ อวิชฺชมานตฺตา. อปรนฺโต วโย ตโต ปรํ อภาวโต. ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิวิตฺตโตติ ปากาภาวโต วิทฺธํสาภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.
เภริตลํ วิย จกฺขุทาตุ สทฺทสฺส วิย วิฺาณสฺส นิสฺสยภาวโต. อาทาสตลาทีสุปิ เอเสว นโย. ยนฺตํ นาม อุจฺฉุยนฺตํ. จกฺกยฏฺีติ ติลมนฺถํ อาห. โส หิ อจกฺกพนฺโธปิ ตํสทิสตาย จกฺกยฏฺีตฺเวว วุจฺจติ, จกฺกพนฺธเมว วา สนฺธาย ตถา วุตฺตํ. อิมาหิ จ อุปมาหิ นิชฺชีวาน. เภริตลทณฺฑาทีนํ สมาโยเค, นิชฺชีวานํ สทฺทาทีนํ วิย นิชฺชีวานํ จกฺขุรูปาทีนํ สมาโยเค นิชฺชีวานํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ปวตฺตีติ การณผลานํ ธาตุมตฺตตํ, การกเวทกวิรหฺจ ทสฺเสติ.
ปุเรจรานุจรา วิยาติ นิชฺชีวสฺส กสฺสจิ เกจิ นิชฺชีวา ปุเรจรานุจรา วิยาติ อตฺโถ. มโนธาตุเยว วา อตฺตโน ขณํ อนติวตฺตนฺตี อตฺตโน ขณ อนติวตฺตนฺตานํเยว จกฺขุวิฺาณาทีนํ อวิชฺชมานายปิ ปุเรจรานุจราภิสนฺธิยํ อนนฺตรปุพฺพกาลาปรกาลตาย ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ฉนฺนฺหิ วิฺาณธาตูนํ เอกชฺฌํ อเนกานนฺตรปจฺจยาภาวโต เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติอภาโว วิย อฺมฺานนฺตรปจฺจยตาภาวโต อนนฺตรุปฺปตฺติปิ นตฺถิ. ยทิ สิยา, ฉฬารมฺมณสนฺนิธาเน มนสิการมนฺตเรนาปิ ฉฬารมฺมณูปลทฺธิ สิยา, น จ โหติ, ตสฺมา ทสฺสนาทิอนนฺตรํ สวนาทีนํ อภาโว วิย มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ น ทสฺสนาทีนิ, น จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ มโนวิฺาณธาตุ โหติ. ตตฺถ ภวงฺคสฺส, ทสฺสนาทีนฺจ ภินฺนารมฺมณตาย มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ ทสฺสนาทีนิ, ทสฺสนาทีนํ อนนฺตรฺจ สวนาทีนิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ ยุตฺตเมตํ. ทสฺสนาทีนํ, ปน สนฺตีรมณสฺส จ อภินฺนวิสยตาย ทสฺสนาทิอนนฺตรํ น มนาวิฺาณทาตุ โหตีติ อยุตฺตนฺติ ¶ ? นยิทเมวํ นิยตานิยตวิสยานํ ภินฺนวิสยภาวุปปตฺติโต. ยทิ จ ทสฺสนาทิอนนฺตรํ กาจิ วิฺาณธาตุ อุปฺปชฺเชยฺย, สาปิ ทสฺสนาทิทฺวารตาย ¶ ทสฺสนาทิวิฺาณธาตุ เอว สิยา, น มโนวิฺาณธาตุ, ตโต จ ทสฺสนาทิกิจฺจวิธุรํ จินฺตนํ มนนนฺติ มโนทฺวารปฺปวตฺตานํ มนนกิจฺจาปริจฺจาโค วิย ทสฺสนวิฺาณธาตุยา ทสฺสนกิจฺจาปริจฺจาโค อาปชฺชติ. ตถา ตทนนฺตรสฺสาติ สพฺพายปิ ทสฺสนวิฺาณภาวโต จ วิฺาณกายา น ภเวยฺยุํ.
ยถา ปน มโนวิฺาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต จกฺขุวิฺาณาทีนิ, เอวํ ทสฺสนวิฺาณธาตานนฺตรํ มโนธาตุ, ตโต โสตวิฺาณาทีนิ โหนฺตีติ เจ? น, มโนธาตุยา ทสฺสนธาตุภาวปฺปสงฺคโต. ยถา หิ มนโส นิพฺพิเสสาวตฺถา มนนมตฺตตาย มโนธาตุ, เอวํ ทสฺสนสฺส นิพฺพิเสสาวตฺถา ทสฺสนมตฺตตาย ทสฺสนธาตุ สิยา. ตฺจ จกฺขูวิฺาณํ รูปวิสยนฺติ สทฺทาทิวิสยาโภคาภาวโต สวนวิฺาณาทีนํ อสมฺภโว. ตโต จ รูปารมฺมณปสุตเมว วิฺาณํ สิยา มโนวิฺาณานํ วิย ทสฺสนวิฺาณาทีนํ สมานวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต, อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตฺจ วิฺาณํ น สิยา, น เจตํ ยุตฺตํ. ตสฺมา สุขทุกฺขานํ วิย อุเปกฺขา จกฺขุวิฺาณาทีนํ, มโนวิฺาณสฺส จ พฺยวธายิกา มโนธาตุ ทฏฺพฺพา, น จสฺสา อุเปกฺขาย วิย อทุกฺขมสุขตา อทสฺสนาทิอมนนตา, อต โข มนนกิจฺจาวิเสสโต มโนวิฺาณสภาคตา. มโน หิ หทยวตฺถุมฺหิ วตฺตมาโน อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตานํ วิฺาณานํ วิสยํ ทสฺเสตฺวา นิวตฺตมาโน อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต มนนมตฺเต ตฺวา นิวตฺตติ, อฺวตฺถุสนฺนิสฺสิตวิฺาณนิโรเธ จ อุฏฺหนฺโต อคฺคิ วิย อุสุมมตฺเต อุฏฺหติ. ปจฺจยานุรูปปวตฺติกานิ จ มนนมตฺตานิ มโนวิฺาณธาตุยา อนฺตานิ โหนฺติ. ปฏิฆสฺาสหคตานฺหิ ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ อินฺทฺริยารมฺมนปฏิฆาตชตาย อภินิปาตมตฺตกิจฺจํ, มนนลกฺขณินฺทฺริยสมุปฺปนฺนสฺส จ มโนวิฺาณสฺส วิสยวิจินฺตนาสมฺภูตตาย ตทนุรูปาจินฺตนา. ตสฺมา อภินิปาตปฺปจฺจยปฏิฆฏฺฏนานิฆํสพเลน ภวงฺคลกฺขณํ จิตฺตํ จลนาวตฺถํ หุตฺวา นิวตฺตมานํ จินฺตนาวิเสสวิรหโต อภินิปาตานุคุณํ จินฺตนาวสานํ มนนมตฺตํ อุปฺปาเทติ.
ทสฺสนาทิปิ ¶ อภินิปาตมตฺตํ ทุติยํ ขณํ อนติวตฺตมานํ อตฺตานุคุณํ จินฺตนามนนสมฺาวิรหโต ทสฺสนาทิอภินิปาตวิเสสวิจิตฺตํ จิตฺตภาวาทินา สมานํ จินฺตนาทิมนนมตฺตํ อฺวตฺถุสฺมึ นิพฺพตฺเตติ, ตสฺมา วตฺถุกิจฺเจหิ ตํ มโนวิฺาณกายสงฺคหิตาปิ มโนธาตุ มโนทฺวารนิกฺขมปเวสภูตา อารมฺมณนฺตเร ทฺวารนฺตรมนสิการตพฺพิสยสมฺปฏิจฺฉนภาเวน ¶ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ยถากฺกมํ ปุเรจรา, อนุจราติ จ วุตฺตา. สา ปนายํ สติปิ วิฺาณภาเว มนโส สมฺภูย วิสิฏฺมนนกิจฺจาภาวโต ธาตุภาวสามฺเน มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตูติ วุจฺจติ.
ยถาวุตฺเตเนว จ เหตุนา มตฺต-สทฺทโลปํ กตฺวา วิฺาณฏฺโยคโต มโนมตฺตํ วิฺาณนฺติ มโนวิฺาณกายสงฺคโหปิ จสฺสา ยุชฺชติ เอว. อฺวิฺาเณหิ ปน ทฺวารารมฺมเณหิ จ วิเสสนตฺถํ ‘‘มโนธาตู’’ติ วุตฺตาติ. มโนวิฺาณธาตูติ ปน วิฺาณธาตุวิเสสนํ มโนคหณํ. ธาตุวิเสสนตฺเถ จ มโนวิฺาณคฺคหเณ วิฺาณวิเสสนํ ทฺวารภูตมโนทสฺสนเมวาติ ทฺวารสมฺารหตฺตา น มโนธาตูติ วุจฺจติ. ตฺหิ มโนทฺวารนฺโตคธํ, น จ ทสฺสนาทิปุเรจรานุจรนฺติ มนโส วิฺาณธาตุ, มนโส วิฺาณนฺติ จ มโนทฺวารสมฺารหํ, สวิเสสฺจ ตสฺส มนนกิจฺจํ, วิฺาณกิจฺจฺจาติ มตฺตสทฺทสฺส โลปมนฺตเรน ‘‘มโนวิฺาณ’’นฺติ, นิชฺชีวภาววิภาวนตฺถํ ‘‘มโนวิฺาณธาตู’’ติ จ วุจฺจตีติ.
สลฺลมิว สูลมิว ติวิธทุกฺขตาสมาโยคโต ทฏฺพฺโพ. เวทนาสลฺลสูลโยคาติ เวทนาสงฺขาตสลฺลสูลโยคโต. อาตุรา วิยาติ เตน อาตุริภูตา ปุคฺคลา วิย. อาสาเยว ทุกฺขํ อาสาทุกฺขํ, อาสาวิฆาตํ ทุกฺขํ วา. สฺา หิ อสุภาทิกมฺปิ สุภาทิโต สชฺชานนฺตี อาสํ, ตสฺสา จ วิฆาตํ อาสีสิตสุภาทิอสิทฺธิยา ชเนตีติ. วนมิโค ติณปุริสํ ปุริโสติ คณฺหนฺโต อยถาภูจฺจนิมิตฺตคฺคาหโก, ตถา สฺาปีติ อาห ‘‘วนมิโค วิยา’’ติ. กมฺมปธานา สงฺขาราติ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชาติทุกฺขานุพนฺธโตติ อตฺตนา นิพฺพตฺติยมาเนน ชาติทุกฺเขน อนุพนฺธตา. ภวปจฺจยา ชาติ หิ ชาติทุกฺขนฺติ. ปทุมํ วิย ทิสฺสมานํ ขุรจกฺกํ วิย รูปมฺปิ ¶ อิตฺถิอาทิภาเวน ทิสฺสมานํ นานาวิธุปทฺทวํ ชเนติ. สพฺเพ อนตฺถา ราคาทโย, ชาติอาทโย จ วิสยภูตา, อนุปสนฺตา, สปฺปฏิภยา จาติ. ตปฺปฏิปกฺขภูตตฺตา อสงฺขตา ธาตุ อมตาทิโต ทฏฺพฺพา.
ววตฺถานาภาโว ‘‘อิทเมว อิมสฺส อารมฺมณ’’นฺติ นิยมาภาโว, เตน ยถา อรฺมกฺกโฏ เกนจิ อนิวาริโต คหิตํ เอกํ รุกฺขสาขํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหาติ, ตมฺปิ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ กตฺถจิ อนวฏฺิโต ปริพฺภมติ, เอวํ คหิตํ เอกํ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา อฺํ, ตมฺปิ มฺุจิตฺวา อฺนฺติ อนวฏฺิตตา, อารมฺมณํ อคฺคเหตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถตา จ มกฺกฏสมานตาติ ¶ ทสฺเสติ. อฏฺิเวธวิทฺโธปิ อุปฺปถํ อนุคจฺฉนฺโต ทุฏฺสฺโส อสฺสขฬุงฺโก. ยตฺถกามนิปาติโตติ ยตฺถ กตฺถจิ อิจฺฉิตารมฺมเณ นิปาติภาวโต. นานาเวสธารี รงฺคนโฏ.
อายตนทาตุนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ปนฺนรสมปริจฺเฉทวณฺณนา.