📜
๑๙. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
ปจฺจยปริคฺคหกถาวณฺณนา
๖๗๘. อนนฺตรนิทฺทิฏฺาย ¶ ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิยา วิสยภาเวน ทสฺสิตตฺตา ‘‘เอตสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ, น ตทฺโต วิเสสนตฺถํ ตทฺสฺเสว อภาวโต. อชฺฌตฺตํ วา หิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อชฺฌตฺตสิทฺธิยํ ปน ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูปํ อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหตีติ. ปจฺจยปริคฺคเหนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. ปจฺจยปริคฺคหเหตุ หิสฺส อทฺธตฺตยกงฺขาวิตรณํ โหตีติ, กรเณ วา เอตํ กรณวจนํ ปจฺจยปริคฺคหสฺส สาธกตมภาวโต กงฺขาวิตรณกิริยาย. ยทา หิสฺส สุปริสุทฺโธ นิชฺชโฏ นิคฺคุมฺโพ ปจฺจยปริคฺคโห สิชฺฌติ, ตทาเนน กงฺขา วิตรียตีติ. วิตริตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา, วิกฺขมฺเภตฺวาติ อตฺโถ. ตํ ปน าณํ ตถาธิคตํ วสีภาวปฺปตฺตํ ฌานํ วิย โยคิโน สนฺตาเน ปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ิตํ าณ’’นฺติ.
ตนฺติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธึ. ตํ สมฺปาเทตุกาโม อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ยาถาวโต ทิฏฺํ นามรูปํ ติวิธทุกฺขตาโยคโต โรโค วิย. ปจฺจยา จสฺส โรคสมุฏฺานํ วิย อุปฏฺหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม…เป… ปริเยสตี’’ติ อาห. สํสารทุกฺขนิมุคฺคสฺส สนฺตานสฺส ตโต วิโมเจตุกามตาวเสน อนุกมฺปิตพฺพตา ลพฺภตีติ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวเมว ิเต ยเทเก วทนฺติ ‘‘อนุกมฺเปตพฺพกุมารกทสฺสเนน ตสฺส มาตาปิตุอาวชฺชนํ อิธ อนุทาหรณํ นิโรเธตพฺพตาย นามรูปสฺส อนุกมฺปิตพฺพตาภาวโต’’ติ, ตทปาหตํ โหติ. อวสฺสฺเจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา เวเนยฺยปุคฺคลสนฺตาเน สตฺถุ มหากรุณาปวตฺติ เอว วิจาเรตพฺพา สิยา. มนฺทพุทฺธิตาย มนฺทํ. วุฑฺฒตโรปิ โกจิ มนฺทพุทฺธิ โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กุมาร’’นฺติ วุตฺตํ. โย โกจิ ปมวเย วตฺตมาโน ‘‘กุมาโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ทหร’’นฺติ วุตฺตํ. เอวมฺปิ โย อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจารณโก ตรุณทารโก, โสปิ ¶ ‘‘ทหโร’’ติ ¶ วุจฺจตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุตฺตานเสยฺยก’’นฺติ วุตฺตํ. จตูหิปิ ปเทหิ กรุณายิตพฺพตํเยว ทสฺเสติ. อาปชฺชตีติ กโรติ.
ยถา ปนสฺส เหตุปจฺจยปริเยสนาปตฺติ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยติเรกมุเขน อตฺโถ สาธิโต สมฺมเทว สาธิโต โหตีติ อเหตุกภาวํ ตาว ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุก’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา. เหตุมนฺตเรน สติ สมฺภเว สพฺพธมฺมานํ เหตุอภาโว สมาโนติ สพฺพสมานตา สิยา, ตถา จ สติ โสตปเทสาทีสุ, พหิทฺธา จ จกฺขุวิฺาณาทิเหตุอภาโวติ สพฺพตฺถ, จกฺขาทีนํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ, ปริเภทโต อุทฺธฺจ เหตุอภาโวติ สพฺพทา จ อนฺธาทีนํ อรูปีนํ, อสฺีนฺจ เหตุอภาโวติ สพฺเพสฺจ จกฺขุวิฺาณาทีหิ ภวิตพฺพํ, เหตุอภาวา วิเสสโต ตฺจ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต’’ติ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ยทิทํ ‘‘จกฺขุวิฺาณาทีสุ หี’’ติ. ยตฺตกา โลเก วิเสสา, เตหิ สพฺเพสํ, สพฺพกาลฺจ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อาทิ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ กตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา อเหตุกภาเว วิสิฏฺตาย อสมฺภโว เอวาติ สพฺพตฺถ เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺพทา เอกสทิสภาวาปตฺติโต, สพฺเพสํ เอกสทิสภาวาปตฺติโตติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอวํ อเหตุภาเว ปฏิสิทฺเธ วิสมเหตุวาที วเทยฺย ‘‘น อิทํ อเหตุกํ กิฺจรหิ สเหตุกํ, เกน ปน เหตุนา สเหตุกนฺติ? อิสฺสราทินา’’ติ.
อาทิ-สทฺเทน ปกติปุริสปชาปติกาลาทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น อิสฺสราทิเหตุก’’นฺติอาทิ. น นามรูปํ อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปโต อฺสฺส อนุปลพฺภมานตฺตา อิสฺสรปกติอาทินเมว อภาวโต. ยทิ ปน อสโต อิสฺสราทิโต นามรูปสฺส อุปฺปตฺติ, เอวํ สติ สา เอว สพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสํ เอกสทิสตา อาปชฺชติ. อถ นามรูปมตฺตเมว อิสฺสราทิเหตุกํ, นามรูปฺจ อหุตฺวา สมฺภวนฺตํ, หุตฺวา จ วินสฺสนฺตํ ทิสฺสตีติ อิสฺสราทีหิปิ ตาทิเสหิ ภวิตพฺพํ. ตถา จ ตทปิ สปฺปจฺจยํ สงฺขตเมวาติ ตสฺสาปิ ปจฺจยปริคฺคโห กาตพฺโพ. อถ ¶ ตํ นุปฺปชฺชติ, อเหตุกตา ตสฺส อาปนฺนา. เตนาห ‘‘อเหตุกภาวาปตฺติโต’’ติ.
อปิจ น อิสฺสราทิเหตุกํ นามรูปํ. กึ การณํ? กเมน อุปฺปตฺติโต. ยทิ หิ เอวํ นิจฺจํ ¶ อิสฺสราทิสฺิตํ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทินิรเปกฺขการณมฺปิ สิยา, สพฺเพสํเยว เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติ สิยา, ยตฺตเกหิ ตโต อุปฺปชฺชิตพฺพํ. กสฺมา? การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต. ยทิ ปน ตสฺส อิจฺฉาวเสน ตสฺส อุปฺปตฺตึ ปริกปฺเปยฺยุํ, ตาสฺจ อิจฺฉานํ เอกชฺฌํ อุปฺปตฺติยํ โก วิพนฺโธ. อถ อฺมฺปิ กิฺจิ กมฺมกิเลสินฺทฺริยารมฺมณาทิอเปกฺขิตพฺพํ อตฺถีติ เจ? ตเทว เหตุ การณํ, กิมฺเน อทิฏฺสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํ? ทิฏฺฺหิ กมฺมาทีนํ สามตฺถิยํ ตทฺปจฺจยสนฺนิธาเนปิ ตทภาเว อภาวโต. ยถา หิ รูปาโลกมนสิการสนฺนิธาเนปิ จกฺขุโน อภาเว จกฺขุวิฺาณสฺส อภาวํ, ภาเว จ ภาวํ ทิสฺวา จกฺขุโน จกฺขุวิฺาณุปฺปาทนสมตฺถตา อตฺถีติ วิฺายติ. ยถา จ ยฺวายํ ยมกานมฺปิ สมานานํ ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาทิพาหิรปจฺจยสมภาเวปิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ, โส จ สสนฺตาเน ตาทิสสฺส อฺสฺส เหตุโน อภาวา กมฺมกิเลสเหตุโกติ ตสฺส ตตฺถ สมตฺถตา อตฺถีติ วิฺายติ, น เอวมิสฺสราทิกสฺส. การณสฺส หิ ภาวาภาเว ผลสฺส ภาวาภาเวหิ การณสฺส สมตฺถตา วิฺาเยยฺย. น จ สนฺนิหิเต ตทการณสฺส นามรูปสฺส อิสฺสราทิเวกลฺเลน กตฺถจิ อนุปฺปตฺติ ทิฏฺา, ตสฺมา อการณมิสฺสโร.
อถาปิ สคฺโค เอวํ อิสฺสราทิเหตุโก วุจฺเจยฺย, โสปิ สคฺคปฺปกาโร สพฺพกาลํ ตโต นิพฺพตฺเตยฺย. น หิ สนฺนิหิตการณสฺส ผลสฺส อนุปฺปตฺติ ยุตฺตา. นิจฺเจ จ สติ อฺนิรเปกฺขการเณ สคฺคสฺส อาทิเยว น ยุตฺโต, ยาว อิสฺสราทิกํ การณํ, ตาว สพฺพสฺส อตฺถิภาวปฺปสงฺคโต. อถาปิ วเทยฺย ‘‘อฺเปิ ยถารหํ ปจฺจยา โหนฺติเยว, อิสฺสราทิกมฺปิ เตสํ สหการีการณํ โหตี’’ติ. ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ยทิ ปโร วเทยฺย ‘‘อิธ พุทฺธิปุพฺโพ ภาวานํ รจนาวิเสโส ทิฏฺโ, ยถา ตํ ฆฏเคหาทีนํ. อตฺถิ จ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ สรีรปทุมาทีนํ รจนาวิเสโส, ตสฺมา เตนาปิ พุทฺธิปุพฺเพน ภวิตพฺพํ. ยสฺส จ โส พุทฺธิปุพฺโพ, โส อิสฺสราทิโก, ตสฺมา เตน นามรูปสฺิตสฺส โลกสฺส การเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ. ตยิทํ อสิทฺธํ, รจิตา สรีรปทุมาทโยติ ¶ ตตฺเถว อุปฺปนฺนตฺตา. อุปฺปนฺนสฺส หิ สนฺนิเวสวเสน ตถา ตถา ปฏฺปนํ ‘‘รจนา’’ติ วุจฺจติ. อเนกนฺติโก จายํ อพุทฺธิปุพฺพสฺสาปิ ทิฏฺตฺตา. ทิฏฺโ หิ นฺหารุอาทีนํ อคฺคิสํโยเคน รจนาวิเสโส, ตถา วิสุสฺสนฺตานํ ปุพฺพจมฺมาทีนํ. ยทิ ปนายมิสฺสราทิโก ควสฺสชคทฺรภาทีนํ กรีสาวตฺเต ปฏิมหุตํ รเจยฺย, อุมฺมตฺโต วิย วิกฺขิตฺโต สิยา. กิฺจายํ โลกํ สชฺเชนฺโต อตฺตตฺถํ วา สชฺเชยฺย โลกตฺถํ วา.
ตตฺถ ¶ จ ยทิ ปุริโม มกฺโข กตกิจฺโจ น สิยา โลเกน สาเธตพฺพสฺส อตฺถิภาวโต. อถ ทุติโย, กสฺมา โลกสฺส อหิตทุกฺขาวหํ ปาปํ นิรยาทึ, ชรามรณาทิฺจ สชติ? อถ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กีฬตฺถํ สชติ. กีฬา จ นาม รติอตฺถา โหติ. วินา กีฬาย รตึ อชานนฺตานํ รติอตฺถฺจ กีฬมารภนฺโต รติยํ อิสฺสโร อนิสฺสโร สิยา. อถ ปโยชนนิรเปกฺโข, สพฺพกาลํ สเชยฺย, ตสฺส จายํ สชนสมตฺถตา อเหตุกา วา สิยา สเหตุกา วา. อเหตุกา เจ, สพฺเพสํ สิยา สเหตุกา วา. อเหตุกา เจ, สพฺเพสมฺปิ สิยา. อถ สเหตุกา, โส จสฺส เหตุ ปรโต วา สมฺภูโต สิยา อตฺตโต วา. ตตฺถ ปรโต เจ สมฺภูโต, ยทสฺส โส ลทฺโธ, ตสฺสายํ เวยฺยาวจฺจกรสทิโส สิยา. อถ อตฺตโต ตทุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อยํ กีทิโส โลโก จาติ สพฺพมิทํ อาลุนวิสิณํ อากุลพฺยากุลํ โคยูเถน คตมคฺคสทิสเผณปิณฺฑสมํ อวิมทฺทกฺขมํ อสารํ. ติฏฺตุ ปสงฺโค, ยถาธิกตเมว วณฺณยิสฺสาม. ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ นามรูปํ น อเหตุกํ, นาปิ อิสฺสราทิวิสมเหตุกํ, ตสฺมา. เตติ เหตุปจฺจยา.
๖๗๙. โอฬาริกตฺตา, สุปากฏตฺตา จ รูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ ‘‘อิมสฺส ตาว รูปกายสฺสา’’ติอาทินา ปมํ ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหวิธึ อารภติ. ตตฺถ ยถา นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห อเหตุวิสมเหตุวาทนิวตฺติยา โหติ, เอวํ นิพฺพิทาวิราคาวหภาเวน ตตฺถ อภิรตินิวตฺติยาปิ อิจฺฉิตพฺโพติ ตํ คพฺภเสยฺยกวเสน ทสฺเสนฺโต นิพฺพตฺตฏฺานสฺส สุจิภาวปฏิเสธนมุเขน อสุจิภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยํ กาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปลาทีนิ อสุจิฏฺาเน นิพฺพตฺตานิปิ ¶ สยํ สุจิสมฺมตาเนวาติ ตํทสฺสนตฺถํ อพฺภนฺตรคฺคหณํ. เตนาห ภควา –
‘‘ยถา สงฺการธานสฺมึ, อุชฺฌิตสฺมึ มหาปเถ;
ปทุมํ ตตฺถ ชาเยถ, สุจิคนฺธํ มโนรม’’นฺติ. (ธ. ป. ๕๘);
‘‘นิพฺพตฺตตี’’ติ อิทํ มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ รูปกายสฺส นิพฺพตฺตนสามฺโต คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปมาภินิพฺพตฺติมตฺตํ. เอวฺจ กตฺวา อาหารสฺส อุปตฺถมฺภกปจฺจยตาวจนํ, อุทรปฏลสฺส ปจฺฉโต กรณาทิวจนํ, ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลตาวจนฺจ สมตฺถิตํ โหติ. เอวมวฏฺิเต ยเทกจฺเจหิ ปิฏฺิโต, ปุรโต จ กรณํ กึ สิยา ปฏิสนฺธิกาเลติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ¶ อปาหตํ โหติ. ‘‘นิพฺพตฺตกตฺตา’’ติ อิมินา พีชํ วิย องฺกุรสฺส อวิชฺชาทโย รูปกายสฺส อสาธารณการณตาย เหตูติ ทสฺเสติ. ‘‘อุปตฺถมฺภกตฺตา’’ติ อิมินา ปน องฺกุรสฺส ปถวีสลิลปาริสิอาทโย วิย อาหาโร สาธารณการณตาย ปจฺจโยติ ทสฺเสติ.
ปฺจ ธมฺมา เหตุปจฺจยาติ อวิชฺชาทโย ปฺจ ธมฺมา ยถารหํ เหตุ จ ปจฺจโย จาติ อตฺโถ. ภเวสุ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนปตฺถนา ทฬฺหคฺคาหภาเวน สงฺขารภวานํ เหตุภูตา ชนกสหายตาย ภวนิกนฺติ ตํสหชาตอาสนฺนการณตฺตา อภิสงฺขาริกา, อปสฺสยภูตา จาติ ‘‘มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา’’ติ วุตฺตา. ยถา ปิตุ ชนิตสุกฺเก ปุตฺตสฺส อุปฺปตฺตีติ ปิตา ชนโก, เอวํ กมฺมํ สตฺตสฺส อุปฺปาทกตฺตา ชนกํ วุตฺตํ. ยถา ธาติ ชาตสฺส ทารกสฺส โปสนวเสน สนฺธาริกา, เอวํ อาหาโร อุปฺปนฺนสฺส กายสฺสาติ สนฺธารโก วุตฺโต.
กามฺเจตฺถ อวิชฺชาทโย นามกายสฺสาปิ ปจฺจโย, ปการนฺตเรน ปน ตสฺส ปากฏํ ปจฺจยปริคฺคหวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จกฺขฺุจาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. เตน จกฺขุวิฺาณสฺส อาวชฺชนาทิอชฺฌตฺตํ สพฺพํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. รูเป จาติ ปน จ-สทฺเทน ยถา พหุลํ พาหิรรูปํ จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, เอวํ อฺมฺปิ พาหิรํ ปจฺจยชาตํ สงฺคณฺหาติ. ปฏิจฺจาติ ปจฺจยภูตํ ¶ ลทฺธาติ อตฺโถ. เตน จกฺขุสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน, รูปสฺส อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน, อิตเรสฺจ สงฺคหิตานํ อนนฺตราทิสหชาตาทิวเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. วจนเภเท ปน การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อาทิ-สทฺเทน จ ผสฺสาทีนํ วิย สหปจฺจเยหิ โสตวิฺาณาทีนํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทิปาสฺส (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕-๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) วิย ‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิปาสฺส สงฺคหิตตฺตา. เอวํ สมฺมสนุปคํ สพฺพํ นามํ สหปจฺจเยน สงฺคหิตํ โหติ. เตนาห ‘‘นามกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กโรตี’’ติ.
ปวตฺตึ ทิสฺวาติ เอตรหิ ปวตฺตึ ทิสฺวา. เอวนฺติ อิมินา น เกวลํ สปฺปจฺจยตามตฺตเมว ปจฺจามฏฺํ, อถ โข ยาทิเสหิ ปจฺจเยหิ เอตรหิ ปวตฺตติ, ตาทิเสหิ อวิชฺชาทิปจฺจเยเหว อตีเตปิ ปวตฺติตฺถาติ ปจฺจยสทิสตาปิ ปจฺจามฏฺาติ ทฏฺพฺพํ.
๖๘๐. ปุพฺพนฺตนฺติ ¶ อตีตํ ขนฺธปฺปพนฺธโกฏฺาสํ. อารพฺภาติ อุทฺทิสฺส. อโหสึ นุ โข, น นุ โข อโหสินฺติ สสฺสตาการํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการฺจ นิสฺสาย อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ. กึ นุ โข อโหสินฺติ ชาติลิงฺคูปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย นุ โข อโหสึ, พฺราหฺมณาทีสุ คหฏฺาทีสุ เทวาทีสุ อฺตโร นุ โข’’ติ กงฺขติ. กถํ นุ โขติ สณฺานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีโฆ นุ โข อโหสึ, รสฺสโอทาตกาฬปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนมฺปิ อฺตโร’’ติ กงฺขติ. อิสฺสรนิมฺมานาทึ นิสฺสาย ‘‘เกน นุ โข ปกาเรน อโหสิ’’นฺติ นิพฺพตฺตาการโต กงฺขตีติ จ วทนฺติ. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ ชาติอาทึ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติโย หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมโณ อโหสึ…เป… เทโว หุตฺวา นุ โข มนุสฺโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตโน อปราปรุปฺปตฺตึ กงฺขติ. สพฺพตฺเถว จ อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนํ. ภวิสฺสามิ นุ โขติ สสฺสตาการํ, อุจฺเฉทาการฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อิทานิ วา ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา จุติปริยนฺตํ สพฺพมฺปิ วตฺตมานกาลํ. อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหตีติ อตฺตโน ขนฺเธสุ วิจิกิจฺฉา โหติ. อหํ นุ โขสฺมีติ อตฺตโน อตฺถิภาวํ กงฺขติ. อยุตฺตํ ¶ ปเนตนฺติ. ยุตฺตํ อยุตฺตนฺติ กา เอตฺถ จินฺตา. อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโน. โน นุ โขสฺมีติ อตฺตโน นตฺถิภาวํ กงฺขติ. กึ นุ โขสฺมีติ ขตฺติโยว สมาโน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ. เอส นโย เสเสสุ. กถํ นุ โขสฺมินฺติ วุตฺตนยเมว. เกวลฺเหตฺถ ‘‘อพฺภนฺตเร ชีโว นาม อตฺถี’’ติ คเหตฺวา ตสฺส ทีฆาทิภาวํ กงฺขนฺโต ‘‘กถํ นุ โขสฺมิ’’นฺติ กงฺขตีติ เวทิตพฺโพ. ปจฺจุปฺปนฺนํ ปน อตฺตโน สรีรสณฺานํ อชานนฺโต นาม นตฺถิ. กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตีติ อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺานํ กงฺขติ. สา สพฺพาปิ ปหียตีติ สา ยถาวุตฺตา โสฬสวิธาปิ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภนวเสน ปหียติ.
๖๘๑. กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส สาธารโณ ปจฺจโยติ, ตโต ปวตฺติโต มนสิการาทิโก กุสลาทิเภทโต สพฺพปฺปการสฺสาปิ นามสฺส อสาธารโณ ปจฺจโยติ จ โยเชตพฺพํ. กุสลาทิเภทโตติ กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต. ตสฺสาปิ โสมนสฺสสหคตาทิอฺตรเภทวเสน สพฺพปฺปการสฺสาปิ. ยํ เอกนฺตโต ฉทฺวาริกํ, ตมฺปิ ฉทฺวารคฺคหเณเนว คหิตํ ยถา ฉฏฺารมฺมณํ ฉฬารมฺมณคฺคหเณนาติปิ วุตฺตํ ‘‘สพฺพปฺปการสฺสาปี’’ติ. ตโตติ จกฺขุรูปาทิโต. มนสิการาทิโกติ โยนิโสมนสิการอโยนิโสมนสิการาทิโก ¶ , กมฺมภวงฺคาทิโก จ. กามฺเจตฺถ ทฺวารจฺฉกฺกโยนิโสมนสิการาทิวเสน นามสฺเสว สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย วุตฺโต, ตํ ปน อวิเสสวเสน วุตฺตํ. วิเสสโต ปน กมฺมํ วิปากนามสฺส, กมฺมสมุฏฺานรูปานฺจ จิตฺตํ เจตสิกนามสฺส, จิตฺตสมุฏฺานรูปานฺจ สาธารโณ ปจฺจโย, ยถาวุตฺตสฺเสว จ นามสฺส, รูปสฺส จ ตทฺนามรูปาเปกฺขาย อสาธารโณ ปจฺจโย. ตถา สภาโค, อุตุสภาโค จ อาหาโร ตํสมุฏฺานรูปานํ สาธารโณ ปจฺจโย, ตทฺาเปกฺขาย อสาธารโณติ รูปสฺสาปิ สาธารโณ, อสาธารโณ จ ปจฺจโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพ. ปจฺจยปริคฺคโห นาม อนธิคตารหตฺเตน กาตพฺโพติ ตทเปกฺขาย ‘‘โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนาทิโก กุสลสฺเสวา’’ติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส, จตุนฺนมฺปิ วา สมฺปตฺติจกฺกานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วิปรีโต อกุสลสฺสาติ วจนโต ยถา โยนิโสมนสิการาทิวิปรีโต อกุสลสฺเสว ¶ ปจฺจโย, ตถา โยนิโสมนสิการาทิ กุสลสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. ยสฺส วา กุสลํ สมฺภวติ, อกุสลํ สมฺภวติ, กุสลากุสลานิ วา, ตสฺสาติ อตฺถสิทฺธเมตํ. กมฺมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน อวิชฺชาทโย วิย คติกาลาทโยปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ภวงฺคาทิโกติ ภวงฺคสนฺตีรณปริตฺตกิริยารหตฺตาทิโก. ตตฺถ ภวงฺคํ ปฺจทฺวารมโนทฺวาราวชฺชนกิริยานํ, สนฺตีรณํ โวฏฺพฺพนสฺส, ปริตฺตกิริยา ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตกิริยานํ, อรหตฺตํ อาวชฺชนวชฺชานํ สพฺพกิริยานํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพํ.
กมฺมนฺติ เจตนาว อธิปฺเปตา, สา จ โข กุสลากุสลา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กุสลากุสลเจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ, กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๗). น จิตฺตํ วิย สสมฺปยุตฺตา. จิตฺตฺเหตฺถ สสมฺปยุตฺตํ อธิปฺเปตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ, ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิวจนโต (ปฏฺา. ๑.๑.๑). ตตฺถาติ เตสุ กมฺมาทีสุ รูปชนกปจฺจเยสุ. อตีตโต เอว กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺชติ, น วตฺตมานโตติ วุตฺตํ ‘‘กมฺมํ อตีตเมว กมฺมสมุฏฺานสฺส รูปสฺส ปจฺจโย’’ติ. ยทิ หิ ปจฺจุปฺปนฺนโต กมฺมโต ผลํ อุปฺปชฺเชยฺย, อายูหนกฺขเณ เอว ผเลน อุปฺปชฺชิตพฺพํ ภเวยฺย, น จ ตํ ทิฏฺมิจฺฉิตํ วา. น หิ โลเก กุทาจนํ กริยมานเมว กมฺมํ ผลํ เทนฺตํ ทิฏฺํ, ตถารูโป วา อาคโม อตฺถีติ. นนุ จ อิทมปิ น ทิฏฺํ, ยํ วินฏฺโต เหตุโต ผลํ อุปฺปชฺชมานํ, มโต วา กุกฺกุโฏ วสฺสนฺโตติ? สจฺจมทิฏฺํ รูปธมฺมานํ ปพนฺธวิจฺเฉเท, อิทํ ปน อรูปํ ปพนฺโธปิ อตฺถีติ อุปมา น สํสนฺทติ. กมฺมโต หิ อตีตโต ¶ เอว กมฺมสฺส กตตฺตา, อุปจิตตฺตา จ ผลํ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๓๑). ยสฺมา อนนฺตราทิปจฺจยลาภโต อุปฺปาทกฺขเณ เอว จิตฺตสฺส พลวตา, ตสฺมา ตํ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ชเนตีติ อาห ‘‘จิตฺตํ จิตฺตสมุฏฺานสฺส อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ. รูปสฺส ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปน รูปสฺส ิติกฺขเณ พลวตา ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยลาภโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุตุอาหารา…เป… โหนฺตี’’ติ, พาหิรํ อุตุํ, อาหารฺจ ปจฺจยํ ลภิตฺวา อตฺตโน ิติกฺขเณ อุตุอาหารา รูปํ ชเนนฺตีติ อตฺโถ.
เอวนฺติ ¶ ‘‘สาธารณาสาธารณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.
๖๘๒. สงฺขารานนฺติ สงฺขตสงฺขารานํ. ภงฺคนฺติ มรณํ. ชรามรณํ นาม ชาติยา สตีติอาทิ ผลทสฺสนานุปุพฺพิยา เหตุทสฺสนกฺกเมน นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ กตฺวา ทสฺสิโต. ตตฺถ ภเว สตีติ กมฺมภเว สติ.
๖๘๓. ปุพฺเพ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนาติ ปริโยสานโต ปฏฺาย ปฏิโลมนเยน อาทิปาปนวเสน วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิตอนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน. ‘‘อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๔) หิ ปฏิโลมวเสน ทสฺสิเต ปจฺจยากาเร ‘‘ยสฺส อภาวา ยสฺส อภาโว, โส ตสฺส ปจฺจโย’’ติ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ นามรูปสฺส ปจฺจยปริคฺคโห สุกโรติ.
๖๘๔. ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโหติอาทิ วุตฺตตฺถเมว. กมฺมสหายตฺตา กิเลสวฏฺฏํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติ.
๖๘๕. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว, ตตฺถ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ. ปจฺจุปฺปนฺนภวโต อนนฺตรํ เวทิตพฺพผลํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ. อปราปริยาเยติ ทิฏฺธมฺมานนฺตรานาคตโต อฺสฺมึ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเต. อโหสิกมฺมนฺติ อโหสิ เอว กมฺมํ, น ตสฺส วิปาโก อโหสิ, ‘‘อตฺถิ, ภวิสฺสติ วา’’ติ เอวํ วตฺตพฺพกมฺมํ. ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตาย, ปจฺจยวิเสเสน ปฏิลทฺธวิเสสตาย จ พลวภาวํ ปตฺตา ตาทิสสฺส ¶ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส วเสน สาติสยา หุตฺวา ปวตฺตา ปมชวนเจตนา ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ผลทายินี ทิฏฺธมฺมเวทนียา นาม. สา หิ วุตฺตากาเรน พลวติ ชวนสนฺตาเน คุณวิเสสยุตฺเตสุ อุปการาปการวสปฺปวตฺติยา, อาเสวนาลาเภน อปฺปวิปากตาย จ ปมชวนเจตนา อิตรทฺวยํ วิย ปวตฺตสนฺตานุปรมาเปกฺขํ, โอกาสลาภาเปกฺขฺจ กมฺมํ น โหตีติ อิเธว ปุปฺผมตฺตํ วิย ปวตฺติวิปากมตฺตํ ผลํ เทติ. ตถา อสกฺโกนฺตนฺติ กมฺมสฺส วิปากทานํ นาม อุปธิปโยคาทิปจฺจยนฺตรสมวาเยเนว โหตีติ ตทภาวโต ¶ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทาตุํ อสกฺโกนฺตํ. อตฺถสาธิกาติ ทานาทิปาณาติปาตาทิอตฺถสฺส นิปฺผาทิกา. กา ปน สาติ อาห ‘‘สตฺตมชวนเจตนา’’ติ. สา หิ สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตนเยน ปฏิลทฺธวิเสสา, ปุริมชวนเจตนาหิ ลทฺธาเสวนา จ สมานา อนนฺตรตฺตภาเว วิปากทายินี อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นาม. ‘‘สติ สํสารปฺปวตฺติยา’’ติ อิมินา อสติ สํสารปฺปวตฺติยํ อโหสิกมฺมปกฺเข ติฏฺติ วิปจฺจโนกาสสฺส อภาวโตติ ทีเปติ.
๖๘๖. ยํ ครุกนฺติ ยํ อกุสลํ มหาสาวชฺชํ, กุสลํ มหานุภาวํ กมฺมํ. ยํ พหุลนฺติ ยํ พหุลํ อภิณฺหโส กตํ สมาเสวิตํ. มรณกาเล อนุสฺสริตนฺติ ปริพฺยตฺตภาเวน มรณสฺส อาสนฺนกาเล อนุสฺสริตํ. อาสนฺนกาเล กเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ หิ วุตฺตํ. ‘‘ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวน’’นฺติ อิมินา ‘‘ยํ พหุล’’นฺติ วุตฺตกมฺมโต วิเสเสติ. ตถา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ นิวตฺเตติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนานุชานนโต. ปฏิสนฺธิชนกวเสน หิ ครุกาทิกมฺมจตุกฺกํ วุตฺตํ.
ตตฺถ ครุกํ สพฺพปมํ วิปจฺจติ. ตถา หิ ตํ ครุกนฺติ วุตฺตํ. ครุเก อสติ พหุลีกตํ, ตสฺมึ อสติ อาสนฺนํ, ตสฺมิมฺปิ อสติ ‘‘กฏตฺตา วา ปนา’’ติ วุตฺตํ ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิปจฺจติ. พหุลาสนฺนปุพฺพกเตสุ จ พลาพลํ วา ชานิตพฺพํ, ปาปโต ปาปนฺตรํ, กลฺยาณฺจ, กลฺยาณโต จ กลฺยาณนฺตรํ, ปาปฺจ, พหุลีกตโต จ มหโต จ ปุพฺพกตาทิ, อปฺปฺจ. พหุลานุสฺสรเณน วิปฺปฏิสาราทิชนนโต ปฏิปกฺขสฺส อปริปุณฺณตาย อารทฺธวิปากสฺส กมฺมสฺส, กมฺมเสสสฺส วา อปราปริยาเย เวทนียสฺส อปริกฺขีณตาย สนฺตติยา ปริณามวิเสสโตติ เตหิ เตหิ การเณหิ อาหิตพลํ ปมํ วิปจฺจติ. มหานารทกสฺสปชาตเก วิเทหรฺโ เสนาปติ อลาโต, พีชโก ทาโส, ราชกฺา รุจา จ เอตฺถ นิทสฺสนํ. ตถา หิ วุตฺตํ ภควตา –
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ ¶ , มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย.
‘‘ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิ กายสฺส เภทา ปรํ…เป… นิรยํ อุปปชฺชติ. ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, ปจฺฉา วาสฺส ตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนียํ, มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, เตน โส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ¶ …เป… นิรยํ อุปปชฺชติ. ยฺจ โข โส อิธ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ…เป… สมฺมาทิฏฺิ ¶ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๓).
กึ พหุนา ยํ ตํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคาณํ, ตสฺเสวายํ วิสโย, ยทิทํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส เตน เตน การเณน ปุพฺพาปรวิปากตา สามตฺถิยํ.
๖๘๗. ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน วิปากสนฺตานสฺส นิพฺพตฺตกํ ชนกํ. เตนาห ‘‘ตํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนตี’’ติ. สุขทุกฺขสนฺตานสฺส, นามรูปปฺปพนฺธสฺส วา จิรตรปฺปวตฺติเหตุภูตํ อุปตฺถมฺภกํ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตตี’’ติ. อุปปีฬกํ สุขทุกฺขปฺปพนฺเธ ปวตฺตมาเน สณิกํ สณิกํ ตํ หาเปติ. เตนาห ‘‘สุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตี’’ติ. ฆาเตตฺวาติ อุปจฺฉินฺทิตฺวา. กมฺมสฺส อุปจฺฉินฺทนํ นาม ตสฺส วิปากปฏิพาหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติ. ตฺจ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาสกรณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตี’’ติ. วิปจฺจนาย กโตกาสํ กมฺมํ วิปกฺกเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจตี’’ติ. อุปปีฬกํ อฺสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทติ, น สยํ อตฺตโน วิปากํ เทติ. อุปฆาตกํ ปน ทุพฺพลํ กมฺมํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ อุปฺปาเทตีติ อยเมเตสํ วิเสโส. พวฺหาพาธตาทิปจฺจยูปนิปาเตน วิปากสฺส วิพาธกํ อุปปีฬกํ, ตถา วิปากสฺเสว อุปจฺเฉทกํ อุปฆาตกํ. กมฺมํ อุปฆาเตตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสกรเณน วิปจฺจเน สติ ชนกเมว สิยา, ชนกาทิภาโว นาม วิปากํ ปติ อิจฺฉิตพฺโพ, น กมฺมํ ปตีติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตพฺพํ.
กมฺมนฺตรนฺติ กมฺมวิเสโส กมฺมานํ พลาพลเภโท. วิปากนฺตรนฺติ วิปากวิเสโส, ตสฺส หีนปณีตตาทิเภโท. อปโร นโย – ยสฺมึ กมฺเม กเต ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ วิปากกฏตฺตารูปานํ อุปฺปตฺติ โหติ, ตํ ชนกํ. ยสฺมึ ปน กเต อฺเน ชนิตสฺส อิฏฺสฺส วา อนิฏฺสฺส วา ผลสฺส วิพาธกวิจฺเฉทกปจฺจยานุปฺปตฺติยา, อุปพฺรูหนปจฺจยุปฺปตฺติยา จ ชนกานุภาวานุรูปํ ปริโปสจิรตรปฺปพนฺธา โหนฺติ, ตํ อุปตฺถมฺภกํ. ชนเกน ¶ นิพฺพตฺติตํ กุสลผลํ วา อกุสลผลํ วา เยน ปจฺจนีกภูเตน โรคธาตุสมตาทินิมิตฺตตาย พาธียติ, ตํ อุปปีฬกํ ¶ . เยน ปน กมฺมุนา ชนกสามตฺถิยวเสน จิรตรปฺปพนฺธารหมฺปิ สมานํ ผลํ วิจฺเฉทกปจฺจยุปฺปตฺติยา อุปหฺติ วิจฺฉิชฺชติ, ตํ อุปฆาตกํ. ตตฺถ เกจิ ทุติยสฺส กุสลภาวํ อิตฺถนฺนามคตสฺส อปฺปาพาธทีฆายุกตาสํวตฺตนวเสน, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ อกุสลภาวํ พวฺหาพาธอปฺปายุกตาสํวตฺตนวเสน วณฺเณนฺติ. เทวทตฺตาทีนํ, ปน นาคาทีนํ, อิโต อนุปทินฺเนน ยาปนกเปตานฺจ นรกาทีสุ อกุสลวิปากุปตฺถมฺภนุปปีฬนุปฆาตกานิ น น สนฺตีติ จตุนฺนมฺปิ อกุสลากุสลภาโว น วิรุชฺฌติ. พุทฺธาเวณิกตาย อสาธารณสฺเสว าณสฺส โคจรภาวโต กมฺมนฺตราทิ ‘‘อสาธารณํ สาวเกหี’’ติ วุตฺตํ. เอกเทสโต ชานิตพฺพํ อนวเสสโต ชานิตุํ น สกฺกา อวิสยตฺตา. สพฺเพน สพฺพํ อชานเน ปจฺจยปริคฺคโห น ปริปูรตีติ.
๖๘๘. ยถาวุตฺตํ กมฺมํ วตฺตมานวิปากปฺปพนฺธนิมิตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ กมฺเมกเทสตาย ‘‘ทฺวาทสวิธํ กมฺมํ กมฺมวฏฺเฏ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. กิเลสวฏฺฏมฺปิ กมฺมสหายตาย กมฺมวฏฺฏปกฺขิกเมว กตฺวา อาห ‘‘กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสนา’’ติ. ยาทิสโต ปจฺจยโต ปจฺจุปฺปนฺเน อทฺธาเน นามรูปสฺส ปวตฺติ, ตาทิสโต เอว อิตรสฺมิมฺปิ อทฺธทฺวเยติ ยถา อตีตานาคเต นยํ เนติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนาคเตปิ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสเนวาติ เอตฺถ วุตฺตํ เอว-สทฺทํ ‘‘เอตรหิ อตีเตปี’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ อทฺธตฺตเยปิ กิริยากิริยผลมตฺตตาทสฺสนปรตฺตา โจทนาย. อิติ กมฺมฺเจวาติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. อปราปรํ วฏฺฏนฏฺเน วฏฺฏํ. ตถา ปวตฺตนํ ปวตฺตํ. เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธตีติ สนฺตติ, ปพนฺโธ. กรณฏฺเน, ปจฺจเยหิ กรียตีติ วา กิริยา.
กมฺมาติ กมฺมโต. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, กมฺมํ สมฺภโว เอตสฺสาติ กมฺมสมฺภโว, วิปาโก.
การณสามคฺคิยํ ทานาทีหิ สาธิตกิริยาย วตฺตมานาย การณมตฺเต กตฺตุโวหาโรติ อาห ‘‘เนว การณโต อุทฺธํ การกํ ปสฺสตี’’ติ. กโรตีติ หิ การกํ. วิปากปฏิสํเวทกํ น ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . กามํ พาลาปิ ‘‘การโก ปฏิสํเวทโก’’ติ วทนฺตา อตฺถโต ปฺตฺติมตฺตเมว วทนฺติ, เต ปน วิปรีตาภินิเวสวเสนาปิ วทนฺตีติ ตํ อปฺปมาณนฺติ อาห ‘‘สมฺามตฺเตน ปณฺฑิตา โวหรนฺตี’’ติ.
๖๘๙. เอเวตนฺติ ¶ เอวํวิธํ เอตํ ทสฺสนํ, สมฺมทสฺสนํ, อวิปรีตทสฺสนนฺติ อตฺโถ. พีชรุกฺขาทิกานํวาติ ยถา พีชโต รุกฺโข, รุกฺขโต ปุน พีชนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา พีชรุกฺขสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ นตฺถิ, เอวํ กมฺมปจฺจยา วิปาโก, วิปากปจฺจยา กมฺมนฺติ อนาทิกาลิกตฺตา กมฺมวิปากสนฺตานสฺส ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, อณฺฑโต กุกฺกุฏี, ปุนปิ กุกฺกุฏิยา อณฺฑ’’นฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. อนาคเตปิ สํสาเรติ ยถา อตีเต, เอวํ อนาคเตปิ อทฺธาเน ‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๙; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; จูฬนิ. อฏฺ. ๖; พุ. วํ. อฏฺ. ๒.๕๘) วุตฺเต สํสาเร สติ กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺตํ น ทิสฺสติ, กมฺมวิปากานํ อปฺปวตฺติ น ทิสฺสติ, ปวตฺตติ เอวาติ อตฺโถ.
เอตมตฺถนฺติ ‘‘กมฺมสฺส การโก นตฺถี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๖๘๙) วุตฺตมตฺถํ. อสยํวสีติ น สยํวสิโน, มิจฺฉาภินิเวสปรวสาติ อตฺโถ. อฺมฺวิโรธิตาติ อิตรีตรวิโรธิตา, ทิฏฺิโย, ทิฏฺิยา วา อฺมฺเน วิโรธิตา วิรุทฺธา.
คมฺภีราณโคจรตาย คมฺภีรํ. ตถา นิปุณํ. สตฺตสฺุตาย, อฺมฺสภาวสฺุตาย จ สฺุํ. ปจฺจยนฺติ นามรูปสฺส ปจฺจยํ, ตปฺปจฺจยปฏิเวเธเนว จ สพฺพํ ปฏิวิทฺธํ โหตีติ. กมฺมํ นตฺถิ วิปากมฺหีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
ปจฺจยสฺุํ ผลนฺติ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา น สูริเย’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตสนฺติ สูริยาทีนํ. โสติ อคฺคิ. สมฺภาเรหีติ อาตปาทีหิ การเณหิ.
ยทิ ¶ จ เหตุ จ ผลฺจ อฺมฺรหิตํ, กถํ เหตุโต ผลํ นิพฺพตฺตตีติ อาห ‘‘กมฺมฺจ โข อุปาทายา’’ติ. น เกวลํ กมฺมผลเมว สฺุํ กตฺตุรหิตํ, สพฺพมฺปิ ธมฺมชาตํ การกรหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เหตฺถ เทโว’’ติ คาถา วุตฺตา. เหตุสมฺภารปจฺจยาติ เหตุสมูหนิมิตฺตํ, เหตุปจฺจยนิมิตฺตํ วา.
๖๙๐. จุติปฏิสนฺธิวเสน ¶ วิทิตา โหนฺตีติ กมฺมวฏฺฏวิปากวฏฺฏวเสน ปจฺจยปริคฺคหสฺส กตตฺตา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺตีติ วทนฺติ. วุตฺตนเยน ปน สปฺปจฺจยนามรูปสฺส ทสฺสเนน ตีสุ อทฺธาสุ ปหีนวิจิกิจฺฉสฺส อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตภเวสุ จ จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, น อนุปทธมฺมวเสน ตถาปริคฺคหสฺส อกตตฺตา. สาสฺส โหติ าตปริฺาติ ยาย นามรูปปริคฺคหํ, ตสฺส จ ปจฺจยปริคฺคหํ กโรติ, สา อสฺส โยคิโน ‘‘อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นาม’’นฺติอาทินา, ‘‘ตสฺส อยํ ปจฺจโย, เอตฺตโก ปจฺจโย’’ติอาทินา จ ปริจฺเฉทวเสน าตวตี ปฺาติ กตฺวา าตปริฺา.
อิทานิ เยน การเณน อทฺธตฺตยปริยาปนฺนา ธมฺมา จุติปฏิสนฺธิวเสน วิทิตา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส เอวํ ปชานาตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ธมฺมานํ ภวนฺตรสงฺกโม นาม น กทาจิปิ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนโตติ ทสฺเสติ. สชฺฌาย มนฺโตทกปาน มุขมณฺฑน ปทีปสีขูปมาหิ ตเมว ธมฺมานํ สงฺกมาภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อปิจ โข’’ติอาทิมาห.
มโนธาตุอนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุยา อนนฺตรํ ลพฺภมานํ จกฺขุวิฺาณํ. น เจว อาคตนฺติ กิริยมโนธาตุโต น เจว อาคตํ กิริยมโนธาตุยํ จกฺขุวิฺาณสฺส อภาวโต. นาปิ น นิพฺพตฺตํ อนนฺตรนฺติ กิริยมโนธาตุโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปจฺจยสามคฺคิลาเภน ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตํ, นิพฺพตฺตเมว โหติ. ยถายํ ปวตฺติยํ จิตฺตปฺปวตฺติ, ตเถว ปฏิสนฺธิมฺหิ วตฺตเต จิตฺตสนฺตติ, จุติจิตฺตโต อนาคจฺฉนฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ตโต อนนฺตรํ นาปิ น นิพฺพตฺตติ, ปจฺจยสามคฺคิวเสน นิพฺพตฺตเตวาติ อตฺโถ. สนฺตติคหเณน เจตฺถ กุโตจิ อาคมาภาวเมว วิภาเวติ. เหตุผลภาเวน หิ สมฺพนฺธตาติ ธมฺมปฺปวตฺติ สนฺตตีติ. เตนาห ‘‘ปุริมํ ภิชฺชเต จิตฺต’’นฺติอาทิ. ปุริมนฺติ จุติจิตฺตํ. ภิชฺชเตติ ¶ นิรุชฺฌติ. ปจฺฉิมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ. ตโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรเมว ชายติ. ยตฺถ หิ จุติจิตฺตโต ทูเรปิ กาลนฺตเรปิ อุปฺปชฺชมานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อนนฺตรเมว ชายตีติ วุจฺจติ. ตสฺมา เตสํ อนฺตริกา นตฺถิ เตสํ จุติปฏิสนฺธิจิตฺตานํ พฺยวธายกํ กิฺจิ นตฺถิ. วีจิ เตสํ น วิชฺชตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อิโตติ จุติจิตฺตโต อนนฺตรํ น จ คจฺฉติ กิฺจิ จิตฺตํ. ตฺหิ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ ตเถว นิรุชฺฌติ. ปฏิสนฺธิ จาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ อฺเมว ยถาปจฺจยํ ชายติ นิพฺพตฺตตีติ ปุนปิ สงฺกมาภาวเมว วิภาเวนฺโต สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ นิคเมติ.
๖๙๑. นามรูปคฺคหเณน ¶ , ตสฺส จ ปจฺจยธมฺมคฺคหเณน อคฺคหิตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส อภาวโต ‘‘วิทิตสพฺพธมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํ. น เจตฺถ โลกุตฺตรธมฺมา อธิคตา. ถามคตํ โหติ อเนกาการโวการปจฺจยปริคฺคหวิธิโน อนุฏฺิตตฺตา. สุฏฺุตรํ ปหียติ ติยทฺธคตธมฺมปฺปวตฺติยา วิคตสมฺโมหตฺตา. สา เอวาติ โสฬสวิธา กงฺขา เอว. ยสฺมา เอตฺถ ‘‘พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สิกฺขา’’ติ จ กงฺขาย โคจรภูตา โลกิยา ธมฺมา อธิปฺเปตา. น หิ โลกุตฺตรธมฺเม อารพฺภ กิเลสา ปวตฺติตุํ สกฺโกนฺติ. ปุพฺพนฺโตติ อตีตา ขนฺธายตนธาตุโย. อปรนฺโตติ อนาคตา. ปุพฺพนฺตาปรนฺโตติ ตทุภยํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ตทุภยภาคยุตฺตตฺตา. เอวํ พุทฺธาทิคฺคหเณน, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมคฺคหเณน จ คหิโต อฏฺโม กงฺขาวิสโย นามรูปมตฺตํ, อิทปฺปจฺจยตาคฺคหเณน ปน ตสฺส ปจฺจโย คหิโต, ตสฺมา โสฬสวตฺถุกาย กงฺขาย ปหีนาย อฏฺวตฺถุกา กงฺขา อปฺปติฏฺาว โหตีติ อาห ‘‘น เกวลฺจ…เป… ปหียติเยวา’’ติ.
ทิฏฺเกฏฺตฺตา วิจิกิจฺฉาย ยถา ทิฏฺิ สมุจฺฉิชฺชมานา วิจิกิจฺฉาย สทฺธึเยว สมุจฺฉิชฺชติ, เอวํ วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิยมานา ทิฏฺิยา สทฺธึเยว วิกฺขมฺภียตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ วิกฺขมฺภนฺตี’’ติ. อตฺตาภินิเวสูปนิสฺสยา หิ ‘‘อโหสึ นุ โข อห’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) นยปฺปวตฺตา โสฬสวตฺถุกา กงฺขา, สา เอว จ ปุพฺพนฺตาทิวตฺถุกภาเวน วุตฺตา. อตฺตาภินิเวสวตฺถุกานิ จ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, พุทฺธาทิวตฺถุกา จ กงฺขา ตเทกฏฺาติ. ธรียนฺติ ¶ อตฺตโน ปจฺจเยหีติ ธมฺมา, ติฏฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ิติ, ธมฺมานํ ิติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจยธมฺโม. อถ วา ธมฺโมติ การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วิย, ธมฺมสฺส ิติ สภาโว, ธมฺมโต จ อฺโ สภาโว นตฺถีติ ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาโว ธมฺมฏฺิติ, ธมฺมฏฺิติยํ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ. สงฺขารานํ ยํ ยํ ภูตํ อนิจฺจตาทิ ยถาภูตํ, ตตฺถ าณนฺติ ยถาภูตาณํ. สมฺมา ปสฺสตีติ สมฺมาทสฺสนํ.
อวิชฺชา ปจฺจโยติ อวิชฺชา เหตุอาทิวเสน สงฺขารานํ ยถารหํ ปจฺจโย. ตโต เอว สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเตติ ยสฺมา อวิชฺชาปิ อาสวาทิวเสน ปจฺจยสมฺภูตาว, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขาราติ อุภเยปิ เอเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อิตีติ เอวํ. ปจฺจยปริคฺคเห ปฺาติ ปจฺจยานํ ปริจฺฉิชฺช คหณวเสน ปวตฺตา ปฺา. วุตฺตนเยน ธมฺมฏฺิติาณํ.
นิมิตฺตนฺติ ¶ สงฺขารนิมิตฺตํ, อตฺถโต ปฺจกฺขนฺธา. เต หิ ฆนสฺาปวตฺติยา วตฺถุภาวโต นิมิตฺตํ, สวิคฺคหภาเวน อุปฏฺานโต วา. ยสฺมา อนิจฺจตา นาม สงฺขารานํ อวิปรีตากาโร. ตตฺถ นิจฺจตาย เลสสฺสาปิ อภาวโต อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ยถาภูตํ ชานาติ. ตฺจ าณํ อวิปรีตคฺคหณตาย สมฺมาทสฺสนํ. ตํสมงฺคินา จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วิย อตีตานาคเตสุปิ นยํ เนนฺเตน เต สุปริวิทิตา โหนฺติ.
อนิจฺจตา จ นาม อุปฺปตฺติมโต, อุปฺปาโท จ ปจฺจยวเสนาติ อนิจฺจตา สิชฺฌมานา สงฺขารานํ สปฺปจฺจยตํ สาเธนฺตี ยถาวุตฺตกงฺขปฺปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจโต…เป… ปหียตี’’ติ อาห. ตตฺถ ตทนฺวเยนาติ ปจฺจกฺขโต ทิฏฺสฺส อนุคมเนน. เอตฺถาติ ยถาทิฏฺเสุ ธมฺเมสุ. ทุกฺขโต มนสิ กโรนฺโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปฺปวตฺตํ. ตฺหิ กิเลสาภิสงฺขาเรหิ ปวตฺติตตฺตา สาติสยํ ทุกฺขภาเวน อุปฏฺาติ. ปวตฺตนฺติ านนิสชฺชาทิวเสน ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน จ สงฺขารปฺปวตฺตนฺติ อปเร. ‘‘นิมิตฺตํ, ปวตฺต’’นฺติ จ วุตฺเต อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตานสฺิเต สพฺพสฺมึ สปฺปจฺจเย นามรูเป ยาถาวโต ปวตฺตา เอกาว ปฺา ปริยายวเสน ‘‘ยถาภูตาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ ตตฺถ กงฺขาวิกฺขมฺภเนน ‘‘กงฺขาวิตรณา’’ติปิ วุจฺจติ. ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยฺจ ยถาภูตาณ’’นฺติอาทิ.
ปรมตฺถโต ¶ สาสเน อสฺสาโส นาม อริยผลํ, ปติฏฺา นาม อริยมคฺโค, อยํ ปน อนธิคตมคฺคผโลปิ ตทธิคมุปายปฏิปตฺติยํ ิตตฺตา ลทฺธสฺสาโส วิย, ลทฺธปติฏฺโ วิย จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ลทฺธสฺสาโส ลทฺธปติฏฺโ’’ติ. อปริหีนกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโก วิปสฺสโก โลกิยาหิ สีลสมาธิปฺาสมฺปทาหิ สมนฺนาคตตฺตา อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต สุคติปรายโณ จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติ. ตโต เอว จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ. โสตาปนฺโน หิ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ.
อถ วา ลทฺธสฺสาโส ทิฏฺิวิสุทฺธิสมธิคเมน. นามรูปปริจฺเฉเทน หิ ขนฺธาทิเก สภาวสรสโต สลฺลกฺเขตฺวา สาสเน ธมฺมุปสํหิตปาโมชฺชปฺปฏิลาเภน ลทฺธสฺสาโส โหติ. ลทฺธปติฏฺโ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน. สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเนน หิ ปริมทฺทิตทิฏฺิกณฺฏโก วินิทฺธตอเหตุวิสมเหตุวาโท ยถาสกํ ปจฺจเยเหว ธมฺมมตฺตํ ชานิตฺวา สาสเน ¶ ปติฏฺิตสทฺโธ ลทฺธปติฏฺโ นาม โหติ. นามรูปววตฺถาเนน ทุกฺขสจฺจํ, ธมฺมฏฺิติาเณน สมุทยสจฺจํ, ตสฺเสว อปรภาเคน อนิจฺจโต มนสิการาทิวิธินา มคฺคสจฺจฺจ อภิฺาย ปวตฺติยา ทุกฺขภาวํ ทิสฺวา อปฺปวตฺเต นิโรเธ เอกํเสเนว นินฺนชฺฌาสยตาย โลกิเยเนว าเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อธิคตตฺตา อปาเยสุ อภพฺพุปฺปตฺติโก, โสตาปนฺนภูมิยํ ภพฺพุปฺปตฺติโก จ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยตคติโก’’ติ. เตนาห ‘‘จูฬโสตาปนฺโน นาม โหตี’’ติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ มหานิสํสเมตํ ยถาภูตาณํ, ตสฺมา. สทาติ สพฺพกาลํ รตฺติฺเจว ทิวา จ. สพฺพโสติ นิพฺพตฺตกเหตุอาทิปริคฺคณฺหนวเสน สพฺพปฺปกาเรน.
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เอกูนวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.