📜
๑๖. อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
อินฺทฺริยวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๒๕. พาวีสตีติ ¶ ¶ คณนปริจฺเฉโท. อินฺทฺริยานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. จกฺขุนฺทฺริยนฺติอาทิ เตสํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรติ จกฺขุทฺวารภาเว ตํทฺวาริเกหิ อตฺตโน อินฺทภาวํ ปรมิสฺสรภาวํ การยตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ. ตฺหิ เต รูปคฺคหเณ อตฺตานํ อนุวตฺเตติ, เต จ ตํ อนุวตฺตนฺติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา โสตฆานชิวฺหากายทฺวาเร อินฺทฏฺํ กาเรตีติ. กายินฺทฺริยํ. วิชานนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ. อิตฺถิภาวลกฺขเณ, ปริสภาวลกฺขเณ, อนุปาลนลกฺขเณ, สุขลกฺขเณ, ทุกฺขลกฺขเณ, โสมนสฺสลกฺขเณ, โทมนสฺสลกฺขเณ, อุเปกฺขาลกฺขเณ, อธิโมกฺขลกฺขเณ, ปคฺคหลกฺขเณ, อุปฏฺานลกฺขเณ, อวิกฺเขปลกฺขเณ, ทสฺสนลกฺขเณ, อนฺาตํ สฺสามีติ ปวตฺเต ชานนลกฺขเณ, าตานํ เอว ธมฺมานํ ปุน อาชานเน อฺาตาวิภาเว อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อฺาตาวินฺทฺริยํ.
วิชานิยาติ วิชาเนยฺย. ภูมิโต จาติ จ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิปณฺฑนตฺโถ, เตน ตาวตฺวํ สงฺคณฺหาติ, ตํ ปน ตาวตฺวํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม. อสมฺมสนุปคานมฺปิ อตฺถิภาวโต ทฏฺพฺพตา อิธ น คหิตา.
ปุพฺพภาเคติ อริยมคฺคโต ปุพฺพภาเค. อนฺาตนฺติ น อฺาตํ น อธิคตํ. นิจฺจตาย นตฺถิ เอตสฺส มตํ ภงฺโค, น วา เอตสฺมึ อธิคเต มรณนฺติ อมตํ, ปชฺชิตพฺพโต ปทฺจาติ อมตปทํ นิพฺพานํ. ‘‘เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ เอเตน ปุพฺพภาควเสเนตํ อินฺทฺริยํ เอวํ โวหรียตีติ ทสฺเสติ. อาชานนโตติ ปมมคฺเคน ทิฏฺมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานนโต. เยน ตํสมงฺคิปุคฺคโล, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา อฺาตาวิโน โหนฺติ ¶ , โส อฺาตาวิภาโว ปรินิฏฺิตกิจฺจชานนขีณาสวสฺส ภาวภูโต หุตฺวา อุปฺปตฺติโต ‘‘ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต’’ติ วุตฺตํ.
ลิงฺเคติ คเมติ าเปตีติ ลิงฺคํ, ลิงฺคียติ วา เอเตนาติ ลิงฺคํ. กึ ลิงฺเคติ, กึ วา ลิงฺคียตีติ? อินฺทํ, อินฺโท วา. อินฺทสฺส ลิงฺค อินฺทลิงฺคํ, อินฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ ตํสภาโว อินฺทลิงฺคฏฺโ, อินฺทลิงฺคเมว วา อินฺทฺริยสทฺทสฺส ¶ อตฺโถติ อินฺทลิงฺคฏฺโ. สชฺชิตํ อุปฺปาทิตนฺติ สิฏฺํ, อินฺเทน สิฏฺํ อินฺทสิฏฺํ. ชุฏฺํ เสวิตํ. กมฺมสงฺขาตสฺส อินฺทสฺส ลิงฺคานิ, เตน จ สิฏฺานีติ กมฺมชาเนว โยเชตพฺพานิ, น อฺานิ, เต จ ทฺเว อตฺถา กมฺเม เอว โยเชตพฺพา, อิตเร จ ภควติ เอวาติ อาห ‘‘ยถาโยค’’นฺติ. เตนาติ ภควโต, กมฺมสฺส จ อินฺทตฺตา. เอตฺถาติ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุ. อุลฺลิงฺเคนฺติ าเปนฺติ ปกาเสนฺติ ผลสมฺปตฺติวิปตฺตีหิ การณสมฺปตฺติวิปตฺติอวโพธโต. ‘‘โส ตํ นิมิตฺตํ อาเสวตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๓๕) โคจรกรณมฺปิ อาเสวนา วุตฺตาติ อาห ‘‘กานิจิ โคจราเสวนายา’’ติ. ตตฺถ สพฺเพสํ โคจริกาตพฺพตฺเตปิ ‘‘กานิจี’’ติ วจนํ อวิปสฺสิตพฺพานํ พหุลํ มนสิกรเณน อนาเสวนียตฺตา. ปจฺจเวกฺขนามตฺตเมว หิ เตสุ โหตีติ. ‘‘ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๗๐) ภาวนา อาเสวนาติ วุตฺตาติ ภาเวตพฺพานิ สทฺธาทีนิ สนฺธายาห ‘‘กานิจิ ภาวนาเสวนายา’’ติ.
อาธิปจฺจํ อินฺทฺริยปจฺจยภาโว. อสติปิ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเว อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานํ, อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเน ตํสหิตสนฺตาเน อฺากาเรน อปฺปวตฺตมาเนหิ ลิงฺคาทีหิ อนุวตฺตนียภาเว อาธิปจฺจํ. อิมสฺมึ จ อตฺเถ อินฺทนฺติ ปริมิสฺสริยํ กโรนฺติจฺเจว อินฺทฺริยานิ. จกฺขาทีสุ ทสฺสิเตน นเยน อฺเสฺจ ชีวิตาทีนํ ตทนุวตฺตีสุ อาธิปจฺจํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
อโมโหเยว น วิสุํ จตฺตาโร ธมฺมา, ตสฺมา ตสฺส สงฺขารกฺขนฺธกถายํ วิภาวิตานิ ลกฺขณาทีนิ เตสฺจ เวทิตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. เสสานิ ตตฺถ ขนฺธนิทฺเทเส ลกฺขณาทีหิ อรูเปเนว อาคตานิ.
๕๒๖. สตฺตานํ อริยภูมิปฏิลาโภ ภควโต เทสนาย สาธารณํ, ปทานฺจ ปโยชนนฺติ ¶ อาห ‘‘อชฺฌตฺตธมฺเม ปริฺายา’’ติอาทิ. อฺเสมฺปิ อินฺทฺริยานํ อตฺตภาวปริยาปนฺนตาย สติปิ อตฺตภาวปฺาปนาย มูลภาวโต จกฺขาทีนํ สาติสยา อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตภาวปริยาปนฺนานิ จกฺขุนฺทิยาทีนี’’ติ (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙). อภิธมฺมฏฺกถายํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยเทสนากฺกโม วุตฺโตติ ¶ อิธาปิ ‘‘ตโต ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อินฺทฺริยยมกเทสนาย (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑ อาทโย) สเมติ. อินฺทฺริยวิภงฺเค (วิภ. ๒๑๙ อาทโย) ปน มนินฺทฺริยานนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุริมปจฺฉิมานํ อชฺฌาตฺติกพาหิรานํ อนุปาลกภาวทีปนตฺถํ เตส มชฺเฌ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยฺจ กิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขํ. ยาว จ ทุวิธตฺตภาวานุปาลกสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺติ, ตาว ทุกฺขภูตานํ เอเตสํ เวทยิตานํ อนิวตฺตีติ าปนตฺถํ, เตน จ จกฺขาทีนํ ทุกฺขานุพนฺธตาย ปริฺเยฺยตํ าเปติ. ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตสฺเสวาติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺเสว. ตโต อนนฺตรํ ภาเวตพฺพตฺตาติ ภาวนามคฺคสมฺปยุตฺตํ อฺินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทสฺสนานฺตรา หิ ภาวนาติ.
เภโทติ อิธ สภาวโต เภโท อธิปฺเปโต, น ภูมิปุคฺคลาทิวเสนาติ อาห ‘‘เสสานํ อเภโท’’ติ. นนุ จ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนุปาลนลกฺขณํ สภาโว, เตนสฺส ทุวิธสฺสาปิ อเภโทติ? สจฺจเมตํ, ตสฺส ปน รูปารูปสภาวกโต เภโท คหิโต, น เอวํ เสสานํ โกจิ เภโท อตฺถีติ เตสํ อเภโทติ เภทาภาโว วุตฺโต. นนุ เจตฺถ เวทนา, ปฺา จ ภินฺทิตฺวา วุตฺตาติ? น, ยถา เทสิเตสุ พาวีสติยา อินฺทฺริเยสุ เภทาเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
๕๒๗. จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สติปิ ปุเรชาตาทิปจฺจยภาเว อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพเมว กิจฺจํ กิจฺจนฺติ วุตฺตํ ตสฺส อนฺสาธารณตฺตา, อินฺทฺริยกถาย จ อธิกตตฺตา. อตฺตโน ติกฺขมนฺทาทิอากาโร อตฺตากาโร, ตสฺส อนุวตฺตาปนํ อตฺตาการานุวตฺตาปนํ. เตนาห ‘‘ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตอตฺตาการานุวตฺตาปน’’นฺติ. อถ วา ติกฺขมนฺทาทิสงฺขาตสฺส จ อตฺตาการสฺส จ อนุวตฺตาปนํ ติกฺข…เป… วตฺตาปนํ. วิสุํ อตฺตาการคฺคหเณน เจตฺถ รูปาวภาสนาทิกสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. จกฺขุนฺทฺริยสฺส หิ รูปาภิหนนโยคฺยตาสงฺขาเต รูปาวภาสนสามตฺถิเย อสติ น กทาจิปิ จกฺขุวิฺาณสฺส ทสฺสนกิจฺจํ สมฺภวติ. เอส นโย โสตินฺทฺริยาทีสุปิ. ปุพฺพงฺคมภาเวน มนินฺทฺริยสฺส วสาวตฺตาปนํ โหติ, น อฺเสํ. ตํสมฺปยุตฺตานิปิ หิ อินฺทฺริยานิ ตพฺพเสเนว หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน อินฺทฺริยกิจฺจํ สาเธนฺติ เจตสิกภาวโต ¶ , น เตสํ วเสน มนินฺทฺริยํ ¶ . อยฺหิสฺส ปุพฺพงฺคมตา. สพฺพตฺถ จ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สาเธตพฺพนฺติ อธิกาโร อนุวตฺตตีติ ทฏฺพฺโพ. สติปิ อนุปฺปาทเน, อนุปตฺถมฺภเน จ ตปฺปจฺจยานํ ตปฺปวตฺตเน นิมิตฺตภาโว อนุวิธานํ.
ฉาเทตฺวา ผริตฺวา อุปฺปชฺชมานา สุขทุกฺขเวทนา สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา อชฺโชตฺถริตฺวา สยเมว ปากฏา โหติ, สหชาตธมฺมา จ ตสฺสา วเสน สุขทุกฺขพาวปฺปตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘ยถาสกํ โอฬาริกาการานุปาปน’’นฺติ. อสนฺตสฺส, อปณีตสฺสปิ อกุสลตพฺพิปากาทิสมฺปยุตฺตสฺส ยถารหํ มชฺฌตฺตาการานุปาปนํ โยเชตพฺพํ. สมานชาติเยหิ วา สุขทุกฺเขหิ สนฺตปณีตาการานุปาปนํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิปกฺขาภิภวนนฺติ อสฺสทฺธิยาทิปฏิปกฺขาภิภวนํ. ปสนฺนาการาทาติ ปสนฺนปคฺคหิตอุปฏฺิตสมาหิตทสฺสนาการานุปาปนํ ยถากฺกมํ สทฺธาทีนํ. พฺยาปาทาทีติ อาทิ-สทฺเทน อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ คหิตานิ. มคฺคสมฺปยุตฺตสฺเสว จ อฺินฺทฺริยสฺส กิจฺจํ ทสฺสิตํ. เตเนว จ ผลสมฺปยุตฺตสฺส ตํตํสํโยชนปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปหานกิจฺจตา ทสฺสิตา โหตีติ. กตสพฺพกิจฺจสฺส อฺาตาวินฺทฺริยํ อฺสฺส กาตพฺพสฺส อภาวา อมตาภิมุขเมว ตพฺภาวปจฺจโย จ โหติ, น อิตรานิ วิย กิจฺจนฺตรปสุตํ. เตนาห ‘‘อมตาภิมุขภาวปจฺจยตา จา’’ติ.
๕๒๘. ภูมิโต วินิจฺฉโย อุตฺตานตฺโถ เอว. เอตฺถาห – กสฺมา ปน เอตฺตเกเนว อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ, เอตานิ เอว จ วุตฺตานีติ? อาธิปจฺจฏฺวเสน, อาธิปจฺจํ นาม อิสฺสริยนฺติ วุตฺตเมเวตํ. ตยิทํ อาธิปจฺจํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ, ผเล จาติ อฺเสมฺปิ สภาวธมฺมานํ กสฺมา น ลพฺภติ? ปจฺจยาธีนวุตฺติกา หิ ปจฺจยุปฺปนฺนาติ สิยา ผลเหตุธมฺเมสุ อนุวตฺตนานุวตฺตนียตาติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ อตฺถิ เตสํ วิเสโส. สฺวายํ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติยฺหิ จกฺขาทีนํ สิทฺธมาธิปจฺจ’’นฺติอาทินา (วิภ. อฏฺ. ๒๑๙) อฏฺกถายํ ทสฺสิโตเยว. อปิจ ขนฺธปฺจเก ยายํ สตฺตปฺตฺติ, ตสฺสา วิเสสนิสฺสโย ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติ ตานิ ตาว อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทาย ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ…เป…มนินฺทฺริย’’นฺติอาทิโต (วิภ. ๒๑๙) วุตฺตานิ. สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ สมฺํ ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ ¶ ภาวทฺวยํ. ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา เยน ธมฺเมน ปวตฺตนฺติ, อยํ โส ธมฺโม เตสํ ิติเหตูติ ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยํ. สฺวายํ สตฺตสฺิโต ธมฺมปฺุโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ¶ ทสฺสนตฺถํ เวทนาปฺจกํ. ตโต วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ สทฺธาทิปฺจกํ. สมฺภวโวทานสมฺภารา อิเมหิ วิสุชฺชนฺติ, วิสุทฺธิปฺปตฺตา นิฏฺิตกิจฺจาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ตีณิ วุตฺตานิ. สพฺพตฺถ ‘‘อาธิปจฺจตฺตํ อุปาทายา’’ติ ปทํ โยเชตพฺพํ. เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคฺคหณํ.
อถ วา ปวตฺตินิวตฺตีนํ นิสฺสราทิทสฺสนตฺตมฺปิ เอตานิเยว วุตฺตานิ. ปวตฺติยา หิ วิเสสโต มูลนิสฺสยภูตานิ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ. ยถาห ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน’’ติอาทิ (สุ. นิ. ๑๗๑). ตสฺส อุปฺปตฺติ อิตฺถิปุริสินฺทฺริเยหิ วิสภาควตฺถุสราคนิมิตฺเตหิ เยภุยฺเยน สตฺตกายสฺส อภินิพฺพตฺติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ติณฺณํ โข, มหาราช, สนฺนิปาตา คพฺภสฺส อวกฺกนฺติ โหติ มาตา จ อุตุนี โหติ, คนฺธพฺโพ จ ปจฺจุปฏฺิโต โหติ, มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๐๘; มิ. ป. ๔.๑.๖). อวฏฺานํ ชีวิตินฺทฺริเยน เตน อนุปาเลตพฺพโต. เตนาห ‘‘อายุ ิติ ยปนา ยาปนา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๙). อุปโภโค เวทนาหิ. เวทนาวเสน หิ อิฏฺาทิสพฺพวิสยูปโภโค. ยถาห ‘‘เวทยติ เวทยตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๕๐). เอวํ ปวตฺติยา นิสฺสยสมุปฺปาทฏฺิติสมฺโภคทสฺสนตฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ ยาว อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ จุทฺทสินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. ยถา เจตานิ ปวตฺติยา, เอวํ อิตรานิ นิวตฺติยา. วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิเตน หิ นิพฺพตฺติตานิ สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ นิวตฺติยา นิสฺสโย. อุปฺปาโท อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริเยน ตสฺส นิวตฺติวเสน ปมํ อุปฺปชฺชนโต. อวฏฺานํ อฺินฺทฺริเยน, อุปโภโค อฺาตาวินฺทฺริเยน อคฺคผลสมุปโภคโต. ขีณาสวาหิ วิสวิตาย นิพฺพุติสุขํ ปริภุชฺชนฺติ. เอวมฺปิ เอตานิ เอว อินฺทฺริยานิ เทสิตานิ. เอตฺตาวตา ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิโต อฺเสํ อคฺคหณํ. อิมินาว เนสํ เทสนากฺกโมปิ สํวณฺณิโตติ เวทิตพฺโพติ.
อินฺทฺริยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
สจฺจวิตฺถารกถาวณฺณนา
๕๒๙. อริยสทฺเทน ¶ ¶ วิเสสนํ อกตฺวา เกวลํ สจฺจสทฺเทน อุทฺธิฏฺานิปิ อริยสจฺจานิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจานีติ จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ อาท. สมาฺโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺติ, วิเสสตฺถินา จ วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติ. อริยสจฺเจสุ วา วิจาริเตสุ อิตรานิปิ อตฺถโต วิจาริตาเนว โหนฺตีติ วิปสฺสนาย จ ภูมิภูตานิ, อริยสจฺจาเนวาติ จ กตฺวา ‘‘สจฺจานี’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ วุตฺตํ.
สาสนกฺกโมติ อริยสจฺจานิ วุจฺจนฺติ, อริยสจฺจเทสนา วา. สกลฺหิ สาสนํ ภควโต วจนํ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุสนฺทสฺสนวเสน ปวตฺตนโต. ตสฺมา สจฺเจสุ กมติ, สีลสมาธิปฺาสงฺขาตํ วา สาสนํ เอเตสุ กมติ, ปริฺาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตติ, ตสฺมา กมติ เอตฺถาติ กโม, กึ กมติ? สาสนํ. สาสนสฺส กโม ‘‘สาสนกฺกโม’’ติ สจฺจานิ สาสนปฺปวตฺติฏฺานานิ วุจฺจนฺติ, ตํเทสนา จ ตพฺโพหาเรนาติ.
ตถาติ ตํสภาวา ทุกฺขาทิสภาวา. อวิตถาติ อมุสาสภาวา พาธนาทิภาเวน ภูตสภาวา. อนฺถาติ อฺาการรหิตา อพาธนาทิอาการวิวิตฺตา. ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ อธิฏฺิตตฺตา ปีฬนฏฺโ. สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตภาโว สงฺขตฏฺโ. ทุกฺขทุกฺขตาตนฺนิมิตฺตตาหิ ปริทหนํ, กิเลสทาหสมาโยโค วา สนฺตาปฏฺโ. ชราย, มรเณน จาติ ทฺเวทา วิปริณาเมตพฺพตา วิปริณามฏฺโ. เอตฺถ จ ปีฬนฏฺโ ทุกฺขสฺส สรเสเนว อาวิภวนากาโร, อิตเร ยถากฺกมํ สมุทยมคฺคนิโรธทสฺสเนหิ อาวิภวนาการาติ อยํ จตุนฺนมฺปิ วิเสโส. ตตฺรตฺราภินนฺทนวเสน พฺยาปิตฺวา อูหนํ ราสิกรณํ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺตนํ อายูหนํ อาการสฺส พฺยาปนตฺถตฺตา. อาคจฺฉติ สมุทยโตติ วา อายํ, ทุกฺขํ, ตสฺส อูหนํ ปวตฺตนํ อายูหนํ, อยํ สรเสเนว อาวิภวนากาโร. นิททาติ ทุกฺขนฺติ นิทานํ, ‘‘อิทํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉาเปนฺตํ วิย สมุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. อยํ นิทานฏฺโ ทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนากาโร. สํสารทุกฺเขน สํโยชนํ สํโยคฏฺโ ¶ . มคฺคาธิคมนนิวารณํ ปลิโพธฏฺโ. อิเม จ สํโยคปลิโพธฏฺา นิโรธมคฺคทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา. นิสฺสรนฺติ สตฺตา เอตฺถ, สยเมว วา นิสฺสฏํ วิสํยุตฺตํ สพฺพสงฺขเตหิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคภาวโตติ นิสฺสรนํ. อยมสฺส ¶ สภาเวน อาวิภวนากาโร, อิตเร วิเวกาสงฺขาตามตฏฺฏา, สมุทยกฺขรอปจฺจยอวินาสิตา วา สมุทยมคฺคทุกฺขทสฺสเนน อาวิภวนาการา.
สํสารโต นิคฺคมนํ นิยฺยานํ. อยมสฺส สรเสน อาวิภวนากาโร. ปริโพธูปจฺเฉทเนน นิพฺพานาธิคโมว นิพฺพานนิมิตฺตตฺตา มคฺคสฺส เหตุฏฺโ. ปฺาปธานตฺตา จสฺส นิพฺพานทสฺสนํ, จตุสจฺจทสฺสนํ วา ทสฺสนฏฺโ. จตุสจฺจทสฺสเน, กิเลสทุกฺขสนฺตาปวูปสมเน จ อาธิปจฺจํ กโรนฺติ มคฺคธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสูติ โส มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ. วิเสสโต วา อาลมฺพนาธิปติภูตา มคฺคธมฺมา โหนฺติ ‘‘มคฺคาธิปติโน’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๖) วจนโตติ โส เตสํ อากาโร อาธิปเตยฺยฏฺโ. เอเต เหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺา สมุทยนิโรธทุกฺขทสฺสเนหิ อาวิภวนาการา. เอวมาทิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. อภิสมยฏฺโติ อภิสเมตพฺพฏฺโ. อภิสมยสฺส วา วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโ. อถ วา อภิสมยสฺส ปวตฺติอากาโร อภิสมยฏฺโ. โส เจตฺถ อภิสเมตพฺเพน ปีฬนาทินา ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺโพ.
๕๓๐. กุจฺฉิตํ ขํ ทุกฺขํ, คารยฺหํ หุตฺวา อสารนฺติ อตฺโถ.
‘‘สมาคโม สเมต’’นฺติอาทีสุ เกวลสฺส อาคมสทฺทสฺส, เอต-สทฺทสฺส จ ปโยเค สํโยคตฺถสฺส อนุปลพฺภนโต, สํ-สทฺทสฺส จ สํโยเค อุปลพฺภนโต ‘‘สํโยคํ ทีเปตี’’ติ อาห อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตทตฺถโชตกตาสิทฺธิโต. อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อย-สทฺโท คติอตฺเถ สิทฺโธ เหตุสทฺโทวิย การณํ ทีเปติ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทเนน อยติ ปวตฺตติ, เอติ วา เอตสฺมา ผลนฺติ อโยติ, สํโยเค อุปฺปตฺติการณํ สมุทโยติ. เอตฺถ วิสุํ ปยุชฺชมานาปิ อุปสคฺคสทฺทา สธาตุกํ สํโยคตฺถํ, อุปฺปาทตฺถฺจ ทีเปนฺติ, กิริยาวิเสสกตฺตาติ เวทิตพฺพา.
‘‘อภาโว ¶ เอตฺถ โรธสฺสาติ นิโรโธ’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส ทุกฺขวิวิตฺตภาวํ ทสฺเสติ. สมธิคเต ตสฺมึ ตทธิคมโต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว ปวตฺติสงฺขาตสฺส โรธสฺส ปฏิปกฺขภูตาย นิวตฺติยา อธิคตตฺตาติ. เอตสฺมิฺจ อตฺเถ อภาโว เอตสฺมึ โรธสฺสาติ นิโรโธ อิจฺเจว ปทสมาโส. ทุกฺขาภาโว ปเนตฺถ ปุคฺคลสฺส, น นิพฺพานสฺเสว. อนุปฺปาโท เอว นิโรโธ อนุปฺปาทนิโรโธ. อายตึ ภวาทีสุ อปฺปวตฺติ, น ปน ภงฺโคติ ภงฺควาจกํ นิโรธสทฺทํ นิวตฺเตตฺวา ¶ อนุปฺปาทวาจกํ คณฺหาติ. เอตสฺมึ อตฺเถ การเณ ผลูปจารํ กตฺวา นิโรธปจฺจโย นิโรโธติ วุตฺโต.
ปฏิปทา จ โหติ ปุคฺคลสฺส ทุกฺขนิโรทปฺปตฺติยา. นนุ จ สา เอว ทุกฺขนิโรทปฺปตฺตีติ ตสฺสา เอว สา ปฏิปทาติ น ยุชฺชตีติ? น ปุคฺคลาธิคมสฺส ปตฺติภาเวน, เยหิ โส อธิคจฺฉติ, เตสํ การณภูตานํ ปฏิปทาภาเวน จ วุตฺตตฺตา. สจฺฉิ กิริยาสจฺฉิกรณธมฺมานฺหิ อฺตฺถาภาเวปิ ปุคฺคลสจฺฉิกิริยาธมฺมภาเวหิ นานตฺตํ กตฺวา นิทฺเทโส กโตติ. อถ วา ยํ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา นิฏฺานํ ผลํ, สยฺจ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติภูตํ, ตสฺส อภิสมยภูตาย ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา ปฏิปทตา ทฏฺพฺพา.
๕๓๑. พุทฺธาทโย อริยา ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เอตฺถ ปฏิวิทฺธกาเล ปวตฺตํ พุทฺธาทิโวหารํ ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๔๑๐) วิย ภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโรติ ปุริมกาเลปิ อาโรเปตฺวา ‘‘พุทฺธาทโย’’ติ วุตฺตํ. เต หิ พุทฺธาทโย จตูหิ มคฺเคหิ ปฏิวิชฺฌนฺตีติ. ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ เอตฺถ อริยปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุริมปเท อุตฺตรปทโลโป อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ. ตถาคเตน หิ สยํ อธิคตตฺตา, ปเวทิตตฺตา, ตโต เอว จ อฺเหิ อธิคมนีรตฺตา ตานิ ตสฺส โหนฺตีติ. อริยภาวสิทฺธิโตปีติ เอตฺถ อริยสาธกานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ ปุพฺเพ วิย อุตฺตรปทโลโป ทฏฺพฺโพ. อริยานิ สจฺจานีติปีติ เอตฺถ อวิตถภาเวน อรณียตฺตา อธิคนฺตพฺพตฺตา อริยานิ, อริยสมฺา วา อวิสํวาทเก อวิตเถ นิรุฬฺหา ทฏฺพฺพา.
๕๓๒. พาธนลกฺขณนฺติ ¶ เอตฺถ ทุกฺขทุกฺขตนฺนิมิตฺตภาโว, อุทยวยปฏิปีฬิตภาโว วา พาธนํ. ภวาทีสุ ชาติอาทิวเสน, จกฺขุโรคาทิวเสน จ อเนกทา ทุกฺขสฺส ปวตฺตนเมว ปุคฺคลสฺส สนฺตาปนํ, ตทสฺส กิจฺจํ รโสติ สนฺตาปนรสํ. ปวตฺตินิวตฺตีสุ สํสารวิโมกฺเขสุ ปวตฺติ หุตฺวา คยฺหตีติ ปวตฺติปจฺจุปฏฺานํ. ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ปุริมภเวน ปจฺฉิมภโว ฆฏิโต สํยุตฺโต หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปภาโว. ‘‘เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตติ ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุน’’นฺติ (ธ. ป. ๓๓๘; เนตฺติ. ๓๐) เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทนํ อนุปจฺเฉทกรณํ. ภวนิสฺสรณนิวารณํ ปลิโพโธ. ตณฺหกฺขยาทิภาเวน สพฺพทุกฺขสนฺตตา สนฺติ. อจฺจุติรสนฺติ อจฺจุติสมฺปตฺติกํ อจวนกิจฺจํ วา. กิจฺจนฺติ จ จวนาภาวํ ¶ กิจฺจมิว กตฺวา ปริยาเยน วุตฺตํ, อจวนฺจสฺส สภาวาปริจฺจชนํ อวิการิตา ทฏฺพฺพา. ปฺจกฺขนฺธนิมิตฺตสฺุตาย อวิคฺคหํ หุตฺวา คยฺหตีติ อนิมิตฺตปจฺจุปฏฺานํ. อนุสยสมุจฺฉินฺทเนน สํสารจารกโต นิคฺคมนูปายภาโว นิยฺยานํ. สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธนํ กิเลสปฺปหานกรณํ. นิมิตฺตโต, ปวตฺตโต จ จิตฺตสฺส วุฏฺานํ หุตฺวา คยฺหตีติ วุฏฺานปจฺจุปฏฺานํ.
๕๓๓. อสุวณฺณาทิ สุวณฺณาทิ วิย ทิสฺสมานํ มายาติ วตฺถุสพฺภาวา ตสฺสา วิปรีตตา วุตฺตา. อุทกํ วิย ทิสฺสมานา ปน มรีจิ อุปคตานํ ตุจฺฉา. วตฺถุมตฺตมฺปิ ตสฺสา น ทิสฺสตีติ วิสํวาทิกา วุตฺตา. มรีจิมายาอตฺตวิธุโร ภาโว ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว. อริยาณสฺสาติ อริยสฺส อวิตถคฺคาหกสฺส าณสฺส, เตน ปฏิเวธาณํ วิย ปจฺจเวกฺขณาณมฺปิ คหิตํ โหติ. เตสํ โคจรภาโว ปฏิวิชฺชิตพฺพตา, อารมฺมณภาโว จ ทฏฺพฺโพ. อคฺคิลกฺขณํ อุณฺหตฺตํ. ตฺหิ กตฺถจิ กฏฺาทิอุปาทานเภเท วิสํวาทกํ, วิปรีตํ, อภูตํ วากทาจิปิ น โหติ. ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติ (อ. นิ. ๓.๓๙; ๕.๕๗) เอวํ วุตฺตา ชาติอาทิกา โลกปกติ. เอกจฺจานํ ติรจฺฉานานํ ติริยํ ทีฆตา, มนุสฺสาทีนํ อุทฺธํ ทีฆตา, วุทฺธินิฏฺํ ปตฺตานํ ปุน อวฑฺฒนนฺติ เอวมาทิกา จ โลกปกตีติ วทนฺติ. ตจฺฉาวิปรีตภูตภาเวสุ ปจฺฉิโม ตถตา. ปโม อวิตถตา, มชฺฌิโม อนฺตตาติ อยเมเตสํ วิเสโส,
ทุกฺขา ¶ อฺํ น พาธก นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตณฺหาปิ ชาติ วิย ทุกฺขนิมิตฺตตาย พาธิกาติ? น, พาธกปฺปภวภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา. เอวมฺหิ ปวตฺติ, ปวตฺติเหตุ จ อสงฺกรโต โพธิตา โหนฺติ. อถ วา ชาติอาทีนํ วิย ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาโว, ทุกฺขทุกฺขตา จ พาธกตา, น ทุกฺขปฺปภวตาติ นตฺถิ ตณฺหาย ปภวภาเวน วิสุํ คหิตาย พาธกภาวปสงฺโค. เตนาห ‘‘ทุกฺขา อฺํ น พาธก’’นฺติ. พาธกตฺตนิยาเมนาติ ทุกฺขํ พาธกเมว, ทุกฺขเมว พาธกนฺติ เอวํ ทฺวิธาปิ พาธกตฺตาวธารเนนาติ อตฺโถ. พาธกตฺตนิยาเมนาติ หิ พาธกสฺส, พาธกตฺเต จ นิยาเมน. ยตา พาธกตฺตสฺส ทุกฺเข นิยตตา, เอวํ ทุกฺขสฺส จ พาธกตฺเต นิยตตาติ.
ตํ วินา นาฺโตติ สติปิ อวเสสกิเลสอวเสสากุสลสาสวกุสลมูลาวเสสสาสวกุสลธมฺมานํ ¶ ทุกฺขเหตุภาเว น ตณฺหาย วินา เตสํ ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ, เตหิ ปน วินาปิ ตณฺหาย ทุกฺขเหตุภาโว อตฺถิ กุสเลหิ วินา อกุสเลหิ รูปาวจราทิกุสเลหิ วินา กามาวจราทีหิ จ ตณฺหาย ทุกฺขนิพฺพตฺตกตฺตา. สนฺตภาวสฺส, สนฺตภาเว วา นิยาโม สนฺตภาวนิยาโม, เตน สนฺตภาวนิยาเมน. ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตาติ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺโฉ นิยฺยานภาโว เอตสฺส, น มิจฺฉามคฺคสฺส วิย วิปรีตตาย, น โลกิยมคฺคสฺส วิย วา อเนกนฺติกตาย อตจฺโฉติ ตจฺฉนิยฺยานภาโว, มคฺโค, ตสฺส ภาโว ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตํ, ตสฺมา ตจฺฉนิยฺยานภาวตฺตา. สพฺพตฺถ ทฺวิธาปิ นิยาเมน ตจฺฉาวิปรีตภูตภาโว วุตฺโตติ อาห ‘‘อิติ ตจฺฉาวิปลฺลาสา’’ติอาทิ.
๕๓๔. สจฺจสทฺทสฺส สมฺภวนฺตานํ อตฺถานํ อุทฺธรณํ, สมฺภวนฺเต วา อตฺเถ วตฺวา อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อุทฺธรณํ นิทฺธารณํ อตฺถุทฺวาโร. วิรติสจฺเจติ มุสาวาทวิรติยํ. น หิ อฺวิรตีสุ สจฺจสทฺโท นิรุฬฺโห. เย ปน ‘‘วิรติสจฺจํ สมาทานวิรตี’’ติ วทนฺติ, เตสมฺปิ น สมาทานมตฺตํ วิรติสจฺจํ, อถ โข สมาทานาวิสํวาทนํ. ตํ ปน ปฏิฺาสจฺจํ มุสาวาทวิรติเยว โหติ. ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒-๒๐๓, ๔๒๗; ๓.๒๗-๒๙) ปวตฺตา ทิฏฺิ ‘‘สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสนวุตฺติยา ทิฏฺิสจฺจํ. อโมสธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺถสจฺจํ. ‘‘อโมสธมฺมํ นิพฺพานํ, ตทริยา สจฺจโต วิทู’’ติ (สุ. นิ. ๗๖๓) หิ วุตฺตํ, ตสฺส ปน ตํสมฺปาปกสฺส ¶ จ มคฺคสฺส ปชานนา ปฏิเวโธ อวิวาทการณนฺติ ทฺวยมฺปิ ‘‘เอกํ หิ สจฺจํ น ทุติยมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชาน’’นฺติ อิมิสฺสา (สุ. นิ. ๘๙๐; มหานิ. ๑๑๙) คาถาย ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ.
๕๓๕. ‘‘เนตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ เอเตน ชาติอาทีนํ ทุกฺขอริยสจฺจภาเว อวิปรีตตํ ทสฺเสติ เอกนฺเตเนว พาธกภาวโต. ‘‘อฺํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ อิมินา ทุกฺขอริยสจฺจภาวสฺส ชาติอาทีสุ นิยตตํ ทสฺเสติ อนฺตฺถภาวโต. สเจปิ กถฺจิ โกจิ เอวํจิตฺโต อาคจฺเฉยฺย, ปฺาปเน ปน สหธมฺเมน าปเน อตฺตโน วาทสฺส ปติฏฺาปเน สมตฺโถ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อหเมตํ…เป… ปฺเปสฺสามีติ อาคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ชาติอาทีนํ อนฺถตา อฺสฺส จ ตตาภูตสฺส อภาโวเยเวตฺถ านาภาโว. สเจปิ โกจิ อาคจฺเฉยฺย อาคจฺฉตุ, านํ ปน นตฺถีติ อยเมตฺถ สุตฺตตฺโถ. เอส นโย ทุติยสุตฺเตปิ. ตตฺถ ปน ¶ อตฺตภาวปฏิลาเภเนว สตฺตานํ ชาติอาทีนํ ปตฺติ, สมฺมุขีภาโว จ โหตีติ สมฺปตฺตตฺตา, ปจฺจกฺขตา จ ปมตา, ยโต ตํ ภควตา ปมํ เทสิตํ, ตนฺนิมิตฺตตา ทุติยตา, ตทุปสมตา ตติยตา, ตํสมฺปาปกตา จตุตฺถตาติ ทฏฺพฺพา.
‘‘เอตปรมโต’’ติ เอเตน จตูหิ อริยสจฺเจหิ ปวตฺติอาทีนํ อนวเสสปริยาทานมาห. นิพฺพุติกาเมน ปริชานนาทีหิ อฺํ กิฺจิ กิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺติ, ธมฺมาณกิจฺจํ วา อิโต อฺํ นตฺถิ, ปริฺเยฺยาทีนิ จ เอตปรมาเนวาติ จตฺตาริเยว วุตฺตานิ. ตณฺหาย อาทีนวทสฺสาวีนํ วเสน ตณฺหาวตฺถุอาทีนํ เอตปรมตายาติ วุตฺตํ. ตถา อาลเย ปฺจกามคุณสงฺขาเต, สกลวตฺถุกามสงฺขาเต, ภวตฺตยสงฺขาเต วา ทุกฺเข โทสทสฺสาวีนํ วเสน อาลยาทีนํ เอเตปรมตายาติ วุตฺตํ.
๕๓๖. ‘‘โอฬาริกตฺตา’’ติ อิทํ ชาติอาทีนํ ทุกฺขภาวสฺส ปจุรชนปากฏตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อริเยน าเณน ปฏิวิชฺฌิตพฺพาการํ. ตนฺติ ทุกฺขํ. อกตนฺติ อนิพฺพตฺติตํ, อนิปฺผาทิตการณนฺติ อธิปฺปาโย. การเณ หิ สิทฺเธ ผลํ สิทฺธเมว โหติ. ‘‘เนว อกตํ อาคจฺฉตี’’ติ จ อิมินา อเหตุวาทํ ¶ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต’’ติ เอเตน ปชาปติปุริสปกติกาลาทิวาเท ปฏิกฺขิปติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘สเหตุเกน ทุกฺเขนา’’ติ เอเตน ทุกฺขทสฺสเนน ชนิตสฺส สํเวคสฺส สํวฑฺฒนมาห. ทุกฺขสฺส หิ สเหตุกภาวสวเสน พลวสํเวโค ชายติ ยาวายํ เหตุ, ตาว อิทํ ทุกฺขํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตตีติ. อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธนฺติ สํเวคชาตสฺส อสฺสาสํ ชเนตุํ นิโรธสจฺจมาห. นิพฺพินฺนสํสารทุกฺขสฺส หิ นิโรธกถา วุจฺจมานา อติวิย อติวิย อสฺสาสํ สฺชเนติ.
๕๓๗. เย เต ชาติอาทโย ธมฺมา ภควตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ปเนตฺถ พฺยาธิ น คหิโตติ? อเนกนฺตภาวโต. ตถา หิ โส กทาจิ, เกสฺจิ จ นตฺถิ. ยถาห ‘‘ตโย โรคา ปุเร อาสุํ, อิจฺฉา อนสนํ ชรา’’ติ (สุ. นิ. ๓๑๓). พากุลตฺเตราทีนํ โส นาโหสิเยว, ทุกฺขคฺคหเณน วา พฺยาธิ เอตฺถ หิโตวาติ ทฏฺพฺพํ. ปรมตฺถโต หิ ธาตุกฺโขภปจฺจยํ กายิกํ ทุกฺขํ พฺยาธีติ. อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ เอกํ โกฏฺาสํ กตฺวา ‘‘ทฺวาทส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. กามตณฺหาภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ ¶ อฺเ อนฺโตคธเภเท อนามสิตฺวา เอกรูเปน คหิตาปิ ตณฺหา สสฺสตทิฏฺิสหคตา, อุจฺเฉททิฏฺิสหคตา, ทิฏฺิวิรหิตา เกวลํ กามสฺสาทภูตา จาติ ติธาว ภินฺทิตฺวา วุตฺตา. ‘‘อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ มคฺคสจฺจภาเวน เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตาปิ สภาวโต ภินฺนา เอว เต ธมฺมาติ อาห ‘‘อฏฺ ธมฺมา’’ติ.
สจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา
ชาตินิทฺเทสวณฺณนา
ภเวติ อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ธมฺมปฺปพนฺโธ ภโว, ตสฺมึ ภเว. โส หิ ชายติ เอตฺถ โยนิคติอาทิวิภาโคติ ชาตีติ วุจฺจติ, ชายนฺติ เอตฺถ สตฺตา สมานนฺวยาติ ชาติ, นิกาโย. สงฺขตลกฺขเณติ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปาเท. โส หิ ชนนฏฺเน ชาติ. ปฏิสนฺธิยนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตกฺขเณ ¶ . สมฺปาติชาโตติ เอตฺถ ชาติสทฺเทน ลพฺภมานํ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนสงฺขาตํ ชายนตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปสูติย’’นฺติ, อภิชาติยนฺติ อตฺโถ. ชายติ เอตาย ขตฺติยาทิสมฺาติ ชาติ, กุลํ.
๕๓๘. สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา, ชลาพุชา จ. อิตเรสนฺติ สํเสทชานํ, โอปปาติกานฺจ. อยมฺปิ จาติ ‘‘ปฏิสนฺธิขนฺเธสฺเววา’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตกถาปิ, ปเคว ‘‘ปฏิสนฺธิโต ปฏฺายา’’ติ วุตฺตกถายํ. เตนาห ‘‘เตสํ เตสํ ปมปาตุภาโว ชาตี’’ติ.
อุมฺมุชฺชนวเสน คยฺหตีติ อุมฺมุชฺชนปจฺจุปฏฺานํ. วกฺขมานวิภาคํ ทุกฺขวิจิตฺตตํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฏฺานา.
๕๓๙. ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ วทโต โจทกสฺสายมธิปฺปาโย – เอกนฺตทุกฺเข นิรเย ตาว ชาติทุกฺขา โหตุ, อฺาสุปิ วา ทุคฺคตีสุ ปาปกมฺมสมุฏฺานโต สุขสํวตฺตนิยกมฺมสมุฏฺานาสุ ¶ ปน สุคตีสุ กถนฺติ. อิตโร ‘‘นายํ ชาติ สภาวทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ วุตฺตา, น หิ กาจิ ปฏิสนฺธิ ทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตา อตฺถิ, อถ โข ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาวโต’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต’’ติอาทิมาห. อทุกฺขสภาวมฺปิ ปริยายโต ทุกฺขนฺติ วุจฺจตีติ ทุกฺขสภาวํ ทุกฺขสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ ยถา รูปรูปนฺติ.
ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโตติ ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต นาโหสี’’ติ เจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต.
‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕, ๔๕, ๗๖, ๗๗, ๘๕; ๒.๔.๑, ๔) วจนโต เตภูมกา สงฺขารา สงฺขารทุกฺขํ, ตตฺถ การณมาห ‘‘อุทยพฺพยปฺปฏิปาฬิตตฺตา’’ติ. ยฺหิ อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตํ, ตํ ทุกฺขมนตาย ทุกฺขนฺติ, วิปสฺสนาจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา เตภูมกคฺคหณํ.
ทุกฺขทุกฺขนฺติ ทุกฺขโทมสฺสุปายาเส วทติ. ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา (วิภ. ๑๙๐) ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ.
ภควตาปีติ ¶ อนาวรณาณวตา อจฺจริยาปริเมยฺยเทสนาโกสลฺลวตา ภควตาปิ. อุปมาวเสนติ องฺคารกาสูปมาทิอุปมาวเสน.
๕๔๐. ปุณฺฑรีกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน น มณิกนกรชตปวาฬาทิรตนสนฺนิจฺจเย, นาปิ อณฺฑชเมณฺฑชวายชาติเก สุภมนฺุสยนตเล, นาปิ รตนมยกุฏฺฏิมมโนหเร ปาสาทตเล, นาปิ สิตฺตสมฺมฏฺกุสุโมปหารวติ ปาสาทูปจาเร, นาปิ มุตฺตาชาลสทิสวาลิกาวิกิณฺเณ วิวิฏงฺคเณ, นาปิ หริตกมฺพลสทิสมุทุสทฺทลสโมตเล ภูมิภาเคติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ปรมสมฺพาเธติ อติวิย สมฺพาเธ. ติพฺพนฺธกาเรติ พหลนฺธกาเร. ปิตฺตเสมฺหปุพฺพรุหิรคูโถทริยาทิ นานากุณปสมฺพาเธ. มาตา ยทิ วีสติวสฺสา, อถ ตึส, จตฺตาลีสาทิวสฺสา, ตตฺตกํ กาลํ อโธตวจฺจกูปสทิสตาย อธิมตฺตเชคุจฺเฉ. ปูติมจฺฉา ทิ สพฺพํ น สทิสูปมฺมํ ตสฺส วาตาทิวเสน เอกจฺจทุคฺคนฺธาปคมสพฺภาวโต. ทส มาเสติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ตโต ภิยฺโยปิ เอกจฺจานํ ตตฺถาวฏฺานสมฺภวโต ¶ . อตฺตโน อโธมุขํ ปิตสงฺกุจิตหตฺถทฺวยสฺส อุกฺกุฏิกสฺเสว นิสีทโต สมิชฺชนปฺปสารณาทิรหิโต.
อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ. ปริโต สมนฺตโต กฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ. เหฏฺา ธุนนํ โอธูนนํ. นิธาย นิธาย ธูนนํ นิทฺธูนนํ. อากฑฺฒนาทิสทิสฺเจตฺถ ‘‘อากฑฺฒนาที’’ติ วุตฺตํ. ตรุณวณสทิสํ อติวิย สุขุมาลํ คพฺภคตํ สรีรํ สีตาทิอปฺปกมฺปิ น สหตีติ สีตนรกูปปนฺนตาทิ นิทสฺสิตํ. ตฺหิ ตสฺส อติวิย สีตํ, อติวิย อุณฺหฺจ หุตฺวา อุปติฏฺติ. สรีรํ วาสิยาทีหิ ตจฺเฉตฺวา ขาราวเสจนกรณํ ขาราปฏิจฺฉกํ. ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺาเนติ คพฺภาสยสฺิตํ ตติยํ อาวฏฺฏํ สนฺธายาห.
ปริวตฺเตตฺวาติ อุทฺธํปาทอโธสีสภาเวน ปริวตฺเตตฺวา. อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ, เยน มรณทุกฺเขน จ อฏฺฏิตา เวทนาปฺปตฺตา สตฺตา กติปยมาสมตฺตาติกฺกนฺตมฺปิ ปวตฺตึ วิสฺสรนฺติ, มหนฺธการํ มหาวิทุคฺคํ ปกฺขนฺธา วิย โหนฺติ.
วเธนฺตสฺสาติ ¶ โสจนปริเทวนสีสปฏิหนนาทินา พาเธนฺตสฺส. ขุปฺปิปาสา หิ อาตปาวฏฺานาทินา จ อาตาปนํ. ปฺจคฺคิตาปนาทินา ปริตาปนํ.
อิมสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตวิธสฺส. สพฺพสฺสาปีติ คพฺภกาลาทีสุ ตาปนมทฺทนาทินิรยคฺคิทาหาทิสฺชนิตสฺส สกลสฺสาปิ. วตฺถุเมว โหติ ตทภาเว อภาวโต. เตเนวาห ‘‘ชาเยถ โน เจ’’ติอาทิ.
๕๔๑. วิจิตฺตนฺติ วิวิธํ, อจฺฉริยํ วา.
อิติ ชาตินิทฺเทสวณฺณนา.
ชรานิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๒. สงฺขาตลกฺขณนฺติ ¶ ‘‘ิตสฺส อฺถตฺต’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๓๘; อ. นิ. ๓.๔๗; กถา. ๒๑๔) วุตฺตํ ขณิกชรํ สนฺธายาห. ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโตติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจวลิตฺตจตาทินา สมฺโต. สาติ ขนฺธปุราณภาวสฺิตา ปากฏชรา. ขนฺธปริปาโก เอกภวปริยาปนฺนานํ ขนฺธานํ ปุราณภาโว.
อิติ ชรานิทฺเทสวณฺณนา.
มรณนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๓. สงฺขตลกฺขณนฺติ สงฺขารานํ วยสฺิตํ ขณิกมรณมาห. ยํ สนฺธายาติ ยํ ขณิกมรณํ สนฺธาย, ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. ๗๑) เอตฺถ ‘‘มรณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเจทสฺิตํ ปากฏมรณํ. ‘‘จวน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพตาย จุติลกฺขณํ. วิโยครสนฺติ ยถาธิคเตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วิโยชนรสํ. ยถูปปนฺนาย คติยา วิปฺปวาสวเสน คยฺหตีติ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺานํ.
ปาปสฺสาติ ปาปโยเคน ปาปสฺส, อุปจิตปาปกมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ปาปกมฺมาทินิมิตฺตนฺติ ปาปกมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตสงฺขาตํ มรณกาเล อุปฏฺิตํ ¶ อกุสลวิปาการมฺมณํ. ตมฺหิ ปสฺสนฺตสฺเสว กสฺสจิ อนุภวนฺตสฺส วิย มหาทุกฺขํ โหติ. ภทฺทสฺสาติ ภทฺทกมฺมสฺส, กตกุสลสฺสาติ อตฺโถ. ตสฺส ปน กามํ อิฏฺเมว อารมฺมณํ อุปฏฺาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อารมฺมณํ อุปฏฺาติ, ปิยวิปฺปโยควตฺถุกํ ปน มหนฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘อสหนฺตสฺส วิโยคํ ปิยวตฺถุก’’นฺติ. อวิเสสโตติ ปาปสฺส, ภทฺทสฺส จ สามฺโต. ‘‘อวิเสสโต’’ติ วตฺวาปิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ ตํ อิทํ ทุกฺขํ ปริมทฺทิตสงฺขารานํ เอกจฺจานํ ขีณาสวานมฺปิ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ. วิตุชฺชมานมมฺมานนฺติ สนฺธิพนฺธนาวจฺเฉทกวายุนา วิชฺฌิยมานมมฺมฏฺานานํ.
อิติ มรณนิทฺเทสวณฺณนา.
โสกนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๔. โสติ ¶ โสโก. อตฺถโต โทมนสฺสเมว โหติ เจตสิกนฺตราภาวโต. โทมนสฺสวิเสโส ปน โหติ วิสยวิเสเส ปวตฺติอาการวิเสสสพฺภาวโตติ ตํ วิเสสํ ลกฺขณาทิโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺโต นิชฺฌานํ จิตฺตสนฺตาโป. ปริชฺฌาปนํ ราคโทสปริฬาหวิสิฏฺํ ทหนํ. กตากตกุสลากุสลวิสยํ วิปฺปฏิสารากาเรน ปวตฺตํ อนุโสจนํ กุกฺกุจฺจํ, าติพฺยสนาทิวิสยํ เกวลํ จิตฺตสนฺถาปภูตํ อนุโสจนํ โสโกติ อนุโสจนปจฺจุปฏฺานตฺเตปิ อยเมเตสํ วิเสโส.
วิสปีตํ สลฺลํ วิสสลฺลํ. โสกวเสน อติสาราทิ พฺยาธิปิ โหติ, โสกพหุลสฺส สรีรํ น จิรสฺเสว ชีรติ, พลวโสกาภิภูโต มรณมฺปิ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิชรามรณเภทน’’นฺติ.
อิติ โสกนิทฺเทสวณฺณนา.
ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๕. วจีปลาโปติ วาจาวิปฺปลาโป, โส อตฺถโต สทฺโท เอว. ภิยฺโยติ โสกทุกฺขโต อุปริ. โสกสมุฏฺาโน หิ ปริเทโว.
อิติ ปริเทวนิทฺเทสวณฺณนา.
ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๖. ชาติอาทีนมฺปิ ¶ ยถารหํ ทุกฺขวตฺถุทุกฺขทุกฺขตาหิ สติปิ ทุกฺขภาเว กายสฺส ปีฬนวเสน อิทํ สวิเสสํ ทุกฺขมนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติ.
อิติ ทุกฺขนิทฺเทสวณฺณนา.
โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๗. มโนวิฆาตรสนฺติ ¶ พฺยาปาทสมฺปโยควเสน มนโส วิหฺนกิจฺจํ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตาติ เจตสิกทุกฺขสมงฺคิโน. อาวฏฺฏนฺตีติ อามุขํ วฏฺฏนฺติ, ยํทิสาภิมุขํ ปติตา, ตํทิสาภิมุขา เอว วฏฺฏนฺติ. วิวฏฺฏนฺตีติ วิปริวตฺตนวเสน วฏฺฏนฺติ. อุทฺธํปาทํ ปปตนฺตีติ อุทฺธํมุขปาทา หุตฺวา ปตนฺติ. สตฺถํ อาหรนฺตีติ อตฺตโน สรีรสฺส วิชฺฌนเภทนวเสน สตฺถํ อุปเนนฺติ.
อิติ โทมนสฺสนิทฺเทสวณฺณนา.
อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๘. โทโสเยวาติ กายจิตฺตานํ อายาสนวเสน โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถ, ยโต ภุโส อายาโสติ อุปายาโสติ วุจฺจติ ยถา ภุสมาทานํ อุปาทานนฺติ. เอโก ธมฺโมติ จุทฺทสหิ อกุสลเจตสิเกหิ อฺโ เอโก เจตสิกธมฺโม, ยํ ‘‘วิสาโท’’ติ จ วทนฺติ. นิตฺถุนนวเสน สมฺปชฺชนโต นิตฺถุนนรโส, กาเย วา นิตฺถุนนกรณกิจฺโจ. ‘‘สงฺขารทุกฺขภาวโต’’ติ วตฺวา โส ปเนตฺถ สาติสโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตปริทหนโต, กายวิสาทนโต จา’’ติ อาห.
เอเต จ โสกปริเทวุปายาสา วิฺตฺติยา วินา, สห จ ยถาปจฺจยํ โทมนสฺสจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอาการวิเสโสติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาโก วิยาติ รชนาทิโน ปจิตพฺพวตฺถุโน ปาโก วิย.
อิติ อุปายาสนิทฺเทสวณฺณนา.
อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา
๕๔๙. สโมธานํ ¶ ¶ สมาคโม. กายิกทุกฺขจิตฺตวิฆาตาทิอนตฺถานํ อตฺถิภาวสฺส ปจฺจุปฏฺาโน อนตฺถภาวปจฺจุปฏฺาโน.
เตสํ อปฺปิยานํ กายิกวาจสิกปโยคสงฺขาโต อุปกฺกโม ตทุปกฺกโม, ตโต สมฺภูโต ตทุปกฺกมสมฺภูโต.
อิติ อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา.
ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๐. อุปทฺทวภาเวน ปจฺจุปติฏฺตีติ พฺยสนปจฺจุปฏฺาโน.
อิติ ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทสวณฺณนา.
อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๑. อิจฺฉิตาลาโภ นาม ยสฺส กสฺสจิ อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน อลาโภ. ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภตี’’ติ หิ วุตฺตํ. มตฺถกปฺปตฺตํ ปน อิจฺฉิตาลาภํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ชาติธมฺมานํ สตฺตาน’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ ตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อโห วตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิจฺฉาวาติ เอตฺถ อิจฺฉาสหิโต อลาโภวาติ จ วทนฺติ. ตปฺปริเยสนรสาติ เตสํ อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ ปริเยสนรสา. อปฺปตฺติ อลาโภ.
อิติ อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทสวณฺณนา.
ปฺจุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
๕๕๒. ยํ ¶ วุตฺตมิธาติ อิธ สจฺจนิทฺเทเส ยํ สรูปโต วุตฺตํ. อวุตฺตนฺติ อฺตฺถ ทุกฺขกฺขนฺธพาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ วุตฺตมฺปิ อิธ สรูปโต อวุตฺตํ. ตฺจ สพฺพํ อิเม อุปาทานกฺขนฺเธ วินา น ลพฺภตีติ ตตฺถ ขนฺธสนฺนิสฺสยเมว ทุกฺขํ ขนฺเธ วิพาธตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทนมิว ปาวโก’’ติ วุตฺตํ. ยถา ¶ วา ลกฺขํ ปหรณปหารสฺส วตฺถุ, เอวํ ขนฺธา สํสารทุกฺขสฺส. ยถา จ โครูปํ ฑํสมกสาทิวิพาธาย, ยถา จ เขตฺตํ นิปฺผนฺนสสฺสลายนสฺส, คาโม จ คามฆาตกวิพาธาย, เอวํ ขนฺธา ชาติอาทิทุกฺขสฺส วตฺถูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ลกฺขมิวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยภุยฺเยน โลเก วิพาธกา วิพาเธตพฺพาธีนา น โหนฺติ, อิเม ปน วิพาเธตพฺพาธีนา เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ติณลตาทีนี’’ติ วุตฺตํ. กามํ อนาทิมติ สํสาเร อาทิ นาม กสฺสจิ นตฺถิ, เอกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปน ขนฺธสนฺตานสฺส วเสน วุตฺตํ ‘‘อาทิทุกฺขํ ชาตี’’ติ. เตเนวาห ‘‘ปริโยสานทุกฺขํ มรณ’’นฺติ. น เหตฺถ สมุจฺเฉทมรณเมว อธิปฺเปตํ. มรณสฺส อนฺติเก อาสนฺเน ชาตํ ทุกฺขํ มารณนฺติกทุกฺขํ. ปริทยฺหนํ จิตฺตสนฺตาโป. ลาลปฺปนํ อติวิย วิปฺปลาโป. อนุตฺถุนนํ อนฺโต นิชฺฌายนํ. เอกเมกนฺติ ชาติอาทีนํ อนฺตรเภทภินฺนานํ, ชาติอาทีนเมว วา อุปาทานกฺขนฺธปฺจกานํ วา เอกเมกํ. สงฺขิปิตฺวาติ สมาเสตฺวา, สามฺนิทฺเทเสน วา สงฺเขปํ กตฺวา.
อิติ ทุกฺขนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๕๓. ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ยถา วา อปูปภกฺขนสีโล อาปูปิโก, เอวํ ปุนพฺภวกรณสีลา, ปุนพฺภวํ วา ผลํ อรหติ, โส วา เอติสฺสา ปโยชนนฺติ โปโนภวิกา. นนฺทนโต, รฺชนโต จ นนฺทีราคภาวํ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ อปจฺจกฺขาย วุตฺติยา นนฺทีราคสหคตา. ตาย จ สตฺตา ตตฺถ ตตฺถ ภวาทิเก กิมิกีฏปฏงฺคาทิอตฺตภาเวปิ นนฺทนฺติ, รูปาภินนฺทนาทิภูตาย รฺชนฺติ จาติ ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. เตนาห ‘‘นนฺทีราเคน สหคตา’’ติอาทิ. ตพฺภาวตฺโถ หิ เอส สหคตสทฺโท. กามภววิภวเภทวเสน ¶ ปวตฺติยา กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา จ เวทิตพฺพา. กามตณฺหาทิเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ ตณฺหาภาเวเนว เอกภาวคฺคหเณน เอกตฺตํ อุปเนตฺวา กสฺสจิปิ สตฺตสฺส เกนจิ สทิสตาภาวโต ตํตํวิจิตฺตภาวชนกกมฺมนิปฺผาทเนน ¶ อติวิจิตฺตสภาวา สกลสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ.
กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหาว สมุทยสจฺจํ วุตฺตาติ? วิเสสเหตุภาวโต. อวิชฺชา หิ ภเวสุ อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทนฺตี, ทิฏฺิอาทิอุปาทานฺจ ตตฺถ ตตฺถ อภินิวิสมานํ ตณฺหํ อภิวฑฺเฒนฺตี โทสาทโยปิ กมฺมสฺส การณํ โหนฺติ, ตณฺหา ปน ตํตํภวโยนิคติวิฺาณฏฺิติสตฺตาวาสสตฺตนิกายกุลโภคิสฺสริยาทิวิจิตฺตตํ อภิปตฺเถนฺตี, กมฺมวิจิตฺตตาย อุปนิสฺสยตํ กมฺมสฺส จ สหายภาวํ อุปคจฺฉนฺตี ภวาทิวิจิตฺตตํ นิยเมติ, ตสฺมา ทุกฺขสฺส วิเสสเหตุภาวโต อฺเสุปิ อวิชฺชาอุปาทานกมฺมาทีสุ สุตฺเต (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; ๓.๓๗๔) อภิธมฺเม (วิภ. ๒๐๓) จ อวเสสกิเลสากุสลมูลาทีสุ วุตฺเตสุ ทุกฺขเหตูสุ วิชฺชมาเนสุ ตณฺหาว สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
อิติ สมุทยนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๕๔. ตสฺสาเยวาติ ยทคฺเคน ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ วุตฺตา, ตทคฺเคน ตสฺสาเยวาติ อวธารณํ. สติ หิ ปธานเหตุนิโรเธ ตทฺเหตู นิรุทฺธาเยว โหนฺตีติ พฺยาธินิมิตฺตวูปสมเนน พฺยาธิวูปสโม วิย เหตุนิโรเธน ผลนิโรโธติ อาห ‘‘สมุทยนิโรเธน ทุกฺขนิโรโธ’’ติ. น อฺถาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสติ.
อนุปทฺทเวติ ปาณกวิชฺฌนสตฺถปฺปหาราทิอุปทฺทวรหิเต. ตโต เอว ทฬฺเห ถิเร. สาขาทิเฉทเนน ฉินฺโนปิ. ตณฺหานุสเยติ กามราคภวราคานุสเย. อนูหเตติ อสมุปฆาฏิเต.
ยถา สีโห เยนตฺตนิ สโร ขิตฺโต, ตตฺเถว อตฺตโน พลํ ทสฺเสติ, น สเร, ตถา พุทฺธานํ การเณ ¶ ปฏิปตฺติ, น ผเล. ยถา ปน สารเมยฺยา เกนจิ เลฑฺฑุปฺปหาเร ทินฺเน ภุสฺสนฺตา เลฑฺฑุํ ขาทนฺติ, น ¶ ปหารทายเก อุฏฺหนฺติ, เอวํ อฺติตฺถิยา ทุกฺขํ นิโรเธตุกามา กายจฺเฉทมนุยฺุชนฺติ, น กิเลสนิโรธนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหสมานวุตฺติโน’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๕๕๕. วิรชฺชติ ปลุชฺชติ ฉิชฺชติ สมุทโย เอเตนาติ วิราโค วุจฺจติ มคฺโค. วิรชฺชนํ ปลุชฺชนํ สมุจฺฉินฺทนํ วิราโคติ ปหานํ วุจฺจติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปหานปริยาโย วิราคสทฺโท, นิโรธสทฺโท จ, ตสฺมา. อนุสยสมุคฺฆาตโต อเสโส วิราโค อเสโส นิโรโธติ สมฺพนฺธนียํ. จาคาทิปทานิปิ คเหตฺวา วทติ สพฺพาเนว เอตานีติ. ยสฺมา นิพฺพานํ วุจฺจติ, น ทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนมตฺตํ, ตสฺมา ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธาทิปทานิปิ นิพฺพานเววจนานีติ. วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ยถา วิราคาทิปทานิ นิพฺพาเน ยุชฺชนฺติ, ตํทสฺสนํ. ตตฺถ ตํ อาคมฺมาติ ตํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน ปตฺวา. ตณฺหา วิรชฺชตีติ อริยมคฺเคน อจฺจนฺตวิราควเสน ตณฺหา วิรชฺชียติ. นิรุชฺฌตีติ นิโรธียติ, เตน วิราคนิโรธสทฺทานํ อธิกรณสาธนตมาห. ตเทวาติ นิพฺพานเมว. จาคาทโย โหนฺตีติ จาคาทิเหตุํ ผลโวหาเรน วทติ. ‘‘กามคุณาลเยสู’’ติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ‘‘กามคุณาลยาทีสู’’ติ ปน ปาโ.
๕๕๖. ตยิทนฺติอาทิ น โปราณปาโ, สจฺจตฺถทีปเน ปน วุตฺตนิยาเมน ตโต อาเนตฺวา ปจฺฉา ปิตํ. ตถา หิ ปุพฺเพ วุตฺตานิปิ ลกฺขณาทีนิ ปุนปิ วุตฺตานิ. สํสารทุกฺขโต นิพฺพินฺนมานสสฺส อสฺสาสํ กโรนฺโต วิย โหตีติ อสฺสาสกรณรสํ. ราคาทิสพฺพปปฺจวูปสมนิมิตฺตตาย นิปฺปปฺจตํ ปจฺจุปฏฺเปตีติ นิปฺปปฺจปจฺจุปฏฺานํ.
๕๕๗. นตฺเถว นิพฺพานนฺติ ยทิ สามฺโต ปฏิฺา, อตฺตนา อธิปฺเปตนิพฺพานสฺสปิ อภาโว อาปชฺชติ, ตถา สติ ปฏิฺาวิโรโธ. อถ ปราภิมตํ นิพฺพานํ ปติ, เอวํ สติ ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตุ. อนุปลพฺภนียโตติ กึ ปจฺจกฺขโต, อุทาหุ อนุมานโต? ปุริมสฺมึ ปกฺเข จกฺขาทีหิ อเนกนฺติกตา, ทุติยสฺมึ ปรํ ปติ อสิทฺโธ เหตุ. เตนาห ‘‘น, อุปาเยน อุปลพฺภนียโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา เจโตปริยาณลาภิโน เอว อริยา ปเรสํ โลกุตฺตรจิตฺตํ ชานนฺติ, ตตฺถาปิ จ อรหา เอว สพฺเพสํ, น สพฺเพ, เอวํ นิพฺพานมฺปิ ¶ ¶ สีลสมาธิปฺาสงฺขาตสมฺมาปฏิปตฺติภูเตน อุปาเยน อุปลพฺภตีติ อตฺถวจนํ เจตํ ทฏฺพฺพํ, น ปโยควจนํ. ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.
๕๕๘. นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ, อริเยหิ อุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโย. สํสารโต สํวิคฺคมานสา สมฺมาปฏิปตฺติยา นิพฺพานํ อธิคจฺฉนฺตีติ สพฺพสมยสิทฺโธยํ นโย. ตตฺถ สาสนิกเมว นิสฺสาย วทติ ‘‘ปฏิปตฺติยา วฺจุภาวาปชฺชนโต’’ติ. เตนาห ‘‘อสติ หี’’ติอาทิ. สมฺมาทิฏฺิปุเรชวายาติ สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมาย. ปุพฺพงฺคมตา จสฺสา ปธานภาวโต. ตถา หิ สา ปมํ เทสนารุฬฺหา, น สพฺพปมํ อุปฺปชฺชนโต. น จายํ สมฺมาปฏิปตฺติ วฺฌา, นิพฺพานปาปนโต นิพฺพานสฺส สมฺปาปกโต. ตว มเตน ปน นิพฺพานสฺเสว อภาวโต วฺฌภาโว อาปชฺชตีติ โยชนา. อภาวปาปกตฺตาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา กิเลสสมุจฺฉินฺทนมุเขน ขนฺธานํ อภาวสมฺปาปกภาวโต, น วฺฌภาวาปตฺตีติ เจ วเทยฺยาสีติ อตฺโถ. น อิติ ปฏิกฺเขเป. ยํ ตยา ‘‘อภาวปาปกตฺตา’’ติ วทนฺเตน ขนฺธาภาโว นิพฺพานนฺติ ปฏิฺาตํ, ตํ น. กสฺมา? อตีตานาคตาภาเวปิ นิพฺพานปฺปตฺติยา อภาวโต. อตีตานาคตา หิ ขนฺธา น สนฺตีติ ตสฺมึ อภาเว นิพฺพานํ อธิคตํ นาม สิยา, โส ปน นตฺถีติ. น เกวลํ อตีตานาคตานเมว, อถ โข วตฺตมานานมฺปีติ ติยทฺธคตานํ สพฺเพสํ ขนฺธานํ อภาโว นิพฺพานํ. น หิ ตํ เอกเทสาภาโว ภวิตุํ ยุตฺตนฺติ วตฺตมานา เจ, น น สนฺติ, น สนฺติ เจ, น วตฺตมานาติ ‘‘วตฺตมานา, น สนฺติ จา’’ติ วิปฺปฏิสิทฺธเมตนฺติ อาห ‘‘น, เตสํ…เป… ปชฺชนโต’’ติ.
กิฺจ ภิยฺโย – ยทิ วตฺตมานาภาโว นิพฺพานํ, ยทา อริยมคฺโค วตฺตติ, ตทา ตสฺส นิสฺสยภูตา ขนฺธา วตฺตมานาติ กตฺวา ตทา นิพฺพานสฺส อภาโว สิยา. ตถา จ สติ มคฺคกฺขเณปิ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย อภาโว อาปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตมาน…เป… โทสโต’’ติ อาห. น มยํ สพฺเพสํเยว อวตฺตมานตาย นิพฺพานํ วทาม. กิฺจรหีติ, ตทา มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา, ตสฺมา น โทโส ยถาวุตฺตโทสาภาโวติ? ยทิ กิเลสานํ อวตฺตมานตาสงฺขาโต อภาโว นิพฺพานํ, เอวํ สติ อริยมคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ ¶ มคฺคกฺขณโต ปุพฺเพปิ ตทภาวสิทฺธิโต. เตนาห ‘‘อริยมคฺคสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺมา อการณเมตนฺติ ยสฺมา น นิพฺพานสฺส อนุปลพฺภนียตา, อภาวมตฺตตา, ปฏิปตฺติยา วฺฌภาโว, อตีตานาคตาภาเว นิพฺพานาธิคโม จ อาปชฺชติ, วตฺตมานานํ อภาโวปิ น สมฺภวติ ¶ , ปเคว กิเลสานํ อวตฺตมานตา, อริยมคฺคสฺส จ นิรตฺถกภาวาปตฺติ, ตสฺมา นิพฺพานสฺส อภาวสาธนตฺถํ ยทิทํ ‘‘อนุปลพฺภนียโต, อภาวปาปกตฺตา, ตทา กิเลสานํ อวตฺตมานตฺตา’’ติ จ การณํ วุตฺตํ, อการณเมตํ, อยุตฺติเรสาติ อตฺโถ.
๕๕๙. อาทิวจนโตติ อาทิ-สทฺเทน อวสิฏฺํ ชมฺพุขาทกสุตฺตปเทสํ (สํ. นิ. ๔.๓๑๔ อาทโย), อฺมฺปิ อสงฺขตาย ธาตุยา นิทฺเทสปาฬึ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ, อาวุโส สาริปุตฺต, วุจฺจติ, กตมํ นุ โข, อาวุโส, นิพฺพานนฺติ? โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย, อิทํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ ชมฺพุขาทกสุตฺเต (สํ. นิ. ๔.๓๑๔ อาทโย), ‘‘ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ (วิภ. ๑๘๔) อายตนวิภงฺเค วุตฺตํ. ตตฺรายมตฺโถ – นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุ อสงฺขตสภาโว ธมฺโม. ยสฺมา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺติ, ตสฺมา ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโยติ จ วุจฺจตีติ. อาคมฺมาติ จ สพฺพสงฺขาเรหิ นิพฺพินฺนสฺส วิสงฺขารนินฺนสฺส โคตฺรภุนา วิวฏฺฏิตมานสสฺส มคฺเคน สจฺฉิกรเณนาติ อตฺโถ. สจฺฉิกิริยมานฺหิ ตํ อธิคนฺตฺวา อารมฺมณปจฺจยภูตฺจ ปฏิจฺจ อธิปติปจฺจยภูเต จ ตสฺมึ ปรมสฺสาสภาเวน วินิมุตฺตสงฺขารสฺส ปรมคติภาเวน จ ปติฏฺานภูเต ปติฏฺาย ขยสงฺขาโต มคฺโค ราคาทโย เขเปตีติ ตํสจฺฉิกรณาภาเว ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตินิโรธคมนาภาวา ตํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ วุจฺจนฺติ. เอกํเสน เจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อิตรถา ยถารุตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน พหู โทสา อาปชฺชนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตสฺสาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ อคฺคผลปมุขา จตฺตาโร ขนฺธาติ น ตสฺส ราคาทิขยมตฺตตา ยุตฺตา. ตมฺปิ หิ…เป… นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ ยถา ราคาทีนํ ขีณนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตฺตา. เอวํ นิพฺพานํ อาคมฺม ราคาทโย ขียนฺตีติ นิพฺพานํ ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺนฺติ ¶ อิมสฺสาปิ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตา เวทิตพฺพา. นิพฺพานสฺส ราคาทิกฺขยมตฺตตาย พหูโทสา อาปชฺชนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจ ภิยฺโย’’ติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ อิตฺตรกาลาทิปฺปตฺติโทสโตติ ราคาทีนํ ขยมตฺตตาย ปริตฺตกาลตา, สงฺขตลกฺขณตา, ปโยเคน วินา สรเสเนว อธิคนฺธพฺพตา, ราคาทีหิ อปริมุตฺตตา, อาทิตฺตตา, ทุกฺขตา, อนุปสนฺตตา, พหุภาโว, โอฬาริกตา, โคตฺรภุมคฺคานํ อนารมฺมณตาติ เอวมาทิโทสาปชฺชนโต ¶ . ราคสฺเสว ขโย ราคกฺขโย, น โทสาทีนํ. ตถา โทสกฺขยาทโยปีติ อฺโ ราคกฺขโย, อฺโ โทสกฺขโย, อฺโ โมหกฺขโยติ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ขยภูตานิ ตีณิ นิพฺพานานิ, จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขเย จตฺตาริ, ปฺจนฺนํ นีวรณานํ ขเย ปฺจ, ฉนฺนํ ตณฺหากายานํ ขเย ฉ, สตฺตนฺนํ อนุสยานํ ขเย สตฺต, อฏฺนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ขเย อฏฺ, นวนฺนํ ตณฺหามูลกานํ ขเย นว, ทสนฺนํ สํโยชนานํ ขเย ทส, ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสสฺส ขเย ปาฏิเยกฺกํ นิพฺพานนฺติ พหูนิ นิพฺพานานิ โหนฺติ. ราคาทิกฺขโย นาม อนฺธพาลานมฺปิ ปากโฏ, อนฺตมโส ทีปิมิคมกฺกฏาทีนมฺปิ สุวิฺเยฺโยติ โอฬาริกํ นิพฺพานํ โหติ. โคตฺรภุกฺขเณ กิเลสกฺขยสฺส อภาวโต, มคฺคกฺขเณ จ อขีณตฺตา, อารมฺมณกรณสฺส จ อสมฺภโว เอว. ตสฺส นิพฺพานภาวโตติ สพฺพปริโยสานสฺส ราคาทิกฺขยสฺส นิพฺพานภาวโต. ยโต ขยโต ปฏฺาย ราคาทีนํ ปวตฺติ น โหติ, โส ‘‘อยํ นามา’’ติ นิยเมตพฺโพ มคฺคผลาณานํ อารมฺมณภูโต นตฺถีติ อาห ‘‘น ตาทิสสฺส ขยสฺส อภาวโต’’ติ.
กิฺจ ภิยฺโย – โย ปจฺฉิมภวโต ตติยตฺตภาเวเยว ราคาทีสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฌานภาวนาย เต วิกฺขมฺเภตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ อุปปนฺโน, ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา อิธาคโตปิ กาเมสุ วีตราโคว หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, โย จ ปมวเย เอว ราคาทิโต นิพฺพินฺโน เต จ ฌาเนน วิกฺขมฺเภตฺวา ปจฺฉิมวเย อรหตฺตํ ปตฺโต, เตสํ ราคาทีนํ วิกฺขมฺภนโต ปฏฺาย อนุปฺปชฺชนโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติเยว นิโรโธ. เต นิพฺพานปฺปตฺตา นาม สิยุํ, น จ โหนฺติ, ตสฺมา น ตาทิสสฺส ขยสฺส นิพฺพานภาโว. ตสฺสาปิ อิตฺตรกาลตาทิโทสสมาโยโค เอวาติ อาห ‘‘ภาเวปิจา’’ติอาทิ ¶ .
ยทิ ‘‘ขโย’’ติ วจนโต ยโต ขยโต ปฏฺาย ราคาทีนํ อปฺปวตฺติ, ตํ ขยมตฺตํ นิพฺพานํ มฺสิ, เอวํ สติ ‘‘ขเย าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒; ๑๓๘๒) ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตตฺตา ตทุปฺปตฺติโต ปฏฺาย จ ราคาทีนํ อนุปฺปตฺตีติ มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานภาวาปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยมคฺคสฺส จา’’ติอาทิมาห.
ยถา นิรุทฺธา น สนฺติ, เอวํ อนุปฺปนฺนาปีติ อภาวสามฺโต นิโรธสทิสตาย อนุปฺปตฺติ เอว นิโรโธ อนุปฺปตฺตินิโรโธ. อยฺหิ มคฺเคน เขเปตพฺพากาโร, ยทิทํ อุปฺปชฺชนารหสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนนฺติ ‘‘ขโย’’ติ จ วุจฺจตีติ. ตํ อิตรขยโต วิเสเสนฺโต ‘‘อนุปฺปตฺตินิโรธสงฺขาตสฺส ปน ขยสฺสา’’ติ อาห. อนิปฺผนฺนตา ปน ตสฺส ขยสฺส ¶ ปริยาเยน อุปนิสฺสยตฺตาติ วุตฺตํ. อนุปฺปตฺตินิโรธกฺขยกรสฺส หิ มคฺคสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํ อตฺถโต ตสฺส อุปนิสฺสโย วิยาติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. ตทุปจาเรนาติ อตฺถโต ผลภูตขยโวหาเรน. ผลูปจาเรน หิ การณํ โวหรียติ ยถา ‘‘อายุ ฆตํ, เสมฺโห คุโฬ’’ติ จ.
อสฺสาติ นิพฺพานสฺส. ‘‘อิทมฺปิ โข านํ สุทุทฺทส’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๖-๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗-๘) ปจฺจเวกฺขโต ภควโต อปฺโปสฺสุกฺกภาวาวหนโต. ‘‘ตฺหิ เต, มาคณฺฑิย, อริยํ จกฺขุํ นตฺถิ, เยน ตฺวํ อริเยน จกฺขุนา อาโรคฺยํ ชาเนยฺยาสิ, นิพฺพานํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๑๘) วจนโต อริเยน จกฺขุนา ปสฺสิตพฺพํ.
๕๖๐. ยทิ นิพฺพานํ นาม สภาวธมฺโม อตฺถิ สตฺตสนฺตานปริยาปนฺโน จ, อถ กสฺมา จตุมหาปเถ สภา วิย สพฺพสาธารณา น ลพฺภตีติ อาห ‘‘มคฺคสมงฺคินา ปตฺตพฺพโต อสาธารณ’’นฺติ. ‘‘อสุกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อุปฺปนฺน’’นฺติ เอวํ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อปฺปภวํ. มคฺคภาเวติ อริยมคฺคสฺส อตฺถิภาเว. ภาวโต วิชฺชมานโต ลทฺธพฺพโต.
อณุอาทีนนฺติ อณุปกติกาลปุริสาทีนํ. นิจฺจภาวาปตฺตีติ สสฺสตภาวสิทฺธิ. กูฏฏฺนิจฺจตา หิ อิธาธิปฺเปตา. เหตุโน อภาวาติ อุปปตฺติยา สาธนเหตุโน อภาวา. นิจฺจา เต อณุอาทโย. นิพฺพานสฺส ¶ นิจฺจตฺตาติ อเปกฺขธมฺมตฺตาติ เหตุลกฺขณานุปปตฺติ. ‘‘อณุอาทีนํ อสิทฺธตฺตา’’ติ เอเตน ‘‘นิจฺจา อณุอาทโย’’ติ ปฏิฺาย ธมฺมิอสิทฺธิ, ตโต จ นิสฺสยาสิทฺโธ เหตูติ ทสฺเสติ.
๕๖๑. ยถาวุตฺตยุตฺติสพฺภาวโตติ ‘‘อปฺปภวตฺตา’’ติ อตฺตนา วุตฺตํ เหตุํ สนฺธายาห. อปฺปภวตา จสฺส อปจฺจยตาย ทฏฺพฺพา, ตาย ตสฺส ปุริมาย โกฏิยา อภาโว. ‘‘รูปสภาวาติกฺกมโต’’ติ เอเตน ยถา รูปธมฺมานํ รุปฺปนสภาโว, ปฏิฆาตวนฺตตาย กลาปโส วุตฺติยา ปเทสสมฺพนฺโธ จ สภาโว, เอวํ นิพฺพานสฺส กตฺถจิ ปฏิฆาโต, สปฺปเทสตา จ นตฺถีติ ทสฺเสติ. น หิ นิพฺพานํ ‘‘อสุกทิสาย, อสุกเทเส’’ติ วา นิทฺทิสียติ, ยโต ตํ อปฺปติฏฺเมวาติ.
‘‘อสิถิล ¶ …เป… คมนียโต’’ติ เอเตน นิพฺพานสฺส อริยานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพฺุวจนโต’’ติ เอเตน ตทฺเสํ อนุมานสิทฺธตํ, ตทุภเยน ‘‘อนุปลพฺภนียโต’’ติ ปนสฺส เหตุโน อสิทฺธตํ ทสฺเสติ. ปรมตฺเถน นาวิชฺชมานํ วิชฺชมานเมวาติ ยถารทฺธมตฺถํ นิคเมตฺวา ตทตฺถสาธนํ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติ-. อาทิมาห.
ตตฺถ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) จตฺตาริปิ ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. อถ วา เวทนาทโย วิย เหตุปจฺจยสมวายสงฺขาตาย การณสามคฺคิยา น ชาตํ น นิพฺพตฺตนฺติ อชาตํ. การเณน วินา, สยเมว จ น ภูตํ น ปาตุภูตํ น อุปฺปนฺนนฺติ อภูตํ. เอวํ อชาตตฺตา, อภูตตฺตา จ เยน เกนจิ การเณน น กตนฺติ อกตํ. ชาตภูตกตภาโว จ นาม รูปาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ โหติ, น อสงฺขตภาวสฺส นิพฺพานสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อสงฺขต’’นฺติ วุตฺตํ. ปฏิโลมโต วา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ, ตถา น สงฺขตํ สงฺขตลกฺขณรหิตนฺติ จ อสงฺขตนฺติ เอวํ อเนเกหิ การเณหิ นิพฺพตฺติตภาเว ปฏิสิทฺเธ ‘‘ปกติวาทีนํ ปกติ วิย สิยา นุ โข เอเกเนว การเณน เอตํ กต’’นฺติ อาสงฺกายํ เกนจิ น กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกต’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อปจฺจยมฺปิ สมานํ ‘‘สยเมว นุ โข อิทํ ภูตํ ปาตุภูต’’นฺติ ¶ อาสงฺกายํ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อภูต’’นฺติ วุตฺตํ. อยฺเจตสฺส อสงฺขตากตาภูตภาโว สพฺเพน สพฺพํ อชาติธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชาต’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวเมตฺถ สตฺถา ปรมตฺถโต นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ปเวเทสิ. ปเวเทนฺโต จ ‘‘อหํ ธมฺมิสฺสโร ธมฺมสฺสามี’’ติ น อตฺตโน อาณามตฺเตน ปเวเทสิ, อปิจ โข ปน ปทปรเม อนุกมฺปมาโน ยุตฺติโตปิ ปเวเทสิ. ยถาห –
‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑).
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภิกฺขเว, ยทิ อชาตาทิสภาวา อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส น สิยา, อิธ โลเก ชาตาทิสภาวสฺส รูปาทิกฺขนฺธปฺจกสงฺขาตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ อนวเสสวูปสโม น ปฺาเยยฺย น อุปลพฺเภยฺย น สมฺภเวยฺย. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺิอาทโย อริยมคฺคธมฺมา อนวเสสํ สํกิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, เตเนตฺถ สพฺพสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อปคโม นิสฺสรณํ ปฺายติ. เอวํ พฺยติเรกวเสน นิพฺพานสฺส อตฺถิภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุคมนวเสนปิ ตํ ทสฺเสตฺวา นิคเมตุํ ‘‘ยสฺมา จ โข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ ยสฺมา ‘‘อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๗-๘). อตฺถิ, ภิกฺขเว, ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปถวี (อุทา. ๗๑). อิทมฺปิ โข านํ สุทุทฺทสํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๒.๑๗๒; มหาว. ๗-๘). อสงฺขตฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีหิ (สํ. นิ. ๔.๓๖๖) อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาต’’นฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) อิมินา จ สุตฺตปเทน นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว สพฺพโลกํ อนุกมฺปมาเนน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปกาสิโต, ตสฺมา ¶ ยทิปิ กตฺถ อปจฺจกฺขการีนมฺปิ สาสเน อภิปฺปสนฺนานํ วิฺูนํ สํสโย นตฺถิเยว. เย ปน ปรเนยฺยพุทฺธิโน ปุคฺคลา, เตสํ วิมติวิโนทนตฺถํ อยเมตฺถ อธิปฺปายนิทฺธารณมุเขน ยุตฺติวิจารณา.
ยถา ปริฺเยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ, รูปานฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปฺายติ, เอวํ สภาวานํ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํ. ยฺจ ตํ นิสฺสรณํ, สา อสงฺขตา ธาตุ. กิฺจ ภิยฺโย – สงฺขตธมฺมารมฺมณวิปสฺสนาาณํ, อปิจ อนุโลมาณํ กิเลเส ตทงฺควเสน ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติ. ตถา สมฺมุติสจฺจารมฺมณํ ปมชฺฌานาทีสุ าณํ วิกฺขมฺภนวเสเนว กิเลเส ปชหติ, น สมุจฺเฉทวเสน. อิติ สงฺขตธมฺมารมฺมณสฺส, สมฺมุติสจฺจารมฺมณสฺส จ าณสฺส กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปหาเน อสมตฺถภาวโต เตสํ สมุจฺเฉทปฺปหานกรสฺส อริยมคฺคาณสฺส ตทุภยวิปรีตสภาเวน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุ.
ตถา ¶ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. ๗๓; เนตฺติ. ๔๑) เอวมาทิ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต อตฺถิภาวโชตกวจนํ อวิปรีตตฺถํ ภควตา ภาสิตตฺตา. ยฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖; ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙; เถรคา. ๖๗๖-๖๗๘; เนตฺติ. ๕), ตถา นิพฺพานสทฺโท กตฺถจิ วิสเย ยถาภูตปรมตฺถวิสโย อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต. เสยฺยถาปิ สีหสทฺโทติ เอวมาทีหิ นเยหิ ยุตฺติโตปิ อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพ.
อปโร นโย – ยทิ ปน นิพฺพานํ อภาวมตฺตเมว สิยา, ตสฺส ‘‘คมฺภีโร ทุทฺทโส ทุรนุโพโธ สนฺโต ปณีโต อตกฺกาวจโร นิปุโณ ปณฺฑิตเวทนีโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๗; ม. นิ. ๒.๓๓๗; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๗-๘) คมฺภีราทิตา, ‘‘อสงฺขตฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๓๖๖) อสงฺขตาทิตา, ‘‘อพฺยากตา ธมฺมา อปจฺจยาธมฺมา’’ติอาทินา อพฺยากตธมฺมาทิตา จ น วตฺตพฺพา สิยา. น หิ อภาวสฺส ¶ โกจิ สภาโว อตฺถิ, เยน โส คมฺภีราสงฺขตาทิอาการโต วิฺาเยยฺย. อภาโว หิ อภาโว เอว, กุโต ตสฺส คมฺภีราสงฺขาตาทิภาวสมฺพนฺโธ. กิฺจายมภาโว สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสตฺตสนฺตานคตานํ เอโก วา ภเวยฺย อเนโก วา. ยทิ เอโก, เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสาภาโว กโต, สจฺฉิกโต จาติ อฺสฺส, อฺเสฺจ มคฺคานํ นิรตฺถกตาติ น สิยา มคฺคพหุตา, เอกชฺฌฺจ สพฺพสตฺตานํ นิพฺพานาธิคโม อาปชฺชติ. สิยา ปเนวํ เอโก เอว โส นิพฺพานสฺิโต กิเลสาภาโว, โส ปน น มคฺเคหิ กาตพฺโพ, อถ โข สจฺฉิกาตพฺโพติ. เอวํ สติ วิเสสโต มคฺคสฺส นิรตฺถกตา อาปชฺชติ, กิเลสานํ อปฺปหานโตติ เอโกปิ มคฺโค น สิยา. อสติ จ กิเลสปฺปหาเน ทุกฺขสฺส อนุปจฺเฉทนโต กิเลสาภาวสจฺฉิกิริยา กิมตฺถิยา สิยา, อถ ปน มคฺคานํ สนฺตานคตสํโยชนตฺตยปฺปหานาทิปฏินิยตกิจฺจตาย จตูสุ มคฺเคสุ ปาฏิเยกฺกํ กิเลสาภาโว. เอวํ สติ สภาวปเภเทน วินา น พหุภาโวติ โส กิเลสกฺขยปริยาเยน วุตฺโต สภาวธมฺโม เอว สิยา.
เยสํ อภาโว, ตปฺปเภเทน อภาเว เภโทปจาโรติ เจ? เยสํ อภาโว, เตสํ สสภาวตาย ตสฺส สภาโวปจาโรปิ สิยา. ตถา จ เต สํกิเลสสงฺขตตาทิโต กิเลสสงฺขตตาทิอุปจาราปิ ¶ สิยุํ. โน เจ เต อิจฺฉิตา, ตปฺปเภเทน เภโทปจาโรปิ น อิจฺฉิตพฺโพ. น จ ปโหติ อุปจริโต พหุภาโว อตฺถโต พหุภาวาย. น หิ ชลํ อนลนฺติ อุปจริตํ ทหติ, ปจติ วา. เอกตฺตปฺหมฺปิ จายมภาโว อสภาวตาย น สหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ นตฺถิภาวสามฺโต อเภทโวหาโร ยุตฺตรูโปติ. เอกตฺเต จ ปุพฺเพ วุตฺตา เอว โทสา, พหุภาเว ปน สติ วุตฺตนเยเนว สิทฺธา สภาวธมฺมตา. สภาวธมฺมตฺเตปิ จ พหุภาโว วิย ภาวํ ภาโวปิ พหุภาวํ น พฺยภิจเรยฺยาติ นิพฺพานสฺส พหุภาวปสงฺโค สิยาติ เจ? น พหุภาวสฺเสว อภาวปฺปสงฺคโต. ยทิ หิ ยถา กกฺขฬตา ภาวํ, เอวํ ภาโวปิ กกฺขฬตํ น พฺยภิจเรยฺย. เอวํ สติ สพฺเพสํ ภาวานํ ปถวีภาวาปตฺติโต กุโต ภาวสฺส พหุภาโว, ตสฺมา โลกโวหารานํ วิจิตฺตตาย ยทิปิ พหุตา ภาวาเปกฺขา, ภาวตา ปน น พหุตาเปกฺขาติ น ภาวสฺส สโต นิพฺพานสฺส พหุภาโว ‘‘เอกา นิฏฺา ¶ น ปุถุ นิฏฺา’’ติ วจนโต. เอกสฺมึเยว จ ทสฺสนภาวนาทฺวยํ สมฺภวติ.
ปรินิพฺพุตานํ ปจฺเจกํ นิพฺพานภาเว สตฺตสนฺตานนิยตํ นาม นิพฺพานํ สิยา. ตถา จ สติ สงฺขตตาทิโทสานติวตฺติเยว, กิเลสปฺปหานํ วา มคฺคกิจฺจํ กิเลสานํ อภาโว. ตสฺส จ เอกตฺเต น มคฺคพหุตา กิจฺจนฺตรสฺส กตฺตพฺพสฺส อภาวโต. มคฺคพหุภาโว จ มคฺเคหิ สจฺฉิกาตพฺเพ เอกสฺมึ ธมฺเม อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวปาฏวตรปาฏวตมภาเวน สจฺฉิกิริยาวิเสเสน กิเลสานํ ปหานเภเทน โหตีติ นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตฺเต เอว สิยา. อภาโวปิ จ กิเลสานํ มคฺเคน สกิจฺจกตาย กาตพฺโพ เอว สิยา, น สจฺฉิกาตพฺโพ. โก หิ สภาโว อภาวสฺส? โย สจฺฉิกาตพฺโพ สิยา, โส เจ นิพฺพานํ เอเกเนว มคฺเคน สพฺพกิเลสานํ อภาโว เอโก อภินฺโน กาตพฺโพ อาปนฺโน. อฺถา มคฺควเสน จตุพฺพิธภาเว นิพฺพานสฺส จตุพฺพิธภาวปฺปสงฺโค, นิพฺพานวิเสสปฺปสงฺโค จ อาปชฺเชยฺยาติ มคฺคกิจฺจสฺส เอกตฺเตน มคฺคพหุตา สิยา. พหุภาเว ปน เตสํ โส วุตฺตนเยน เอกสฺมึ ธมฺเม สจฺฉิกิริยาวิเสสโตติ สิทฺธา นิพฺพานสฺส สภาวธมฺมตา. ขยาธิคนฺตพฺพตาย ปเนตํ ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ขเย าณ’’นฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒; ๑๓๘๒) หิ วจนโต อริยมคฺโค ขโย นาม. เตน เจตํ อธิคนฺตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ขโย’’ติ วุตฺตนฺติ.
อิติ นิโรธนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา
๕๖๒. อฏฺ ¶ ธมฺมาติ ‘‘กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ อารภิตฺวา ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติอาทินา ปาฬิยํ (วิภ. ๒๐๕) ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทานิทฺเทเส อาคตา, ตเมว จ ปาฬึ อาเนตฺวา อุทฺเทสวเสน อิธ จ วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ ธมฺมา อตฺถโต ปกาสิตา, น มคฺคสจฺจนิทฺเทสวเสนาติ อธิปฺปาโย. ยทิ อตฺถโต ปกาสิตา, กิมตฺถิยํ ปน อิธ กถนนฺติ อาห ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตมานาน’’นฺติ อิทํ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรติโย นานากฺขณิกา เอว ¶ โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เสสมคฺคธมฺมา ปน ตตฺถาปิ เอกชฺฌํ อุปฺปชฺชนฺติเยว. วิเสสาวโพธนตฺถนฺติ ปฏิปกฺขสมุคฺฆาตาทิปวตฺติอาการวิเสสสฺส อวโพธนตฺถํ. วิตฺถารโต มคฺคกถา ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติ. จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา จตุสจฺจาภิสมโย โหติ, เอวํ สพฺพโส ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา ปริปูรณวเสน ปฏิปนฺนสฺส. อริยมคฺคสงฺขาตสฺส โยคสฺส สพฺภาวโต โยคิโน. กามํ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาเต ตเทกฏฺกิเลสานํ เลโสปิ นาวสิสฺสติ, วิชฺชาย ปน อวิชฺชา อุชุวิปจฺจนีกธมฺโมติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตก’’นฺติ วุตฺตํ. ปรโต มิจฺฉาสงฺกปฺปาทิคฺคหเณปิ เอเสว นโย. ธาตุปฺปกาสนรสาติ ปรมตฺถปกาสนรสา, จตุสจฺจวิภาวนกิจฺจาติ อตฺโถ. มคฺคธมฺมานํ ปฏิปกฺขวิธมนากาโร สาติสยํ ปากโฏ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาตกตํ สมฺมาทิฏฺิยา วตฺวาปิ อวิชฺชนฺธการวิทฺธํสนปจฺจุปฏฺานตา วุตฺตา.
ตถา สมฺปนฺนทิฏฺิโนติ ยถา อวิชฺชานุสยสมุคฺฆาโต โหติ, ตถา มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา สมฺปนฺนทิฏฺิโน. เอวฺหิ จตุสจฺจปฏิเวธาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโนติ อิมมตฺถํ ตถา-สทฺโท อุปสํหรติ. นิพฺพานารมฺมณตา ปน ตํสมฺปยุตฺตวจเนเนว โพธิตา. มิจฺฉาสงฺกปฺปนิฆาตกนฺติ กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปสมุจฺเฉทกํ. อปฺปนารโสติ นิพฺพานารมฺมเณ มคฺคจิตฺตสฺส สมุปฺปาทวเสน ปวตฺตนโต อปฺปนากิจฺโจ.
ตถา ปสฺสโต วิตกฺกยโต จาติ วุตฺตปฺปการาย สมฺมาทิฏฺิยา ปสฺสโต, นิพฺพานารมฺมเณ จ สมฺมาสงฺกปฺเปน จิตฺตํ อภินิโรปยโต. วจีทุจฺจริตสมุคฺฆาติกาติ จตุพฺพิธสฺสปิ วจีทุจฺจริตสฺส สมุจฺเฉทิกา. มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ¶ ปฏิปกฺขภาวโต สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจาติ อาห ‘‘สา ปริคฺคหลกฺขณา’’ติ. กายิกกิริยา กิฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, สยฺจ สมุฏฺหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปิ สมุฏฺานสภาวา วุตฺตา. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย.
อสฺสาติ โยคิโน. ตสฺมึ สติ วิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิภูตา. ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สุทฺธิ โวทานํ, อาชีวสฺเสว วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยา ¶ . ายาชีวสฺส อพุทฺธปฏิกุฏฺาย สมฺมาชีวิกาย ปวตฺติเหตุตาย ายาชีวปวตฺติรโส. อิมสฺส หิ ปวตฺติโต ปฏฺาย มิจฺฉาชีโว น ปวตฺตตีติ.
สพฺพากุสลวิทฺธํสโกปิ สมฺมาวายาโม อุชุปฏิปกฺขทสฺสนวเสน โกสชฺชสมุจฺเฉทโก วุตฺโต. สํกิเลสปกฺขโตปิ ตสฺส ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห. กายาทีสุ สุภาทิอาการุปธารณวเสน ปวตฺตา สุภสฺาทิปุพฺพงฺคมา อกุสลกฺขนฺธา มิจฺฉาสติ, ตสฺสา วิทฺธํสโน มิจฺฉาสติวินิทฺธุนโน. อสมฺโมโสติ สมฺโมสวิทฺธํสนโต ตปฺปฏิปกฺโข. อารมฺมณสฺส ยถาสภาวสลฺลกฺขณํ อุปฏฺานํ. ‘‘อารกฺขปจฺจุปฏฺานา’’ติ, ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘) จ วจนโต วิเสสโต สติ กุสลจิตฺตสฺส อารกฺขาติ อาห ‘‘สติยา สํรกฺขิยมานจิตฺตสฺสา’’ติ.
๕๖๓. สจฺจาณสฺสาติ สจฺจานิ อารพฺภ ปวตฺตนกาณสฺส, น ปฏิเวธาณํ วิย สกิเทว พุชฺฌติ, อถ โข ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต อนุ อนุ โพโธ อนุโพโธ, อนุสฺสวาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติอนุคโต วา โพโธ อนุโพโธ, ตเทว าณนฺติ อนุโพธาณํ. น หิ ตํ ปจฺจกฺขโต พุชฺฌติ, อนุสฺสวาทิวเสน ปน กปฺปนมุเขน พุชฺฌติ. กิจฺจโตติ ปริชานนาทิโต. ตํกิจฺจกรเณเนว หิ ปริฺเยฺยาทีนิ วิย ตานิปิ ตสฺส ปากฏานิ โหนฺติ. วิวฏฺฏานุปสฺสนาย หิ สงฺขาเรหิ ปติลียมานมานสสฺส อุปฺปชฺชมานํ มคฺคาณํ วิสงฺขารํ ทุกฺขนิสฺสรณํ อารมฺมณํ กตฺวา ทุกฺขํ ปริจฺฉินฺทติ, ทุกฺขคตฺจ ตณฺหํ ปชหติ, นิโรธฺจ สจฺฉิกโรติ ผุสติ. อาทิจฺโจ วิย ปภาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ สห สมุปฺปนฺนํ ตํ มคฺคํ ภาเวติ, น จ สงฺขาเร อมฺุจิตฺวา ปวตฺตมาเนน าเณน เอตํ สพฺพํ กาตุํ สกฺกา นิมิตฺตปวตฺเตหิ อวุฏฺิตตฺตา. ตสฺมา เอตานิ กิจฺจานิ กโรนฺตํ ตํ าณํ ทุกฺขาทีนิ วิภาเวติ ¶ ตตฺถ สมฺโมหนิวตฺตเนนาติ ‘‘จตฺตาริปิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ, เอกปฏิเวเธนาติ อธิปฺปาโย.
ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตีติ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ? น, ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกทสฺสิโน อฺตฺตยทสฺสิตาวิจารณายํ ตํสาธนตฺถํ อายสฺมตา ¶ ควมฺปติตฺเถเรน อิมสฺส สุตฺตสฺส อานีตตฺตา, ปจฺเจกฺจ สจฺเจสุ ทิสฺสมาเนสุ อฺตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตา. อฺถา อนุปุพฺพาภิสมเย ปุริมทิฏฺสฺส ปจฺฉา อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสิโน ทุกฺขาทิทสฺสิตา น โยเชตพฺพา สิยา. โยชิตา จ สา ‘‘โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ, ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐). โลกิยํ สจฺจาณํ. ตตฺถ โลกิยาเณ. ปริยุฏฺานสงฺขาโต อภิภโว ปริยุฏฺานาภิภโว, ตสฺส วเสน. สุทฺธสงฺขารปฺุชมตฺตทสฺสนโต สกฺกายทิฏฺิปริยุฏฺานํ นิวตฺเตติ. ‘‘โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕) วจนโต สมุทยทสฺสนํ เหตุผลปพนฺธาวิจฺเฉททสฺสนโต ปริยุฏฺานาภิภววเสน ปวตฺตมานํ อุจฺเฉททิฏฺึ นิวตฺเตติ. ‘‘โลกนิโรธํ โข…เป… ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา, สา น โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕) วจนโต นิโรธทสฺสนํ เหตุนิโรธา ผลนิโรธทสฺสนโต สสฺสตทิฏฺึ นิวตฺเตติ. อตฺตการสฺส ปจฺจกฺขทสฺสนโต มคฺคทสฺสนํ ‘‘นตฺถิ อตฺตกาเร, นตฺถิ ปรกาเร, นตฺถิ ปุริสกาเร’’ติอาทิกํ (ที. นิ. ๑.๑๖๘) อกิริยทิฏฺึ ปชหติ. ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, นตฺถิ เหตุ…เป… วิสุทฺธิยา, อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติอาทิกา (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๑๐๑, ๒๒๗; สํ. นิ. ๓.๒๑๒) อเหตุกทิฏฺิ จ อิธ อกิริยาทิฏฺิคฺคหเณเนว คหิตาติ ทฏฺพฺพา. สาปิ หิ วิสุทฺธิมคฺคทสฺสเนน ปหียตีติ. ทุกฺเข าณํ สมุทยผลสฺส ทุกฺขสฺส อทฺธุวาทิภาวํ ปสฺสตีติ ผเล วิปฺปฏิปตฺตึ นิวตฺเตติ.
อิสฺสโร โลกํ ปวตฺเตติ สชฺเชติ นิวตฺเตติ สํหรตีติ อิสฺสรการณิโน วทนฺติ. ปธานโต โลโก อาวิ ภวติ, ตตฺเถว จ ปติลียตีติ ปธานการณิโน.
‘‘กาโล ¶ กโรติ ภูตานิ, กาโล สํหรตี ปชา;
กาโล สุตฺเต ชาครติ, กาโล หิ ทุรติกฺกโม’’ติ. –
กาลวาทิโน. กณฺฏกสฺส ติขิณภาโว วิย, กปิฏฺผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา วิย, มิคปกฺขิสรีสปาทีนํ วิจิตฺตตา วิย จ สภาเวเนว โลโก สมฺโภติ, วิโภติ จาติ สภาววาทิโน. อาทิ-สทฺเทน อณูหิ ¶ โลโก ปวตฺตติ, สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุ, โลโก นิยโต อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิสทิโส, น เอตฺถ กสฺสจิ ปุริสกาโรติ นิยติวาทิโน.
‘‘ยทิจฺฉาย ปวตฺตนฺติ, ยทิจฺฉาย นิวตฺตเร;
ยทิจฺฉาย สุขํ ทุกฺขํ, ตสฺมา ยาทิจฺฉกี ปชา’’ติ. –
ยทิจฺฉาวาทิโน, เย อธิจฺจสมุปฺปตฺติวาทิโนติ จ วุจฺจนฺติ. เอวมาทิอการณวาทสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. รามุทกอาฬาราทีนํ วิย, อรูปโลเก นิคณฺานํ วิย จ โลกถูปิกายํ อปวคฺโค โมกฺโขติ คหณํ อปวคฺคคาโห. อาทิ-สทฺเทน ปธานสฺส อปฺปวตฺติ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺานํ, พฺรหฺมุนา สโลกตา, สมีปตา, สํโยโค, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอวมาทีนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ปธานสฺส อปฺปวตฺติ มหตาทิภาเวน อปริณาโม, อนภิพฺยตฺติ วา. ‘‘อหมฺโ, ปกติ อฺา’’ติ เอวํ ปวตฺตปกติปุริสนฺตรชานเนน อตฺตสุขทุกฺขโมเหสุ อวิภาคคฺคหเณ กิร นิวตฺติเต วุตฺตนเยน ปธานํ นปฺปวตฺตติ, โส วิโมกฺโขติ กาปิลา. คุณวิยุตฺตสฺสาติ พุทฺธิสุขทุกฺขอิจฺฉาโทสปฺปยตฺตธมฺมาธมฺมสงฺขาเรหิ นวหิ อตฺตคุเณหิ วิยุตฺตสฺสาติ กณาทมตานุสาริโน. สโลกตา พฺรหฺมุนา สมานโลกตา. สมีปตา ตสฺส สมีปปฺปวตฺติตา. สํโยโค เตน เอกีภาวูปคมนํ. ‘‘อินฺทฺริยตปฺปนปุตฺตมุขทสฺสนาทีหิ วินา อปวคฺโค นตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตถา ปวตฺตนํ กามสุขลฺลิกานุโยโค. อนสนเกสลฺุจนาทิตปจริยาย นคฺคสีลโคสีลกุกฺกุรสีลาทีหิ จ อตฺตปริตาปเนน โมกฺโข โหตีติ อตฺตกิลมโถ.
สฺวายํ สพฺโพ มิจฺฉาคาโห สจฺจาเณ สติ ปติฏฺํ น ลภตีติ วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคณฺหนฺโต ‘‘โลเก โลกปฺปภเว’’ติ คาถมาหาติ.
าณกิจฺจโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๔. เสสา ¶ ¶ สพฺพธมฺมาติ เสสา เอกาสีติ โลกิยธมฺมา. อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กามภววิภวตณฺหาวเสน ทฺวาทสติกา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค วา อาคตนเยน กาลวิภาคํ อนามสิตฺวา วุตฺตานิ. ตทามสเน หิ อฏฺสตํ โหนฺติ. อสมฺมิสฺสนฺติ เอกกตฺตา เกนจิ อสมฺมิสฺสํ, กุโต ตทนฺโตคธปฺปเภโทติ อธิปฺปาโย. วีมํสิทฺธิปาทาทีนํ โพธิปกฺขิยานํ สติปิ กิจฺจนานตฺเต อตฺถโต เอกตฺตา สมฺมาทิฏฺิยา สงฺคโหติ สมฺมาทิฏฺิมุเขน ตทนฺโตคธตา วุตฺตา.
ตโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโยติ โลกิยกฺขเณ อโลภเมตฺตากรุณาสมฺปโยควเสน ภินฺนา, มคฺคกฺขเณ โลภพฺยาปาทวิหึสาสมุจฺเฉทนวเสน ตโยติ เอโกปิ วุตฺโต. เอส นโย สมฺมาวาจาทีสุ. อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตานํ ปน ภาเว สมฺมาอาชีวสมฺภวโต เตน เตสํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ภวนฺตเรปิ ชีวิตเหตุปิ อริเยหิ อวีติกฺกมนียตฺตา อริยกนฺตานํ สมฺมาวาจาทิสีลานํ คหเณน เยน สทฺธาหตฺเถน ตานิ คเหตพฺพานิ, โส สทฺธาหตฺโถ คหิโต เอว โหตีติ ตโต อนฺานิ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลานิ ตตฺถ อนฺโตคธานิ วุตฺตานิ. ฉนฺโท ปน สทฺธานุคุโณติ กตฺวา ฉนฺทิทฺธิปาทสฺสาปิ ตทนฺโตคธตา วุตฺตา. เตสํ อตฺถิตายาติ สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลฉนฺทิทฺธิปาทานํ อตฺถิตาย สีลสฺส อตฺถิภาวโต ติวิเธนาปิ สีเลน เต ตโยปิ คหิตาติ ตตฺถ อนฺโตคธา. จิตฺตสมาธีติ จิตฺติทฺธิปาทํ วทติ. ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ จิตฺตมุเขน สมาธิ วุตฺโตติ สมาธิมุเขน จิตฺตมฺปิ วตฺตพฺพตํ อรหติ. จิตฺติทฺธิปาทภาวนาย ปน สมาธิปิ อธิมตฺโต โหตีติ วีมํสิทฺธิปาทาทิวจนํ วิย จิตฺติทฺธิปาโทติ อวตฺวา อิธ ‘‘จิตฺตสมาธี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๖๖; ๓.๓๕๙; สํ. นิ. ๕.๓๗๖; อ. นิ. ๓.๙๖; ๑๑.๑๒) วจนโต สมาธิอุปการา ปีติปสฺสทฺธิโย, ตสฺมา สมาธิคฺคหเณน คหิตา. อุเปกฺขา ปน สมาธิอุปการกโต, ตํสทิสกิจฺจโต จ. ตสฺมา สมาธิสีเสน เอเตสํ อนฺโตคธตา ทฏฺพฺพา.
อนฺโตคธานํ ปเภทวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๕. ภาโร ¶ วิย ทุกฺขสจฺจํ วิฆาตกตฺตา, สํหรณียวเสน วิหนฺตภาวโตติ อตฺโถ. ภาราทานมิว ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุปฺปชฺชนกวิฆาตสฺส เหตุภาวโต. ภารนิกฺเขปนมิว ปวตฺติทุกฺขวูปสมภาวโต ¶ . โรโค วิย, ทุพฺภิกฺขมิว จ พาธกตฺตา. โรคนิทานํ วิย, ทุพฺพุฏฺิ วิย จ ปภวลกฺขณตฺตา. ทุพฺพุฏฺีติ จ อวสฺสนํ วา อติวสฺสนํ วา. โรควูปสโม วิย, สุภิกฺขมิว จ สนฺติลกฺขณตฺตา, สุขภาวโต. ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติ (ธ. ป. ๒๐๓-๒๐๔) หิ วุตฺตํ. เภสชฺชมิว, สุวุฏฺิ วิย จ ทุกฺขสฺส เหตุปจฺเฉทโต, ตสฺส จ อปคมูปายภาวโต. นิยฺยานลกฺขณฺหิ มคฺคสจฺจํ. อนิฏฺภาวโต, สาสงฺกสปฺปฏิภยโต จ ทุกฺขํ เวริวิสรุกฺขภยโอริมตีรูปมํ. เวรํ พฺยาปาโท, ปจฺจตฺถิกภาโว วา. เวรสมุคฺฆาโต เวรวูปสโม เมตฺตา. เวรสมุคฺฆาตุปาโย สงฺคหวตฺถูนิ.
อุปมาโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๖. เอส นโย สมุทยาทีสูติ อตฺถิ เจตฺถ สมุทโย, น อริยสจฺจํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ, น สมุทโย, อตฺถิ สมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ, อตฺถิ เนว สมุทโย น อริยสจฺจนฺติ. เสสสจฺจทฺวเยปิ เอเสว นโย. น อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยปหาตพฺพาสงฺขตนิยฺยานภาวาภาวโต. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยนฺติ สมุทยมคฺคสจฺจทฺวยมาห. สิยา ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขตาย. เตนาห ‘‘อนิจฺจโต’’ติ. ตถตฺเตนาติ ตถสภาเวน, ปริฺเยฺยภาเวนาติ อตฺโถ. เอเตน ตํ อริยสจฺจทฺวยํ ‘‘สิยา ทุกฺขํ, น อริยสจฺจํ, สิยา อริยสจฺจํ, น ทุกฺข’’นฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อริยสจฺจสทฺทปรา หิ ทุกฺขาทิสทฺทา ปริฺเยฺยาทิภาวํ วทนฺติ. เตเนว อริยสจฺจสทฺทานเปกฺขํ ทุกฺขสทฺทํ สนฺธาย มคฺคสมฺปยุตฺตสามฺผลธมฺมานํ อาทิปทสงฺคโห วุตฺโต, อริยสจฺจสทฺทาเปกฺขํ ปน สนฺธาย จตุตฺถปทสงฺคโห.
สพฺพากาเรนาติ สพฺพปฺปกาเรน. ยถา มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมาทโย เอกงฺควิกลา, เอวํ อหุตฺวา สพฺพงฺคโยเคน ทุกฺขตาย เจว อริยสจฺจตาย จาติ อตฺโถ. ‘‘อุปาทานกฺขนฺธปฺจก’’นฺติ วุตฺเต ตณฺหายปิ สงฺคโห สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อฺตฺร ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ ตสฺสา วิสุํ อริยสจฺจภาวโต. สมุทยาทีสุ อวเสสกิเลสาทโย ปภวฏฺเน สมุทโย, น อริยสจฺจํ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา อยนฺติ กตฺวา ¶ . นิโรโธ อริยสจฺจํ, น สมุทโย. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา สมุทโย อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยฏฺเน, น ปน ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน ตณฺหาสมุทโย เจว อริยสจฺจฺจ. มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมา, สามฺผลานิ จ ยสฺส ปหานาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน เนว สมุทโย, น อริยสจฺจํ. สงฺขารนิโรโธ, นิโรธสมาปตฺติ จ นิโรโธ, น อริยสจฺจํ. สมุทโย ¶ อริยสจฺจํ, น นิโรโธ. อิตรํ ปน อริยสจฺจทฺวยํ สิยา นิโรโธ ขณนิโรธสพฺภาวโต, น ปน ยสฺส สจฺฉิกิริยาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน. สพฺพากาเรน ปน อสงฺขตา ธาตุ นิโรโธ เจว อริยสจฺจฺจ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อริยมคฺคโต อฺานิ มคฺคานิ มคฺโค, น อริยสจฺจํ. นิโรโธ อริยสจฺจํ, น มคฺโค. อิตรํ ปน สจฺจทฺวยํ สิยา มคฺโค ภวคามินิปฏิปทาภาวโต, น ปน ยสฺส ภาวนาย ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ตถตฺเตน, สพฺพากาเรน ปน นิโรธคามินิปฏิปทา มคฺโค เจว อริยสจฺจฺจ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จตุกฺกโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๖๗. สฺุานีติ เวทกาทีหิ พาหิรกปริกปฺปิเตหีติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขฺหิ เวทนียมฺปิ สนฺตํ เวทกรหิตํ, เกวลํ ปน ตสฺมึ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมาเน ทุกฺขํ เวเทตีติ โวหารมตฺตํ โหติ. เอส นโย อิตเรสุปิ.
‘‘ทุกฺขเมวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น โกจิ ทุกฺขิโต’’ติ วุตฺตํ. กิริยาว วิชฺชตีติ สมุทยสจฺจํ สนฺธาย วทติ. ปุริมสจฺจทฺวยสฺส วิปากวฏฺฏกมฺมวฏฺฏสงฺคหโต การกสฺส วา ทุกฺขสจฺจสภาวมาห. กาตพฺพาปิ หิ กิริยา การกรหิตา เกวลํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ตาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขสฺิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ กิริยํ กโรตีติ โวหารมตฺตํ โหติ. นิพฺพุตคมเกสุปิ เอเสว นโย. ‘‘มคฺโค อตฺถี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มคฺคมตฺถี’’ติ โอการสฺส อภาโว กโตติ ทฏฺพฺพํ. คมโกติ นิพฺพุตึ คนฺตา.
กิเลสาสุจิปคฺฆรณฏฺเน สาสวตา อสุภตาติ กตฺวา อนาสวตฺตา นิโรธมคฺคา สุภา เอว. ทุกฺขาทีนํ ปริยาเยน สมุทยาทิภาโว จ อตฺถิ ¶ , น ปน นิโรธภาโว, นิโรธสฺส วา น ทุกฺขาทิภาโวติ นิโรธาวเสสตฺตยานํ น อฺมฺสมงฺคิตาติ อาห ‘‘นิโรธสฺุานิ วา’’ติอาทิ.
สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโตติ โปโนภวิกาย ตณฺหาย ปุนพฺภวสฺส อภาวโต. ยถา วา ปกติวาทีนํ วิการา อวิการิภาวโต, ปุพฺเพ ปติปลีนา จ ปกติภาเวเนว ติฏฺนฺติ, น เอวํ สมุทยสมฺปยุตฺตมฺปิ ทุกฺขํ สมุทยภาเวน ติฏฺตีติ อาห ‘‘สมุทเย ทุกฺขสฺสาภาวโต’’ติ ¶ . มคฺเค จ นิโรธสฺส อภาวโตติ สมฺพนฺโธ. ยถา อวิภตฺเตหิ วิกาเรหิ มหาหงฺการตมฺมตฺตวิเสสินฺทฺริยภูตวิเสเสหิ ปกติภาเวเนว ิเตหิ ปกติ สคพฺภา อิจฺฉิตา ปกติวาทีหิ, เอวํ น ผเลน สคพฺโภ เหตูติ อตฺโถ. ‘‘ทุกฺขสมุทยานํ นิโรธมคฺคานฺจ อสมวายา’’ติ เอตํ วิวรนฺโต อาห ‘‘น เหตุสมเวตํ เหตุผล’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อิธ ตนฺตูสุ ปโฏ, กปาเลสุ ฆโฏ, พีรเณสุ กโฏ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุก’’นฺติอาทินา อิธ วุทฺธิโวหารชนโก อวิสุํ สิทฺธานํ สมฺพนฺโธ สมวาโย, เตน สมวาเยน การเณสุ ทฺวีสุ อณูสุ ทฺวิอณุกํ ผลํ สมเวตํ เอกีภูตมิว สมฺพทฺธํ, ตีสุ อณูสุ ติอณุกนฺติ เอวํ มหาปถวีมหาอุทกมหาอคฺคิมหาวาตกฺขนฺธปริยนฺตํ ผลํ อตฺตโน การเณสุ สมเวตนฺติ สมวายวาทิโน วทนฺติ. เอวํ ปน วทนฺเตหิ อปริมาเณสุ การเณสุ มหาปริมาณํ เอกํ ผลํ สมเวตํ อตฺตโน อนฺโตคเธหิ การเณหิ สคพฺภํ อสฺุนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวมิธ สมวายาภาวา ผเล เหตุ นตฺถีติ เหตุสฺุํ ผลนฺติ อตฺโถ.
สฺุโต วินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ มคฺคนิทฺเทสกถาวณฺณนา.
เอกวิธาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๕๖๘. ปวตฺติภาวโตติ สํสารสฺส ปวตฺติภาวโต. จตุอาหารเภทโตติ จตุอาหารปฺปจฺจยวิเสสโต. เอเตน จตฺตาโร กพฬีการาทิอาหารวิเสเส, อชฺโฌหรณียวตฺถุ, สฬายตน, อวิชฺชา, อภิสงฺขารสงฺขาเต ตปฺปจฺจยภูตธมฺมวิเสเส จ สงฺคณฺหาติ ¶ , โอชฏฺมกรูป, เวทนา, ปฏิสนฺธิวิฺาณ, นามรูปสงฺขาเต ตนฺนิพฺพตฺตธมฺมวิเสเส จ.
ปวตฺตกภาวโต ปวตฺติทุกฺขสฺส. รูปาภินนฺทนาทิเภโท รูปกฺขนฺธาทิอภินนฺทนเภโท, รูปารมฺมณาทิวเสนาปีติ วทนฺติ. รูปตณฺหาทีนํ ปจฺเจกํ อเนกเภทตฺตา ฉ ตณฺหากายา, เตสํ เภทโต.
อุปาทาเนหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ตนฺนิสฺสรณภูตํ นิพฺพานํ, ตสฺส วูปสโม ตํสนฺตีติ กตฺวา ตสฺส ยาว ปจฺฉิมํ จิตฺตํ, ตาว เสสตํ, ตโต ปรํ อนวเสสตฺจ ¶ อุปาทาย สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ, นิรุปาทิเสสนิพฺพานธาตูติ ทฺวิธา โวหรียติ. ยถา จายํ เภโท โวหารโต, เอวมิตเรปีติ เต กติปเย ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺถา เอกสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต เภโทติ.
สมถวิปสฺสนาเภทโตติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปา วิปสฺสนา, อิตเร สมถาติ วทนฺติ. สีลมฺปิ หิ สมถสฺส อุปการกตฺตา สมถคฺคหเณน คยฺหตีติ เตสํ อธิปฺปาโย. อถ วา ยานทฺวยสฺส วเสน ลทฺโธ มคฺโค สมโถ วิปสฺสนาติ อาคมนวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อยนฺติ อริยมคฺโค. สปฺปเทสตฺตาติ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอกเทสตฺตาติ อตฺโถ. เอกเทโส หิ ปทิสฺสติ อวยวภาเวน อปทิสียตีติ ปเทโส, อตฺตโน สมุทายํ ปติ สห ปเทเสนาติ สปฺปเทโสติ วุจฺจติ ยถา ‘‘สนิทสฺสนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๙), สีลกฺขนฺธาทโย จ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรสีลาทิสงฺคาหกา, อริยมคฺโค โลกุตฺตโร เอวาติ ตเทกเทโส โหติ.
สชาติโตติ สมานชาติโต, วจีทุจฺจริตวิรติอาทิเภเทสุ สมานาย สีลชาติยาติ อตฺโถ.
โอนตสหาโย วิย วายาโม ปคฺคหกิจฺจสามฺโต. อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ อปิลาปนวเสน นิจฺจลภาวกรณสามฺโต. สชาติโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิเภเทสุ สมานาย สมาธิชาติยาติ อตฺโถ. กิริยโตติ สมาธิอนุรูปกิริยโต. ตโต เอว หิ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา สมาธินิมิตฺตา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ¶ สมาธิปริกฺขารา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖) สติวายามานํ สมาธิสฺส นิมิตฺตปริกฺขารภาโว วุตฺโต.
อาโกเฏนฺเตน วิยาติ ‘‘อนิจฺจํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปฺากิจฺจสทิเสน กิจฺเจน สมนฺตโต โกเฏนฺเตน วิย, ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเนา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ อาทาย อูหิตฺวา ทินฺนเมว ปฺา ปฏิวิชฺฌติ. ทฺวินฺนํ สมานกาลตฺเตปิ ปจฺจยภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริมกาลสฺส วิย นิทฺเทโส กโต. สชาติโตติ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๘) สมานาย ปฺาชาติยา. กิริยโตติ เอตฺถ ปฺาสทิสํ กิจฺจํ ‘‘กิริยา’’ติ วุตฺตํ, ปุพฺเพ ปน สมาธิอุปการกํ ตทนุรูปกิจฺจนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส.
‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๖) วจนโต จตฺตาริปิ อภิมุขํ ปจฺจกฺขโต าตพฺพานิ, อภิวิสิฏฺเน วา าเณน าตพฺพานีติ อภิฺเยฺยานิ.
๕๖๙. อฺมฺํ สภาคานีติ อฺมฺสมานภาคานิ, สทิสรูปานีติ อตฺโถ.
ทุรภิสมฺภวตรนฺติ อภิสมฺภวิตุํ สาเธตุํ อสกฺกุเณยฺยตรํ, สตฺติวิฆาเตน ทุรธิคมนฺติ อตฺโถ. อสนนฺติ กณฺฑํ. อติปาเตยฺยาติ ขิเปยฺย. โกฏิยาติ กณฺฑสฺส โกฏิยา วาลคฺเคน. โกฏินฺติ วาลสฺเสว โกฏึ. ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ ปฏิมุขภาเวน วิชฺเฌยฺย.
พาธกปภวสนฺตินิยฺยานลกฺขเณหิ ววตฺถานํ สลกฺขณววตฺถานํ. ทุรวคาหตฺเถน คมฺภีรตฺตาติ โอฬาริกา ทุกฺขสมุทยา. ติรจฺฉานคตานมฺปิ หิ ทุกฺขํ, อาหาราทีสุ จ อภิลาโส ปากโฏ. ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสน ปน ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อิทมสฺส การณ’’นฺติ ยาถาวโต โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา คมฺภีรา. สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา นิโรธมคฺคา สภาวโต เอว คมฺภีรฏฺเน ทุรวคาหา. เตเนว อุปฺปนฺเน มคฺเค นตฺถิ นิโรธมคฺคานํ อนวคาโหติ. นิพฺพานมฺปิ มคฺเคน อธิคนฺตพฺพตฺตา ตสฺส ผลนฺติ อปทิสียตีติ อาห ‘‘ผลาปเทสโต’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ทุกฺขนิโรเธ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๙). มคฺโคปิ นิโรธสฺส สมฺปาปกภาวโต ‘‘เหตู’’ติ ¶ อปทิสียตีติ อาห ‘‘เหตุอปเทสโต’’ติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๙).
อิติ เอวํ ปกาเรหีติ อิติ วิชฺาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อิติสทฺเทน วิชานนกฺกมํ ทสฺเสติ. เอวํ ปกาเรหีติ เอวํ-สทฺเทน วิชานนการณภูเตน เอว.
สภาควิสภาคโตวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อินฺทฺริยสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ โสฬสมปริจฺเฉทวณฺณนา.