📜
๒๐. มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
สมฺมสนาณกถาวณฺณนา
๖๙๒. เอวํ ¶ ¶ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ตฺวา ิตํ าณนฺติ อยํ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตา วีถิปฏิปนฺนา วิปสฺสนาปฺา อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, อยํ โอภาสาทิเภโท ทสวิโธ อุปกฺกิเลโส น มคฺโคติ เอวํ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ยาถาวโต ววตฺถเปตฺวา ิตํ าณํ.
อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน ธมฺเม กลาปโต สงฺขิปิตฺวา สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, อยํ กิร ชมฺพุทีปวาสีนํ อภิลาโป. ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๖๑; ๒.๑๑๓; ๓.๘๖; อ. นิ. ๔.๑๘๑) นเยน หิ ธมฺมานํ วิปสฺสนา นยวิปสฺสนา, อยํ กิร ตมฺพปณฺณิทีปวาสีนํ อภิลาโป. เตเนวาห ‘‘กลาปสมฺมสนสงฺขาตาย นยวิปสฺสนายา’’ติ. ตาว-สทฺโท กมตฺโถ, เตน สมฺมสนปฺปการานํ พหุเภทตํ ทีเปติ. พหุภาวโต หิ เตสํ ปมํ นยวิปสฺสนาย โยคารมฺภํ อนุสาสติ ‘‘นยวิปสฺสนาย ตาว โยโค กรณีโย’’ติ. กสฺมาติ โจทกวจนํ. ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – ยทิ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ สมฺปาเทตพฺพา, อถ กสฺมา ‘‘นยวิปสฺสนาย อาทิโต โยโค กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตนฺติ. อิตโร ตสฺสายํ อธิคมูปาโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติอาทิมาห. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘วิปสฺสนาย สติ อุทยพฺพยาณุปฺปาโท, อุทยพฺพยาเณ สติ โอภาสาทิอุปกฺกิเลสสมฺภโว, ตโต มคฺคามคฺคววตฺถานํ, ตสฺมา ตสฺส อาทิโตว อารมฺภสฺส สมฺภโว นตฺถีติ วิปสฺสนา ปมํ อารทฺธพฺพา’’ติ. เอวมฺปิ ปมํ นยวิปสฺสนาว กสฺมา อารทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย จ กลาปสมฺมสนํ อาที’’ติ. ตฺหิ อตีตาทิเภทภินฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานวเสน ปวตฺตนโต อาทิกมฺมิกสฺส สุกรํ สมฺมสนนฺติ อาทิภูตํ.
ตสฺมาติ ¶ อาทิภูตตฺตา. อถ วา ตสฺมาติ ยสฺมา อารทฺธวิปสฺสกสฺส…เป… กลาปสมฺมสนํ อาทิ, ตสฺมา. เอตนฺติ กลาปสมฺมสนํ. อปิจาติอาทิ กลาปสมฺมสนสฺเสว วิปสฺสนาย อาทิภาเว อุปจยเหตุทสฺสนํ. อุทยพฺพยาณปริโยสานา ตีรณปริฺา, อสมฺปตฺเต ¶ เอว จ อุทยพฺพยาเณ มคฺคามคฺคววตฺถานํ โหตีติ อาห ‘‘ตีรณปริฺาย วตฺตมานายา’’ติ. กลาปสมฺมสเน ตาว โยโค กาตพฺโพติ เอตฺถาปิ ตสฺเสว ปมารมฺเภ การณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยสฺมา กลาปสมฺมสนํ นาม เอกวิสุทฺธิยมฺปิ น อนฺโตคธํ, เอกจฺเจ จ ตํ อนามสิตฺวาว วิปสฺสนาจารํ วณฺเณนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ สุตฺตนฺเตสุ เอกเทเสน, อนวเสสโต จ ทสฺสิตํ. ปฏิสมฺภิทายํ อาทิกมฺมิกานํ มนสิการสุกรตาย วิปสฺสนาย อาทิภาเวน ปิตํ. วิปสฺสนฺตสฺส จ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคามคฺคาณสมฺภโว, ตสฺมา ‘‘ตํ สมฺปาเทตุกาเมนา’’ติอาทินา อยํ วิจาโร กโตติ ทฏฺพฺพํ.
๖๙๓. ตตฺราติ ตสฺมึ ตีรณปริฺาย าตปริฺานนฺตรภาเว, ตาสุ วา ปริฺาสุ. วินิจฺฉโยติ สรูปโต, กิจฺจโต, ภูมิโต จ สนฺนิฏฺานํ. โลกุตฺตราปิ ปุริมสฺมึ สจฺจทฺวเย มคฺคสมฺปยุตฺตา ติวิธาปิ ปริฺา กิจฺจวเสน ลพฺภตีติ ‘‘โลกิยปริฺา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. สภาวธมฺมานํ ลกฺขณสลฺลกฺขณโต เยฺยอภิมุขา ปฺา อภิฺาปฺา. าตฏฺเติ าตภาวนิมิตฺตํ. อภิฺเยฺยสฺส ชานนเหตุ ‘‘าณ’’นฺติ วุจฺจติ. ปริฺาปฺาติ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ ปริจฺฉิชฺช ชานนปฺา. ตีรณฏฺเติ สมฺมสนภาวเหตุ. ปหานปฺาติ ปหาตพฺพสฺส ปชหนปฺา. เวทยิตาทิลกฺขณวิธุรตาย รุปฺปนลกฺขณํ ปจฺจตฺตลกฺขณํ วุตฺตํ. เตสํเยว ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน คหิตธมฺมานํเยว. ยถา ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณานิ ตีสุปิ ขเณสุ สลฺลกฺขิตพฺพานิ ปฏินิยตรูปตาย สภาวสิทฺธาเนว หุตฺวา คยฺหนฺติ, น เอวมนิจฺจตาทิลกฺขณานิ. ตานิ ปน ภงฺคุทยพฺพยปีฬาวสวตฺตนาการมุเขน คเหตพฺพโต สมาโรปิตรูปานิ วิย คยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ. โลกิยปริฺานํเยว อธิปฺเปตตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ‘‘ปหานปริฺา’’ติ วุตฺตา.
สงฺขารปฏิจฺเฉทโตติ นามรูปววตฺถานโต, ยา ‘‘ทิฏฺิวิสุทฺธี’’ติ วุตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ขนฺธาทีนํ วิปสฺสนาย ภูมิภาวโต สพฺโพปิ ขนฺธาทิวิจาโร สงฺขารปริจฺเฉโท’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจ’’นฺติ อิมินา นามรูปปจฺจยปริคฺคหปฺานํ ตีรณปหานาสมตฺถตํ ¶ ทสฺเสติ ¶ . ตาสมฺปิ ปน ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ อรูปรูปานํ สาธารณาการสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺติยา เอเกนากาเรน ตีรณปริยาโย, ทิฏฺิกงฺขาวิกฺขมฺภเนน ปหานปริยาโย ลพฺภตีติ สิยา ตีรณปหาเนสุปิ อาธิปจฺจนฺติ วทนฺติ. อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ปน ยถา ทิฏฺิวิสุทฺธิยาว สงฺขารปริจฺเฉทตา, เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย เอว ตีรณปหานกิจฺจตา เวทิตพฺพา. เอวํ หิ ติสฺโสปิ ปริฺา ววตฺถิตา โหนฺติ, อฺถา สงฺกาโร สิยา. ตีรณปริฺาย ภูมิ ตตฺถ ปฺาย อนิจฺจตาทิลกฺขณสนฺตีรณโต. เตนาห ‘‘เอตสฺมึ…เป… อาธิปจฺจ’’นฺติ. กามํ อุทยพฺพยาณมฺปิ กฺจิ มิจฺฉาภินิเวสํ ปชหติ, ตสฺส ปน อถามคตตฺตา น สาติสยํ ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภงฺคานุปสฺสนํ อาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริฺาย ภูมี’’ติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตติ อนิจฺจาการโต สงฺขาเร อนุปสฺสนฺโต สมฺมสนฺโต. นิจฺจสฺนฺติ ‘‘เต นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตํ มิจฺฉาสฺํ. สฺาสีเสน ทิฏฺิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย อิโต ปเรสุปิ. นิพฺพินฺทนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิสมฺภูตาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย สงฺขาเร นิพฺพิชฺชนวเสน ปสฺสนฺโต. นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํ. วิรชฺชนฺโตติ วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนวเสน ยถา สงฺขาเรสุ ราโค นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโต. ตถาภูโต หิ ราคํ ปชหตีติ วุจฺจติ. นิโรเธนฺโตติ นิโรธานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว, น อายตึ ปุนพฺภววเสน อุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ อนุปสฺสนฺโต. ตถาภูโต หิ สงฺขารานํ สมุทยํ ปชหติ นาม อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนโต. ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ยถา สงฺขารา น ปุน อาทิยนฺติ, เอวํ โวสฺสชฺชนฺโต. เตนาห ‘‘อาทานํ ปชหตี’’ติ, นิจฺจาทิวเสน วา คหณํ วิสฺสชฺเชตีติ อตฺโถ. สาธิตตฺตาติ สมฺปาทิตตฺตา. อิตราติ ตีรณปหานปริฺา. เอวํ ปริฺา นิทฺทิสิตฺวา ปริฺากฺกมวเสนปิ กงฺขาวิตรณานนฺตรํ ‘‘กลาปสมฺมสเน โยโค กาตพฺโพ’’ติ ยฺวายมตฺโถ วุตฺโต, ตํ นิคมวเสน ปจฺจาหรนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
๖๙๔. ตตฺราติ ตสฺมึ กลาปสมฺมสเน วิภาเวตพฺเพ, ตสฺส วา กลาปสมฺมสนสฺส อาทิภาเว. อยํ ปาฬีติ ทสฺสิยมานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิมาห. ตตฺถ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺาติ อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม ¶ เอกโต สงฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน วินิจฺฉเย สาเธตพฺเพ ตํสาธนียา ปฺา. สมฺมสเน อนิจฺจตาทิวเสน ตีรเณ าณนฺติ ปวุจฺจติ, สา กถํ โหตีติ อตฺโถ. ววตฺถาเน สมฺมสเนติ จ นิปฺผาเทตพฺเพ ภุมฺมวจนํ. ยํ กิฺจิ รูปนฺติอาทีนิ ปทานิ ¶ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนว. สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทีนิ ปน ยสฺมา ปรโต วณฺณิยิสฺสนฺติ, ตสฺมา ตตฺเถว เนสํ อตฺถํ วิภาวยิสฺสาม.
ปาฬิววตฺถานํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – เอตฺถ หิ อาทิกมฺมิกานํ วิปสฺสนามนสิการสุขตฺถํ ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปมํ ตาว ปฺจกฺขนฺธา อตีตาทิวิภาคมุเขน คหิตา, เต ปน ขนฺธา ยสฺมา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมวเสน วิภาคํ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ ทฺวารฉกฺกาทิวเสน ทส ฉกฺกา คหิตา. ยสฺมา ปน ลกฺขเณสุ อนตฺตลกฺขณํ ทุกฺขวิภาคํ, ตสฺมา ตสฺส วิภาวนาย ฉ ธาตุโย คหิตา. ตโต เยสุ กสิเณสุ อิโต พาหิรกานํ อตฺตาภินิเวโส, ตานิ อิเมสํ ฌานานํ อารมฺมณภาเวน อุปฏฺานาการมตฺตานีติ ทสฺสนตฺถํ ทส กสิณานิ คหิตานิ. ตโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปริวารภาเวน ปฏิกฺกูลาการวเสน ทฺวตฺตึส โกฏฺาสา คหิตา. ปุพฺเพ ขนฺธวเสน สงฺเขปโต คหิตา ธมฺมา นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน, วิตฺถารนเยน จ มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย จ คหิตา. เตสุ อิเม ธมฺมา สติปิ สฺุนิรีหอพฺยาปารภาเว ธมฺมสภาวโต อาธิปจฺจวเสน ปวตฺตนฺตีติ อนตฺตลกฺขณวิภาวนตฺถํ อินฺทฺริยานิ คหิตานิ. เอวํ อเนกเภทภินฺนาปิเม ธมฺมา ภูมิตฺตยปริยาปนฺนตาย ติวิธาว โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ติสฺโส ธาตุโย คหิตา.
เอตฺตาวตา นิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปวตฺตํ ทสฺเสตุํ กามภวาทโย นว ภวา คหิตา. เอตฺตเก อภิฺเยฺยวิเสเส ปวตฺตมนสิการโกสลฺเลน สณฺหสุขุเมสุ นิพฺพตฺติตมหคฺคตธมฺเมสุ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพติ ทสฺสนตฺถํ ฌานปฺปมฺารุปฺปานิ คหิตานิ. ตตฺถ ฌานานิ นาม วุตฺตาวเสสารมฺมณานิ รูปาวจรชฺฌานานิ. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวิภาคโต อิเม ธมฺมา ภินฺทิตฺวา มนสิ กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ คหิตานิ. ปจฺจยาการมนสิกาโร หิ ลกฺขณตฺตยํ สุเขน, สุฏฺุตรฺจ วิภาเวติ, ตสฺมา ปจฺฉโต คหิโต. เอวเมเต สมฺมสนียภาเวน คหิตา ¶ ขนฺธาทิวเสน โกฏฺาสโต ปฺจวีสติวิธา. ปเภทโต ปน อตีตาทิเภทํ อนามสิตฺวาว คยฺหมานา ทฺวีหิ อูนานิ ทฺเวสตานิ โหนฺติ.
ตตฺถ อนิจฺจโต ววตฺถเปตีติอาทิโก ปโม ลกฺขณววตฺถาปนวาโร. อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทิโก ทุติโย เหตุวาโร ลกฺขณานํ เหตุกิตฺตนโต. อนิจฺจํ สงฺขตนฺติอาทิโก ปน เหตุปติฏฺาปนวาโร ¶ ปากฏภาวสลฺลกฺขณโต. ขยฏฺเนาติ หิ ขยสภาวโต ยสฺมา รูปํ ขยสภาวํ อุปฺปชฺชิตฺวา ขยํ วยํ เภทํ คจฺฉติ, ตสฺมา อนิจฺจนฺติ อตฺโถ. ภยฏฺเนาติ ภายิตพฺพภาวโต ยสฺมา รูปํ ปภงฺคุรตาย ภยานกํ, ตสฺมา ทุกฺขนฺติ. เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓๐.๑๕, ๔๕, ๔๖, ๗๖, ๘๕; ๒.๔.๑๔; ปฏิ. ม. ๒.๑๐). อสารกฏฺเนาติ อสารกภาวโต, อตฺตสารวิรหโตติ อตฺโถ. ตติยวาเร ปน ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เหตุํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘สงฺขต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตํ, อนุรูเป จ ปจฺจเย ปฏิจฺจ, น วินา เตหิ สมํ, สมฺมา จ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมา ขยวยวิราคนิโรธธมฺมนฺติ. น หิ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ อนิรุชฺฌนกํ นาม อตฺถิ. เตนาห ภควา ‘‘ยํ ตํ รูปํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ, ตํ วต มา ปลุชฺชีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๙). เอเตน อนิจฺจา ปถวีธาตุ ปจฺจยนิพฺพตฺตตฺตา ตทฺํ ปจฺจยนิพฺพตฺตํ วิยาติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสสธมฺเมสุปิ.
อิทานิ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สงฺขตธมฺมานํ อนิจฺจตํ ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ชาติปจฺจยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจลกฺขณสฺเสว เจตฺถ ปติฏฺาปนํ ตสฺมึ ปติฏฺาปิเต เสสลกฺขณทฺวยสฺสปิ ปติฏฺาปนสิทฺธิโต.
อิมินา เปยฺยาเลน อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา, ปฺจกฺขนฺธา’’ติ อิทํ อภิฺเยฺยนิทฺเทเส ‘‘จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๓; สํ. นิ. ๔.๔๖) ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา เตสํ ปฺจหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อภิฺเยฺยํ…เป… วิฺาณํ อภิฺเยฺย’’นฺติ อาคตตฺตา วุตฺตํ. ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปน ‘‘ยํ กิฺจิ รูป’’นฺติอาทินา ปมํ ปฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสตฺวา ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทินา ทฺวารารมฺมเณหิ สทฺธึ ทฺวารปฺปวตฺตา ธมฺมา ทสฺสิตา. ตถาทสฺสเน การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ อิเม ธมฺมราสโย สํขิตฺตาติ ปาฬิยํ วิตฺถารโต อาคตตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาห. เตเนวาห ‘‘ตํ ตตฺถ…เป… สํขิตฺต’’นฺติ. ตตฺถ ตนฺติ อภิฺเยฺยํ. เอตฺถาติ อภิฺเยฺยนิทฺเทเส. ‘‘วิฺาณํ มโน ธมฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺาเส เย โลกุตฺตรธมฺมา อาคตา. เกจิ ปน ‘‘เอตฺถาติ ปฏิสมฺภิทาย’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ¶ สุนฺทรํ. สมฺมสนุปคา เอว หิ ธมฺมา ปฏิสมฺภิทายํ คหิตา สมฺมสนวารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น อภิฺเยฺยนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. ๑.๓; สํ. นิ. ๔.๔๖) วิย สพฺเพว อภิฺเยฺยา ธมฺมา. เย รูปารูปธมฺมา. ยสฺสาติ โยคิโน. เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ ยถาปากฏํ วิปสฺสนาภินิเวโสติ กตฺวา. ปจฺฉา ปน อนุปฏฺหนฺเตปิ อุปาเยน อุปฏฺหาเปตฺวา อนวเสสโตว สมฺมสิตพฺพา.
๖๙๕. ‘‘อตีตํ รูปํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา อนิจฺจโต สมฺมสนสฺส อตีตาทิวิภาคา ปวตฺติฏฺานภูตาติ อาห ‘‘เอกาทสหิ โอกาเสหี’’ติ. ววตฺถาปนํ นาม สนฺนิฏฺานํ. อนิจฺจโต สนฺนิฏฺานฺเจตฺถ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วิปสฺสนาวาติ อาห ‘‘อนิจฺจนฺติ สมฺมสตี’’ติ.
กถนฺติ สมฺมสนากาโร ปุจฺฉิโตติ ตํ ปรโต อิเธว ปาฬิยํ ทุติยวาเร วุตฺตนเยเนวาติ สงฺเขเปเนว วิสฺสชฺเชติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ หี-ติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา ‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินา วุตฺตนเยน อนิจฺจนฺติ สมฺมสตีติ โยชนา.
เอวมฺปิ สงฺเขโปเยวาติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตีเตติ อตีเต ภเว. อาทิกมฺมิกสฺส หิ อิทํ สมฺมสนวิธานํ, ตสฺมา ภววเสน อทฺธาเภโท อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺตี’’ติ. เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ อตีตภเว ปริยาปนฺนํ รูปํ, ตํ อตีเตเยว ภเว ขีณํ, ตโต น อิมํ ภวํ สมฺปตฺตํ, ตสฺมา อนิจฺจํ ขยฏฺเน ขยสภาวตฺตาติ สมฺมสตีติ. เอส นโย ยํ อนาคตนฺติอาทีสุปิ.
ยํ ¶ พหิทฺธา, ตมฺปิ พหิทฺธา เอว ขียติ, น อชฺฌตฺตภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ, ยํ โอฬาริกํ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อิทํ สพฺพมฺปีติ อิทํ อตีตาทิเภทสฺส รูปสฺส สมฺมสนโต สพฺพํ เอกาทสวิธมฺปิ สมฺมสนํ เอกํ สมฺมสนํ อนิจฺจโต สมฺมสนนฺติ กตฺวา.
ตนฺติ ตํ เอกาทสวิธมฺปิ รูปํ. สปฺปฏิภยตายาติ ภยานกตาย. ภยาวหํ โหตีติ อปฺปหีนวิปลฺลาสสฺส ¶ ‘‘อหํ วินสฺสามิ, มม สนฺตกํ วินสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ภยชนกํ โหติ. สีโหปมสุตฺเต เทวานํ วิยาติ สีโหปมสุตฺเต เทสิยมาเน เทวานํ วิย. ตตฺถ หิ –
‘‘ยทา ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ…เป… โส ธมฺมํ เทเสติ ‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย, อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ เวทนา… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ, อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย, อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺิติกา, เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ ‘อนิจฺจาว กิร โภ มยํ สมานา นิจฺจมฺหาติ อมฺิมฺห, อทฺธุวาว…เป… อสสฺสตาว กิร โภ มยํ สมานา สสฺสตมฺหาติ อมฺิมฺห, มยมฺปิ กิร โภ อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา สกฺกายปริยาปนฺนา’’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗๘; อ. นิ. ๔.๓๓) –
เอวํ เทวานํ ภยุปฺปตฺติ อาคตา.
ขนฺธปฺจกํ, ตเทกเทโส วา อตฺตวาทีหิ ‘‘อตฺตา’’ติ ปริกปฺปียติ, ตฺจ เอกนฺตโต อนิจฺจํ, ทุกฺขฺจาติ อาห ‘‘ยฺหิ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ. ตีสุ ทุกฺขตาสุ สงฺขารทุกฺขตาว พฺยาปินี, ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ จ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจตํ วา อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ วา’’ติ. อตฺตา อภวิสฺสาติ ‘‘การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํภูโต อตฺตา อภวิสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ สติ รูปสฺส อาพาธาย สํวตฺตนํ อยุชฺชมานกํ สิยา. ยถา รูปกฺขนฺเธ อเภทโต ติวิธํ สมฺมสนํ, เภทโต เตตฺตึสวิธํ, เอวํ เวทนากฺขนฺธาทีสุปีติ อิมมตฺถํ ‘‘เอส นโย’’ติ ¶ อติทิสติ. เตน ขนฺธวเสน ตาว เภทโต ปฺจสฏฺิอธิกา สตํ สมฺมสนวารา ทสฺสิตา โหนฺติ. อิมินา นเยน ทฺวารฉกฺกาทีสุปิ ยถารหํ สมฺมสนเภโท เวทิตพฺโพ.
๖๙๖. นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหตีติ เอกํเสน สงฺขตตาทิวิเสสวนฺตํ โหติ อสงฺขตาทิสภาเว อนิจฺจตาย อสมฺภวโต. อสฺสาติ อนิจฺจสฺส. ปริยายทสฺสนตฺถนฺติ เววจนทสฺสนตฺถํ, ตํ ปน ‘‘ขยธมฺม’’นฺติอาทีนํ วเสน เวทิตพฺพํ, น ปุริมานํ ติณฺณํ. น หิ ¶ ตเทว ตสฺส ปริยาโย โหติ, นาปิ สงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนปทานิ หุตฺวา อภาวทีปนโต ปากภาวทีปนโต. ปากภาวทีปเนน ปน อนิจฺจตาย สาธนปกฺเข ติฏฺนฺติ. เตเนว หิ สพฺเพสํ ปทานํ ปริยายตาภาวโต ‘‘นานากาเรหิ วา’’ติ วิกปฺปนฺตรํ คหิตํ. มนสิการปฺปวตฺตีทสฺสนตฺถนฺติ อนิจฺจตาย อุปพฺรูหนมนสิการปวตฺติทสฺสนตฺถํ.
จตฺตารีสาการอนุปสฺสนากถาวณฺณนา
๖๙๗. โสติ โยคาวจโร. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตเภทสฺส อนิจฺจตาทิสมฺมสนสฺส. ถิรภาวตฺถายาติ ทฬฺหภาวตฺถาย อนิจฺจาทิอาการสฺส ปุนปฺปุนํ มนสิกาโร วิย พหุลีการภาวโต. ยํ ตํ ภควตา เอตสฺส วิภงฺเค อนิจฺจาทิสมฺมสนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อนุโลมิกนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส อนุกูลํ. ขนฺตินฺติ าณขนฺตึ. าณฺหิ วิสยสภาวํ โอคาเหตฺวา ววตฺถาเน ขมติ สหตีติ ขนฺตีติ วุจฺจติ. สมฺมตฺตนิยามนฺติ อริยมคฺคํ. โส หิ สมฺมาทิฏฺิอาทิสมฺมตฺตฺเจว อนิวตฺติธมฺมตาย นิยาโม จาติ วุจฺจติ. ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ อิมินา ‘‘ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๘) เอวมาทิโก ปาเสโส โรคาทิปฏิปกฺขโยชนาวเสน วิตฺถาเรตพฺโพ. ‘‘ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติ วจเนน สงฺขารานํ ทุกฺขโรคตาทิปฏิปกฺโข นิพฺพานสฺส สุขาโรคฺยาทิภาโว ‘‘อาทินา นเยนา’’ติ เอตฺถ นยคฺคหเณน ทีปิโตติ. อวเสโส สพฺโพ ปาโ ปกาสิโต เอว โหตีติ.
กามฺเจตํ ¶ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมสนํ อนุโลมาเณ ภาเวตพฺพวิธานํ. เตนาห ‘‘อนุโลมาณํ วิภชนฺเตน…เป… วุตฺต’’นฺติ, อิโต ปฏฺาย ปน กตปริจยสฺเสว กิจฺจาวหํ โหตีติ อิธาปิ วุตฺตนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาปีติ น เกวลํ กลาปสมฺมสนสฺเสว, อถ โข ยถาทสฺสิตสฺส จตฺตาลีสปฺปเภทสฺส อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺสปิ. ตฺหิ อนุโลมิกขนฺติปฏิลาภาย, สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนาย จ สํวตฺตนโต เอกํสโต อิจฺฉิตพฺพํ. วุตฺตฺหิ –
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อนุโลมิกาย ขนฺติยา ¶ อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา…เป… อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต’’ติ (อ. นิ. ๖.๙๘; ปฏิ. ม. ๓.๓๖) –
อาทิ สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพ. ตถา ‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต, ทุกฺขโต, กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต, อนตฺตโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๓๖) วิตฺถาเรตพฺโพ.
๖๙๘. เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจาทิสมฺมสนสฺส วเสน สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ปน สมฺมสนสฺส ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ สาธารณตาย ‘‘เอเกกํ ขนฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. อนจฺจนฺติกตายาติ อจฺจนฺติกตาภาวโต, อสสฺสตตายาติ อตฺโถ. สสฺสตฺหิ อจฺจนฺติกํ ปราย โกฏิยา อภาวโต. อาทิอนฺตวนฺตตายาติ ปุพฺพาปรโกฏิวนฺตตาย, อุทยพฺพยธมฺมโตติ อตฺโถ. อนิจฺจโต สมฺมสตีติ สมฺพนฺโธ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อนิจฺจโตติ จ อทฺธุวโต. เอตฺหิ น นิจฺจํ, ขณิกตาย อสทาภาวิตาย วา น อิจฺจํ น อุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํ. อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตายาติ อุปฺปาเทน, วเยน จ ปติ ปติ ขเณ ขเณ ตํสมงฺคิโน วิพาธนสภาวตฺตา, เตหิ วา สยเมว วิพาเธตพฺพตฺตา. อุทยพฺพยวนฺโต หิ ธมฺมา อภิณฺหํ เตหิ ปฏิปีฬิตา เอว โหนฺติ, ยา ปีฬนา ‘‘สงฺขารทุกฺขตา’’ติ วุจฺจติ. ทุกฺขวตฺถุตายาติ ¶ ติวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺานภาวโต. ปจฺจยยาปนียตายาติ ยถารหํ ปจฺจเยหิ ยาเปตพฺพตาย. โรคมูลตายาติ มูลพฺยาธิ วิย อนุพนฺธพฺยาธีนํ มูลภาวโต, ปททฺวเยนาปิ ยาปฺยโรคสทิสโตติ ทสฺเสติ. ยาปฺยพฺยาธิ หิ โรโค อิตโร อาพาโธติ. ทุกฺขตาสูลโยคิตายาติ ติวิธทุกฺขตาสงฺขาเตน รุชฺชเนน ยุชฺชตาย. กิเลสาสุจิปคฺฆรณตายาติ ยถารหมารมฺมณวเสน, สมนฺนาคมวเสน จ ราคาทิกิเลสาสุจิวิสฺสนฺทนโต. อหุตฺวา สมฺภวโต อุปฺปตฺติยา อุทฺธุมาตตา.
อนฺโตตุทนตายาติ อพฺภนฺตเร ตุทนโต. ทุกฺขเวทนาทโย วิย หิ อิเม สงฺขารา อตฺตภาวสฺส อพฺภนฺตรคตา เอว อุทยพฺพยวเสน ตุทนฺติ. อริยมคฺคสณฺฑาเสน วินา นีหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทุนฺนีหรณียตา ตณฺหาทิฏฺาภินิเวสทฬฺหภาวโต. อฆนฺติ ปาปํ วิย อริยชเนหิ ¶ วิครหิตพฺพํ. สตฺตานํ อนตฺถชนนโต อวฑฺฒิอาวหํ, ปาปสฺส จ วตฺถุภูตํ ขนฺธปฺจกนฺติ อาห ‘‘วิครห…เป… อฆโต’’ติ. อเสริภาวชนกตายาติ ปรวสตาชนนโต. ยถา คิลาโน อฺเหิ สํเวสนวุฏฺาปนาทินา ปรปฏิพทฺธสรีรวุตฺติโก อเสรี, เอวเมเตปิ อเสริภาวชนกา. อวสตายาติ อวสวตฺตนโต. ยถา ปโรสตนฺโต ปุริโส ปรสฺส วสํ น คจฺฉติ, เอวํ สุภสุขาทิภาเวน วเส วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. อวิเธยฺยตายาติ ‘‘มา ชีรถ, มา มียถา’’ติอาทินา วิธาตุํ อสกฺกุเณยฺยโต. ปลุชฺชนตายาติ พฺยาธิอาทีหิ ปกาเรหิ ฉิชฺชนโต วินสฺสนโต. เตหิ เอว วา อาพฺยสนโต. พฺยสนตฺโถ หิ โลกสทฺโท, ปสทฺโท ภุสตฺโถ ทฏฺพฺโพ. พฺยาธิอาทีหิ จ ขนฺธานํ พฺยสนนฺติ. พฺยสนาวหภาเวน เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลปกฺขิยานํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ขนฺธา จ เอทิสาติ อาห ‘‘อเนกพฺยสนาวหตาย อีติโต’’ติ.
อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ, ราชทณฺฑาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ขนฺธา จ เอทิสาติ วุตฺตํ ‘‘อวิทิตานํ…เป… อุปทฺทวโต’’ติ. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหโต, อภยปฏิปกฺขโต จ ขนฺธา ภยนฺติ อาห ‘‘สพฺพภยานํ…เป… ภยโต’’ติ. พหิทฺธา าติพฺยสนาทีหิ, อชฺฌตฺตํ ราคาทีหิ อนตฺเถหิ อุปสชฺชนฏฺเน, อุปสคฺคสทิสตาย ¶ จ อุปสคฺโค. อุปสคฺโคติ จ เทวตูปสํหารวเสน ปวตฺโต พฺยาธิอาทิอนตฺโถ. โส อตฺถกาเมน มุหุตฺตมฺปิ น อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อเนเกหิ…เป… อุปสคฺคโต’’ติ. โทสูปสฏฺตายาติ อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคาทิโทเสหิ อุเปตตาย. โลกธมฺมา ลาภาทิเหตุกา อนุนยปฏิฆา, เตหิ, พฺยาธิอาทีหิ จ อนวฏฺิตตา ปจลิตตา.
อุปกฺกเมนาติ อตฺตโน, ปรสฺส วา ปโยเคน. สรเสนาติ สภาเวน. ปภงฺคุปคมนสีลตา ภิทุรตา. สพฺพาวตฺถนิปาติตายาติ รุกฺขผลํ วิย อติตรุณกาลโต ปฏฺาย สพฺพาสุ อวตฺถาสุ นิปตนสีลตาย. อนิปตสฺสปิ สพฺเพน สพฺพํ อสารตาย ถิรภาวสฺส อภาวตาย. ถิรฺหิ ธุวํ นาม โหติ. ตายิตุํ รกฺขิตุํ อสมตฺถตาย น ตายโนติ อตายโน, ตพฺภาโว อตายนตา. ตาณาสีสาย อุปคตสฺส อลพฺภเนยฺยเขมตา. ทุกฺขภีติยา อุปลียนาธิปฺปาเยน อลฺลียิตุํ. ทุกฺขนิวตฺตนํ เลณกิจฺจํ. ชาติอาทิภยานํ หึสนํ วิธมนํ ภยสารกตฺตํ. ยถาปริกปฺปิเตหีติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนหิ พาเลหิ ปริกปฺปิตปฺปกาเรหิ. ริตฺตตายาติ วิวิตฺตตาย, วิรหิตตายาติ ¶ อตฺโถ. อนฺโตสาราภาโว ริตฺตตา. สา เอว จ ตุจฺฉตาติ อาห ‘‘ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต’’ติ. อปฺปกตฺตาติ ปริตฺตตฺตา, ลามกตฺตา วา. ธุวสาราภาวาทีหิ สทฺธึ อตฺตสาราภาวํ ริตฺตปเทน วตฺวา นิพฺพตฺติตมตฺตสาราภาวเมว สฺุปเทน ทสฺเสตุํ ‘‘สามิ…เป… สฺุโต’’ติ วุตฺตํ. ยถา เกนจิ สามิอาทิลกฺขเณน อตฺตนา สฺุา เอเต, เอวํ สยมฺปิ อตํสภาโวติ อาห ‘‘สยฺจ…เป… อนตฺตโต’’ติ. น อตฺตาติ หิ อนตฺตาติ.
ปวตฺติทุกฺขตายาติ ภวปวตฺติทุกฺขภาวโต. ภวปวตฺติ จ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อนิจฺจาทิอากาเรน ปวตฺตนเมว, โส จ อาทีนโว. ยถาห ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา. อยํ, ภิกฺขเว, ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตายา’’ติ. อาทีนนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๑๖๕), อติวิย กปณนฺติ อตฺโถ. ภุสตฺโถ หิ อยํ อา-กาโร. ยถา ¶ ‘‘ทฺวิธา ฉิทฺทกํ วิจฺฉิทฺทก’’นฺติ เอตฺถ ทฺวิ-สทฺทสฺส อตฺเถ วิ-สทฺโท, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต’’ติ. วิปริณาโม จ วิปรีตสภาวาปตฺติ. ทุพฺพลตายาติ สรสภิทุรตาย พลาภาวโต. ทุพฺพลมฺปิ กิฺจิ มุทุกมฺมฺาภาเวน ทุปฺปธํสิยา. อิเม ปน สุปธํสิยา เอวาติ อาห ‘‘เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียตาย จา’’ติ. อฆสฺส ปาปสฺส เหตุตา อฆเหตุตา. ขนฺธปฏิพทฺธเมว หิ สพฺพํ กิพฺพิสนฺติ. อิเม รูปาทโย สุขเหตุ, น ทุกฺขเหตูติ ชนิตวิสฺสาสานํ หนนสีลตาย, ขนฺเธสุ หิ ‘‘เอตํ มมา’’ติ คาหวเสน สตฺตา พฺยสนํ ปาปุณนฺติ, วิสฺสาสํ วา หนนฺตีติ วิสฺสาสฆาติโน, ตพฺภาวโต.
วิคตภวตายาติ อปคตวฑฺฒิตาย. วิภวตณฺหา, วิภวทิฏฺิ จ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน, ตโต วิภวโต, ปิตุสทิสสฺส วา สภาวเหตุโน วิภวโต วินาสโต สมฺภูตตาย. อาสวานํ อารมฺมณาทินา ปจฺจยภาโว อาสวปทฏฺานตา. พีชาทิโก อสาธารโณ เหตุ, ภูตสลิลาทิโก สาธารโณ ปจฺจโย. เอส นโย อชฺฌตฺเตปิ. เตหิ สเมจฺจ สมฺภูย กโต สงฺขโต. มจฺจุมารสฺส อธิฏฺานภาเวน, กิเลสมารสฺส ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต อามิสภูตตา, ขนฺธาปิ ขนฺธานํ อามิสภูตา ปจฺจยภาเวน สํวฑฺฒนโต, ตทนฺโตคธา อภิสงฺขารา. เทวปุตฺตมารสฺส ปน ‘‘มเมต’’นฺติ อธิมานวเสน อามิสภาโวติ ขนฺธาทิมารานมฺปิ อิเมสํ ยถารหํ อามิสภูตตา วตฺตพฺพา. ธมฺมสทฺโท ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๗๓; ปฏิ. ม. ๑.๓๓) วิย ปกติอตฺโถ ¶ , ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๑๘ อาทโย) วิย เหตุอตฺโถ จาติ อาห ‘‘ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย, โสกปริเทวอุปายาสเหตุตายา’’ติ. สํกิเลสตฺตยคฺคหเณน ตเทกฏฺานํ ทสนฺนํ กิเลสวตฺถูนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตทารมฺมณาปิ หิ ธมฺมา ตทนติวตฺตนโต สํกิเลสิกา เอว. ตถา ขุทฺทา, ตณฺหา, ชฏาทีสุ สรีรสฺส, สํกิเลสสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
จตฺตารีสาปิ สมฺมสนานิ ตีสุ อนุปสฺสนาสุ อนฺโตคธาเนวาติ ตทนฺโตคธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจานุปสฺสนานิ สรูปโต ¶ , ปริยายโต จ อนิจฺจภาววิภาวนโต. เอส นโย อิตเรสุปิ. ‘‘อสารกโต’’ติ อิทํ นิจฺจสาราภาววิภาวนํ.
เอตฺตาวตา กลาปโต ธมฺเม สงฺคเหตฺวา นยโต สมฺมสนมตฺตํ ทสฺสิตํ, น ตาว อนุปทธมฺมวิปสฺสนา วิหิตาติ ‘‘สมฺมสนารมฺภวิธาน’’นฺติ. วุตฺตํ.
อินฺทฺริยติกฺขการณนวกกถาวณฺณนา
๖๙๙. เอกจฺจสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส มหาปฺสฺส นยวิปสฺสนาวเสเนว อุทยพฺพยาณํ อุปฺปชฺชติ, อิตรสฺส นุปฺปชฺชติ. ตํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส ปน…เป… น สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติ หิ อิธ นยวิปสฺสนาย สมฺปชฺชนนฺติ อธิปฺเปตํ. เตน ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺติ…เป… อนฺตรา จ อพฺโพสาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺตานํ นวนฺนํ อาการานํ วเสน อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ กตฺวา สปฺปายานิ เสวมาเนน สมฺมสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
เตนาติ โยคินา. นวหากาเรหีติ วกฺขมาเนหิ นวหิ อากาเรหิ. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ. ติกฺขานีติ ติขิณานิ วิสทานิ สูรานิ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. สงฺขารานนฺติ วิปสฺสิยมานานํ รูปารูปธมฺมานํ. ขยเมวาติ ปมํ อุปฺปาทํ ทิสฺวา ตํ มฺุจิตฺวา ขยเมว ภงฺคเมว ปสฺสติ. ตสฺส ตถาขยทสฺสนปสุตสฺส วิปสฺสนาปฺา ติกฺขา สูรา วหติ, อิตรานิ จ อินฺทฺริยานิ. ตตฺถาติ ขยทสฺสเน. สกฺกจฺจกิริยายาติ อาทรการิตาย, ยถา ขยทสฺสนปรเมเนว วิปสฺสนาาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตํ อาทรชาโต สมฺปาเทติ. สาตจฺจกิริยายาติ อวิจฺเฉทกิริยาย, ยถา วิปสฺสนาาณํ ขยทสฺสนวเสน นิรนฺตรเมว ปวตฺตติ, เอวํ ยุตฺตปฺปยุตฺโต นํ สมฺปาเทติ. สปฺปายกิริยายาติ อนุรูปกิริยาย อาวาสาทิสตฺตวิธสปฺปายาเสวนกิริยาย ¶ . นิมิตฺตคฺคาเหนาติ ยถา มนสิกโรนฺตสฺส วิปสฺสนาสมาธิ อุปฺปนฺโน, ตสฺส อาการสฺส สลฺลกฺขณวเสน สมถนิมิตฺตคฺคหเณน สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อนุปวตฺตนตายาติ อนุรูปโต ปวตฺตเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ลีนภาเว ปีติวีริยธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคานํ อุทฺธตภาเว ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ พฺรูหเนนาติ อตฺโถ. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตนฺติ อตฺตโน กาเย อสุจิภาเวน พาหิรกอวิฺาณกกุณเป ¶ วิย ชีวิเต อหิตาวหปจฺจตฺถิเก วิย นิรเปกฺขจิตฺตํ อุปฏฺเปติ. ตตฺถ จ อภิภุยฺย เนกฺขมฺเมนาติ ตสฺมึ กายจิตฺเต อนเปกฺขภาเวน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน อุปฺปนฺนํ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ วีริเยน อภิภวิตฺวา ภาวนํ สมฺปาเทติ. อนฺตราติ ยถาธิปฺเปตาย ภาวนาสิทฺธิยา อนฺตราว. อพฺโพสาเนนาติ อสงฺโกจเนน.
เอวํ วุตฺตานนฺติ เอวํ ‘‘นวหากาเรหิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ ภวนฺตี’’ติอาทินา อฏฺกถายํ วุตฺตานํ. เอตฺถ จ ยถา นาม สุขุมานํ มุตฺตาปวาฬาทีนํ วิชฺฌเน สุขุมตเรน เวธเนน ภวิตพฺพํ, เอวเมว สณฺหสุขุมานํ รูปารูปธมฺมานํ, ปจฺจยสฺส จ ปริคฺคณฺหเน ติกฺเขน าเณน ภวิตพฺพํ. เตสํ ปน ขยวยทสฺสเน ติกฺขตเรน ภวิตพฺพํ. ติกฺขตรตา จสฺส นิสานสิลายํ สณฺหมฏฺตาย กรเณน วิย ผรสุธาราย นิสิตภาวาปาทเนน อินฺทฺริยานํ ติกฺขภาวาปาทเนน สาเธตพฺพา. ตฺจ เยหิ นวหิ อากาเรหิ โหติ, เตสุ ขณิกานํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนาการทสฺสนํ ปมํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ สงฺขารานํ ขยเมว ปสฺสตี’’ติ. อสติ าณสฺส ติกฺขตรภาเว ตทภาวโต เสสินฺทฺริยติกฺขตา ตสฺส สมฺภารภาวโต วุตฺตา, อวินาภาวโต วา. สกฺกจฺจกิริยาทิคฺคหณํ ปน ตสฺส อุปายทสฺสนํ. อสปฺปายานิ โภชนาทีนิ อนุปยุชฺชนาทิวเสน วชฺเชตฺวา สปฺปายานิ มตฺตโส เสวมาเนน. รูปารูปธมฺมานํ อจฺจนฺตวิธุรตาย เอกชฺฌํ อสมฺมสิตพฺพตฺตา, ตถา สมฺมสนสฺส จ อิธ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘กาเลน รูปํ สมฺมสิตพฺพํ, กาเลน อรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ จ รูปสฺส โอฬาริกตาย สุวิฺเยฺยตฺตา ปมํ สมฺมสิตพฺพตา วุตฺตา. นิพฺพตฺติ ปสฺสิตพฺพาติ ปมํ ตาว อาคมานุสารโต อนุมานวเสน ทฏฺพฺพา. ตโต ปรํ อนุกฺกเมน พลปฺปตฺเต ภาวนาาเณ ปจฺจกฺขโตปิ ทิสฺสตีติ.
รูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา
๗๐๐. สพฺเพสนฺติ ¶ กามาวจราทิอณฺฑชาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ สตฺตานํ. ปมํ กมฺมโต นิพฺพตฺตติ ตํมูลกตฺตา อุตุชาทิรูปานํ. ปรโต ปวตฺตนกกายทสกาทิวเสน ลพฺภมานํ ปพนฺธตฺตยํ, สนฺตติสีสํ วา สนฺธาย ‘‘ติสนฺตติวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
ทนฺธํ ¶ มนฺทํ จิเรน นิโรโธ เอตสฺสาติ ทนฺธนิโรธํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตฺตา. เตนาห ‘‘ครุปริวตฺตี’’ติ. เตนาติ ตสฺมา, ยสฺมา ‘‘ตโต สีฆตรํ โข, ภิกฺขเว, อายุสงฺขารา ขียนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๒๒๘) วจนโต รูปธมฺมาปิ อิตฺตรกาลา เอว, อรูปธมฺมา ปน เตหิ สาติสยํ อิตฺตรกาลา, ตสฺมา อาห ภควาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วิจาริตเมว. เตหิ สทิสาติ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สทิสา. สพฺเพสมฺปิ หิ สงฺขารานํ อุปฺปาทภงฺคกฺขเณสุ วิสทิสตา นตฺถิ, สมานกาลาว เต. านปฺปตฺตนฺติ ิติกฺขณปฺปตฺตํ. เตนาติ ทุติยภวงฺคจิตฺเตน. วตฺถุรูปํ เอกสฺส จิตฺตสฺส นิสฺสโย หุตฺวา อฺสฺส น โหติ เปตฺวา มรณาสนฺนํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน สทฺธิ’’นฺติอาทิ.
เอวํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาว จุติจิตฺตสฺส อุปฺปตฺติ, ตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ านกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ. ยาว ปวตฺติ นาม อตฺถีติ ยาว สํสารปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ยาว วา จิตฺตสฺส ปวตฺติ นาม อตฺถิ. อสฺูปปตฺติยฺหิ นตฺถิ จิตฺตปฺปวตฺตีติ. รูปูปปตฺติยํ สํเสทชา โอปปาติกสทิสาติ โอปปาติกานํเยว คหณํ. โอปปาติกานมฺปีติ ปิ-สทฺเทน วา สํเสทเช สมฺปิณฺเฑติ. สตฺตสนฺตติวเสนาติ จกฺขุทสกาทีนํ สตฺตนฺนํ สนฺตติสีสานํ วเสน.
๗๐๑. ตตฺถาติ กมฺมโต รูปปวตฺติยํ. นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภูตํเยว อิธ กมฺมนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘กมฺมํ นาม กุสลากุสลเจตนา’’ติ. ชีวิตนวกํ จกฺขุทสกาทิอนฺโตคธเมว กตฺวา ‘‘สมสตฺตติรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วา จกฺขุทสกาทิ วิย สุขปริคฺคหํ น โหตีติ. ตเทวาติ ยถาวุตฺตํ วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปมาห. กมฺมฺหิ กมฺมชสฺส ชนกํ, ปริปาจกมฺปิ โหติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส, กมฺมชคฺคิโน จ วเสน อนุรกฺขณสพฺภาวโต, อาหาราทิปฏิลาภเหตุตาย อุปตฺถมฺภกนิมิตฺตโต จ. เตนาห ‘‘อุปตฺถมฺภกปจฺจโยปิ โหตี’’ติ. อุปตฺถมฺภกปจฺจยตา ¶ จสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยวเสเนว เวทิตพฺพา. กมฺมํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยํ, ตเทว จิตฺตํ, ตํ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานํ. วิปากเจตสิกานมฺปิ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานตา วตฺตพฺพา, น วา วตฺตพฺพา กมฺมสมุฏฺานกมฺมปจฺจยคฺคหเณน คหิตตฺตา. านปฺปตฺตา โอชา อฺํ โอชฏฺมกํ สมุฏฺาเปติ อาหารานุคเต สรีเรติ คเหตพฺพํ.
ตตฺราปีติ ¶ กมฺมสมุฏฺานาหารสมุฏฺาเนปิ โอชฏฺมเก. จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตีติ สทิสสนฺตติวเสน จตสฺโส วา ปฺจ วา รูปกลาปปฺปวตฺติโย สนฺตาเนติ. พาหิรปจฺจยวิเสเสน ปน วิสทิสา พหูปิ ปวตฺติโย ฆเฏตีติ วทนฺติ. ยถา กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺาเน ปเวณิฆฏนา, เอวํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺาเนปีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยถา ตตฺถ ตตฺถ โกฏฺาเส ปรมฺปรปฺปวตฺตึ ทสฺเสนฺเตน อกมฺมชา ทุติยาทิปวตฺติโย อสมฺเภเทน ทสฺสิตา, เอวํ กมฺมชาหารสมุฏฺานอุตุวเสน, กมฺมชอุตุสมุฏฺานาหารวเสน, กมฺมปจฺจยจิตฺตชาหารอุตุสมุฏฺานอุตุอาหารวเสน จ สมฺเภทวเสนาปิ รูปปฺปวตฺติ ทสฺเสตพฺพาติ วทนฺติ. ตตฺถ กมฺมชโต ปวตฺตอาหารา วิเสสปจฺจยลาเภ สติ ยถาวุตฺตปริมาณาหิ ปวตฺตีหิ อุทฺธมฺปิ ปวตฺติโย น ฆเฏนฺตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. ตถา หิ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺตึ ฆเฏตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๓), ‘‘เอวํ ทีฆมฺปิ อทฺธานํ อนุปาทินฺนปกฺเข ตฺวาปิ อุตุสมุฏฺานํ ปวตฺตติ เอวา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๔) จ วกฺขติ.
๗๐๒. ชนกาชนกา มตาติ ปุริมกา ติโกฏฺาสสงฺคหิตา ชนกา, ปจฺฉิมโกฏฺาสิกา ‘‘โสฬสา’’ติ วุตฺตา อชนกาติ มตา าตา. กุสลกิริยโตติ กุสลโต จ กิริยโต จ. อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺติฏฺานตาย ปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ, อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติ. กามฺเจตฺถ รูปวินิมุตฺโต อิริยาปโถ, วิฺตฺติ จ นตฺถิ, ตถาปิ น สพฺพํ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตํ อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ, วิฺตฺติวิการุปฺปาทกฺจ โหติ. ยํ ปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิตรสฺส ชนกํ อวินาภาวโต, ตถา อิริยาปถูปตฺถมฺภกํ รูปสฺส. เอตสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘รูปํ, อิริยาปถํ, วิฺตฺติฺจา’’ติ สมุจฺจโย กโต. วิปากวชฺชานีติ เอตฺถ วิปากาภิฺาทฺวยวชฺชานีติ วตฺตพฺพํ ตทฺเสํเยว เสสคฺคหเณน คเหตพฺพตฺตา. น วา วตฺตพฺพํ เสสคฺคหเณเนว อภิฺาจิตฺตานมฺปิ นิวตฺเตตพฺพโต. น วิฺตฺตึ ชนยนฺติ ¶ มหคฺคตกุสลาทีนํ สนฺตภาเวน อวิปฺผาริกภาวโต. วิปฺผาริกเมว หิ กามาวจรกุสลาทิวิฺตฺตึ สมุฏฺาเปติ, อิริยาปถูปตฺถมฺภกานิ ปน โหนฺติ สติปิ สนฺตภาเว ฌานเวเคน สอุสฺสาหตฺตา, ยโต เตสํ ชวนกิจฺจตา. ปฺจ ภวงฺคจิตฺตานีติ ¶ สมฺพนฺโธ. รูปเมว ชนยนฺติ, น อิริยาปถํ นิรุสฺสาหสนฺตภาเวน ปริทุพฺพลภาวโต. กิริยามยจิตฺเตหิ อวิมิสฺสภวงฺคปฺปวตฺติกาเล ขนฺธาทิสรีราวยวานํ นิจฺจลภาเวนาวฏฺานํ. ตถา หิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปวิฏฺานิ วิย โหนฺติ. ‘‘ทฺวตฺตึสา’’ติ ปน อาทินา วุตฺเตสุ ชาครณจิตฺเตสุ วตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺตีติ. ทฺเวปฺจวิฺาณานิ สพฺพทุพฺพลตาย รูปํ น ชเนนฺติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วตฺถุทุพฺพลตาย. ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ เอตฺถ –
‘‘กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ, เย จ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ จวนฺตานํ เตสํ วจีสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โน จ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสตี’’ติ (ยม. ๒.สงฺขารยมก.๘๘) –
ปน วจนโต อฺเสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ วิฺายติ. น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคตตาทิวิพนฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปเน การณํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโต จ จิตฺตสมุฏฺานรูปฺจสฺส ปวตฺตติ, นาปิ ‘‘จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตี’’ติ ปาฬิ อตฺถิ, ‘‘ขีณาสวาน’’นฺติ, ปน วิเสสนํ อปฺปฏิสนฺธิกนิโรเธน นิรุชฺฌนฺตสฺส เตสํ จุติจิตฺตสฺส รูปสมุฏฺาปนํ ปากฏนฺติ กตฺวา กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โสฬส จิตฺตานีติ ปริจฺฉิชฺช คหณํ เตสํ รูปชนเน เอกํสโต นิยเมตพฺพตฺตา, อฺานิ ปน พหูนิ อรูเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสคตตฺตา รูปํ น ชเนนฺติเยว. น ิติกฺขเณ, ภงฺคกฺขเณ วา รูปํ ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปาทกฺขเณ ปน พลวํ อนนฺตราทิปจฺจยลาภโต.
ยถา ปถวีอาทโย รูปธมฺมา จิตฺตเหตุกา จิตฺตสมุฏฺานา, เอวํ เวทนาทโยปีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺานํ นาม ตโย อรูปิโน ขนฺธา, สทฺทนวก’’นฺติอาทิ. เตเนวาห – ‘‘กตเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺานา? เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ กายวิฺตฺติ วจีวิฺตฺตี’’ติ (ธ. ส. ๑๒๐๑, ๑๕๓๕). ตตฺถ ¶ กายวิฺตฺติอาทีนํ จิตฺตสมุฏฺานตา ปริยายโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพา เตสํ อนิปฺผนฺนตฺตา. ‘‘เอวํ วุตฺตํ จตุสมุฏฺานรูป’’นฺติ อิมินา อตํสมุฏฺานสฺเสว จิตฺตชรูปสฺส จิตฺตปจฺจยตา ทสฺสิตา. ยถา ปน กมฺมปจฺจยํ ทสฺสิตํ ¶ , เอวํ จิตฺตปจฺจเย คยฺหมาเน ตํสมุฏฺานรูปสฺส, สหชาตเวทนาทีนฺจ จิตฺตปจฺจยตา สิยา. จิตฺตสมุฏฺานจิตฺตปจฺจเย ปน อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ปจฺฉาชาตปจฺจยวเสเนว จิตฺตปจฺจยํ อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. จิตฺตสมุฏฺานอุตุอาหาเรหิ กมฺมสมุฏฺานอุตุอาหารา พลวนฺโต โหนฺตีติ เตสํ วเสน จตุปฺจปวตฺติฆฏนํ วุตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺานานํ ปน วเสน ทฺวตฺติปฺปวตฺติฆฏนํ ตํปากติกจิตฺตวเสน, มหคฺคตานุตฺตรจิตฺตวเสน ปน พหุตราปิ ปวตฺติโย อิจฺฉิตพฺพา. ตํนิพฺพตฺตานํ จิตฺตชรูปานํ อุฬารปณีตภาวโต.
๗๐๓. ‘‘อุปาทินฺนํ กมฺมชรูปํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติ เอเตน พหิทฺธา อนุปาทินฺนโอชา รูปาหรณกิจฺจํ น กโรตีติ ทสฺเสติ. ปจฺจยลาโภ จสฺส กมฺมชภูตสนฺนิสฺสยตาวเสนาติ อาห ‘‘ตตฺถ ปติฏฺายา’’ติ. ตตฺถ กมฺมปจฺจยจิตฺตสมุฏฺานาทิรูปสฺสปิ กมฺมมูลกตฺตา สิยา กมฺมชปริยาโยติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปาทินฺน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. อาหารปจฺจยสฺส อาหาโร น เกวลํ อุปตฺถมฺภโกว, อถ โข ชนโกปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุสมุฏฺานรูป’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ วตฺวา กถํ อิมสฺเสว ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘เอกทิวสํ ปริภุตฺตาหาโร’’ติอาทิ. ทารกสฺส สรีรํ ผริตฺวาติ นาภิมูลานุคตาหิ รสหรณีหิ ผริตฺวา, อฺถา ชลาพุอนฺตริเก กาเย มกฺขนาวเสน น สมฺมาวินิโยโค อาหารสฺส สมฺภวตีติ.
อุปาทินฺนโก อนุปาทินฺนโกติ ทุวิเธ อาหาเร ปุพฺเพ อนุปาทินฺนโก อาหารปจฺจยอาหาโร ทสฺสิโตติ อิตรํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมชาหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ กมฺมปจฺจยาหารสมุฏฺาเน วุตฺตนยเมว. เตนาห ‘‘จตสฺโส วา ปฺจ วา ปวตฺติโย ฆเฏตี’’ติ. อาหารปจฺจยอุตุโนปิ อุตุปจฺจยาหารสฺส วิย ทส ทฺวาทส วาเร ปวตฺติฆฏนา เวทิตพฺพา. วุตฺตนยตฺตา น อุทฺธตนฺติ วทนฺติ. เสสานนฺติ กมฺมจิตฺตอุตุสมุฏฺานานํ ติสนฺตติรูปานํ. กพฬีการาหาโร หิ อฺาหารสมุฏฺิตสฺส, ติสนฺตติรูปานฺจ อุปตฺถมฺภกวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตสฺส ชนโก หุตฺวา ปจฺจโย โหติ. เอวํ อาหารปจฺจโย โหนฺโตเยว อตฺถิอวิคตวเสนาปิ ปจฺจโย โหติ, นิสฺสยภาโว ปน ปฏฺานนเยน นตฺถิ. อาหารปจฺจยา ปวตฺตมานานิ รูปานิ อาหารนิสฺสยานิ ¶ ¶ นาม โหนฺตีติ สุตฺตนฺตนเยน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ปรโต อุตุโน นิสฺสยโชตนายปิ เอเสว นโย.
๗๐๔. กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน จตุพฺพิธายปิ เตโชธาตุยา รูปุปฺปาทเน สมตฺถภาวโต ‘‘อุตุ นาม จตุสมุฏฺานา เตโชธาตู’’ติ วุตฺตํ. เอส ทุวิโธ โหตีติ เอส อุตุ เตโชธาตุภาวาวิเสเสปิ ติกฺขมนฺทตาวิเสเสน อุณฺโห, สีโตติ ทุวิโธ โหติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วิจาริตเมว. ยทิปิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินาปิ รูปํ สมุฏฺาเปติ, อินฺทฺริยพทฺเธ ปน เตน วินา ตสฺส รูปุปฺปาทนํ นตฺถีติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา’’ติ. เตนาห ‘‘จตุสมุฏฺาโน อุตู’’ติ. อุตุสมุฏฺาโนเยว หิ อุตุ อุปาทินฺนเกน วินา รูปํ สมุฏฺาเปติ. อุตุปจฺจยํ นาม จตุสมุฏฺานิกํ รูปํ. ยฺหิ อุตุสมุฏฺานํ ปนฺนรสวิธํ รูปํ, ยฺจ ตทฺติสนฺตติรูปํ, ตสฺส สพฺพสฺสปิ สภาโค อุตุอุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหตีติ. ยสฺมา วิสภาโค อุตุ หิมาทิ วิย ปทุมาทีนํ วิสทิสรูปุปฺปตฺติเหตุภูตํ ปุริมรูปํ วินาเสนฺตํ วิย โหติ, ตสฺมา สภาคํ, วิสภาคฺจ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุตุ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ ปวตฺติยา จ วินาสสฺส จ ปจฺจโย โหตี’’ติ.
ทีฆมฺปิ อทฺธานนฺติ ‘‘ทส ทฺวาทส วาเร’’ติ อฺสฺส วุตฺตปริจฺเฉทโต ทีฆมฺปิ กาลํ. อุตุ หิ สภาคสนฺตติวเสน ลทฺธปจฺจยํ จิรตรมฺปิ กาลํ สทิสาการํ รูปปฺปวตฺตึ สนฺตาเนติ อุปาทินฺนกสนฺนิสฺสเยน วินา, ปเคว อิตรถา. เตนาห ‘‘อนุปาทินฺนปกฺเข ตฺวาปี’’ติ, มํสวินิมุตฺตเกสโลมนขจมฺมขิลติลกาทิวเสน ชีวมานสรีเร อฺตฺถ มตกเฬวราทิวเสนาติ อธิปฺปาโย. รูปสฺส นิพฺพตฺติยา ทิฏฺาย ตสฺส ภงฺโคปิ ทิฏฺโเยว โหติ อิตฺตรกาลตฺตา ธมฺมปฺปวตฺติยาติ อาห ‘‘นิพฺพตฺตึ ปสฺสนฺโต กาเลน รูปํ สมฺมสติ นามา’’ติ. น หิ นิพฺพตฺติมตฺตทสฺสนํ สมฺมสนํ นาม โหติ, อุทยพฺพยทสฺสนฺจ อธิกตนฺติ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ นิพฺพตฺติคฺคหเณสุ.
อรูปนิพฺพตฺติปสฺสนาการกถาวณฺณนา
๗๐๕. โลกิยจิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อวธารณํ อิตรสฺส อวิสยตฺตา.
นิพฺพตฺตติ ¶ ¶ ตํตํภววเสน. ตเทว เอกูนวีสติปฺปเภทํ จิตฺตํ ภวงฺควเสน นิพฺพตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. ตถา จุติวเสน ตทารมฺมณวเสนาติ เอตฺถาปิ. ตตฺถาติ เตสุ เอกูนวีสติจิตฺตุปฺปาเทสุ. อนนฺตรจิตฺตโต ปฏฺายาติอาทินาปิ ปวตฺติเยว วุตฺตา.
โส ปน ปฏิสนฺธิจิตฺตานํเยว ปวตฺติยํ ปวตฺตนากาโรติ สุทฺธปฺปวตฺติจิตฺตานํ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวตฺเต ปนา’’ติอาทิมาห. อสมฺภินฺนตฺตาติ อวินฏฺตฺตา. ‘‘อสมฺภินฺนตฺตา จกฺขุสฺสา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘จกฺขุปสาทสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ิติปฺปตฺตเมวา’’ติ อิมินา ยถา นิรุชฺฌมานํ รูปํ กสฺสจิ ปจฺจโย น โหติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานมฺปีติ ทสฺเสติ. จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. กามาวจรกุสลากุสลกิริยจิตฺเตสุ เอกํ วา ปฺจ, สตฺต วา ชวนานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อุเปกฺขาสหคตาเหตุกํ จิตฺตํ วาติ วา-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. โวฏฺพฺพนฺหิ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, ตํ ปน ทุติยโมฆวารวเสน เวทิตพฺพํ. ปฺจ ชวนานิ สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล, สตฺต ปากติกกาเล เวทิตพฺพานิ. ชวนารมฺมณานุรูปนฺติ ‘‘ติเหตุกํ เจ ชวนํ, ติเหตุกํ, ทฺวิเหตุกํ วา’’ติอาทินา, ‘‘อิฏฺํ เจ อารมฺมณํ, โสมนสฺสสหคต’’นฺติอาทินา จ ชวนสฺส, อารมฺมณสฺส จ อนุรูปํ. เสสทฺวาเรสูติ โสตทฺวาราทิเสสทฺวาเรสุ.
อนุกฺกเมนาติ อุทยพฺพยาณาธิคมานุกฺกเมน ปฺาภาวนํ สมฺปาเทติ อรหตฺตํ อธิคจฺฉติ.
รูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา
๗๐๖. รูเปสุ มนสิการสตฺตกํ รูปสตฺตกํ, รูปธมฺเมสุ สตฺตหากาเรหิ มนสิ กาโรตีติ อตฺโถ. เอวํ อรูปสตฺตกมฺปิ เวทิตพฺพํ. อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ อาทานนิกฺเขปนมนสิการาทิปฺปกาเรหิ, อิเมหิ วา ยถาวุตฺตโกฏฺาเสหิ. อาโรเปตฺวาติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา.
อาทานนิกฺเขปนโตติ ภวสฺส คหณวิสฺสชฺชนโต, ชาติโต, มรณโต จาติ อตฺโถ. วโยวุฑฺฒตฺถคามิโตติ วยสา วุฑฺฒสฺส อตฺถคามิภาวโต, อตฺถงฺคมโต อิจฺเจว อตฺโถ. อาหารโตติ อาหารเหตุ ¶ ¶ , รูปสฺส ปจฺจยภูตอาหารโตติ อตฺโถ. อยโลหาทิภูมิปาสาณาทิเภทํ วิวิธวณฺณสณฺานํ กมฺมานเปกฺขํ สภาวสิทฺธํ รูปํ ธมฺมตารูปํ. สตฺตาติ สตฺตธา สตฺตหากาเรหิ. วิปสฺสตีติ ตํ ตํ โกฏฺาสํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติ สมฺมสติ.
‘‘ภาราทานํ ทุขํ โลเก’’ติ วจนโต ขนฺธภารสฺส อาทิโต คหณนฺติ กตฺวา ‘‘อาทานนฺติ ปฏิสนฺธี’’ติ อาห. ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๒๐; สํ. นิ. ๑.๑๘๖) ปน วจนโต ขนฺธภารนิกฺเขโปติ กตฺวา ‘‘นิกฺเขปนนฺติ จุตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสต’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๗; สํ. นิ. ๑.๑๔๕-๑๔๖; อ. นิ. ๗.๗๔) วจนโต ตโต อูนาธิกภาโว อปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอกํ วสฺสสตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา’’ติ. เอตฺถนฺตเร สพฺเพ สงฺขาราติ เอตสฺมึ อาทานนิกฺเขปนฺตเร ปวตฺตา สพฺเพ ภูตุปาทายรูปปฺปเภทา สงฺขารา. รูปธมฺเมสุ หิ อิทํ สมฺมสนวิธานนฺติ. ‘‘อนิจฺจา’’ติ คหิตมตฺตํ ยุตฺติโต หทเย ปติฏฺาปนตฺถํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปฺปาทวยวตฺติโตติ อุปฺปชฺชนวเสน, นิรุชฺฌนวเสน จ ปวตฺตนโต, อหุตฺวา สมฺภวโต หุตฺวา วยูปคมนโตติ อตฺโถ. วิปริณามโตติ สนฺตานสฺส ปุริมุตฺตรวิสทิสภาวโตติ วทนฺติ. ตํ วสฺสสตปริจฺฉินฺเน รูเป อิทํ สมฺมสนนฺติ อธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ สิยา, ชรามรเณน วิปริณาเมตพฺพโตติ อตฺโถ. อสติปิ ธมฺมเภเท อวตฺถาเภโท อิจฺฉิตพฺโพ. น หิ อุปฺปาทาวตฺถา เอว ภงฺคาวตฺถาติ ยุตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตายา’’ติ. สภาววิคโม เอว วา เอตฺถ วิปริณาโม. ขณิกตา ตาวกาลิกตา. นิจฺจสภาวาภาโว เอว นิจฺจปฏิกฺเขโป. อนิจฺจธมฺมา หิ เตเนว อตฺตโน สภาเวน ชานนฺตานํ นิจฺจตํ ปฏิกฺขิปนฺติ นาม. ยโต น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุปฺปาทกฺขเณ ยทวตฺถา สงฺขารา, น ตทวตฺถา ิติกฺขเณติ อวตฺถนฺตรปฺปตฺติยา ายติ เตสํ กิลมนากาโรติ อาห ‘‘ิติยํ ชราย กิลมนฺตี’’ติ, สฺวายมตฺโถ ปากฏชราย เวทิตพฺโพ. เย ปน สงฺขารานํ ิตึ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ธมฺมานํ สภาโว นาม ทุรติกฺกโม ชรานนฺตรํ ภงฺโคติ อาห ‘‘ชรํ ปตฺวา อวสฺสํ ภิชฺชนฺตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปฺปาทชราภงฺควเสน ¶ สงฺขารานํ นิรนฺตรพาธตา, ตโต จ เนสํ ทุสฺสหตาย ทุกฺขมตา, ติสฺสนฺนํ ทุกฺขตานํ, สํสารทุกฺขสฺส จ อธิฏฺานตาย ทุกฺขวตฺถุตา, ตสฺมา. อภิณฺห…เป… ทุกฺขาติ โยชนา.
‘‘สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ ¶ อิทํ วุตฺตนยเมว. ิตึ มา ปาปุณนฺตุ, อุปฺปชฺชมานากาเรเนว ปวตฺตนฺตูติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปฺปนฺนา’’ติ อิมินา อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตา วุตฺตา. านปฺปตฺตา มา ชีรนฺตูติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อตฺถโต ิติ เอว ชราติ? สจฺจเมตํ, ชราวเสน ปน โย กิลมโถ, โส อิธ ชราคฺคหเณน คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. มา ภิชฺชนฺตูติ นิจฺจตํ อาสีสติ. กสฺสจิ ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ภควโต วสวตฺติภาโว นตฺถิ. น หิ ลกฺขณฺถตฺตํ เกนจิ กาตุํ สกฺกา. ภาวฺถตฺตเมว หิ อิทฺธิวิสโย. สฺุา สงฺขารา เตน ตีสุ าเนสุ วสวตฺตนากาเรน. ตสฺมาติ วุตฺตการณปรามสนํ. สฺุโตติ นิวาสีการกเวทกอธิฏฺายกวิรเหน ตโต สฺุโต, น นิสฺสภาวโตติ เอกจฺจปริกปฺปิตสภาวสฺุโต. อสฺสามิกโตติ สามิภูตสฺส กสฺสจิ อภาวโต. เอเตน อนตฺตนิยตํ ทสฺเสติ. อวสวตฺติโตติ ยถาวุตฺตวสวตฺติภาวาภาวโต. อตฺตปฏิกฺเขปโตติ ปรปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน ปฏิกฺขิปนโต. ‘‘สฺุโต’’ติอาทินา หิ ธมฺมานํ พาหิรกปริกปฺปิตอตฺตวิรโห วุตฺโต, อิมินา ปน อตํสภาวโต อตฺตา น โหตีติ.
๗๐๗. เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปาทวยวตฺติโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนิจฺจา, ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ ทุกฺขา, ‘‘สฺุโต’’ติอาทินา จตูหิ การเณหิ อนตฺตาติ รูปธมฺเม นิรุฬฺหํ ลกฺขณตฺตยํ ปุพฺเพ อตฺตนา อสลฺลกฺขิตํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมสนฺโต ตํ ตตฺถ อาโรเปตีติ วุจฺจติ. ตถา ปนาเนน อาทานนิกฺเขปนวเสน สมฺมสิตตฺตา อาห ‘‘รูเป ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ.
ตตฺถ จ ยสฺมา อนิจฺจลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ ทุกฺขลกฺขณคฺคหณํ, ทุกฺขลกฺขณคฺคหณปุพฺพกํ วา อนตฺตลกฺขณคฺคหณํ. อนิจฺจลกฺขณฺเจตฺถ รูปเภเทน ทสฺสิยมานํ ยโถฬาริกโต ทีเปตพฺพนฺติ ตํ วสฺสสตปริจฺเฉเทน ปมํ ทสฺเสนฺเตน วสฺสสตํ ิตสฺส ‘‘ทส วา วีสติ วา’’ติอาทินา ¶ วิภชิตฺวา อนุกฺกเมน ยาวอุทฺธรณาทิโกฏฺาสวเสน รูปสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา ตโต ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ติลกฺขณาโรปนํ วโยวุฑฺฒตฺถงฺคมโต สมฺมสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเมว วสฺสสต’’นฺติอาทินา วยวเสน รูปสฺส สมฺมสนวิธิ อารทฺโธ. ตตฺถ ยสฺมา โอฬาริกวเสเนวายํ อาทิโต รูปเภโท คยฺหติ, ตสฺมา น วสฺสสตํ สมโกฏฺาสวเสน วิภตฺตํ, มชฺฌิมาวตฺถาย วา ตถารูปตฺตา มชฺฌิมวเย เอกํ วสฺสํ วฑฺฒิตํ.
๗๐๘. มนฺทตาพาหุลฺเลน ¶ ปวตฺตํ วสฺสานํ ทสกํ มนฺททสกํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
ตทาติ ปเม วสฺสทสเก. โสติ ปุคฺคโล. จปโลติ อนวฏฺิตกิริยตาย ตรโล. เตน โมมูหภาวโต วิเสเสติ. น เหส นวมทสเก วิย โมมูหภาเวน มนฺโท, อถ โข จปลตายาติ. เตนาห ‘‘กุมารโก’’ติ. ตติเย ทสเก มํสปาริปูริยา ยถารหํ ฉวิวณฺโณ วิปฺปสีทตีติ อาห ‘‘วณฺณายตนํ เวปุลฺลํ ปาปุณาตี’’ติ. จตุตฺเถ ทสเก อฏฺีนํ, นฺหารูนฺจ ถิรภาวปฺปตฺติยา พลฺจ ถาโม จ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ. ปฺจเม ทสเก โยพฺพนมทสฺส ทูรีภาเวน เยภุยฺเยน กิเลสตนุตาย ปฺา ยถารหํ สุวิสทา โหติ. ขิฑฺฑาย รติ ขิฑฺฑารติ. กปลฺลิกาทินิสฺสยวิเสเสน ปทีปสฺส สุทฺธตาทิ วิย นิสฺสยวิเสเสน ปฺจมฉฏฺทสเกสุ ปฺาย พุทฺธิหานิโย เวทิตพฺพา. ปุรโต ปพฺภาโร โหติ กฏิสนฺธิคีวาสนฺธีนํ วเสน รสฺสสฺสาปิ, ปเคว ทีฆสฺส. ปพฺภาโรติ จ ครุภาเวน ปลมฺพโก. โมมูโห โหติ สติปฺาวิปฺปวาสโต. สยนพหุโลว โหติ านาทิวเสน สรีรภารํ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต.
๗๐๙. ติณฺณํ ติณฺณํ วสฺสานนฺติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ. จตุวสฺสิโกปิ หิ เอโก โกฏฺาโส โหตีติ. ทฺวิสตํ โกฏฺาเส กตฺวา เอเกกอยนวเสนาติปิ เวทิตพฺพํ.
วสฺสาเน ปวตฺตรูปนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตํ ¶ ปน วสฺสานํ ทฺวิธา สมตฺตํ, น ปุพฺเพ วิย จตุมาสนฺติ อาห ‘‘ทฺเวมาส’’นฺติ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. โส ปน วสฺสาโน อุตุ สาวณโปฏฺปาทมาสา, อสฺสยุชกตฺติกมาสา สรโท, มิคสิรผุสฺสมาสา เหมนฺโต, มาฆผคฺคุนมาสา สิสิโร, จิตฺตเวสาขมาสา วสนฺโต, เชฏฺาสฬฺหมาสา คิมฺโห อุตูติ เวทิตพฺโพ. ฉ โกฏฺาเส กตฺวาติ ทสทสนาฏิกาวเสน ฉ โกฏฺาเส กตฺวา.
๗๑๐. อภิมุขํ ปุรโต กมนํ อภิกฺกโม. ปฏินิวตฺตนวเสน กมนํ ปฏิกฺกโม. อามุขํ โลกนํ อาโลกนํ. วิวิธํ อิโต จิโต จ โลกนํ วิโลกนํ. หตฺถปาทานํ สงฺกุจนํ สมิฺชนํ. อายมนํ ปสารณํ.
ปาทุทฺธรณกาเลติ ¶ ทุติยปาทุทฺธรณกาเล. ปาทสฺสาติ อุทฺธฏปาทสฺส. โอมตฺตาติ สตฺติโต หีนปฺปมาณา. เตนาห ‘‘มนฺทา’’ติ. อิตราติ เตโชวาโยธาตุโย. ยถา ปาทสฺส อุทฺธรณํ สิชฺฌติ, ตถา ปวตฺตจิตฺตสมุฏฺานรูเปสุ เอกํสโต เตโชวาโยธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพา สลฺลหุกสภาวตาย ตาสํ. ตโต เอว จ อิตราสํ โอมตฺตตา ครุสภาวตฺตา. ตํสมฺพนฺธตฺตา ปน เสสํ ติสมุฏฺานรูปํ ตคฺคติกเมว โหติ. กายวจีวิฺตฺติปวตฺติยํ วาโยปถวีอธิมตฺตตา อิมสฺส อตฺถสฺส นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุรโต หรเณ, ปจฺฉโต หรเณ จ อุทฺธรเณ วิย สลฺลหุกสภาวรูปปฺปวตฺตีติ ตาสํเยว ทฺวินฺนํ ธาตูนํ อธิมตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ. ยถา อุทฺธรณาทีสุ สลฺลหุกสภาวตฺตา ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ธาตูนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนํ, เอวํ โวสฺสชฺชนาทีสุ ตีสุ ครุสภาวตฺตา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ กิจฺจํ อธิกํ โหติ, อิตราสํ หีนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน’’ติอาทิ.
ตทุปาทายรูปานีติ ตา ธาตุโย นิสฺสาย ปวตฺตอุปาทารูปานิ. เอตฺเถวาติ อุทฺธรเณเยว. เตนาห ‘‘อติหรณํ อปฺปตฺวา’’ติ. อิตีติ เอวํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ อุทฺธรณาทิโกฏฺาเส. ปพฺพํปพฺพนฺติอาทิ ¶ เตสํ ธมฺมานํ โกฏฺาสนฺตรสงฺกราภาวทสฺสนํ. ตฏตฏายนฺตาติ ตฏตฏายนฺติ วิย, เตน เนสํ ปวตฺติกฺขณสฺส อิตฺตรตํ ทสฺเสติ.
๗๑๑. อสฺสาติ สมฺมสนสฺส. ทารุติณุกฺกาทีสูติ ทารุอุกฺกาติณุกฺกาทีสุ. ‘‘กึ อนฺธพาล เอกฆนํ สตตํ สพฺพทาภาวึ เอกนฺติ มฺสี’’ติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘กิเมตฺถ มนาป’’นฺติ. อิทมฺปีติ ยทิทํ เตลวฏฺฏิกฺขเยน ปทีปสฺส อปฺายนํ วุตฺตํ, อิทมฺปิ. องฺคุลงฺคุลนฺตเรติ องฺคุลิยา มิตํ องฺคุลนฺติ องฺคุลปฺปมาเณ ปเทเสติ อตฺโถ. ตนฺตุโน อวยวเลสภูตํ ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตํ อํสุํ สนฺธายาห ‘‘อํสุํ ปน มฺุจิตฺวา’’ติ.
ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตตฺถ กามํ อุปเมยฺเย วิย อุปมายํ ปากโฏ กาลเภโท นตฺถิ, เอกโกฏฺาสคตํ ปน โกฏฺาสนฺตรํ น ปาปุณาตีติ เอตฺตาวตา อุปมาภาโว เวทิตพฺโพ. อุปมายมฺปิ วา ตาว ยาวาติ กาลสฺส เภทมตฺตา ลพฺภเตวาติ ตสฺสา คหเณ กาลเภทวเสนาปิ อุปมา โยเชตพฺพา.
๗๑๒. ปุพฺเพ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน จตุสนฺตติรูปํ สงฺฆริตฺวา ทสฺสิตํ, อิทานิ อาหารสมุฏฺานาทิวเสน ¶ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทว รูปํ วิสงฺขริตฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสงฺขริตฺวา วิภชิตฺวา. ‘‘วิสงฺฆริตฺวา’’ติ วา ปาโ, อยเมวตฺโถ. อาหารมยนฺติ อาหาเรน นิพฺพตฺตํ. ฌตฺตนฺติ มิลาตํ. กิลนฺตนฺติ ขินฺนํ. ธาตนฺติ ติตฺตํ. ปีณิตนฺติ มํสูปจยสมฺปตฺติยา ปีณิตํ. ตโต เอว มุทุ. สินิทฺธนฺติ สินิทฺธจฺฉวิตาย สณฺหํ. ตโต เอว ผสฺสวนฺตํ.
๗๑๓. อุณฺหกาเล สมุฏฺิตํ รูปนฺติ อุณฺหสนฺตาเปน สนฺตตฺตํ รูปํ สนฺธายาห. สีตอุตุนาติ สปฺปาเยน สีตอุตุนา.
๗๑๔. อายตนทฺวารวเสนาติ อายตนสงฺขาตทฺวารวเสน. กมฺมทฺวารนิวตฺตนตฺถํ อายตนคฺคหณํ. กายทฺวาเรติ ปสาทกายทฺวาเร. มโนทฺวารํ นาม สาวชฺชนํ ภวงฺคํ. ตสฺส นิสฺสยภาวโต หทยวตฺถุํ สนฺธาย นิสฺสิตโวหาเรน ‘‘มโนทฺวาเร’’ติ วุตฺตํ, ยตฺถ มโนทฺวารุปฺปตฺติ.
๗๑๕. โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตวเสนาติ ¶ โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตปุคฺคลวเสน, โสมนสฺสิตโทมนสฺสิตกาลวเสน วา.
อยมตฺโถติ อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน สงฺขารานํ อติอิตฺตรขณตาสงฺขาโต อตฺโถ.
ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขเวทนา. อุเปกฺขาปิ หิ สุขทุกฺขาสุ เอว อนฺโตคธา อิฏฺานิฏฺภาวโต. อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิฺาณานิ เปตฺวา อวสิฏฺธมฺมา วุตฺตา. สฺาติ เกจิ. เกวลาติ อตฺตนา นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสา. เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอเกเกน จิตฺเตน สหิตา. ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติ.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ กปฺปนฺติ จตุราสีติสหสฺสปริมาณํ กปฺปํ, อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํ. กปฺปนฺติ จ สามฺวเสน เอกวจนํ. มรูติ เทวา. ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตาติ เอวํ จิรชีวิโนปิ เต ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สหิตา หุตฺวา น ติฏฺนฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ¶ – เตสมฺปิ สนฺตาเน ชีวิตาทีนิ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สห น ติฏฺนฺติ, เอเกน จิตฺเตน สห อุปฺปนฺนานิ เตเนว สห นิรุชฺฌนโต ยาว ทุติยา น ติฏฺนฺตีติ.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติจิตฺเตน สทฺธึ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธา. ติฏฺมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺนฺตสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธกฺขนฺธา. สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิกา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตา. ยถา หิ จุติกฺขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธา. ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโย.
อนนฺตรา จ เย ภคฺคาติ เย สงฺขารา อนนฺตรเมว ภคฺคา นิรุทฺธา. เย จ ภคฺคา อนาคเตติ เย จ สงฺขารา อนาคเต ภคฺคา ภฺชนสีลา ภิชฺชิสฺสนฺติ. ตทนฺตรา นิรุทฺธานนฺติ เตสํ อตีตานาคตานํ อนฺตรา เวมชฺเฌ ปจฺจุปฺปนฺนตํ ปตฺวา นิรุทฺธานํ ภคฺคานํ. เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ เตสํ ติวิธานมฺปิ ภงฺคลกฺขณนิมิตฺตํ วิสมตา วิสทิสตา นตฺถิ.
อนิพฺพตฺเตน ¶ น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ, อชาโต นาม โหติ. ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติ. จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา. เอวํ สนฺเตปิ ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา ยายํ ตํ ตํ สนฺตํ สนิสฺสยํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ เอวํ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปฺตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตา. ตถา หิ วทนฺติ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๗๖).
อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ภคฺคา, น เต กตฺถจิ นิธานํ คตา, อถ โข อภาวเมว คตา. ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต ยโต อาคจฺเฉยฺยุํ วตฺตมานภาวํ. นิพฺพตฺตา เยปีติ เย ปฏิลทฺธตฺตภาวา ปจฺจุปฺปนฺนา, เตปิ อารคฺเค สาสปูปมา ติฏฺนฺติ. ยถา นาม สูจิยํ ิตายํ สาสโป ขิตฺโต ตสฺสา สิขํ ผุฏฺมตฺโต วิคจฺฉติ น ติฏฺติ, เอวํ สงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺติ, น เตสํ อวฏฺานํ อตฺถีติ.
ภงฺโค ¶ เนสํ ปุรกฺขโตติ เตสํ นิพฺพตฺตธมฺมานํ ภงฺโค นาม ปุรโต เอว กโต, เอกํสภาวี น อปสกฺกตีติ อตฺโถ. ปุราเณหีติ ปุริมเกหิ อตีเตหิ.
อทสฺสนโตติ อปสฺสิตพฺพโต. อายนฺตีติ อาคจฺฉนฺติ. ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อิมินาปิ กุโตจิ ราสิโต อาคมนาภาวเมวาห. ภคฺคา คจฺฉนฺตุทสฺสนนฺติ ภคฺคาปิ กตฺถจิ อุปคมนาภาวโต สพฺเพน สพฺพํ อทสฺสนํ อภาวเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ นิทสฺสนมาห ‘‘วิชฺชุปฺปาโท…เป… วยนฺติ จา’’ติ.
๗๑๖. ‘‘วิวฏฺฏกปฺปโต ปฏฺาย อุปฺปชฺชนกรูป’’นฺติ อิมินา สยเมว อุปฺปชฺชนกธมฺมตาย ‘‘ธมฺมตารูป’’นฺติ อนฺวตฺถนามตํ ทสฺเสติ. อยโลหาทีสุ อโย นาม กาฬโลหํ. โลหํ นาม ชาติโลหํ วิชาติโลหํ กิตฺติมโลหํ ปิสาจโลหนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ อโย รชตํ สุวณฺณํ ติปุ สีสํ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกโลหนฺติ อิมานิ สตฺต ชาติโลหานิ. นาคนาสิกโลหํ วิชาติโลหํ. กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ ¶ หารกูฏนฺติ ตีณิ กิตฺติมโลหานิ. โมรกฺขกาทิ ปิสาจโลหํ. ตตฺถ ตมฺพโลหํ เวกนฺตกนฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ชาติโลเหหิ สทฺธึ เสสํ สพฺพมฺปิ อิธ ‘‘โลห’’นฺติ คหิตนฺติ. ติปูติ เสตติปุ. สีสนฺติ กาฬติปุ. สุวณฺณํ อากรุปฺปนฺนรสวิทฺธาทิเภทํ. มุตฺตา สามุทฺทิกมุตฺตาทิ. มณีติ เวฬุริยโลหิตงฺคมสารคลฺลานิ เปตฺวา อวเสโส สพฺโพ มณิวิเสโส. เวฬุริโย วํสวณฺณมณิ. สงฺโข สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลาปณฺฑุสิลาทิเภทา สพฺพาปิ รตนสมฺมตสิลา. ปวาฬํ นาม วฏฺฏุมํ วิทฺธมํ. โลหิตงฺคํ รตฺตมณิ. มสารคลฺลํ กพรมณิ. ภูมิอาทโย ปากฏาว. ตทสฺสาติ ตํ ธมฺมตารูปํ อสฺส โยคิโน.
ตรุณปลฺลววณฺณนฺติ อมฺพาทีนํ ตรุณปลฺลเวน สมานวณฺณํ. สภาครูปสนฺตตินฺติ วณฺณาทินา สมานภาคํ รูปสนฺตานํ. อนุปฺปพนฺธาปยมานนฺติ เหตุผลปรมฺปราย สมฺพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺติ.
โสติ โยคี. ตนฺติ อโสกรุกฺขปณฺณํ. ปริคฺคเหตฺวาติ าเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตฺวา. อิมินา นเยนาติ อิมินา อโสกปณฺเณ วุตฺเตน นเยน. สพฺพมฺปิ อยโลหาทิเภทํ ธมฺมตารูปํ. ตมฺปิ หิ สีตกาเล สีตลํ, อุณฺหกาเล สูริยสนฺตาเปน อุณฺหตรํ โหติ. ตตฺถ สีตภาเวน ปวตฺตํ ¶ รูปํ อุณฺหํ อุณฺหภาเวน ปวตฺตํ รูปํ สีตํ น ปาปุณาติ. ตตฺถ ตตฺเถว ตฏตฏายนฺตํ ภิชฺชตีติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อรูปสตฺตกสมฺมสนกถาวณฺณนา
ยสฺมา ตตฺถ ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณา สุปากฏา, สุวิฺเยฺยา จ, ตสฺมา เตสํ วเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กลาปโตติ ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา’’ติ อาห. เย อิเม สมฺมสเน อุปฺปนฺนา ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา, สพฺเพ เต วินฏฺาติ สมฺพนฺโธ.
ปวตฺตํ จิตฺตนฺติ สตฺตสุ าเนสุ สมฺมสนวเสน ปวตฺตํ จิตฺตํ. สมฺมสนฺโตติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา สมฺมสนฺโต. ตํ ยุตฺตตรนฺติ ตํ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ ยุตฺตตรํ อาสนฺนภาเวน วิภูตตรํ รูปสตฺตเก สมฺมสนํ สห คเหตฺวา สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตา. อปิจ รูปสตฺตเก สมฺมสนสฺส ¶ รูปธมฺเมสุ สาติสยํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ปวตฺตตฺตา ตพฺพิสยํ อรูปสมฺมสนํ สาติสยํ อนิจฺจาทิลกฺขณปฺปฏิเวธาย สมฺปวตฺตตีติ ตํ ยุตฺตตรํ, น ปน อปุพฺพเกสาทิสมฺมสนํ กตฺวา ตพฺพิสยํ ปวตฺติตํ. ตถา สติ กมฺมฏฺานํ นวํ นวํ เอว สิยา, ปุพฺเพ คหิตํ สมฺมสนวิสยํ ฉฑฺเฑตฺวา อฺสฺส สมฺมสนวิสยสฺส คณฺหนโต. เสสานิปีติ ยมกโต สมฺมสนาทีนิปิ. เตเนวาติ อริยวํสกถานเยเนว.
๗๑๘. ตมฺปิ จิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปโต สมฺมสนวเสน ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทมฺปิ. จิตฺตสีเสน หิ นิทฺเทโส. เอส นโย สพฺพตฺถ. ยมกโต สมฺมสติ นาม นามรูปธมฺเม อารพฺภ ยุคฬวเสน สมฺมสนสฺส ปวตฺตนโต. อยฺหิ ปุพฺเพ รูปสตฺตกวเสน สมฺมสิตฺวา ิโตปิ อิทานิ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน สมฺมสิตฺวาว ตํ สมฺมสติ. ขณิกโต สมฺมสนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๗๑๙. เอตมฺปีติ เอตํ จตุตฺถสมฺมสนจิตฺตมฺปิ. ปมจิตฺตนฺติ อาทานนิกฺเขปาทิวเสน รูปํ ¶ สมฺมสิตจิตฺตํ, ยํ รูปปริคฺคาหกจิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. สมฺมสิตสมฺมสิตจิตฺตสมฺมสเนน เตสํ ขณิกภาวสฺส วิภาวนโต อิทํ สมฺมสนํ ‘‘ขณิกโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํ.
๗๒๐. อิทเมว จ สมฺมสนํ ทิคุณิตํ อเนกสมฺมสนปฏิปาฏิสมฺภวโต ‘‘ปฏิปาฏิโต สมฺมสน’’นฺติ วุตฺตํ. วฏฺเฏยฺยาติ สมฺภเวยฺย. ตถา สติ ปฏิปาฏิสมฺมสนปสุตา เอว ภาวนา สิยา, น มูลกมฺมฏฺานุปการี, น จายํ สมาปตฺติจาโร. ยสฺมา จ ตตฺตเกน รูปธมฺเมสุ, อรูปธมฺเมสุ จ อนิจฺจาทิลกฺขณานิ สุฏฺุ วิภูตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา…เป… เปตพฺพ’’นฺติ. เปตพฺพนฺติ จ น เอกาทสมํ ทฺวาทสเมน สมฺมสิตพฺพนฺติ ปฏิปาฏิโต สมฺมสนสฺส ปริจฺเฉททสฺสนปรํ, น ตโต สมฺมสนโต โอรมนทสฺสนปรํ, ตสฺมา ปุนปิ รูปํ ปริคฺคเหตฺวา ยาว ทสมจิตฺตสมฺมสนา ภาวนมนุยฺุชเตว. วุตฺตนฺติ อริยวํสกถายํ วุตฺตํ.
๗๒๑. วิสุํ สมฺมสนนโย นาม นตฺถีติ อนิจฺจาทิมนสิการวินิมุตฺโต อฺโ วิปสฺสนามนสิกาโร นตฺถิ. วิปสฺสนาย จ ทิฏฺิอาทิวิกฺขมฺภนา อิธ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทโยติ อธิปฺเปตา. วิปสฺสนาย เอว หิ ปวตฺติวิเสเสน ¶ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทโย อิชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺตสฺาติ สตฺตา อตฺถีติ อุปฺปชฺชนกสฺา. ทุพฺพลาย อตฺตทิฏฺิยา สหคตสฺาติปิ วทนฺติ. สตฺตสฺํ อุคฺฆาฏิตจิตฺเตนาติ สตฺตสฺาย วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตจิตฺเตน ทิฏฺิ นุปฺปชฺชติ, สฺาวิปลฺลาสเหตุอุปฺปชฺชนกา จิตฺตทิฏฺิวิปลฺลาสา ตทภาเวน โหนฺตีติ. มาโน นาม โย ทิฏฺูปนิสฺสโย อปายคมนีโย, โส ทิฏฺิยา วิกฺขมฺภิตาย วิกฺขมฺภิโต เอว โหติ, ทิฏฺิยา สมุจฺฉินฺนาย สมุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘ทิฏฺิอุคฺฆาฏิต…เป… มาโน นุปฺปชฺชตี’’ติ. มาโน วิกฺขมฺภิยมาโน ตณฺหาย ปวตฺตึ นิวาเรติ, อภิมตวิสเยสุ เอว ตณฺหาย ปวตฺตนโตติ วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาฏิต…เป… ตณฺหา นุปฺปชฺชตี’’ติ. ตณฺหาติ อิธ สุขุมา นิกนฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตณฺหาย…เป… ปริยาทินฺนา นาม โหตี’’ติ.
อยํ นโยติ อิทานิ วุจฺจมาโน สมฺมสนวิธิ.
มม วิปสฺสนาติ อิมสฺสาปิ อตฺตนิยสฺิตาย วิปสฺสนาย สามิภูโต อตฺตา ปรามสียตีติ ¶ ทิฏฺิคาหตาติ ตถา ‘‘คณฺหโต หิ ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํ. กามฺจายํ ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิสมธิคเมน วิสุทฺธทิฏฺิโก, มคฺเคน ปน อสมุคฺฆาฏิตตฺตา อโนฬาริกาย จ ทิฏฺิยา วเสเนวํ วุตฺตํ.
สุฏฺูติ สมฺมา. มนาปนฺติ จ กิริยาวิเสสนํ, มนวฑฺฒนากาเรนาติ อตฺโถ. อุภเยนาปิ วิปสฺสนาวิสยํ อธิมานมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘มานสมุคฺฆาโฏ นาม น โหตี’’ติ.
วิปสฺสิตุํ สกฺโกมีติ ตตฺถ สมตฺถตาปเทเสน คุณวิเสสโยคโต วิปสฺสนาย อสฺสาเทตพฺพตา ทสฺสียติ, จิตฺตํ วิปสฺสิตุํ สกฺโกมิ. ตสฺมา วิปสฺสนฺโต เอว กาลํ วีตินาเมสฺสามีติ วิปสฺสนํ อสฺสาเทนฺตสฺสาติ โยชนา.
ยสฺมา ทิฏฺิสมุคฺฆาฏนํ นาเมตฺถ วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาย โหติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สเจ สงฺขารา’’ติอาทินา อนตฺตานุปสฺสนาวิธึ วตฺวา ยสฺมา ปน อนตฺตโต อนุปสฺสนฺเตน สงฺขารา อนิจฺจโตปิ ¶ ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพา เอว ตทุปพฺรูหนโต, ตสฺมา ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยสฺมา มานสมุคฺฆาฏนํ นาม อนิจฺจานุปสฺสนาย โหติ. ขเณ ขเณ ภิชฺชนเก สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส กุโต มานสฺส อวสโร. อนิจฺจสฺา ภาเวตพฺพา อสฺมิมานสมุคฺฆาฏายาติ หิ วุตฺตํ.
ยสฺมา นิกนฺติปริยาทานํ นาม ทุกฺขานุปสฺสนาย โหติ. น หิ สภาวโต, ทุกฺขวตฺถุโต จ ทุกฺขภูเต สงฺขาเร ปสฺสนฺตสฺส ตตฺถ อีสกมฺปิ อภิรโต โหติ. อสฺสาทานุปสฺสิโน หิ ตตฺถ ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺย. เสสํ อนตฺตลกฺขเณ วุตฺตนยเมว. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – วุตฺตนเยน ปฏิปาฏิโต สมฺมสนํ ปสุตสฺส โยคิโน ยทา อนตฺตานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน ทิฏฺิอุคฺฆาฏนํ กตํ โหติ. อตฺตทิฏฺิมูลิกา หิ สพฺพา ทิฏฺิโย. อนตฺตานุปสฺสนา จ อตฺตทิฏฺิยา อุชุปฏิปกฺขา.
ยทา ปน อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา ¶ , ตทาเนน มานสมุคฺฆาฏนํ กตํ โหติ. สติ หิ นิจฺจคาเห มานชปฺปนา ‘‘อิทํ นิจฺจํ, อิทํ ธุว’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๕๐๑) พกพฺรหฺมุโน วิย. อนิจฺจานุปสฺสนา จ นิจฺจคาหสฺส อุชุปฏิปกฺขา.
ยทา ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา วิสทา ปวตฺตติ, อิตรา ทฺเวปิ ตทนุคติกา, ตทาเนน นิกนฺติปริยาทานํ กตํ โหติ. สติ หิ สุขสฺาย ตณฺหาคาโหว, ทุกฺขานุปสฺสนา จ นิกนฺติยา อุชุปฏิปกฺขา. เอวํ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ กิจฺจวิเสสวเสน ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทีนิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิติ อยํ วิปสฺสนา อตฺตโน อตฺตโน าเนเยว ติฏฺตี’’ติ. อนุปสฺสนานํ ยถารหํ สกกิจฺจกรณฺหิ สกฏฺาเนเยว านํ, ตสฺมา วิสุํ สมฺมสนนโย นตฺถีติ น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
๗๒๒. สพฺพาการโตติ อิธ วิย เอกเทเสน อวตฺวา สพฺพาการโต สรูปโต, กิจฺจโต จ อนวเสสโต วตฺตพฺพา. อิเธวาติ ตีรณปริฺายเมว. เอกจฺจานํเยเวตฺถ อนุปสฺสนานํ ปฏิลาโภติ อาห ‘‘เอกเทสํ ปฏิวิชฺฌนฺโต’’ติ, ตา ปน สยเมว สรูปโต ทสฺเสสฺสติ ¶ . ตปฺปฏิปกฺเข ธมฺเมติ ยา อนุปสฺสนา อิธ สมฺภวนฺติ, ตาสํ ปฏิปกฺเข ธมฺเม นิจฺจสฺาทิเก ปชหติ วิกฺขมฺเภติ.
ขยานุปสฺสนนฺติ สงฺขารานํ ขณภงฺคานุปสฺสนํ. ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต. ฆนสฺนฺติ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณานํ วเสน เอกตฺตคฺคหณํ. ขยานุปสฺสนนฺติ หุตฺวา อภาวานุปสฺสนนฺติ วทนฺติ. ยาย ปฺาย ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปสฺสติ, สา ขยานุปสฺสนา. ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ตสฺสา ปาริปูรีติ ฆนสฺาย ปหานํ โหติ, ตโต ปุพฺเพ อปริปุณฺณตาย ตํ น โหติ. เอวมฺตฺถาปีติ ปริปุณฺณาปริปุณฺณตา ปหานตีรณปริฺาสุ วิปสฺสนาปฺาย ทฏฺพฺพา. ปจฺจกฺขโต, อนฺวยโต จ สงฺขารานํ ภงฺคํ ทิสฺวา ตตฺเถว ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตา วยานุปสฺสนา, ตาย อายูหนํ ปชหติ. ยทตฺถํ, ยาย จ อายูหติ, ตสฺมึ ปวตฺเต ตณฺหาย จสฺส จิตฺตํ น นมตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘วยานุปสฺสนํ ภาเวนฺโต อายูหนํ ปชหตี’’ติ. ชาตสฺส ชรามรเณหิ ทฺวิธา ปริณามทสฺสนํ, รูปสตฺตกาทิวเสน วา ปริคฺคหิตสฺส ตํตํปริจฺเฉทโต ปรํ อฺภาวทสฺสนํ วิปริณามานุปสฺสนา, ตาย ธุวสฺํ ถิรภาวคหณํ ปชหติ.
อนิมิตฺตานุปสฺสนาทโย ¶ อนิจฺจานุปสฺสนาทโย เอว. นิมิตฺตนฺติ สนฺตติยํ, สมูเห จ เอกตฺตสฺาย คยฺหมานํ กาลนฺตราวฏฺายิภาเวน, นิจฺจภาเวน จ สงฺขารานํ สกิจฺจปริจฺเฉทตาย สวิคฺคหํ วิย อุปฏฺานมตฺตํ. ปณิธินฺติ สุขปตฺถนํ, ราคาทิปณิธึ วา, อตฺถโต ตณฺหาวเสน สงฺขาเรสุ นินฺนตํ. อภินิเวสนฺติ อตฺตาภินิเวสํ. เอเตสฺหิ นิมิตฺตาทีนํ ปฏิปกฺขภาเวน อนิจฺจานุปสฺสนาทโย อนิมิตฺตาทินาเมหิ วุตฺตาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ปหาตพฺพา นิจฺจสฺาทโย วิย นิมิตฺตคฺคาหาทโยว ปฏิปกฺขาติ ทฏฺพฺพา. รูปาทิอารมฺมณํ ตฺวา ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ ทิสฺวา สงฺขารา เอว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ, น อฺโ โกจิ อตฺถีติ ภงฺควเสน สฺุตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา อธิปฺา จ สา ธมฺเมสุ จ วิปสฺสนาติ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา, ตาย นิจฺจสาราทิอาทานวเสน ปวตฺตํ อภินิเวสํ สตณฺหํ ทิฏฺึ ปชหติ. ยถาภูตาณทสฺสนํ นาม สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ. เตน ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ ¶ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) เอวมาทิกํ, ‘‘อิสฺสรโต โลโก สมฺภวตี’’ติ เอวมาทิกฺจ สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหติ. ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนาณํ อาทีนวานุปสฺสนา, ตาย กสฺสจิปิ อาลยนิสฺสยอทสฺสนโต อาลยาภินิเวสํ ตถาปวตฺตํ ตณฺหํ ปชหติ. สงฺขารานํ มฺุจนสฺส อุปายภูตํ ปฏิสงฺขาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา, ตาย อนิจฺจาทีสุ อปฺปฏิสงฺขาตตฺตา ปฏิสงฺขานสฺส ปฏิปกฺขภูตํ อวิชฺชํ ปชหติ. สงฺขารุเปกฺขา, อนุโลมาณฺจ วิวฏฺฏานุปสฺสนา. ตสฺสา หิ วเสน ตสฺส ปทุมปลาเส อุทกพินฺทุ วิย สพฺพสงฺขาเรหิ จิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ, ตสฺมา ตาย สํโยคาภินิเวสํ กามสํโยคาทิกิเลสปฺปวตฺตึ ปชหติ. อนิจฺจานุปสฺสนาทโย สตฺต อนุปสฺสนา เหฏฺา อตฺถโต วิภตฺตาติ, ปรโต จ สํวณฺณียนฺตีติ อิธ น วุตฺตา.
ตาสูติ อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ. อิมินาติ โยคินา. ตสฺมาติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยวเสน สงฺขารานํ ทิฏฺตฺตา. ตํทสฺสนฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนาติ. ปฏิวิทฺธาติ ปฏิลทฺธา. ยทคฺเคน หิ าเณน สวิสโย ปฏิวิทฺโธ, ตทคฺเคน ตํ ปฏิลทฺธํ นาม โหติ. พฺยฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘รุกฺโข ปาทโป ตรู’’ติ. ตาปิ อนิมิตฺตาปณิหิตสฺุตานุปสฺสนา.
สพฺพาปิ วิปสฺสนา, ตสฺมา เอกเทเสน ปฏิวิทฺธา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิยา ¶ เอว สงฺคหิตํ, ตสฺมา ตํ ปเคว สิทฺธนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทมฺปิ ทฺวยํ ปฏิวิทฺธเมว โหตี’’ติ. เสเสสุ นิพฺพิทานุปสฺสนาทีสุ ทสสุ. ‘‘กิฺจิ ปฏิวิทฺธํ กิฺจิ อปฺปฏิวิทฺธ’’นฺติ อิมินา เตสํ เอกเทสปฏิเวธมาห. อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สิทฺธาย นิโรธานุปสฺสนา, ขยานุปสฺสนา, วยานุปสฺสนา, วิปริณามานุปสฺสนา จ เอกเทเสน สิทฺธา นาม โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนาย สิทฺธาย นิพฺพิทานุปสฺสนา, อาทีนวานุปสฺสนา จ, อนตฺตานุปสฺสนาย สิทฺธาย อิตราติ.
อุทยพฺพยาณกถาวณฺณนา
๗๒๓. ปรโต ¶ ปฏิปทาาณทสฺสนกถายํ อพฺภาทิวิคเมน อากาสสฺส วิย, ปงฺกมลวิคเมน อุทกสฺส วิย, กาฬกาปคเมน สุวณฺณสฺส วิย สํกิเลสวิคเมน าณสฺส ปริสุทฺธีติ อาห ‘‘นิจฺจสฺาทีนํ ปหาเนน วิสุทฺธาโณ’’ติ. อเนกาการโวการสงฺขาเรสุ ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณสมฺมสนสฺส กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สมฺมสนาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา’’ติ. ตตฺถ สมฺมสนาณสฺสาติ นยวิปสฺสนาสงฺขาตสฺส กลาปสมฺมสนาณสฺส. ตสฺเสว หิ ถิรภาวาย อิตเร สมฺมสนวิเสสาติ วทนฺติ. สมฺมสนาณสฺสาติ วา กลาปสมฺมสนาทิสมฺมสนาณสฺส. อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย สทิสา หิ สา. ตาย หิ ทิฏฺิอุคฺฆาฏนาทิ สมฺภวตีติ. วิตฺถารโต ภาวนาวิธานํ ปรโต วตฺตุกาโม ‘‘สงฺเขปโต ตาว อารภตี’’ติ อาห. สงฺเขปโต หิ อารมฺโภ อาทิกมฺมิกสฺส สุกโร. ตตฺราติ สงฺเขเปน อารมฺเภ.
กถนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ยํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ…เป… อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กถํ าตพฺพนฺติ เจติ อตฺโถ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน, ขณปจฺจุปฺปนฺเน วา ธมฺเม อุทยพฺพยทสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพ, น อตีตานาคเตติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมาน’’นฺติ. อุทยทสฺสนฺเจตฺถ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถนฺติ วยทสฺสนสฺส ปธานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา’’ติ วตฺวา ตํ ปน วยทสฺสนํ อุทยทสฺสนปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณ’’นฺติ.
ชาตนฺติ นิพฺพตฺตํ ปฏิลทฺธตฺตภาวํ. อยํ หิ ชาตสทฺโท ขณตฺตยสมงฺคิตํ สนฺธาย วุตฺโต ‘‘เย ธมฺมา ชาตา ภูตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๔๖) วิย, น อตีตํ
‘‘เย ¶ เต ชาตา น เต สนฺติ, เย น ชาตา ตตฺเถว เต;
ลทฺธตฺตภาวา โน ภคฺคา, เตว สนฺติ สภาวโต’’ติ. –
อาทีสุ วิย, นาปิ ชาตตามตฺตํ ‘‘ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ วิย. เตนาห ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๒๐๗; สํ. นิ. ๕.๓๗๙), ปจฺจุปฺปนฺนรูปํ นาม ชาตํ ขณตฺตยปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน อาทิโต ทุปฺปริคฺคหนฺติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน วิปสฺสนาภินิเวโส กาตพฺโพ. ตสฺสาติ รูปสฺส. ปจฺจยลกฺขณปปฺจํ ¶ อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโยติ นิพฺพตฺตนสฺิตํ สงฺขตลกฺขณํ อุทโย อุปฺปาโท. วิปริณามลกฺขณํ วโยติ วิปริณามสฺิตํ สงฺขตลกฺขณํ วโย วินาโส. อนุปสฺสนาาณนฺติ ยา อุทยสฺส, วยสฺส จ อนุเปกฺขนา, ตํ าณํ. กิฺจาปิ กลาปสมฺมสนาทีสุ ชาติชรามรณสีเสน ชาติชรามรณวนฺโต ธมฺมา วุตฺตา, อิธ ปน อุทยพฺพยาณนิทฺเทเส ‘‘ชาติ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตสฺสา นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๙) วุจฺจมาเน ชาติชรามรณานํ ชาติชรามรณวนฺตตา, นิปฺผนฺนตา จ อนฺุาตา วิย โหตีติ ตํ ปริหริตุํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ภวปริโยสานาว เทสนา กตา.
โสติ โยคี. อิมินา ปาฬินเยนาติ อิมาย ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินา ทสฺสิตาย ปาฬิคติยา. ชาตินฺติ น ปสูตึ, น จ ปมาภินิพฺพตฺติมตฺตํ, อถ โข อุปฺปาทํ นิพฺพตฺติวิการํ. สฺวายํ วิกาโร ยสฺมา สงฺขารานํ อภินวาวฏฺานชรา วิย นวภาวาปคโมติ อาห ‘‘อภินวาการ’’นฺติ. สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อนุปฺปนฺนสฺส ราสิ วา นิจโย วา นตฺถิ ยโต อาคจฺเฉยฺย อุปฺปชฺชมานํ อลทฺธตฺตภาวสฺส สพฺเพน สพฺพํ อวิชฺชมานตฺตา. เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมาน…เป… นตฺถี’’ติ. ยถา อนาคเต อทฺธนิ อิเม ธมฺมา สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ, เอวํ อตีเตปิ อทฺธนีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรุชฺฌมานสฺสาปี’’ติอาทึ วตฺวา อวิชฺชมานานํเยว รูปารูปธมฺมานํ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปาโท, อุปฺปชฺชิตฺวา จ สพฺพโส อภาวูปคโมติ อิมมตฺถํ สมุทายคตํ ตเทกเทสภูตาย อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราสิโตติ ราสิภาเวน สมุสฺสิโต ปฺุโช ราสิ. ยถา ตถา ปิณฺฑิภูโต นิจโย. ภูมิยํ นิทหิตฺวา ปิตํ นิธานํ. อุปวีเณติ เอเตนาติ อุปวีณํ, วีณาวาทนํ.
๗๒๔. เอวํ ¶ สงฺเขปโต อุทยพฺพยมนสิการวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ยานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถ. นิโรธวิโรธีหิ อุปฺปาโท อตฺถิภาววาจโกปิ โหตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตสฺมา ปุริมภวสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมึ ภเว รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ ¶ อตฺโถ. ปจฺจยสมุทยฏฺเนาติ ปจฺจยสฺส อุปฺปนฺนภาเวน, อตฺถิภาวโตติ อตฺโถ. อวิชฺชาทีหิ จ ตีหิ อตีตกาลิกานิ เตสํ สหการีการณภูตานิ อุปาทานาทีนิปิ คหิตาเนวาติ ทฏฺพฺพํ.
ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการาหารสฺส พลวตาย โส เอว คหิโต ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ. ตสฺมึ ปน คหิเต ปวตฺติปจฺจยตาสามฺเน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ จตุสมุฏฺานิกรูปสฺส ปจฺจยโต อุทยทสฺสนํ วิภาวิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยสหิเตเนว กมฺมุนา รูปกายสฺส นิพฺพตฺติ. อสติ จ อวิชฺชุปนิสฺสยาย ภวนิกนฺติยา ชาติยา อสมฺภโว เอวาติ. ยถา จ รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปนิสฺสยตา, เอวํ เวทนาทีนมฺปิ ทฏฺพฺพา. อาหาโร ปน อุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส โปสโก, กพฬีการาหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, กามธาตาธิฏฺานตฺตา จ เทสนาย. อุกฺกํสนิทฺเทเสน วา อาหารคฺคหณํ. ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาห. ตตฺถ อทฺธานวเสน ปเคว อุทยํ ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ. ปฺจ ลกฺขณานีติ ¶ อวิชฺชา ตณฺหา กมฺมํ อาหาโรติ อิเมสํ ปจฺจยานํ อตฺถิตาสงฺขาตลกฺขณานิ เจว รูปสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณฺจาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ. เตสํ อตฺถิตา หิ รูปสฺส อุทโย ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ. นิพฺพตฺติ ปน สงฺขตลกฺขณเมวาติ.
อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺคาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส รูปสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโต. ปจฺจยนิโรธฏฺเนาติ อวิชฺชาสงฺขาตสฺส อนาคเต อุปฺปชฺชนกรูปปจฺจยสฺส นิรุทฺธภาเวน. ตณฺหานิโรธา กมฺมนิโรธาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาเว. รูปนิโรโธติ ตํสมุฏฺานรูปสฺส อภาโว โหติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วิปริณามลกฺขณนฺติ ภงฺคกาลวเสน เตสํ วยทสฺสนํ. ตสฺมา ตํ อทฺธาวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ. ปฺจ ลกฺขณานีติ อิธ อวิชฺชาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส ขณนิโรโธ จาติ อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ. เตสฺหิ อนุปฺปาทนิโรโธ, รูปสฺส อจฺจนฺตนิโรโธ ลกฺขียติ เอเตหีติ ลกฺขณานีติ วุจฺจนฺติ.
วิปริณาโม ¶ สงฺขตลกฺขณเมว. เอส นโย เวทนากฺขนฺธาทีสุ. อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓), ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, สฺา, เจตนา’’ติ, จ วจนโต ผสฺโส เวทนา (วิภ. ๒๓๑) สฺา สงฺขารกฺขนฺธานํ ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา จ เตสํ นิโรโธ, มหาปทาน (ที. นิ. ๒.๖๐) มหานิทานสุตฺเตสุ, อภิธมฺเม จ อฺมฺปจฺจยวาเร ‘‘นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ (กถา. ๗๑๙) วจนโต นามรูปํ วิฺาณสฺส ปวตฺติปจฺจโย, ตํนิโรธา ตสฺส นิโรโธติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติอาทิ.
เอตฺถ จ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘อรูปกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ อทฺธาสนฺตติวเสเนว, น ขณวเสนา’’ติ. เตสํ มเตน ขณโต อุทยพฺพยทสฺสนเมว น สิยา. อปเร ปนาหุ ‘‘ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสเน อตีตาทิวิภาคํ อนามสิตฺวา สพฺพสาธารณโต อวิชฺชาทิปจฺจยา เวทนาสมฺภวํ ลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น อุปฺปาทํ. อวิชฺชาทิอภาเว จ ตสฺสา อสมฺภวํ อลพฺภมานตํ ปสฺสติ, น ภงฺคํ. ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทํ, ภงฺคฺจ ปสฺสตี’’ติ, ตํ ยุตฺตํ. สนฺตติวเสน หิ รูปารูปธมฺเม อุทยโต, วยโต จ มนสิ กโรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ภาวนาย พลปฺปตฺตกาเล าณสฺส ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติยา ขณโต อุทยพฺพยา อุปฏฺหนฺตีติ. อยฺหิ ปมํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยํ มนสิ กโรนฺโต อวิชฺชาทิเก ปจฺจยธมฺเม วิสฺสชฺเชตฺวา อุทยพฺพยวนฺเต ขนฺเธ คเหตฺวา เตสํ ปจฺจยโต อุทยพฺพยทสฺสนมุเขน ขณโตปิ อุทยพฺพยํ มนสิ กโรติ.
ตสฺส ยทา าณํ ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตติ, ตทา รูปารูปธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตา, ภิชฺชนฺตา จ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโยติ เอวํ วุตฺตนเยน อวิชฺชาสมุทยาปิ. ตณฺหา…เป… กมฺม…เป… อาหารสมุทยาปิ รูปสฺส สมฺภโว. เอวมฺปิ รูปสฺส วโยติ เอวํ วุตฺตนเยเนว อวิชฺชานิโรธาปิ ตณฺหา…เป… อาหารนิโรธาปิ รูปสฺส วโย อนุปฺปาโทติ ปจฺจยโต วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ ¶ . เอวมฺปิ รูปํ อุเทตีติ เอวํ วุตฺตนเยน นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ อุเทติ อุปฺปชฺชติ นิปฺปชฺชตีติ. เอวํ วุตฺตนเยเนว วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโต กมฺมสมุฏฺานรูปมฺปิ อาหารอุตุจิตฺตสมุฏฺานรูปมฺปิ ¶ เวติ นิรุชฺฌตีติ ขณโต วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรตีติ โยชนา.
๗๒๕. เอวํ มนสิ กโรโต น ยาว อุทยพฺพยาณํ อุปฺปชฺชติ, ตาว อุทยพฺพยา สุฏฺุ ปากฏา น โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิติ กิริเม ธมฺมา…เป… ปฏิเวนฺตี’’ติ, นยทสฺสนวเสน วา เอวํ วุตฺตํ. ปมฺหิ ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมานํ อุทยพฺพยํ ทิสฺวา อถ อตีตานาคเต นยํ เนติ. ทุกฺขาทิสจฺจปฺปเภทา, อนุโลมาทิปฏิจฺจสมุปฺปาทปฺปเภทา, เอกตฺตาทินยปฺปเภทา, อนิจฺจตาทิลกฺขณปฺปเภทา จ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทนยลกฺขณปฺปเภทา. ปฏิจฺจสมุปฺปาทคฺคหเณเนว เจตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ, เตสมฺปิ อตฺตโน ผลํ ปติ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทภาวโต.
๗๒๖. ยนฺติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, เยน าเณนาติ อตฺถํ วทนฺติ. ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ. ขนฺธานํ สมุทยํ ปสฺสติ, ขนฺธานํ นิโรธํ ปสฺสตีติ เอตฺถ ยเทตํ ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. ยํ ปนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ ยถา อวิชฺชาทิสมุทยนิโรธโต ขนฺธานํ สมุทยนิโรธสฺส อฺตฺตา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทิวจนเภโท (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) กโต, น เอวํ นิพฺพตฺติวิปริณามลกฺขเณหิ ขนฺธานํ อุทยพฺพยสฺส เภโท อตฺถิ อภินฺนาธิกรณตฺตาติ ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณวิปริณามลกฺขณานิ ปสฺสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสตี’’ติ วจนเภทํ อกตฺวา วุตฺตํ. อุปฺปตฺติกฺขเณเยว หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา อุปฺปาทกฺขเณเยว นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ภงฺคกฺขเณเยว จ วิปริณามลกฺขณํ, ตสฺมา ตานิ ปสฺสนฺโต ขณโต ขนฺธานํ อุทยพฺพเย ปสฺสติ นามาติ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ.
๗๒๗. อิจฺจสฺเสวนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา ‘‘อวิชฺชา สมุทยา’’ติอาทิ ปจฺจยโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยทสฺสนํ, ‘‘นิพฺพตฺติลกฺขณ’’นฺติอาทิ ขณโต, ตสฺมาติ อตฺโถ. อสฺสาติ โยคิโน. เอวนฺติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. เย ปน ‘‘อิจฺจสฺส ปจฺจยโต’’ติ ปนฺติ, เตสํ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. ชนกาวโพธโตติ ขนฺธานํ ชนกสฺส อวิชฺชาทิปจฺจยสฺส อวพุชฺฌนโต ¶ . ชาติทุกฺขาวโพธโตติ ชาติสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส อวพุชฺฌนโต. ทุกฺขสจฺจํ ปากฏํ โหติ เอกเทสทสฺสเนน ปพฺพตสมุทฺทาทิทสฺสนกานํ ¶ วิย. มรณทุกฺขาวโพธโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปจฺจยานุปฺปาเทนา’’ติ เอเตน ปจฺจยานํ อนุปฺปาทนิโรโธ อิธ ปจฺจยนิโรโธติ ทสฺเสติ. ปจฺจยวตนฺติ ปจฺจยโต อุปฺปชฺชนกานํ. ยฺจสฺส อุทยพฺพยทสฺสนนฺติ ยํ อสฺส โยคิโน ปจฺจยโต, ขณโต จ อุทยพฺพยานํ ทสฺสนํ. ตตฺถ อสมฺโมโห, ตปฺปธาโน วา วิตกฺกาทิธมฺมปฺุโช มคฺโค วายํ โลกิโกติ นิยฺยานานุโลมโต โลกิโก มคฺโค เอวายํ. อิติ ตสฺมา มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ สภาวาวโพธโต. เตนาห ‘‘ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต’’ติ, ตทงฺควเสนาติ อตฺโถ. อถ วา ยถาวุตฺโต สมฺมาทิฏฺิสงฺขาโต มคฺโค อริยมคฺคสฺส อุปายภูโต อสมฺโมหสภาโว อตฺตานมฺปิ ปกาเสติ ปทีโป วิยาติ มคฺคสจฺจํ ปากฏํ โหติ. สฺวายํ ปากฏภาโว โมหนฺธการวิธมเนนาติ อาห ‘‘ตตฺร สมฺโมหวิฆาตโต’’ติ.
๗๒๘. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทิโก อนุโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปวตฺติยา อนุโลมนโต. ‘‘อวิชฺชาสมุทยา’’ติอาทินา อวิชฺชาทีสุ สนฺเตสูติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ อวโพธโต’’ติ. ปวตฺติยา วิโลมนโต ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทิโก ปฏิโลโม ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. เต จ สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๒.๒๐). ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนสฺส จ ปากฏตา ปจฺจยาการปากฏตาย เอว ‘‘อิมสฺเสตํ ผล’’นฺติ อวโพธโต.
๗๒๙. ปุริมปุริมานํ นิโรโธ อุตฺตรุตฺตรานํ อุปฺปาทานุพนฺโธติ อยมตฺโถ ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน สิชฺฌมาโน เอกตฺตนยาธิคมาย โหติ. ยโต ‘‘อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๑๗) โวหารสิทฺธิยา อุจฺเฉททิฏฺิยา อโนกาสตา. เตนาห ‘‘เหตุผลสมฺพนฺเธนา’’ติอาทิ. สงฺขารา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ ขณโต อุทยทสฺสเนน สิชฺฌมาโน นานตฺตนยาธิคมาย โหติ. ยโต ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนานํ สภาวเภทาวโพธโต ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย สสฺสตทิฏฺิยา อโนกาสตา. เตนาห ‘‘ขณโต อุทยทสฺสเนนา’’ติอาทิ. ปจฺจยโต ¶ อุทยพฺพยทสฺสเนน ปจฺจเย สติ ผลสฺส ภาโว, อสติ อภาโวติ อิมสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา อตฺถิตามตฺเตเนว เต ธมฺมา การณนฺติ อพฺยาปารนโย ปากโฏ โหติ. ยโต อตฺตทิฏฺิยา อโนกาสตา วสวตฺติตาย อลพฺภเนยฺยโต ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมาน’’นฺติอาทิ. อวสวตฺติภาโว ปรายตฺตตา, สา จ สปฺปจฺจยตาย เวทิตพฺพา. ปจฺจยโต อุทยทสฺสเนน เตหิ เตหิ ปจฺจเยหิ อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปชฺชมานา จ ปจฺจยานุรูปเมว อุปฺปชฺชนฺตีติ เหตุผลสฺส เหตุอนุรูปโต สิทฺธิยา อกิริยทิฏฺิยา อโนกาสตาวาติ อาห ‘‘ปจฺจยโต ปนา’’ติอาทิ. สติ การเณ กุโต อกิริยวาโท. กโรตีติ หิ การณํ.
๗๓๐. ปจฺจยโต อุทยํ ปสฺสโต ปจฺจเย สติ สภาเว สติ ผลสฺส สมฺภโวติ อตฺถิตามตฺเตน อุปการกตาติ สงฺขตานํ นิรีหตา, อสติ จ อภาโวติ ปจฺจยาธีนวุตฺติตา จ วิฺายมานา อตฺตสฺุตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘ปจฺจยโต จสฺส…เป… ตาวโพธโต’’ติ. อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ ขณโต อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อุทยพฺพยโต ปริจฺฉินฺนตาย วิฺายมานตฺตา. เตนาห ‘‘หุตฺวา อภาวาวโพธโต’’ติ. อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺหิ หุตฺวา อภาโว. ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวโก อตีตานาคตภาวสฺุตา. น หิ สงฺขารา ขณตฺตยโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิเวกาวโพธโตติ อาทิอนฺตวนฺตตาปฏิเวธโตติ อตฺโถ. ทุกฺขลกฺขณมฺปิ ปากฏํ โหติ อุทยพฺพยทสฺสเนนาติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตา สงฺขารา อุปฺปาทโต อุทฺธํ ชราภงฺคาวตฺถนฺตรุปฺปตฺติยา นิรนฺตรํ วิพาธียนฺเตว. สา จ เนสํ วิพาธิยมานตา สมฺมา อุทยพฺพยทสฺสเนน วิภูตา โหตีติ อาห ‘‘ทุกฺข…เป… โพธโต’’ติ.
สภาวลกฺขณมฺปีติ อุทยพฺพยทสฺสเนน น เกวลํ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณเมว, อถ โข ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิสฺิตํ สภาวสงฺขาตํ ลกฺขณมฺปิ ปากภาววิทฺธํ สภาวาวจฺฉินฺนํ ปากฏํ โหติ. เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนาวโพธโต’’ติ. สภาวลกฺขเณติ สภาวสฺิเต ลกฺขเณ, ตํตํธมฺมานํ สลกฺขเณ. สงฺขตลกฺขณสฺส ตาวกาลิกตฺตมฺปีติ อุปฺปาทาทิสงฺขตลกฺขณสฺส อุปฺปาทกฺขณาทิปริตฺตกาลิกตาปิ ขณนฺตรานวฏฺานโต ¶ ตสฺส. เตนาห ‘‘อุทยกฺขเณ’’ติอาทิ. อุทยวยมตฺตคฺคหณฺเจตฺถ อุทยพฺพยทสฺสนวเสเนว อิมสฺส าณสฺส ปวตฺตนโต, น ิติกฺขณสฺส อภาวา.
๗๓๑. น เกวลฺจ นิจฺจนวา, อถ โข ปริตฺตกาลฏฺายิโน. กถนฺติ อาห ‘‘สูริยุคฺคมเน’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทเก ทณฺเฑน กตเลขา อุทเก ทณฺฑราชิ. อุสฺสาวพินฺทุอาทโย ปฺจ กิจฺจาปิ อุตฺตรุตฺตริ อติปริตฺตฏฺายิภาวทสฺสนตฺถํ นิทสฺสิตา, ตถาปิ เต ทนฺธนิโรธา เอว ¶ นิทสฺสิตา, ตโตปิ ลหุตรนิโรธตฺตา สงฺขารานํ. ตถา หิ คมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺุปริยาเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พนฺธขุรธารา สนฺนิปาตโตปิ สีฆตโร รูปธมฺมานํ นิโรโธ วุตฺโต, ปเคว อรูปธมฺมานํ. น เกวลํ นิจฺจนวา, นาปิ ปริตฺตกาลฏฺายิโนว, อถ โข อสารา. กถนฺติ อาห ‘‘มายา’’ติอาทิ. มายาทโย หิ มณิอาทิวเสน ทิสฺสมานา อตํสภาวตาย อสารา. ตตฺถ มนฺโตสธภาวิตา อินฺทชาลาทิกา มายา. มิคตณฺหิกา มรีจิ. สุปินเมว สุปินนฺตํ. มณฺฑลากาเรน อาวิชฺฌิยมานํ อลาตเมว อลาตจกฺกํ. คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ กีฬนิจฺฉาวเสน นครํ วิย อากาเส อุปฏฺานมตฺตํ คนฺธพฺพนครํ.
เอตฺตาวตาติ ยฺวายํ ‘‘ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ปฏิ. ม. ๑.๔๙), ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทิปาฬินยานุสาเรน (ม. นิ. ๑.๓๔๗, ๓๖๑; ๒.๑๑๓; ๓.๘๖, ๘๙; ปฏิ. ม. ๑.๔๘) วา ยาว อุทยพฺพยปฏิเวธา ภาวนาวิธิ อารทฺโธ, เอตฺตาวตา. กลาปสมฺมสนาทิโกปิ หิ สพฺโพ ภาวนาวิธิ อุทยพฺพยาณุปฺปาทนสฺเสว, น ปริสปริสรีรกรพนฺโธติ. วยธมฺมเมวาติ ภิชฺชนสภาวเมว. วยํ อุเปติ อตฺตโน ธมฺมตาย. ยฺหิ อุปกฺกเมน วินสฺสตีติ วุจฺจติ, ตมฺปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว วินสฺสติ อเหตุกตฺตา วินาสสฺส. อุปกฺกมเหตุ ปน วิสทิสุปฺปาโท โหติ. อิมินา อากาเรนาติ ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๖; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) หิ วุตฺตํ, ตสฺมา วยํ อนาลมฺพิตฺวาปิ ‘‘วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชตี’’ติ อุทยสฺส, ‘‘อุปฺปนฺนฺจ อิทํ วยํ อุเปตี’’ติ วยสฺส จ อิมินา ยถาวุตฺเตน ปจฺจกฺขกรณากาเรน. อธุนา อุปฺปนฺนํ, น ตาว พลปฺปตฺตนฺติ อาห ‘‘ตรุณวิปสฺสนาาณ’’นฺติ. กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ ¶ สมฺมสนํ น นิปฺปริยาเยน วิปสฺสนาสมฺํ ลภติ, อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตเมว ลภตีติ อาห ‘‘ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ.
วิปสฺสนุปกฺกิเลสกถาวณฺณนา
๗๓๒. อิมาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย วเสน, น อารทฺธวิปสฺสนานํ ภงฺคานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ตรุณวิปสฺสนาย, นาปิ นิพฺพิทานุปสฺสนาทิสงฺขาตาย ¶ พลววิปสฺสนาย วเสนาติ อตฺโถ. น หิ ตทา วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺตีติ. อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ จ อารทฺธวิปสฺสกสฺเสวาติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เตนาห ‘‘วิปสฺสนุปกฺกิเลสา หี’’ติอาทิ. ทิฏฺิคาหาทิวตฺถุภาเวน วิปสฺสนํ อุปกฺกิเลสนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสา. ‘‘อริยสาวกสฺสา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน วุตฺตํ พลววิปสฺสนาปตฺตสฺสาปิ อนุปฺปชฺชนโต. วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ สีลวิปตฺติอาทิวเสน ยถา ตถา วิปฺปฏิปนฺนกสฺส. ตสฺส ปน ปฏิปตฺติยา ครหิตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิปฺปฏิปนฺนกสฺสา’’ติ อาห. จ-สทฺโท อุปริปททฺวเยปิ โยเชตพฺโพ. นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานสฺสาติ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานํ อาปนฺนสฺส. กุสีตปุคฺคลสฺสาติ สีลสมฺปนฺนสฺเสว โกสชฺเชน ภาวนํ อนนุยฺุชนฺตสฺส. อถ วา วิปฺปฏิปนฺนกสฺสาติ วิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อภาเวน วิครหิตปฏิปตฺติกสฺส. วิปสฺสนาปฏิปตฺติเยว หิ สสมฺภารา ปุพฺพภาเค สมฺมาปฏิปตฺติ, ตทฺา วิปฺปฏิปตฺติ, สา จ ตตฺถ นิกฺขิตฺตธุรสฺส โหติ. นิกฺขิตฺตธุรตา จ โกสชฺเชนาติ วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิตฺตกมฺมฏฺานสฺส กุสีตปุคฺคลสฺสา’’ติ. ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺสาติ โยเคน าเณน ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส. สา ปน ยุตฺตปฺปยุตฺตตา สมถวเสนาปิ โหตีติ อาห ‘‘อารทฺธวิปสฺสกสฺสา’’ติ. อุปฺปชฺชนฺติเยว น นุปฺปชฺชนฺติ อฺถา มคฺคามคฺคาณสฺเสว อสมฺภวโต.
โอภาสาทีสุ ‘‘อริยธมฺโม’’ติ ปวตฺตํ อุทฺธจฺจํ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน ธมฺมุทฺธจฺเจน วิปสฺสนาวีถิโต อุกฺกมเนน วิรูปํ คหิตํ ปวตฺติตํ มานสํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ. โอภาโส ธมฺโมติ การณูปจาเรนาห, อีทิสํ โอภาสํ วิสฺสชฺเชนฺโต มม อริยมคฺโคติ อตฺโถ. โอภาสํ อาวชฺชติ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ วา ‘‘มคฺโค’’ติ วา ‘‘ผล’’นฺติ วา. นิพฺพานนฺติ คณฺหนฺโต ¶ ตตฺถ ปวตฺตธมฺเม มคฺคผลภาเวน คณฺหาติ, าณาทิเก ปน มคฺคผลภาเวเนว คณฺหาติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต โอภาสเหตุ โย วิกฺเขโป, ตํ อุทฺธจฺจนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อนิจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อนิจฺจ…เป… นปฺปชานาติ ‘‘มคฺคํ ปตฺโตสฺมี’’ติ สฺาย อนิจฺจตาทิวเสน มนสิการสฺเสว อภาวโต. อยฺจ อตฺโถ –
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปฺปตฺตึ ¶ พฺยากโรติ, สพฺโพ โส จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรน. กตเมหิ จตูหิ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ, โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต…เป… กโรโต สํโยชนานิ ปหียนฺติ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ…เป… สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ, โหติ โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ, ตสฺส มคฺโค สฺชายติ…เป… อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๗๐) –
อิมินา สุตฺตปเทเนว เวทิตพฺโพ. เอตฺถ หิ จตุตฺถมคฺควิสฺสชฺชเน ยถาวุตฺตมคฺคผลนิพฺพานธมฺมา ธมฺโม. ตตฺถ อุทฺธจฺจํ ‘‘อธิคตมคฺคาทิโกหมสฺมี’’ติ อมคฺคาทีสุ วิกฺเขโป ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน อุปทฺทุตํ วิคฺคหิตมานสํ โหติ. นิกนฺติ โอภาสาทีสุ อเปกฺขา สุขุมรูปา ตณฺหา, สา วิปสฺสนาภิรติอากาเรน อุปฏฺหนฺตี อธิมานิเกน ‘‘ธมฺโม’’ติ คยฺหตีติ อาห ‘‘นิกนฺติ ‘ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชตี’’ติ.
๗๓๓. วิปสฺสโนภาโสติ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ, สสนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺานฺจ ภาสุรํ รูปํ. ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ โยคิโน ¶ สรีรฏฺเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺติ, อิตรํ สรีรํ มฺุจิตฺวา าณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปฺายติ, เตน ผุฏฺโกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิฺาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติ. ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมวาติ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ. วิปสฺสนาวีถิ นาม ปฏิปาฏิยา ปวตฺตมานา วิปสฺสนาว. อุกฺกนฺตา นาม โหติ โยคินา ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติ อธิมาเนน วิสฺสฏฺตฺตา, ตสฺส วา ¶ โยคิโน วิปสฺสนา ตโต เอว วีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. มูลกมฺมฏฺานนฺติ วิปสฺสนเมวาห.
เวมตฺตตายาติ อปฺปวิปุลตาวเสน วิสทิสตาย. อสฺสาติ โอภาสสฺส. ทฺวีหิ กุฏฺเฏหิ ปริจฺฉินฺนํ เคหํ ทฺวิกุฏฺฏเคหํ. ตสฺส กิร อพฺภนฺตเรปิ เอกา ภิตฺติ โหติ พหิปิ, อุภินฺนํ อนฺตเร อนุปริยายปถํ โหติ, สายนฺเห ตตฺถ สนฺถริตานิ ปฺจวณฺณานิ กุสุมานิ, วิสทาณสฺส โอภาเสน ผริตฏฺาเน รูปคตฺจ ทิพฺพจกฺขุโน วิย ปฺายนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภนฺเต มยฺห’’นฺติอาทิ.
เอวํ โอภาสสฺส เวมตฺตตาย วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา จิรกาลวิปฺปลมฺพเน วตฺถุํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ ปน วิปสฺสนุปกฺกิเลโสติ วกฺขมานปฺปการํ สนฺธายาห, น สพฺพํ. โสติ โส สมถวิปสฺสนาลาภี อธิมานิโก.
ทิวาสเนติ ทิวาฏฺาเน นิสีทิตพฺพอาสเน. ปมํ ‘‘ปฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ.
ปจฺฉา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ วิฺาเปตฺวา กมฺมฏฺาเน นิโยเชสฺสามีติ จินฺติตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต’’ติ, ตสฺส จ ปธานตฺตา สาวธารณํ กตฺวา วุตฺตํ. อยํ ธมฺโมติ อยํ อริยมคฺคานุคโต ปฏิสมฺภิทาธมฺโมติ เถรสฺส อชฺฌาสยวเสน วทติ. สมาธินฺติ อภิฺาสมาธึ. อฺจิตกณฺโณติ นิจฺจลฏฺปิตกณฺณปุโฏ. ปลายิตุํ อารทฺโธ ภเยน. เตนาห ‘‘เถโร กิร โทสจริโต’’ติ. โทสจริตสฺส หิ สูรสฺสาปิ สหสา ภยํ อุปฺปชฺชติ. เตนสฺส ขีณาสวตฺเถโร อชฺฌาสยํ ตฺวา ‘‘อิมินา อุปาเยน ปุถุชฺชนภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ ¶ หตฺถินิมฺมาปนาทิมกาสิ. โทสจริตตฺตา หิ เถโร ขิปฺปํ ปฏิวิชฺฌิ. ขิปฺปวิราคี หิ โทสจริโต.
๗๓๔. ตสฺสาติ อุทยพฺพยาณํ มตฺถกํ ปาเปนฺตสฺส โยคิโน. ‘‘เอวมฺปิ รูปํ อุเทติ, เอวมฺปิ รูปํ เวตี’’ติอาทินา อุทยพฺพยานุปสฺสนเมเวตฺถ ตุลนํ, ตีรณฺจ เวทิตพฺพํ. ยถา เทวานมินฺเทน ขิตฺตํ วชิรํ อโมฆํ, อปฺปฏิหตฺจ โหติ, เอวมิทมฺปิ าณํ นิปุณํ อุทยพฺพยทสฺสเนติ ¶ วุตฺตํ ‘‘วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ติขิณนฺติ อกุณฺํ. สูรนฺติ เตชวนฺตํ. อติวิสทนฺติ นิสิตภาเวน อติวิย ปฏุตรํ าณํ อุปฺปชฺชติ. ตถา หิเนน โยคี ‘‘มคฺคปฺปตฺโตสฺมี’’ติ มฺติ.
วิปสฺสนาปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปีติ. ขุทฺทกาทโย ปีติโย เหฏฺา วณฺณิตา เอว. ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนาย อนุกฺกเมน ปฺจ ปีติโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อยํ ปฺจ…เป… อุปฺปชฺชตี’’ติ. มตฺถกปฺปตฺเตน ปน อุทยพฺพยาเณน สทฺธึ ผรณาปีติเยว โหติ. อุปจารปฺปนากฺขณโต อฺทาปิ หิ ผรณาปีติ โหติเยว. เตนาห ‘‘สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
ปสฺสทฺธิอาทีนิ ฉ ยุคฬกานิ อฺมฺาวิโยคินีติ ปสฺสทฺธิยา อุปฺปนฺนาย อิตราปิ อุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ กิจฺจทสฺสนมุเขน ตา สพฺพาปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กายคฺคหเณน รูปกายสฺสปิ คหณํ เวทิตพฺพํ, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺเสว. กายปฺปสฺสทฺธิอาทโย หิ รูปกายสฺสาปิ ทรถาทินิมฺมทฺทิกาติ. กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ…เป… อุชุกานิเยว โหนฺติ เตสํ อปสฺสทฺธาทิภาวสฺส เหตุภูตานํ อุทฺธจฺจาทิถินมิทฺธาทิทิฏฺิมานาทิเสสนีวรณาทิอสฺสทฺธิยาทิมายาสาเถยฺยาทิสํกิเลสธมฺมานํ วิธมนวเสน ตทา วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺตนโต. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติสมเย. มนุสฺสานํ อยนฺติ มานุสี, มนุสฺสโยคฺคา กามสุขรติ, ตาทิเสหิ มนุสฺสวิเสเสหิ อนุภวิตพฺพตานติวตฺตนโต ทิพฺพา รติปิ สงฺคหิตา, มานุสีสทิสตาย กามสุขภาเวน ทิพฺพา รติปิ วา, ตสฺสา อติกฺกนฺตตาย น มานุสีติ อมานุสี.
สฺุาคารนฺติ ¶ ยํ กิฺจิ วิวิตฺตํ เสนาสนํ, วิปสฺสนํ เอว วา. สาปิ หิ นิจฺจภาวาทิสฺุตาย, โยคิโน สุขสนฺนิสฺสยตาย จ ‘‘สฺุาคาร’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. จิตฺตสฺส อนุปสฺสนกรานํ กิเลสานํ วิคเมน สนฺตจิตฺตสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขเนน ภิกฺขุโน. สมฺมา าเยน รูปารูปธมฺมานํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวเสน วิปสฺสโต. สมฺมสโต อนารทฺธวิปสฺสนานํ มนุสฺสานํ อวิสยตาย อมานุสี. วิปสฺสนาปีติสุขสฺิตา รติ โหตีติ อยเมตฺถ คาถาย สงฺเขปตฺโถ. ทุติยคาถา ปน อุทยพฺพยาณเมว สนฺธาย วุตฺตา. ตตฺถ ยโต ยโตติ รูปโต วา อรูปโต วา.
วิปสฺสนาสุขนฺติ ¶ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ เจตสิกสุขํ. ยสฺมา ตํสมุฏฺิเตหิ อติปณีตรูเปหิ สพฺโพ กาโย ปริผุโฏ, ปริพฺรูหิโต จ โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สกลสรีรํ อภิสนฺทยมาน’’นฺติ.
อธิโมกฺโขติ สทฺธา, น เยวาปนกาธิโมกฺโขติ อธิปฺปาโย. สา เจตฺถ น กมฺมผลํ, รตนตฺตยํ วา สทฺทหนวเสน ปวตฺตา, อถ โข กิเลสกาลุสฺสิยาปคเมน สมฺปยุตฺตานํ อติวิย ปสนฺนภาวเหตุภูตา. เตนาห ‘‘วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา…เป… สทฺธา อุปฺปชฺชตี’’ติ.
ปุริมุปฺปนฺนภาวนาพลสํสิทฺธํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํกิเลสปกฺขโต โกสชฺชโต ปคฺคณฺหนโต ปคฺคโห. เตนาห ‘‘ปคฺคโหติ วีริย’’นฺติอาทิ.
สุปฏฺิตาติ สภาวสลฺลกฺขเณน อารมฺมเณ สุฏฺุ อุปฏฺิตา. สุปติฏฺิตาติ ปฏิปกฺขวิคเมน เตน อจลนียตาย สุฏฺุ ปติฏฺิตา. ตโต เอว นิขาตา วิย อจลา. อจลภาเวเนว ปพฺพตราชสทิสาติ ตีหิปิ ปเทหิ สุปติฏฺิตเมว ทสฺเสติ. โสติ โยคาวจโร. ยํ ยํ านนฺติ ยํ ยํ อตฺตโน อุปติฏฺานฏฺานํ รูปํ วา อรูปํ วา. โอกฺขนฺทิตฺวาติ อนุปวิสิตฺวา. ปกฺขินฺทิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ. ทิพฺพจกฺขุโน ปริภณฺฑภูตสฺส ยถากมฺมูปคาณสฺส อุปฏฺหนฺเต ปรโลกสฺิเต สตฺเต สนฺธายาห ‘‘ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิยา’’ติ น ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลกวิสยตฺตา. วณฺณายตนวิสยฺหิ ตนฺติ. อสฺส สติ อุปฏฺาติ ขายติ, อุปติฏฺตีติ วา อตฺโถ. ยทคฺเคน หิ สติ อารมฺมณํ โอกฺขนฺทิตฺวา ¶ อุปติฏฺติ, ตทคฺเคน อารมฺมณมฺปิสฺส โอกฺขนฺทิตฺวา อุปติฏฺตีติ วุจฺจติ.
วิจินิตวิสยตฺตา สงฺขารานํ วิจินเน มชฺฌตฺตภาเวน ิตา วิปสฺสนุเปกฺขา. สา ปน อตฺถโต ตถาปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว. มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา อาวชฺชเน อชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วุตฺตา. อุทยพฺพยานํ สุฏฺุตรํ อุปฏฺานโต ตทนุปสฺสนายํ มชฺฌตฺตภูตา อิธ วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. เต ปน อุทยพฺพยา สพฺพสงฺขารานนฺติ อาห ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา’’ติ. อาวชฺชนาย อินฺทวชิรตตฺตนาราจสทิสตา, สูรติกฺขภาโว จ สพฺพฺุตฺาณปุเรจรา วิย ตทนุจราณสฺส ตถาภาเวน ทฏฺพฺพา.
วิปสฺสนานิกนฺตีติ ¶ วิปสฺสนาย นิกามนา อเปกฺขา. โอภาสาทโย วิปสฺสนาย วิชมฺภนภูตา ตสฺสา อลงฺกาโร วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตายา’’ติ. อาลยนฺติ อเปกฺขํ. สุขุมา, สนฺตาการาติ สุขุมาการา, สนฺตาการา จ, สา จสฺสา สุขุมสนฺตาการตา ภาวนาย สาติสยปฺปวตฺติยา, ยโต กิเลสภาโวปิสฺสา ทุวิฺเยฺโย โหติ. เตนาห ‘‘ยา นิกนฺติ กิเลโสติ…เป… โหตี’’ติ.
เอเตสุปีติ ยถาทสฺสิเตสุ าณาทีสุปิ. ‘‘อฺตรสฺมึ อุปฺปนฺเน’’ติ อิทํ อุปฺปนฺเน อฺตรสฺมึ ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น อฺตรฺตรสฺเสว อุปฺปชฺชนโต. น วาปิ หิ อุปกฺกิเลสา เอกกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺจเวกฺขณา ปน วิสุํ วิสุํ โหติ. ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปน ตทา โยคิโน ตถาจิตฺตปฺปวตฺติวเสน. น หิ โส ตทา ตํ ‘‘นิกนฺตี’’ติ ชานาติ, ตถา สติ ตพฺพิสยสฺส ‘‘มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติอาทิคฺคหณสฺส อสมฺภโว เอว. ตสฺมา เอวมสฺส สิยา ‘‘น วต เม เอวรูปา ภาวนาภิรติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตมฺหี’’ติ.
๗๓๕. อุปกฺกิเลสวตฺถุตายาติ นิปฺปริยายโต ทิฏฺิมานตณฺหา อิธ อุปกฺกิเลสา เตสํ วตฺถุตาย อุปฺปตฺติฏฺานตาย. น สภาวโตติ อาห ‘‘น อกุสลตฺตา’’ติ. ยถา ปน โอภาสาทโย, เอวํ นิกนฺติปิ ทิฏฺิคาหาทีนํ ¶ านํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปกฺกิเลสวตฺถุ จา’’ติ. วตฺถุวเสเนวาติ คาเห อนามสิตฺวา คาหานํ วตฺถุตาวเสเนว. อตฺตวาที หิ ‘‘อหํพุทฺธินิพนฺธโน’’ติ ปริกปฺปิโต อตฺตา โอภาสสฺส สามิภูโต ‘‘มมา’’ติ สามิวจนสฺส วิสยภาเวน คหิโตติ อาห ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิคาโห’’ติ. โอภาสสฺส มนาปคฺคหณมุเขน เตน อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตีติ วุตฺตํ ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโนติ คณฺหโต มานคาโห’’ติ. อสฺสาทยโตติ สมฺปิยายโต. เตสนฺติ ทิฏฺิคาหาทิสฺิตานํ อุปกฺกิเลสานํ วเสน. โอภาสาทีสูติ โอภาสาทินิมิตฺตํ. กมฺปนํ ยถารทฺธวิปสฺสนาย อฏฺตฺวา วิกฺเขปาปตฺติ, สา จ โอภาสาทีสุ ตณฺหาทิคาโหติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอภาสาทีสุ กมฺปติ…เป… สมนุปสฺสตี’’ติ อาห.
โอภาสนิมิตฺตํ จิตฺตํ วิกมฺปตีติ สมฺพนฺโธ. โอภาเส วา วิสยภูเต อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ ¶ วิกมฺปตีติ โยชนา. เตนาห ‘‘เยหิ จิตฺตํ ปเวธตี’’ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อุปฏฺาเนติ สติยํ. อุเปกฺขาย จาติ วิปสฺสนุเปกฺขาย จ.
มคฺคามคฺคววตฺถานกถาวณฺณนา
๗๓๖. กุสโล ปนาติอาทีสุ กมฺมฏฺานโกสลฺลโยเคน กุสโล. ปริปกฺกาณตาย ปณฺฑิโต. อาคมพฺยตฺติยา พฺยตฺโต. อุปกฺกิเลสตพฺพิโสธเนสุ อาทีนวานิสํสาวโพธโยคโต พุทฺธิสมฺปนฺโน. อยํ โข โสติ โย โส อาจริเยน กมฺมฏฺานทานกาเล อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติสมเย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต, อยํ โข โส โอภาโส อุปฺปนฺโนติ อุปกฺกิเลสวตฺถุภาวววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิสฺส วิปสฺสนาย วิสยภาวูปนยนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส โข ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปมนเย อนิจฺจลกฺขณวิภาวนเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมึ สิทฺเธ อิตรมฺปิ ลกฺขณทฺวยํ สิทฺธเมว โหติ. ทุติยนเย ปน โอภาสาทิเก นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกทิฏฺิคาหาทีนํ อุคฺฆาฏนสมุคฺฆาฏนปริยาทานวเสน มนสิการวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรูปสตฺตเก ‘‘สเจ สงฺขารา อตฺตา ภเวยฺยุ’’นฺติอาทิ ¶ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๒๑) สพฺพสงฺขารสงฺคณฺหนวเสน สามฺโต วุตฺตํ, อิธ โอภาสาทิวเสน สงฺขาเร วิภชฺช วุตฺตํ. เสโส มนสิการวิธิ ตตฺถ วุตฺตนโยวาติ อาห ‘‘สพฺพํ อรูปสตฺตเก วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ.
โอภาสํ ‘‘เนตํ มมา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ตณฺหาคาหโต จิตฺตํ วิโสเธติ, ‘‘เนโสหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนฺโต มานคาหโต, ‘‘น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสนฺโต ทิฏฺิคาหโต. เตนาห ‘‘โอภาสํ เนตํ มมา’’ติอาทิ. เอส นโย าณาทีสุปิ.
อิมานิ ทส านานีติ อิมานิ ยถาวุตฺตานิ โอภาสาทีนิ ทส อุปกฺกิเลสการณานิ. ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ยสฺส โยคิโน ปฺา โอภาสาทีสุ อนิจฺจตาทิคฺคหณวเสน ปริจิตวตี ปริคฺคเหตฺวา อุปปริกฺขิตฺวา ิตา. ธมฺมุทฺธจฺจสฺส สมคฺคภาวชานเนน ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ.
วีถิปฏิปนฺนนฺติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาวีถิปฏิปนฺนํ.
ทิฏฺิวิสุทฺธิยนฺติ ¶ ทิฏฺิวิสุทฺธิยํ อธิคตายํ, ทิฏฺิวิสุทฺธิาเณน วา ทิฏฺิยา วิโสธเน ทุกฺขสจฺจสฺส ววตฺถานํ กตํ โหติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนสฺส นามรูปสฺส ววตฺถานโต. นามรูปสฺส ปจฺจยา นามรูปสมุทยปกฺขิยาติ อาห ‘‘กงฺขา…เป… สมุทยสจฺจสฺส ววตฺถานํ กต’’นฺติ. อภิธมฺมนเยน หิ สพฺพกิเลสา, กมฺมฺจ สมุทยสจฺจํ. อิมิสฺสนฺติ อิมายํ. สมฺมาติ อวิปรีตํ. มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺส อุปายภูตมคฺคสฺส.
มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ วีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.