📜
๒๑. ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยาณกถาวณฺณนา
๗๓๗. วิปสฺสนาจารสฺส ¶ ¶ มตฺถกปฺปตฺติยา สงฺขารุเปกฺขาาณํ สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา. สิขาปฺปตฺติ ปนสฺส อุทยพฺพยาณาทีนํ อตฺตฏฺมานํวเสน ชาตาติ อาห ‘‘อฏฺนฺนํ ปน าณานํ วเสน สิขาปฺปตฺตา วิปสฺสนา’’ติ. โอฬาริโกฬาริกสฺส สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหตมสฺส วิคมเนน สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลตฺตา ‘‘สจฺจานุโลมิกาณ’’นฺติ อนุโลมาณมาห. ตานิ ปน าณานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺนฺนนฺติ จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อุทยพฺพยทสฺสเนน สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณํ, ตทนุสาเรน อิตรลกฺขณานิ จ วิภาเวนฺตีเยว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ปวตฺตตีติ กตฺวา ‘‘วีถิปฏิปนฺนวิปสฺสนาสงฺขาตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เกจิ. ตยิทํ ตสฺส สพฺพโส ตีรณปริฺาภาวเมว มฺมาเนหิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ อุทยพฺพยาณํ ตีรณปริฺนฺโตคธเมว, อุทยพฺพยาทีนํ ปน ชานนฏฺเน, ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน จ าณทสฺสนานิ, อุทยพฺพยาณาทีนิ. ตานิเยว ปฏิปกฺขโต วิสุทฺธตฺตา าณทสฺสนวิสุทฺธิ, สา เอว อริยมคฺโค ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา จาติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุตฺตํ. ตํ ปน อุปฺปนฺนมตฺตํ อปฺปคุณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปคุณฺหิ นิจฺจสฺาทิปหานสิทฺธิยา ปหานปริฺาย อธิฏฺานภูตํ. ยโต ตทวิคเมน อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ เอกจฺจา อธิคตา เอว โหนฺติ. น หิ อุทยพฺพยานํ ปจฺจกฺขโต ปฏิเวเธน วินา สามฺาการานํ ตีรณมตฺเตน สาติสยํ ปฏิปกฺขปหานํ สมฺภวติ. อสติ จ ปฏิปกฺขปหาเน กุโต าณาทีนํ วชิรมิว อวิหตเวคตา, ติขิณวิสทาทิตา วา. ตสฺมา ปคุณภาวปฺปตฺตํ อุทยพฺพยาณํ ปหานปริฺาปกฺขิยเมว ทฏฺพฺพํ. สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสนา, ตเทว าณํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ. ยถาภูตทสฺสาวี ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, เตภูมกธมฺมา, เตสุ ภยโต อุปฏฺิเตสุ ภายิตพฺพาการคาหิาณํ ภยตุปฏฺานาณํ. มฺุจิตุํ อิจฺฉตีติ มฺุจิตุกมฺยํ, จิตฺตํ, ปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว มฺุจิตุกมฺยตา ¶ , ตเทว าณํ มฺุจิตุกมฺยตาาณํ. ปุน ¶ ปฏิสงฺขานากาเรน ปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ. นิรเปกฺขตาย สงฺขารานํ อุเปกฺขนวเสน ปวตฺตาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยาณาทินววิธาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตสฺมา.
๗๓๘. ‘‘อุปกฺกิเลสวิมุตฺต’’นฺติ วิเสสเนน วิภาวิตมตฺถํ อนวพุชฺฌนฺโต โจทโก ‘‘ปุน อุทยพฺพยาเณ โยโค กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ กิมตฺถิโยติ กึ ปโยชโน นิรตฺถโก, ปเคว นิพฺพตฺติตตฺตา ปกฺกสฺส ปจนํ วิยาติ อธิปฺปาโย. อถ วา ลกฺขณสลฺลกฺขณาทิเหตุปฏิปาฏิคฺคหณวเสน ตมตฺถํ าเปตุกาโม อาจริโยว กเถตุกมฺยตาวเสน ‘‘กิมตฺถิโย’’ติ ปุจฺฉติ. ลกฺขณสลฺลกฺขณตฺโถติ อนิจฺจาทิลกฺขณานํ สมฺมเทว อุปธารณตฺโถ. ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุทยพฺพยาณํ หี’’ติอาทิมาห. นนุ จ อุทยพฺพยาณํ นาม สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ, น อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ, เตน กถํ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณํ โหตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘อุทยพฺพยาณํ ลกฺขณตฺตยวิสยํ โหตี’’ติ. อุทยพฺพเย ปน ปฏิวิทฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ตโต ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕; ๔๕, ๗๗; ๔.๑, ๔; ปฏิ. ม. ๒.๑๐) อิตรลกฺขณมฺปิ. อถ วา อุทยพฺพยคฺคหเณน หุตฺวา อภาวากาโร, อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนากาโร, อวสวตฺตนากาโร จ วิภูตตโร โหตีติ การณภาเวน อุทยพฺพยาเณ โยคสฺส ลกฺขณตฺตยสลฺลกฺขณตฺถตา เวทิตพฺพา, น สมฺมุเขเนว. เหฏฺาติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิโต เหฏฺา. ตฺหิ โอภาสาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ติกฺขํ วิสทํ หุตฺวา ปวตฺตมฺปิ ทิฏฺิอาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺตฺตา กุณฺํ อวิสทเมว ชาตํ. เตนาห ‘‘ทสหิ…เป… นาสกฺขี’’ติ.
๗๓๙. อมนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ‘‘กิสฺส อมนสิการา’’ติ หิ อิทํ ‘‘เกน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตสฺส ปฏิจฺฉาทกสฺส เหตุปุจฺฉา. สนฺตติยา หิสฺส ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนิจฺจลกฺขณํ น อุปฏฺาติ, สา จ สนฺตติ อุทยพฺพยามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทิกา ชาตา. อิริยาปเถหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ทุกฺขลกฺขณํ น อุปฏฺาติ, เต จ อิริยาปถา อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตา. ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อนตฺตลกฺขณํ ¶ น อุปฏฺาติ, เต จ ฆนา นานาธาตุวินิพฺโภคามนสิกาเรน ปฏิจฺฉาทกา ชาตาติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสโต ¶ น อุทยาวตฺถา วยาวตฺถํ ปาปุณาติ, วยาวตฺถา วา อุทยาวตฺถํ. อฺโว อุทยกฺขโณ, อฺโว วยกฺขโณติ เอโกปิ ธมฺโม ขณวเสน เภทโต อุปฏฺาติ, ปเคว อตีตาทิโกติ อาห ‘‘อุทยพฺพยํ ปน…เป… อุปฏฺาตี’’ติ. ตตฺถ สนฺตติยา วิโกปิตายาติ ปุพฺพาปริเยน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อฺโฺภาวสลฺลกฺขเณน สนฺตติยา อุคฺฆาฏิตาย. น หิ สมฺมเทว อุทยพฺพยํ สลฺลกฺเขนฺตสฺส ธมฺมา สมฺพนฺธภาเวน อุปฏฺหนฺติ, อถ โข อโยสลากา วิย อสมฺพนฺธภาเวนาติ สุฏฺุตรํ อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ โหติ.
อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนํ มนสิ กตฺวาติ ยถาปริคฺคหิตอุทยพฺพยวเสน สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ปฏิปีฬิยมานตํ วิพาธิยมานตํ มนสิ กริตฺวา. อิริยาปเถ อุคฺฆาฏิเตติ อิริยาปเถ ลพฺภมานทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว อุคฺฆาฏิเต. เอกสฺมิฺหิ อิริยาปเถ อุปฺปนฺนสฺส ทุกฺขสฺส วิโนทกํ อิริยาปถนฺตรํ ตสฺส ปฏิจฺฉาทกํ วิย โหติ, เอวํ เสสาปีติ อิริยาปถานํ ตํตํทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาเว ยาถาวโต าเต เตสํ ทุกฺขปฏิจฺฉาทกภาโว อุคฺฆาฏิโต นาม โหติ สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ทุกฺขาภิตุนฺนตาย ปากฏภาวโต. เตนาห ‘‘ทุกฺขลกฺขณํ ยาถาวสรสโต อุปฏฺาตี’’ติ. นานาธาตุโยติ นานาวิธา ปถวีอาทิธาตุโย นานาวิเธ สภาวธมฺเม. วินิพฺภุชิตฺวาติ ‘‘อฺา ปถวีธาตุ, อฺา อาโปธาตู’’ติอาทินา, ‘‘อฺโ ผสฺโส, อฺา เวทนา’’ติอาทินา จ วิสุํ วิสุํ กตฺวา. ฆนวินิพฺโภเค กเตติ สมูหฆเน, กิจฺจารมฺมณฆเน จ ปเภทิเต. ยา เหสา อฺมฺูปตฺถทฺเธสุ สมุทิเตสุ รูปารูปธมฺเมสุ เอกตฺตาภินิเวสวเสน อปริมทฺทิตสงฺขาเรหิ คยฺหมานา สมูหฆนตา, ตถา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ กิจฺจเภทสฺส สติปิ ปฏินิยตภาเว เอกโต คยฺหมานา กิจฺจฆนตา, ตถา สารมฺมณธมฺมานํ สติปิ อารมฺมณกรณเภเท เอกโต คยฺหมานา อารมฺมณฆนตา จ, ตา ธาตูสุ าเณน วินิพฺภุชิตฺวา ทิสฺสมานา หตฺเถน ปริมชฺชิยมาโน เผณปิณฺโฑ วิย วิลยํ คจฺฉนฺติ, ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สฺุา เอเต ธมฺมา ธมฺมมตฺตา’’ติ อนตฺตลกฺขณํ ปากฏตรํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นานาธาตุโย…เป… อุปฏฺาตี’’ติ.
๗๔๐. ธุวภาวปฏิกฺเขปโต ¶ น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, ขนฺธปฺจกํ. ยถาห ‘‘รูปํ โข, ราธ, อนิจฺจํ, เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๗๒). ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวา’’ติ อาห. อุปฺปาโท นิพฺพตฺติลกฺขณํ, วโย วิปริณามลกฺขณํ, อฺถตฺตํ ชรา, เตสํ สพฺภาวโตติ อตฺโถ. หุตฺวา อภาวโตติ ¶ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโต. เอตฺถ จ ปุริเมน ชาติชรามรณสพฺภาวโต อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ, ทุติเยน ปากภาววิทฺธํสาภาวโต. ยสฺส ภาเวน ขนฺธปฺจกํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อนิจฺจลกฺขณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปาทวยฺถตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตน หิ ตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ลกฺขียติ. อาการวิกาโรติ อาการวิกติ. อภาวากาโร หิ วิกติรูเปน ลพฺภติ, วิรูปตฺตา น อุปฺปาทากาโร. อาการวิกาโรติ วา อาการวิเสโส. หุตฺวา อภาโว หิ ปากภาวโต ภินฺโน วิทฺธํสาภาวตฺตา ตตฺถ จ อนิจฺจลกฺขณํ นิรุฬฺหํ. อนิจฺจากาโร หิ ทุกฺขานตฺตากาเรหิ วิย อุปฺปาทาการโต จ วิสิฏฺโ. ตถา หิ สทฺทสฺส วิทฺธํสาภาโว สงฺขตภาเวนปิ สาธียติ.
สงฺขตภาโว จ อตฺถโต อุปฺปาทวนฺตตา. อุปฺปาโท จ ปากภาวสาธิตา ธรมานาวตฺถา. อิมินา นเยน ทุกฺขานตฺตาลกฺขณานิ เวทิตพฺพานิ. อปิจ ยถา นิจฺจปฏิกฺเขปโต อนิจฺจนฺติ นิจฺจาการปฏิกฺเขปโต ยถาวุตฺโต อภาวาการสงฺขาโต อนิจฺจากาโร อนิจฺจลกฺขณํ, เอวํ สุขปฏิกฺเขปโต ทุกฺขนฺติ สุขาการปฏิกฺเขปโต อภิณฺหปฏิปีฬนาการสงฺขาโต ทุกฺขากาโร ทุกฺขลกฺขณํ, ตถา อตฺตปฏิกฺเขปโต อนตฺตาติ อตฺตาการปฏิกฺเขปโต อวสวตฺตนาการสงฺขาโต อนตฺตากาโร อนตฺตลกฺขณนฺติ ทฏฺพฺพํ. เต ยิเม ตโยปิ อาการา อสภาวธมฺมตฺตา ขนฺธปริยาปนฺนา น โหนฺติ. ขนฺเธหิ วินา อนุปลพฺภนียโต ขนฺธวินิมุตฺตาปิ น โหนฺติ. ขนฺเธ ปน อุปาทาย โวหารวเสน ลพฺภมานา ตทาทีนววิภาวนาย วิเสสการณภูตา ตชฺชาปฺตฺติวิเสสาติ เวทิตพฺพา.
ตยิทํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณตฺตยฺเจว ลกฺขิตพฺพฺจ ขนฺธปฺจกํ. ‘‘อุทยพฺพยานุปสฺสนาาเณน ยาถาวสรสโต สลฺลกฺเขตี’’ติ อิทํ ตทตฺเถ ตพฺโพหารวเสน วุตฺตํ. อุทยพฺพยาณตฺถฺหิ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ‘‘อุทยพฺพยาณ’’นฺติ กถิตา. น หิ อุทยพฺพยาณํ ทุกฺขลกฺขณาทิวิสยํ ¶ . ตพฺพิสยตฺเต วา อุทยพฺพยาณเมว น สิยา, อุทยพฺพยาณํ ปน ติกฺขํ, วิสทฺจ กาตุกาเมน ลกฺขณตฺตยตีรณเมว กาตพฺพํ. ปริกมฺมสทิสฺเหตํ ตสฺส. เอส นโย เสสาเณสุปีติ.
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยาณํ นิฏฺิตํ.
ภงฺคานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๔๑. วหตีติ ¶ ปวตฺตติ. าณสฺส ติกฺขภาโว ภาวนาย ปคุณภาเวน. ปคุณา จ ภาวนา วิกฺเขปาภาวโต อารมฺมเณ อปฺปิตา วิย ปวตฺตตีติ าณสฺส ติกฺขภาเวน สงฺขารานํ ลหุอุปฏฺานตา ทสฺสิตา. สงฺขาเรสุ ปน อุทยพฺพยวเสน ลหุํ ลหุํ อุปฏฺหนฺเตสุ อุทยทสฺสนฺจ ‘‘อุปฺปาทวโต วินาโส’’ติ ยาวเทว วยทสฺสนตฺถํ ตสฺส นิพฺพิทาวหตฺตาติ วเย เอวสฺส อาโภคสมนฺนาหาโร มนสิกาโร ปวตฺตติ, เตน อุปฺปาทาทึ มฺุจิตฺวา วยเมวารพฺภ าณํ อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ นิพฺพตฺติวิการํ. ิตินฺติ ิติปฺปตฺตํ, ชรนฺติ อตฺโถ. ปวตฺตนฺติ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ. นิมิตฺตนฺติ สงฺขารนิมิตฺตํ. ยํ สงฺขารานํ สมุทยาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺานํ, ตํ สงฺขารนิมิตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปวตฺตํ นาม สงฺขารานํ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตนํ อุปฺปาโทว, นิมิตฺตํ นาม อุปฺปนฺนานํ วิชฺชมานตา านปรมฺปรา, ตสฺมา อุปฺปาทเมว คณฺหาติ เจ, ปวตฺตํ คณฺหาติ นาม. ิตึเยว คณฺหาติ เจ, นิมิตฺตํ คณฺหาติ นามา’’ติ วทนฺติ, ตํ ‘‘อุปฺปาทํ วา’’ติอาทิวจเนน วิรุชฺฌติ. น หิ อสติ เภเท วิกปฺโป ยุตฺโต. น สมฺปาปุณาติ อคฺคหณโต. กึ ปน สมฺปาปุณาตีติ อาห ‘‘ขย…เป… สนฺติฏฺตี’’ติ. ตตฺถ นิโรธสทฺโท อนุปฺปาเทปิ ทิสฺสตีติ เภทสทฺเทน วิเสสิตํ, เภทสทฺโท วิเสสวาจโกปิ โหตีติ วยสทฺเทน วิเสสิตํ, โสปิ อนิโรธวาจโกปิ อตฺถีติ ขยสทฺเทน วิเสสิตํ, ขยวยเภทสงฺขาเต ขณิกนิโรเธติ อตฺโถ. สติ สนฺติฏฺตีติ สติสีเสน าณมาห. เอตสฺมึ าเนติ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตสฺส อุทยพฺพยาณสฺส ติกฺขภาวาปตฺติยํ วุตฺตนเยน อุทยมฺปิ มฺุจิตฺวา วยสฺเสว มนสิการกาเล.
อารมฺมณปฏิสงฺขาติ รูปเวทนาทิอารมฺมณํ ขยวยวเสเนว ปฏิสงฺขาย. ยการโลเปน หิ นิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๘, ๔๐๕) วิย. ยถาวุตฺตสฺส ¶ วา อารมฺมณสฺส ขยวยเภทวเสน ปฏิสงฺขา อารมฺมณปฏิสงฺขา. ภงฺคานุปสฺสเนติ โย ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ภงฺโค, ตสฺส อนุปสฺสเน. ปฺาติ ปการโต ชานนา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิทาเนว สํวณฺณียติ.
๗๔๒. ยํ กิฺจิ อารมฺมณนฺติ รูปํ ยาว ชรามรณนฺติ วิปสฺสิตพฺพภาเวน คหิตํ สพฺพํ สงฺขารคตมาห ¶ . ปฏิสงฺขานํ นาม ชานนํ, ตฺจ ภงฺคานุปสฺสนาย อธิปฺเปตตฺตา ภงฺคโต ทสฺสนเมวาติ อาห ‘‘ชานิตฺวา ขยโต วยโต ทิสฺวาติ อตฺโถ’’ติ. ตสฺส าณสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
รูปารมฺมณเมว รูปารมฺมณตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปารมฺมณํ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. รูปารมฺมณตาติ วา ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา รูปารมฺมณภาเว’’ติ อาห. อปเรน จิตฺเตน ภงฺคํ อนุปสฺสตีติ วิปสฺสนาวิสยํ ภงฺคานุปสฺสนมาห. เอวฺหิ ภงฺคานุปสฺสนา ปคุณา โหติ, อารมฺมณฺจสฺส วิภูตตรํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. าตนฺติ อารมฺมณมาห อนุปสฺสนาวเสน าตตฺตา. าณนฺติ อนุปสฺสนาาณํ. อุโภปิ วิปสฺสตีติ ตทุภยมฺปิ ขยโต วยโต วิปสฺสตีติ. อยํ เหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – รูปสฺส ยาว ชรามรณสฺส ขยโต วยโต ทสฺสนํ อารมฺมณปฏิสงฺขาตํ, ทสฺสนกาณสฺส ขยโต วยโต ทสฺสนํ อารมฺมณปฏิสงฺขาย ภงฺคสฺส อนุปสฺสนนฺติ อุภยตฺถ ปฺา. ปุริมํ วา ตทภาเว อภาวโต ปจฺฉิมายํ ปกฺขิปิตฺวา ปจฺฉิมา เอว ปฺา วิปสฺสเน าณนฺติ.
เอตฺถาติ ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺส…เป… ภงฺคํ อนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ. อเนเกหิ อากาเรหีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ. อนุ-สทฺโท ‘‘ภิยฺโย’’ติ เอตสฺมึ อตฺเถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปสฺสตี’’ติ.
อิธ สงฺขตธมฺโม นาม ชาติชรามรณปกติโก, ตสฺส ชาติ อาทิโกฏิ, ชรา มชฺฌิมโกฏิ, มรณํ โอสานโกฏิ. ตตฺถ กิฺจาปิ อุปฺปาทาทิติวิธมฺปิ สงฺขตลกฺขณตาย อนิจฺจลกฺขณํ, ตถาปิ ชาติชราสุ ทิฏฺาสุ น ตถา อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺาติ ยถา วยกฺขเณติ อาห ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, อุตฺตมา โกฏิ ¶ ปริโยสานโกฏีติ อตฺโถ. ยถา หิ ชราธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชายตีติ ชาติ อนิจฺจตาย อาทิ โกฏิ, ตถา ชาติธมฺมํ, มรณธมฺมเมว จ ชีรตีติ ชรา มชฺฌิมา โกฏิ, ชาติธมฺมํ, ชราธมฺมเมว จ ภิชฺชตีติ ภงฺโค ปรมา โกฏีติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ น กลาปโต สมฺมสนฺโต วิย ‘‘อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) อนุมานวเสน, นาปิ อารทฺธวิปสฺสโก วิย อุทยคฺคหณปุพฺพกวยทสฺสนวเสน, อถ โข อุทยพฺพยาณานุภาเวน ปจฺจกฺขโต อุปฏฺิเตสุ อุทยวเยสุ วุตฺตนเยน อุทยํ มฺุจิตฺวา ภงฺคทสฺสนวเสเนว อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, เอวํ อนุปสฺสโต ปนสฺส นิจฺจคาหสฺส เลโสปิ นตฺถีติ ¶ อาห ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ. ตถา เหส นิจฺจสฺํ ปชหตีติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนมาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา, เอว-การสฺส อุปริ เทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํ. ทุกฺขโต อนุปสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
อนิจฺจโต ตาว อนุปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสกสฺส ยุตฺตา ‘‘ภงฺโค นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏี’’ติ, ทุกฺขาทิโต ปน กถนฺติ อาห ‘‘อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา’’ติอาทิ. เอเตน ยํ อนิจฺจํ, ตํ เอกนฺตโต ทุกฺขํ อนตฺตา, ตโต จ น อภินนฺทนิยาทิรูปํ. ตสฺมา อุปริ นิพฺพตฺเตตพฺพโต าณปริกมฺมตฺถฺจ อิตราสมฺปิ ฉนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนุปสฺสตีติ ทสฺเสติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโตติอาทินา วิสุํ ทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิ, ภงฺคทสฺสเนเนว สพฺพํ ทิฏฺํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ภงฺคานุปสฺสนาย มตฺถกปฺปตฺติยํ ยุตฺตํ, ตโต ปน ปุพฺพภาเค อเนกาการโวการา อนุปสฺสนา อิจฺฉิตพฺพาว. อฺถา ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (ปฏิ. ม. ๑.๕๑) ปาฬิ, ‘‘อเนเกหิ อากาเรหิ ปุนปฺปุนํ ปสฺสตี’’ติ อาคตา ตสฺสา อฏฺกถา จ วิโรธิตา สิยา. ตเทว อนิจฺจโต ทิฏฺเมว สพฺพสงฺขารคตํ.
น ตํ อภินนฺทิตพฺพนฺติ ตํ สงฺขารคตํ ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนวเสน ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ น อภินนฺทิตพฺพํ. น ตตฺถ รฺชิตพฺพนฺติ ตตฺถ สงฺขารคเต รฺชนวเสน น ปวตฺติตพฺพํ, กามราโค, ภวราโค วา น ปวตฺเตตพฺโพติ ¶ อตฺโถ. ราคํ นิโรเธตีติ ราคํ วิกฺขมฺภนนิโรธํ ปาเปติ, วิกฺขมฺเภตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โลกิเกเนว ตาว าเณนา’’ติ. สติ จ วิกฺขมฺภเน กถํ สมุทโยติ อาห ‘‘โน สมุเทติ, สมุทยํ น กโรตี’’ติ.
เอวํ วิรตฺโตติ เอวํ ภงฺคานุปสฺสนานุสาเรน วิรตฺโต. ยถา ทิฏฺํ สมฺปติ อุปฏฺิตํ สงฺขารคตํ นิโรเธติ นิโรธํ มนสิ กโรติ, อทิฏฺมฺปิ อตีตานาคตํ อนฺวยาณวเสน ยถา อิทํ เอตรหิ, เอวํ อิตเรปีติ อนุมินนฺโต นิโรเธติ มนสิกตสฺสาปิ นิโรธํ กโรติ. โน สมุเทตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, โน สมุทยํ มนสิ กโรตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปฏิปนฺโนติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน ปฏิปนฺโน. สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ ¶ กิเลสานํ ปริจฺจชนโตติ ขนฺเธหิ, อภิสงฺขาเรหิ จ สห กิเลสานํ ปชหนโต. กิเลเส หิ ปชหนฺโต ตนฺนิมิตฺตกกมฺมํ, ตโต นิพฺพตฺตนเก ขนฺเธ จ ปชหติ นาม. สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขตธมฺเมสุ อนิจฺจทุกฺขตาทิอาทีนวทสฺสเนน. ตพฺพิปรีเตติ นิจฺจสุขาทิสภาเว. ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตาย. ปฏินิสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ, ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ ปฏินิสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ อธิมุจฺจนํ. ยถาวุตฺเตนาติ ตทงฺคาทิปฺปหานปฺปกาเรน, ตนฺนินฺนปฺปกาเรน จ. นิพฺพตฺตนวเสนาติ อุปฺปาทนวเสน. นิพฺพตฺเตนฺโต หิ กิเลเส อาทิยตีติ เต อนิพฺพตฺเตนฺโต กิเลเส น อาทิยติ นาม. อโทสทสฺสิตาวเสนาติ โทสานํ อทสฺสาวิภาเวน. สงฺขตารมฺมณํ อาทิยตีติ โยชนา. อนาทีนวทสฺสิตาย หิ สงฺขาเร อาทิยตีติ อาทีนวทสฺสิตาย เต น อาทิยติ น คณฺหาติ.
๗๔๓. อสฺสาติ โยคิโน. เตหิ าเณหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิาเณหิ. ตนฺติ ปหานํ. นิจฺจสฺนฺติ นิจฺจคาหํ, สฺาสีเสน นิทฺเทโส. สุขสฺํ อตฺตสฺนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สปฺปีติกํ ตณฺหนฺติ สอุปฺปิลาวิตํ อภิปตฺถนํ.
๗๔๔. ‘‘วตฺถุสงฺกมนา’’ติ เอตฺถ วิปสฺสนาย ปวตฺติฏฺานภาวโต รูปาทิอารมฺมณํ ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺกมนาติ วิปสฺสนาภาวสามฺโต เอกตฺตนเยน วุตฺตํ ¶ , อฺถา อฺเทว รูปภงฺควิสยํ าณํ, อฺเทว ตทารมฺมณจิตฺตภงฺควิสยนฺติ กุโต สงฺกมนา. ปฺาวิวฏฺฏนายปิ เอเสว นโย. ปฺายาติ อุทยพฺพยทสฺสนวเสน ปวตฺตมานาย วิปสฺสนาปฺาย. วยสฺเสว คหณวเสน อุทยโต วินิวฏฺฏนา. เตนาห ‘‘อุทยํ ปหาย วเย สนฺติฏฺนา’’ติ. ‘‘อนนฺตรเมว อาวชฺชนสมตฺถตา’’ติ อิมินา ภงฺคานุปสฺสนาย ปคุณพลวภาวมาห.
๗๔๕. อุโภติ ทิฏฺาทิฏฺภาเวน ทฺเวปิ อารมฺมณานิ. เอกววตฺถนาติ ขณภงฺคุรตาย สมานาติ ววตฺถาปนา.
สํวิชฺชมานมฺหีติ ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภมาเน ปจฺจุปฺปนฺเน. วิสุทฺธทสฺสโนติ ภงฺคทสฺสนสฺส ปริพนฺธวิธมเนน วิสุทฺธาโณ, สุวิสุทฺธภงฺคทสฺสโนติ อตฺโถ. ตทนฺวยํ เนตีติ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสงฺขารภงฺคทสฺสิโน าณสฺส อนฺวยํ อนุคตภูตํ าณํ ปวตฺเตติ. กตฺถ ปน ปวตฺเตตีติ ¶ อาห ‘‘อตีตนาคเต’’ติ, อตีเต, อนาคเต จ สงฺขารคเต. สพฺเพปีติอาทิ ตสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํ.
ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ, น นิพฺพานสงฺขาเตติ อธิปฺปาโย. เอสาติ ยา อารมฺมณนฺวเยน อุโภ ทิฏฺาทิฏฺเ ขณภงฺคุรตาย เอกภาเวน ววตฺถาปนา, เอสา วยลกฺขเณ วิปริณามลกฺขเณ วิปสฺสนา ภงฺคานุปสฺสนาติ อตฺโถ.
๗๔๖. อารมฺมณฺจ ปฏิสงฺขาติอาทิ ภงฺคานุปสฺสนาย ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ทฬฺหีกรณํ. ตยิทํ ภงฺคทสฺสนํ สงฺขารานํ อวสวตฺตนาวโพธเนน อนตฺตลกฺขณปฏิเวธายาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฺุโต จ อุปฏฺาน’’นฺติ อาห. อารมฺมณสฺส หิ ภงฺคารมฺมณจิตฺตสฺส จ ภงฺคมนุปสฺสโต วิเสสโต สงฺขารา สฺุา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว’’นฺติอาทิ.
น จตฺถิ อฺโติ เอตฺถ อิมสฺมึ โลเก อฺโ ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺตา นาม โกจิ นตฺถิ. เตสํ ขยํ ปสฺสตีติ เตสํ ธมฺมานํ ขเณ ขเณ อุปฏฺหนฺตํ ภงฺคํ ปสฺสติ. ยถาวุตฺตาย อปฺปมาทปฏิปตฺติยา อปฺปมตฺโต. ยถา กึ? มณึว วิชฺฌํ วชิเรน โยนิโส ยถา นาม กุสโล ปุริโส อุปาเยน มณึ วิชฺฌนฺโต มณิสฺส ฉิทฺทเมว ปสฺสติ มนสิ กโรติ ¶ , น มณิสฺส วณฺณาทึ, เอวเมว สงฺขารานํ นิรนฺตรํ ภงฺคเมว โยนิโส มนสิ กโรติ, น สงฺขาเรติ อธิปฺปาโย. ยถา วา วชิเรน มณึ วิชฺฌนฺตสฺส วิทฺธฏฺานํ น ปุน รุหติ, เอวํ วชิรสทิเสน ภงฺคานุปสฺสนาาเณน ภงฺเค ทิฏฺเ น ปุน นิจฺจคาโห รุหติ, เอวํ ภงฺคเมว ปสฺสตีติ อตฺโถ.
ยา จ อารมฺมณปฏิสงฺขาติ ‘‘รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ, ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๑) เอวมาคตา ยา จ อารมฺมณปฏิสงฺขา, ‘‘ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสตี’’ติ เอวํ วุตฺตา ยา จ ภงฺคานุปสฺสนา, ‘‘สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, เตสํ เภโท มรณํ, น อฺโ โกจิ อตฺถี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ยฺจ สฺุโต อุปฏฺานํ, อยํ เอวํ ติธา วุตฺตาปิ อธิปฺาวิปสฺสนา นามาติ อตฺโถ.
๗๔๗. อนิจฺจานุปสฺสนาทีสูติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาสุ. นิพฺพิทาทีสูติ นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาสุ ¶ . ตโย อุปฏฺาเนติ อนิจฺจาทิวเสน ติวิเธ อุปฏฺาเน. ขยโต วยโต อุปฏฺานฺหิ อนิจฺจโต อุปฏฺานํ, ภยโต อุปฏฺานํ ทุกฺขโต, สฺุโต อุปฏฺานํ อนตฺตโตติ. ทิฏฺีสูติ ทิฏฺินิมิตฺตํ น เวธติ. ตา หิ อสํหีรตาย น จลติ.
๗๔๘. ทุพฺพลภาชนสฺส วิยาติ ตินฺตอามมตฺติกาภาชนสฺส วิย เภทเมว ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ทุพฺพลภาชนูปมา สรสภิทุรตาทสฺสนตฺถํ, วิปฺปกิริยมานสุขุมรชูปมา อฺมฺํ อสมฺพนฺธตาทสฺสนตฺถํ, ภิชฺชิยมานติลูปมา ขเณ ขเณ ภิชฺชนกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพา. เภทเมวาติ วินาสเมว ปสฺสติ อุปฺปาทาทีนํ อคฺคหณโต. เอวเมวาติ ยถา อุทกพุพฺพุฬกานิ อุทกตลาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนานิ น จิรฏฺิติกานิ สีฆํ สีฆํ ภิชฺชนฺติ, เอวเมว สพฺเพ รูปารูปธมฺมา กมฺมาทิปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ขณฏฺิติกา สีฆํ สีฆํ ภิชฺชนฺตีติ เภทเมว ปสฺสติ. ตุริตตุริตฺหิ เนสํ เภททสฺสนตฺถํ ‘‘ภิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตี’’ติ อาเมฑิตวจนํ.
มรีจิปิ อิตฺตรกาลิกาว, นิสฺสยปพนฺธวเสน ปน จิรตรุปฏฺานนฺติ ‘‘ยถา ปสฺเส มรีจิก’’นฺติ วุตฺตํ, น อยาถาวุปฏฺานโตว. โลกนฺติ ขนฺธโลกํ. มจฺจุราชา น ปสฺสติ อรหตฺตาธิคเมน ปุนพฺภวาภาวโต.
๗๔๙. ภวทิฏฺิปฺปหานนฺติ ¶ สสฺสตทิฏฺิยา วิกฺขมฺภนํ. น หิ นิรนฺตรํ ภงฺคเมว ปสฺสโต สสฺสตทิฏฺิยา อวสโร อตฺถิ. ตโต เอว ชีวิเต นิราลยตฺตา ชีวิตนิกนฺติปริจฺจาโค. สทาติ สพฺพกาลํ รตฺตินฺทิวํ. ภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตา. อิจฺฉาจารานํ ทูรีภาวโต วิสุทฺธาชีวิตา. อุสฺสุกฺกปฺปหานํ กิจฺจากิจฺเจสุ อพฺยาวฏตา ติพฺพสํเวคตฺตา. วิคตภยตา กุโตจิปิ นิพฺภยตา อตฺตสิเนหาภาวโต. ขนฺติโสรจฺจปฏิลาโภ อนิจฺจตาย สุทิฏฺตฺตา. ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ อรติยา, กามคุเณสุ รติยา จ สหนโต อภิภวนโต อรติรติสหนตา.
อิมานิ อฏฺคฺคุณมุตฺตมานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. ม-กาโร จ ปทสนฺธิกโร, ภวทิฏฺิปฺปหานาทิเก อิเม อฏฺ อุตฺตมานิสํเสติ อตฺโถ. ตหินฺติ ตตฺถ ภงฺคานุปสฺสนายนฺติ อตฺโถ.
ภงฺคานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
ภยตุปฏฺานาณกถาวณฺณนา
๗๕๐. สพฺพสงฺขารานนฺติ ¶ เตภูมกานํ สพฺพสงฺขารานํ. อธิการวเสน หิ ปเทสสพฺพวิสโย อิธ สพฺพสทฺโท. อาเสวนฺตสฺสาติ อาทรวเสน เสวนฺตสฺส ปวตฺเตนฺตสฺส. ภาเวนฺตสฺสาติ วฑฺเฒนฺตสฺส พฺรูเหนฺตสฺส. พหุลีกโรนฺตสฺสาติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺส ยฺุชนฺตสฺส. ปเภทกาติ ขเณ ขเณ ภิชฺชนวเสน ปเภทกา. อาชีวิกา พฺยาธิอาทินิมิตฺตํ มริตุกามสฺส, อมริตุกามสฺสาปิ สูรสฺส ภายิตพฺพมฺปิ น ภยโต อุปฏฺาตีติ ‘‘สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยถา ภีรุกชาติกสฺส สีหาทโย สนฺตาสนิมิตฺตํ ภยานกภาวโต, ตถา โยคิโน ภงฺคโต ทิสฺสมานา สงฺขาราติ อาห ‘‘สีห…เป… อุปฏฺหนฺตี’’ติ. ปจฺจุปฺปนฺนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนา โอฬาริกา ทีฆตรปพนฺธา, ขณปจฺจุปฺปนฺนา สุขุมตรา อิตฺตรกาลา, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนา มชฺฌิมา อิธ อาทิโต ปริคฺคเหตพฺพา. ภยโต ภายิตพฺพโต อุปติฏฺนเกสุ าณํ ภยตุปฏฺานาณํ.
ยถา ¶ อิตฺถิยา ปุตฺตานํ สีสสฺส ฉินฺนตา ฉิชฺชมานตา คยฺหมานา ภยาวหา, เอวํ โยคิโน ติยทฺธคตานํ สงฺขารานํ นิโรธา คยฺหมานาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกิสฺสา กิร อิตฺถิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยถา ปูติภูตํ โอทนาทิ น สภาเวน ติฏฺติ วินสฺสติ, เอวํ ยสฺสา อิตฺถิยา วิชาตวิชาตา ปุตฺตา น ชีวนฺติ มรนฺติ เอว, สา ‘‘ปูติปชา’’ติ วุตฺตา. ปูติปชาคฺคหณฺเจตฺถ วิเสสโต คพฺภคตมรณจินฺตาทสฺสเนน โยคิโน อนาคตสงฺขารนิโรธสนฺนิฏฺานทสฺสนตฺถํ. อตีตปจฺจุปฺปนฺนสงฺขารนิโรโธ หิสฺส สุปากโฏ เอวาติ น โส อุปมาย สาเธตพฺโพ. อนฺติมภวิกสฺส จ โยคิโน สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมาทิภาวิโน อตีเต ทุกฺขพหุตาย, อนาคตทุกฺขปริตฺตตาย จ ทสฺสนตฺถํ พหุปชาว อิตฺถี นิทสฺสิตา.
ตตฺถ ยถา ตสฺสา นว ปุตฺตา มตา, เอวํ อชฺฌตฺตาทิปฺปเภทา อตีตา สงฺขารา, วุสิตปุพฺพา วา นว สตฺตาวาสา ทฏฺพฺพา, มียมานปุตฺโต วิย ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา, ปวตฺตมาโน วา สตฺตาวาโส ทฏฺพฺโพ. อชาตปุตฺโต วิย อนาคตา สงฺขารา, ภาวี วา สตฺตาวาโส ทฏฺพฺโพ. เอวมวฏฺิเต ยเทเก ทสปุตฺตมาตรํ อคฺคเหตฺวา นวปุตฺตมาตุคฺคหณํ สาตฺถกนฺติ วทนฺติ, ตทปาหตํ โหติ ¶ . ทารกานํ มรณสฺส จิรกาลิกตฺตา มรณานุสฺสรณนฺติ วุตฺตํ. คพฺภคโต อปฺปจฺจกฺขตาย ภาวีปกฺเขเยว ติฏฺตีติ อธิปฺปาเยน กุจฺฉิคโต อนาคตสงฺขารฏฺานิโย วุตฺโต. เอตสฺมึ ขเณติ ภงฺคทสฺสนมุเขน สงฺขารานํ ภยานกภาเวน อุปฏฺานกฺขเณ.
๗๕๑. น ภายติ าณสฺส ภายนากาเรน อปฺปวตฺตนโต. ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทวเสน หิ ภายนํ, าณํ ปน ภายิตพฺพวตฺถุํ ภายิตพฺพนฺติ ยาถาวโต ชานาติ. เตนาห ‘‘อตีตา…เป… ตีรณมตฺตเมวา’’ติ, ติสฺโส องฺคารกาสุโย อติตาเปน ติกฺขมชฺฌมุทุเภทาติ อธิปฺปาโย. กามภวาทีนฺหิ ติณฺณํ ภวานํ นิทสฺสนภาเวน ตาสํ คหณํ, ตถา ขทิราทิสูลตฺตยสฺส อปฺปณีตาทิภาวโต. เตนาห ‘‘เกวลํ หี’’ติอาทิ. อสฺสาติ าณสฺส. พฺยสนาปนฺนาติ นานาวิธวิปุลานตฺถปติตา. ภยโตติ ภายิตพฺพโต.
สงฺขารนิมิตฺตนฺติ ¶ ‘‘สงฺขารานํ สมูหาทิฆนวเสน, สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺาน’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. สงฺขารานํ ปน ตถา อุปฏฺานํ สงฺขารวินิมุตฺตํ น โหตีติ อาห ‘‘อตีตา…เป… อธิวจน’’นฺติ. มรณเมวาติ ภงฺคเมว. เตนาติ ภงฺคทสฺสเนน. ขเณ ขเณ ภงฺคเมว ปสฺสโต หิ นิมิตฺตสฺิตํ สงฺขารคตํ อนิจฺจตาย วุตฺตนเยน สปฺปฏิภยํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ปวตฺตํ นาม กามํ สพฺพา ภวปวตฺติ, มตฺถกปฺปตฺตาย ปน ภงฺคานุปสฺสนาย สพฺพภเวสุ อภิณฺหสมฺปฏิปีฬนสฺส สุฏฺุตรํ อุปฏฺานโต สนฺตสุขาภิมตาปิ ภวา ทุกฺขสภาวตาย ภยโต อุปฏฺหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปวตฺตนฺติ รูปารูปภวปวตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุภยนฺติ นิมิตฺตํ, ปวตฺตฺจ. ทฺวยมฺปิ หิ ตํ อตฺตสฺุเมว หุตฺวา อุปฏฺหตีติ.
ภยตุปฏฺานาณํ นิฏฺิตํ.
อาทีนวานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๒. ตาณนฺติ สงฺขารเหตุกา อนตฺตโต รกฺขณํ. เนว ปฺายติ สพฺพภวาทีนํ สาทีนวตาย เอกสทิสตฺตา. เลณนฺติ ตสฺส ปริหรณตาณาย อุปลียนํ. คตีติ ตทตฺถํ คนฺตพฺพฏฺานํ. ปฏิสรณนฺติ ตสฺเสว ปฏิสรณฏฺานํ. ปตฺถนาติ อาสีสนา น โหติ. เอเตน ‘‘เนตํ ¶ มมา’’ติ ตณฺหาคาหาภาวมาห. ปรามาโสติ ทิฏฺิปรามาโส. เตน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺิคาหาภาวมาห. ตณฺหาคาหาภาเวเนว เจตฺถ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคาหาภาโวปิ วุตฺโตเยว โหติ, วา-สทฺทคฺคหเณน วา.
อิทานิ ปตฺถนาทีนมภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ภวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตโย ภวา องฺคารกาสุโย วิย ชาติอาทิทุกฺขาธิฏฺานภาเวน มหาภิตาปตาย. จตฺตาโร มหาภูตา กฏฺมุขปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขสงฺขาตา โฆรวิสอาสีวิสา วิย กายสฺส ถทฺธตาวิสฺสนฺทนทาหจฺเฉททุกฺขวิธานโต วิเสสโต, อวิเสสโต ปน อาสยโต, วิสวิการโต, อนตฺถทานโต, ทุรุปจารโต, ทุราสทโต, อกตฺุโต, อวิเสสการิโต, อเนกาทีนวูปทฺทวโต จ. ‘‘จตฺตาโร อาสีวิสา อุคฺคเตชา โฆรวิสาติ โข, ภิกฺขเว ¶ , จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) หิ วุตฺตํ. ปฺจกฺขนฺธา เอกกฺขนฺธเภเท อฺกฺขนฺธานวฏฺานโต. อฺมฺาฆาตนโต, มรณทุกฺขาวหนโต จ อุกฺขิตฺตาสิกวธกา วิย. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อุกฺขิตฺตาสิโก วธโกติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ. ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ อตฺตตฺตนิยภาเวน คหิตานิปิ ตโต ริตฺตภาวโต สฺุคาโม วิย โภชนาทิคยฺหุปคเมตฺถ อตฺถีติ ปวิฏฺสฺุคาโม วิย. ตถา หิ วุตฺตํ –
‘‘สฺุคาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุโต เจปิ นํ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี อุปปริกฺเขยฺย, ริตฺตกฺเว ขายติ, ตุจฺฉกฺเว ขายติ, สฺุกฺเว ขายตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) –
อาทิ. ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย สพฺพถาปิ ฆาตกภาวโต. เตเนวาห ‘‘โจรา คามฆาตกาติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ พาหิรานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุ, ภิกฺขเว, หฺติ มนาปามนาเปสุ รูเปสู’’ติอาทิ. ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ? ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๘) –
อาทิ ¶ . สงฺขารานํ คณฺฑาทิสทิสตา เหฏฺา วุตฺตาเยว. นิรสฺสาทาติ อสฺสาเทตพฺพรหิตา ทุกฺขสภาวตฺตา. นิรสาติ สมฺปตฺติรหิตา วิปตฺติปริโยสานตฺตา. สพฺพตฺถ ยถา เหฏฺา นิรสฺสาทา นิรสา มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เอวํ อุปริปิ ‘‘สวาฬกมิว วนคหน’’นฺติอาทีสุ ตํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
สสทฺทูลาติ สพฺยคฺฆา. คาหา กุมฺภิลาทโย. รกฺขโส ทกรกฺขโส. ‘‘นิรสํ นิรสฺสาท’’นฺติ อิมินา อาทีนวสฺส อพฺโพกิณฺณตํ ทสฺเสติ. ตถา หิสฺส โยคิโน สพฺเพสุ ภวาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขารา นิสฺสคฺคโต นิรนฺตรํ สปฺปฏิภยาว หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. ยฺจ สปฺปฏิภยํ, ตํ สาทีนวํ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว’’นฺติอาทิ.
ยนฺติ ¶ อาทีนวาณํ. อิทํ วุตฺตนฺติ อิทํ ทสวตฺถุกํ ทฺวาทสวารปฏิมณฺฑิตํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ตสฺเสว ปทภาชนํ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺตํ.
อุปฺปาโท ภยนฺติ สงฺขารานํ อุปฺปาโท อเขมฏฺเน ภยวตฺถุตาย ภยํ. อุปฺปาทมูลกฺหิ สพฺพํ ตํ สพฺพวตฺถุกนฺติ สพฺยสนํ. ปวตฺตํ ภยนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. นตฺถิ เอตสฺส อุปฺปาโท, น วา เอตสฺมึ อธิคเต สงฺขารานํ อายตึ อุปฺปาโทติ อนุปฺปาโท, นิพฺพานํ. ตฺจ สพฺพโส ภยาภาวโต ปรมสฺสาสภูตตฺตา นิพฺภยฏฺเน เขมนฺติ. สนฺติปเทติ สพฺพสงฺขารูปสมภูเต อมตปเท. อปฺปวตฺตนฺติอาทีหิปิ ปวตฺตาทิปฏิกฺเขปมุเขน นิพฺพานเมว วทติ. ปวตฺติยํ อาทีนวํ ทิสฺวา ตทนนฺตรเมว นิวตฺติยํ อานิสํสทสฺสนวเสน สีฆํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตานํ วเสน ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติ ตติยวาโร วุตฺโต. เอเสว นโย ฉฏฺวาราทีสุปิ. เอตฺถ จ อุปฺปาโท วิเสโส, ภยํ วิเสสิตพฺพํ สามฺภาวโตติ สติปิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สมานาธิกรณภาเว ลิงฺคเภโท คหิโต. ยถา ‘‘ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจ’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๕๔; ม. นิ. ๓.๓๗๔). เอส นโย ‘‘คติ ภย’’นฺติอาทีสุปิ.
อุปฺปาโท สงฺขาราติ เอตฺถ ปน สพฺเพสํ สงฺขารานํ อุปฺปาทํ สามฺเน คเหตฺวา สงฺขารา เภทโต วิหิตา สพฺพตฺถกเมว เตสํ วิภาคโต วิปสฺสิยมานตฺตาติ วจนเภโท กโต.
อายูหนํ ปฏิสนฺธึ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. าณํ อาทีนเว อิทนฺติ อาทีนเว วิสยภูเต ¶ อิทํ ปฺจวตฺถุกํ าณํ เวทิตพฺพํ. าณํ สนฺติปเทติ สนฺติปเท นินฺนาทิภาเวน ิตํ อิทํ าณนฺติ อตฺโถ.
๗๕๓. กมฺมปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนภเว อุปฺปชฺชมานานํ สงฺขารานํ อุปฺปาโท ปากฏตโร หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺตี’’ติ. ปวตฺตํ นาม อิธ ปวตฺติยํ ธมฺมปฺปวตฺตีติ อาห ‘‘อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺตี’’ติ. สพฺพมฺปีติ ติยทฺธคตํ รูปารูปํ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิวิภาคํ สพฺพมฺปิ. กมฺมนฺติ เอตรหิ ปวตฺตํ กมฺมํ. เอตฺถ จ อุปฺปาทปวตฺตอายูหนคฺคหเณน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธปริยาปนฺนา สงฺขารา คหิตา, ปฏิสนฺธิคฺคหเณน อนาคตทฺธปริยาปนฺนา อุปาทิตฺตา. อุปฺปาทคฺคหเณน จ อตีตทฺธปริยาปนฺนา กมฺมสงฺขารา อุลฺลิงฺคตฺตา. นิมิตฺตคฺคหเณน ปน สพฺเพปิ คหิตา. ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติ สา ¶ นิรยาทิเภทา คติ สุจริตทุจฺจริตวเสน คนฺตพฺพตฺตา, สา ปนตฺถโต ตํตํกมฺมนิยมิตา ภวสมฺารหา วิปากกฺขนฺธา, กฏตฺตา จ รูปนฺติ เวทิตพฺพา. ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนนฺติ สพฺเพสมฺปิ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํ. ปากฏา เอว สจฺจวิภงฺเค ลกฺขณาทิวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา. วตฺถุวเสนาติ อารมฺมณสงฺขาตปวตฺติฏฺานวเสน. ยทิ เต ปฺเจว วตฺถุภาเวน อิจฺฉิตา, อถ กสฺมา เสสา วุตฺตาติ อาห ‘‘เสสา เตสํ เววจนวเสนา’’ติ. เตน วิปสฺสกานํ าณวิปฺผารสฺส วิสยสํวฑฺฒนตฺถํ เทสนา วฑฺฒิตาติ ทสฺเสติ.
อนฺวยโต ทสฺสิตสฺส อาทีนวาณสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนตฺถํ ปฏิปกฺขาณทสฺสนํ ‘‘ยตฺถ อุปฺปาโท นตฺถิ, ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ ภยมฺปิ นตฺถี’’ติ. ‘‘ภยตุปฏฺาเนน วา’’ติอาทินา ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา นิวตฺติทสฺสนํ พุทฺธานํ, อนุพุทฺธานฺจ อาจิณฺณเมตํ ยถา ปุริมํ สจฺจทฺวยํ ทสฺเสตฺวา นิโรธสจฺจเทสนาติ ทสฺเสติ. ยถา โลเก กสฺสจิ อาทีนวทสฺสนํ นิรตฺถกมฺปิ โหติ, น ตถา อิทํ, อิทํ ปน สาตฺถกเมวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตปฺปฏิปกฺขนินฺนํ จิตฺตํ โหติ ทาหาภิภูตสฺส สีตนินฺนตา วิย สุฏฺุ ทิฏฺาทีนวโต เอกํเสน มฺุจิตุกมฺยตาภาวโต.
ภยนฺติ ภายิตพฺพํ. ‘‘นิยมโต ทุกฺข’’นฺติ เอเตนสฺส ทุกฺขภาเวน ภายิตพฺพตาติ ภายิตพฺพตา ทุกฺขภาวํ น พฺยภิจรตีติ ทสฺเสติ. วฏฺฏามิสํ อุปาทินฺนกฺขนฺธาติ วทนฺติ. ติวิธมฺปิ วฏฺฏํ, วฏฺฏสนฺนิสฺสิตฺจ วฏฺฏามิสํ. กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต โลกามิสํ, ปฺจ กามคุณา ¶ . กิเลสา เอว กิเลสามิสํ. สงฺขารมตฺตเมวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน วิสงฺขารํ นิวตฺเตติ. น หิ ตตฺถ สามิสตาเลโสปิ อตฺถีติ. มตฺต-สทฺเทน ปน อปริปุณฺณตํ วิภาเวติ. น หิ สพฺพสงฺขารคตํ สามิสนฺติ. ตสฺมาติ ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตสฺส ทุกฺขาทิภาเวน นิยตตฺตา. ยทิ ยํ ภยํ, ตํ ทุกฺขาทิสภาวเมว, ตถา สติ ภยาทีสุ เอเกเนว อตฺถสิทฺธิ. กสฺมา สพฺพานิ คหิตานีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. ยถา เตสุ เอว สงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ปวตฺติวเสน อาการนานตฺตโต อนุปสฺสนานานตฺตํ, เอวํ ภยาการาทิอาการนานตฺตโต ปวตฺติวเสเนเวตฺถ าณสฺส นานตฺตํ ¶ . ตตฺถ ภยากาเรน ปวตฺตํ าณํ ภยตุปฏฺานาณํ, อิตราการวเสน ปวตฺตํ อาทีนวาณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ยสฺมา อาทีนวาณสฺส วิสยภาเวน วุตฺตา ปนฺนรสาปิ อตฺถา อุปฺปาทาทีสุ ปฺจสฺเวว อนฺโตคธา, ตตฺถ จ าณํ อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺตนโต ทสวิธํ โหติ. ตสฺมา อาห ‘‘ทส าเณ ปชานาตี’’ติ. ปชานนฺจ สาติสยํ วิสยคตสมฺโมหวิคเมน อสมฺมูฬฺหํ, อตฺตนิปิ อสมฺมูฬฺหเมวาติ อตฺตานมฺปิ ปชานนฺตํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ปฏิวิชฺฌติ สจฺฉิกโรตี’’ติ. ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ กุสลสทฺทโยเคน หิ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ ยถา ‘‘กุสลา นจฺจคีตสฺสา’’ติ (ชา. ๒.๒๒.๙๔). กุสลตาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ กุสลตายา’’ติ. ทฺวินฺนนฺติ วา ทฺวินฺนํ าณานํ วเสนาติ อตฺโถ. ปวตฺติยา ยาถาวโต ทิฏฺตาย ตปฺปฏิปกฺขโต สนฺติปทํ สุวินิจฺฉิตเมว หุตฺวา อุปฏฺาติ. เตนสฺส จิตฺตํ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานาทิมิจฺฉาคาหวเสน น วิจลติ. ตตฺถ สุปริทิฏฺาทีนวตฺตาติ อาห ‘‘นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตี’’ติอาทิ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
นิพฺพิทานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๔. สงฺขารคเตติ สพฺพสฺมึ เตภูมเก สงฺขาเร. นิพฺพินฺทตีติ าณนิพฺพิเทน นิพฺเพทํ อาปชฺชติ. ตถาภูโต จ ตตฺถ อุกฺกณฺนฺโต, อนภิรมนฺโต จ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺติ นาภิรมตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนภิรมณสฺส อุปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อโนตตฺตทหํ ปริกฺขิปิตฺวา ิเตสุ ทฺวิโยชนสตุพฺเพเธสุ ยถากฺกมํ สานุอฺชนรชตสุวณฺณสตฺตรตนมเยสุคนฺธมาทนกาฬเกลาสสุทสฺสนจิตฺตกูฏเภเทสุ ปฺจสุ หิมวโต มหาสิขเรสุ ปจฺฉิโม จิตฺตกูฏปพฺพโต นาม. สีหปปาตาทีสุ สตฺตสุ มหาสเรสุ.
สุวณฺณปฺชเรติ ¶ สุวณฺณมเย สีหปฺชเร. ปกฺขิตฺโตติ นิรุทฺโธ. ติวิเธ สุคติภเวติ กามสุคติอาทิเก ติวิเธ สมฺปตฺติภเว.
หตฺถปาทวาลวตฺถิโกเสหิ ภูมิผุสเนหิ สตฺตหิ ปติฏฺิโตติ สตฺตปติฏฺโ. นครมชฺเฌ นาภิรมติ ทฺวารปฺชรนาฬนาทิอวพาธนภเยน. ทิฏฺเติ อธิมุตฺติปุพฺพเกน อนฺวยทสฺสเนน ทิฏฺเ. เตนาห ‘‘ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส’’ติ.
นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
๗๕๕. ตํ ปเนตนฺติ นิพฺพิทาาณมาห. าณทฺวเยนาติ ภยตุปฏฺานาทีนวานุปสฺสนาาณทฺวเยน. ยสฺมา ภยโต ทิสฺสมานา เอว สงฺขารา มหาทีนวา, นิพฺพินฺทิตพฺพา จ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา เอกมฺปิ ตํ าณํ ตถาภาวนาพลปฺปตฺติยา อวตฺถาวิเสสยุตฺตํ ติวิธกิจฺจสามตฺถิยวนฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติ. เตนาห ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทิ.
ตยิทํ ตาสํ อนุปสฺสนานํ มตฺถกปฺปตฺติวเสน วุตฺตํ, อาทิมฺหิ ปน ภินฺนสภาวา เอว ปวตฺตนฺติ. อุปฺปาเทสีติ ปาตฺวากาสิ, วิภาเวสีติ อตฺโถ.
มฺุจิตุกมฺยตาาณกถาวณฺณนา
๗๕๖. น สชฺชติ พหฺวาทีนวตาย ทิฏฺตฺตา. มฺุจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติ อนาทิกาลิกสฺส ขนฺธสฺส ปริฺายมานตฺตา. มฺุจิตุกามตา ตโต อตฺตานํ นิพฺเพเธตุกามตา นิสฺสริตุกามตา อปคนฺตุกามตา. ปฺชรปกฺขิตฺโตติ ปฺชเรน สโมรุทฺโธ. เอวมาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อาทิตฺตองฺคารอุปสฏฺเทสพฺยาฬสาปทากุลวนคหนาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
มฺุจิตุกมฺยตาาณํ นิฏฺิตํ.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณกถาวณฺณนา
๗๕๗. ‘‘สพฺพภว ¶ ¶ …เป… มฺุจิตุกาโม’’ติ วตฺวา ปุน สพฺพสฺมา สงฺขารคตาติ สพฺพคฺคหณํ สาติสยมุตฺติทสฺสนตฺถํ อธิกวจนํ อฺมตฺถํ โพเธตีติ. ยฺหิ สงฺขาเรหิ อนนุพนฺธสฺส มฺุจนํ, ตํ สาติสยํ มฺุจนํ. ตํ ปน วุจฺจมานาย ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน เต เอวํ สงฺขาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขารปริคฺคณฺหนํ ปุพฺเพปิ กตนฺติ ปุนคฺคหณํ. ภวาทิคตสฺส สงฺขารสฺส อปริตุลิตสฺส อภาวโต ‘‘เต’’ติ วุตฺตํ. อนุปสฺสนาการสฺส อปุพฺพสฺสปิ อตฺถิตาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. อิทานิ วุจฺจมานากาเรนาติ หิ อตฺโถ. สงฺขารานํ ปริคฺคณฺหนํ นาม ปริปุณฺณลกฺขณวเสเนว โหตีติ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
อนจฺจนฺติกโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ปเมน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อาทิอนฺตวนฺตโต นิจฺจปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
ทุติเยน ‘‘อุทยพฺพยปฏิปีฬนโต สุขปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
อชฺโตติ อมนฺุโต, อโสภนโต วา. เชคุจฺฉโตติ ‘‘ธี’’ติ ชิคุจฺฉิตพฺพโต. ปฏิกฺกูลโตติ อภิรุจิยา ปฏิโลมเนน ปฏิกฺกูลภาวโต. น มณฺฑเนน หตา อมณฺฑนหตา, อมณฺฑเนน สกฺกา เอเตสํ สุภภาวํ หนฺตุนฺติ อตฺโถ. อมณฺฑเนน วา เตสํ อสุภตา ปากฏา โหตีติ อมณฺฑนหตา. มณฺฑเนน วา น หนฺตพฺพสภาวา ‘‘อสูริยปสฺสา’’ติ วิย อมณฺฑนหตา. ตโต อมณฺฑนหตภาวโตติ รูปสงฺขาเร สนฺธาย วทติ. วิรูปโตติ อสุนฺทรโต. ปฏิฆสํโยชนวตฺถุตาย ปสฺสนฺเต อตฺตนิ พนฺธตีติ พีภจฺฉํ อติวิย วิรูปํ. ยํ ทิฏฺมตฺตเมว โทมนสฺสุปฺปตฺตินิมิตฺตํ โหติ. อชฺชิคุจฺฉนียตา หิ คูถํ วิย ปริจฺจชิตพฺพํ วา พีภจฺฉํ. อิธ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อสุจิโต อมนาปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
จตุตฺเถน อาทิ-สทฺเทน ‘‘อปริณายกโต อตฺตปฏิกฺเขปโต’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
๗๕๘. อยนฺติ ¶ ¶ โยคาวจโร. มฺุจนสฺสาติ ปุน อนนุพนฺธนตฺถํ สุมุตฺตมฺุจนสฺส. อุปายสมฺปาทนตฺถนฺติ อนิจฺจาทิวเสน สุฏฺุ ปริคฺคณฺหนํ ปริมทฺทนา อุปาโย, ตสฺส สาธนตฺถํ.
มจฺฉคหณตฺถํ อุทเก ตตฺถ ตตฺถ ขิปนฺติ เอตนฺติ ขิปฺปํ, มจฺฉานํ คหณกูฏปํ. โอฑฺฑาเปสีติ โอสาเรสิ, ขิปีติ อตฺโถ. สปฺปนฺติ กณฺหสปฺปํ. คหเณติ ยถาคหิตํ สปฺปํ อฉฑฺเฑตฺวา คหเณ. หตฺถํ นิพฺเพเตฺวาติ สปฺเปน อตฺตโน โภเคน เวิตํ หตฺถปเทสํ นิพฺเพเตฺวา โมเจตฺวา. อาวิชฺฌิตฺวา อาเวิกปฺปหาปเนน ภเมตฺวา. นิสฺสชฺชิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา.
ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. ตตฺถ อาทิโตวาติ วิฺุตํ ปตฺตกาเล. ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวาติ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สมูหาทิฆนคฺคหณํ ภินฺทิตฺวา. สุมุตฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย. สงฺขารานํ นิจฺจาทิอากาเรน อุปฏฺาตุํ อสมตฺถตา อนิจฺจสฺาทิเภทาย วิปสฺสนาย สาติสยํ พลวภาวปฺปตฺติยา, สา จ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิอาการสฺส สุฏฺุตรํ สลฺลกฺขเณนาติ อาห ‘‘ติลกฺขณาโรปเนน…เป… ปาเปตฺวา’’ติ. ยถา หิ นิพฺพุทฺธกรเณ พลวตเรน ปฏิมลฺเลน ตตฺถ ตตฺถ มุฏฺิปฺปหาราทินา วิมถิโต อิตโร เตน ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถตํ ปาปิโต โหติ. น เกวลํ อสมตฺถตํ ปาปิโตว โหติ, อถ โข มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วา มรณํ วา ปาปุณาติ, เอวเมเตปิ สงฺขารา เอวํ ทุพฺพลภาวํ ปาปิตา อุปริาณานุภาเวน นิพฺพิเสวนตํ, สพฺพโส ภงฺคฺจ ปาปุณนฺตีติ.
๗๕๙. เอตฺตาวตาติ เอวํ ‘‘อนจฺจนฺติกโต’’ติอาทินา ปโรจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สงฺขารานํ อนิจฺจาทิภาวสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺเตน ปฏิสงฺขาเนน.
อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภยตุปฏฺานกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๕๐) วุตฺตนยเมว.
อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ปฏิสงฺขา’’ติ ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ปฏิสงฺขานุปฺปชฺชนกิริยานํ สมานขณตฺตา อสติปิ ปุพฺพาปรกาลตฺเต สทฺทโวหารมตฺเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาม’’นฺติอาทิมาห. เตน ‘‘กุสลํ ¶ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา ¶ (ปฏฺา. ๑.๑.๕๓), นิหนฺตฺวา ติมิรํ สพฺพํ, อุคฺคโตยํ ทิวากโร’’ติ จ เอวมาทีสุ วิย สมานกาลวเสนายํ สทฺทปโยโคติ. ตถา มนฺจ ธมฺเม จ ปมํ ปฏิจฺจ ปจฺฉา น มโนวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติ, เอวมิธาปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มนฺจ ปฏิจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอทิโส สทฺทปโยโค เยภุยฺเยน โลเก ปุพฺพกาลวเสเนว ทิสฺสตีติ ปุพฺพกาลวเสเนว อิธาปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกตฺตนเยน วา…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห. ตสฺสตฺโถ – อปราปรํ อุปฺปนฺเนสุ าเณสุ ปุริมสฺส วเสน ปฏิสงฺขานกิริยา, ตทฺสฺส วเสน อุปฺปชฺชนกิริยา จ โยเชตพฺพา, น จ ตานิ เภทโต อเปกฺขิตพฺพานิ เอกสนฺตานปติตตาย เอกตฺตนยวเสน คหิตตฺตาติ. อิตรสฺมึ ปททฺวเยติ ‘‘ปวตฺตํ ปฏิสงฺขา, นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ ปฏิสงฺขา’’ติ อิมสฺมึ ปททฺวเย.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นิฏฺิตํ.
สงฺขารุเปกฺขาาณกถาวณฺณนา
๗๖๐. สงฺขารานํ อนิจฺจทุกฺขาการาทิปริคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตมฺปิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ วิเสสโต อนตฺตาการปริคฺคณฺหนปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สฺุาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ. ตสฺมิฺหิ สติ สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อสติ. ตทภาวโต หิ อนิจฺจทุกฺขลกฺขณปฺาปกมฺปิ สรภงฺคสตฺถาราทีนํ สาสนํ อนิยฺยานิกเมว ชาตํ. อถ วา เตสํ นิจฺจสาราทีหิ ริตฺตกํ สนฺธาย ‘‘สพฺเพ สงฺขารา สฺุาติ ปริคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ยฺหิ ยโต ริตฺตกํ, ตํ เตน สฺุนฺติ. สงฺขารานํ อตฺตสฺุตาย ทุวิฺเยฺยภาวโต อเนกวารํ ปฏิวิทฺธายปิ สฺุตานุปสฺสนาย ทฬฺหีภาวาปาทนตฺถํ ‘‘ปุน สฺุมิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยทคฺเคน สงฺขารา อนตฺตตา, ตทคฺเคน อนตฺตนิยา. สติ หิ อตฺตนิ อตฺตนิเยน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ. ทฺวิโกฏิกนฺติ ทฺวิอํสิกํ, อตฺตานํ เนว ทิสฺวา าณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต, อนุมานโต จ ตสฺส อนุปลพฺภนียโตติ อธิปฺปาโย. ปรํ อฺํ สตฺตํ, สงฺขารํ วา ปริกฺขารภาเว อตฺตโน สุขทุกฺขสาธนภาเว ิตํ น ทิสฺวาติ โยชนา. ปุน ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สฺุตานุปสฺสนาธิกาเร.
กฺวจีติ ¶ ¶ กตฺถจิ าเน, กาเล, ธมฺเม วา. อถ วา กฺวจีติ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา วา. อตฺตโน อตฺตานนฺติ สกตฺตานํ. ‘‘อยํ โข ภวํ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา…เป… เสฏฺโ สชิตา วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. ๑.๔๒) ปเรหิ ปริกปฺปิตํ อตฺตานฺจ กสฺสจิ กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสจี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปรสฺสาติ ‘‘ปรชาติ, ปโร ปุริโส’’ติ จ เอวํ คหิตสฺส. น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺโท อฏฺาเน ปยุตฺโตติ อาห ‘‘มม-สทฺทํ ตาว เปตฺวา’’ติ. ปรสฺส จาติ อตฺตโต อฺสฺส. ‘‘ปโร ปุริโส’’ติ เอวํภูโต อตฺโถ มมตฺถาย ิโต, ตสฺส วเสน มยฺหํ สพฺพํ สิชฺฌตีติ เอวํ เอกจฺจทิฏฺิคติกปริกปฺปิตวเสน ปรํ อตฺตานํ ตฺจ อตฺตโน กิฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น จ กฺวจนี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ นาหํ กฺวจนีติ สกอตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ. น กสฺสจิ กิฺจนตสฺมินฺติ สกอตฺตโน เอว กสฺสจิ อนตฺตนิยตํ ปสฺสติ. น จ มมาติ เอตํ ทฺวยํ ยถาสงฺขฺยํ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อตฺถีติ ปจฺเจกํ. น จ กฺวจนิ ปรสฺส อตฺตา อตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ. ตสฺส ปรสฺส อตฺตโน มม กิฺจนตา น จตฺถีติ ปรสฺส อตฺตโน อนตฺตนิยตํ ปสฺสติ. เอวํ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา จ ขนฺธานํ อตฺตตฺตนิยสฺุตา สุทฺธสงฺขารปฺุชตา จตุโกฏิกสฺุตาปริคฺคณฺหเนน ทิฏฺา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวมย’’นฺติอาทิ.
๗๖๑. ‘‘ฉหากาเรหี’’ติอาทินา นิทฺเทสาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคเต ปกาเร สฺุตานุปสฺสนาย ปริพฺรูหนํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺถ ฉหากาเรหีติ ฉหิ คหณากาเรหิ, คเหตพฺพากาเรหิ วา. นิจฺเจนาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา อฺเน วา เกนจิ. นิจฺเจนาติ วา นิจฺจภาเวน. ธุวาทโย ‘‘นิจฺโจ’’ติ คหิตสฺเสว คเหตพฺพาการา. ตพฺพิภาเคน หิ อิมสฺส ฉกฺกตา. ตตฺถ นิจฺจตา นาม กูฏฏฺตา. ธุวภาโว ถิรตา. สทา ภาวิตา สสฺสตตา. นิพฺพิการตา อวิปริณามธมฺมตา. ยาว ชรามรณาติ เปยฺยาลํ อกตฺวา ปริโยสานปทเมว ทสฺเสติ.
๗๖๒. น สารนฺติ อสารํ, นตฺถิ เอตสฺส สารนฺติ นิสฺสารํ. สารโต อปคตํ, สารํ วา ตโต อปคตนฺติ สาราปคตํ. เกจิ ปเนตฺถ ¶ ‘‘นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา’’ติ ปาฬีติ อธิปฺปาเยน ‘‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’’นฺติ ปทตฺตยํ เอโก สฺุตาปริคฺคหากาโร, อฺถา สตฺเตว อาการา สิยุํ, น อฏฺาติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘สุภสารสาเรนาติปิ ¶ ปาฬิยํ อตฺถีติ ‘อสารํ นิสฺสารํ สาราปคต’นฺติ อิทํ ปทตฺตยํ ‘นิจฺจสารสาเรนา’ติอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. เสตวจฺโฉติ เสตวรุณโก. ‘‘มินรุกฺโข’’ติปิ วทนฺติ. ปาฬิภทฺทโกติ กึสุโก.
๗๖๓. นิจฺจสาราทีนํ อภาวโต ริตฺตโต ปสฺสติ. ปริตฺตโต, ลามกตฺตา วา ตุจฺฉโต. อตฺตสาราภาเวน สฺุโต. สยํ อนตฺตตาย อนตฺตโต. อิสฺสริยสฺส อภาวโต, เกนจิ อิสฺสริยํ กาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ อนิสฺสริยโต. เผณปิณฺเฑน ภาชนาทึ กาตุกามสฺส วิย รูปสฺส นิจฺจตาทึ กาตุกามสฺส ตํ น สิชฺฌติ, สกอิจฺฉาวเสน วา กาจิ กิริยา นตฺถีติ อกามการิยโต. ‘‘เอวํ รูปํ โหตุ, มา เอว’’นฺติ อลพฺภนียโต. สยํ อฺสฺส วเส น วตฺตติ, นาปิ อฺํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ อวสวตฺตกโต. ยสฺมึ สนฺตาเน สยํ ตสฺส ปโร วิย อวิเธยฺยตาย ปรโต. การกาทิ วิย การเณหิ, ผเลน จ วิวิตฺตโต. น หิ การเณน ผลํ, ผเลน วา การณํ สคพฺภํ ติฏฺติ. เอส นโย เวทนาทีสุปิ.
๗๖๔. รูปํ น สตฺโตติอาทีสุ โย โลกโวหาเรน สตฺโต, รูปํ โส น โหตีติ อยมตฺโถ อิธ นาธิปฺเปโต ตสฺสาวุตฺตสิทฺธตฺตา. น หิ โลโก รูปมตฺตํ ‘‘สตฺโต’’ติ โวหรติ, พาหิรกปริกปฺปิโต ปน อตฺตา ‘‘สตฺโต’’ติ อธิปฺเปโต. โส หิ เตหิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ปเรสํ สฺชาปนฏฺเน ‘‘สตฺโต’’ติ วุจฺจติ, รูปํ โส น โหตีติ อตฺโถ. สฺุตาปริคฺคณฺหนฺเหตนฺติ. เอส นโย น ชีโวติอาทีสุปิ. ตตฺถ ชีวนฏฺเน ชีโว. นรนฏฺเน เนตุภาเวน นโร. ‘‘อหมสฺมี’’ติ มานุปฺปตฺติฏฺานตาย มาโน เอตฺถ วาติ ปวตฺตตีติ มานโว. ถิยติ เอตฺถ คพฺโภติ อิตฺถี. ปธานภาเวน ปุริ เสตีติ ปุริโส ¶ . อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา. ปจฺจตฺตํ ตสฺส ตสฺส อหํการวตฺถุตาย ‘‘อห’’นฺติ จ ทิฏฺิคติเกหิ อตฺตา วุจฺจติ, รูปํ ปน ตาทิสํ น โหตีติ สฺุตาปริคฺคณฺหนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ น สตฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา อฏฺหิปิ ปเทหิ รูปสฺส อตฺตสฺุตาว ทสฺสิตา. อิตเรหิ จตูหิ ตสฺส กิฺจนตาภาโว. ตตฺถ น มมาติ มยฺหํ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, ตถา อฺสฺส อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ, กสฺสจิปิ อตฺตโน สนฺตกํ น โหติ อตฺตโนเยว อภาวโต. ‘‘น อตฺตนิย’’นฺติ ปเทน ปกาสิโต เอวตฺโถ ปริยายนฺตเรหิ ตีหิปิ ปเทหิ ปกาสิโต. เอส นโย เวทนาทีสุปิ.
๗๖๕. เหฏฺา ¶ กลาปสมฺมสนสฺส ทฬฺหภาวาย วุตฺตสมฺมสนนยาปิ สฺุตานุปสฺสนาย ทฬฺหภาวาย สํวตฺตนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีรณปริฺาวเสนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภยสฺส อหึสเนน อสรณโต. ‘‘สรณ’’นฺติ คเหตุํ อยุตฺตตาย อสรณีภูตโต. ‘‘อนสฺสาทโต’’ติ อิทํ ปาฬิยํ นตฺถิ. สติ จ เตจตฺตาลีส อาการา สิยุํ. รูปปฺปวตฺติยํ สพฺพาทีนวูปลทฺธิยา อาทีนวโต. ‘‘สมุทยโต อตฺถงฺคมโต’’ติ อิทํ ทฺวยํ ยถา อนิจฺจโต ทสฺสนํ ปนาฬิกาย, นิจฺจสารวิรหทีปเนน วา สฺุตาวิภาวนํ โหติ, เอวํ สฺุตาวิภาวนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา ‘‘ยํ โข รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโท’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๖) ทสฺสนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาวิภาวเนน สฺุตาวิภาวนํ. ‘‘ยํ รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโว’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๖) จ ทสฺสนํ นิจฺจตาทิสฺุตาภาวนโต. ตถา ‘‘โย รูเป ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ สมุทยาทิทสฺสนานํ, อิตเรสฺจ ยถารหํ สฺุตานุปสฺสนานุพฺรูหนตา ทฏฺพฺพา. ยํ ปน อาทีนวโต ทสฺสนํ, ปุพฺเพ วตฺวาปิ ปุน วจนํ อสฺสาทปฏิกฺเขปโต ทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. เวทนาทีสุปิ ทฺวาจตฺตาลีส อาการา เนตพฺพาติ อาห ‘‘เวทนํ…เป… วิฺาณํ อนิจฺจโต…เป… นิสฺสรณโต ปสฺสตี’’ติ.
วุตฺตมฺปิ จ นิทฺเทเส เอตํ สฺุตาปริคฺคณฺหนกถาสนฺทสฺสนํ ‘‘อสุกาย ปาฬิยา อยํ นิทฺเทโส’’ติ ทสฺสนตฺถํ, ตสฺส ผลสนฺทสฺสนตฺถฺจ.
๗๖๖. เอวํ ¶ ตีรณปริฺาวเสน ปจฺเจกํ ขนฺเธสุ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ สฺุตํ ปริคฺคเหตฺวาปิ ติวิธานุปสฺสนาวเสเนว ภาวนํ อนุยฺุชนฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณุปฺปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ สฺุโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺมสนฺโต. ภยฺจ นนฺทิฺจ วิปฺปหายาติ อชฺฌุเปกฺขกตาย สงฺขารานํ วิปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกภยฺเจว เตสํ สมฺปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกปีติฺจ ปชหิตฺวา. อถ วา ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปชฺชนกาณภยฺจ สมฺมสนวเสน อุปฺปชฺชนกปีติสงฺขาตํ นนฺทิฺจ ปหาย. น หิ สพฺพโส สฺุตาย ทิฏฺาย ภยนนฺทีนํ อวสโร อตฺถิ, อถ โข อุเปกฺขาว สณฺาติ. เตนาห ‘‘สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหตี’’ติ. ตตฺถ เยน มิจฺฉาคาเหน อนุทาสีนตา สิยา, ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อหนฺติ วา มมนฺติ วา น คณฺหาตี’’ติ อาห. อิทานิสฺส อุทาสีนตาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสฺสฏฺภริโย วิย ปุริโส’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ อนุทาสีนตาปุพฺพิกา อุทาสีนตา วุจฺจมานา อิธ โอปมฺมตฺถํ ผรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิฏฺา กนฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อติวิย นํ มมาเยยฺย อิตฺถีนํ สาเยฺยกูเฏยฺยวงฺเกยฺยาทีนํ อชานนโต. มฺุจิตุกาโม หุตฺวาติ มฺุจิตุกาโมว หุตฺวา, ตํ วิสฺสชฺเชยฺย นิรเปกฺขตาย วเสเนวาติ อธิปฺปาโย. อยํ โยคาวจโร. มฺุจิตุกามตาย อุทฺธํ ยาว สงฺขารุเปกฺขาาณํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา วิปสฺสนา ปฏิสงฺขานุปสฺสนา เอวาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต’’ติ.
ปติลียตีติ เอกปสฺเสน นิลียติ นิลีนํ วิย โหติ. ปติกุฏตีติ สงฺกุจติ. ปฏิวฏฺฏตีติ วิวฏฺฏติ. น สมฺปสาริยตีติ น วิสรติ, อภิรติวเสน น ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ.
อิจฺจสฺสาติ อิติ เอวํ อสฺส โยคิโน.
๗๖๗. ติกฺขวิสทสูรภาเวน สงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขเน สิชฺฌมาเน ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อเนกวารํ ปวตฺตมานํ ปริปากคมเนน อนุโลมาณสฺส ปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ นาม. ตถาภูตฺจ สพฺพํ สงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานเมว ปกฺขนฺทติ นาม. ตยิทํ อิธ าณํ อนุโลมโคตฺรภุาเณหิ สทฺธึ เอกตฺตํ เนตฺวา วุตฺตํ เอกตฺตนยวเสน ¶ . โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสตีติ ตาว สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส อปริปกฺกตเมวาห. สมุทฺทํ ตรนฺตีติ สามุทฺทิกา, สํยตฺติกา. ทิสาชานนโก กาโก ทิสากาโก, ลกฺขณมตฺตฺเจตํ โย โกจิ ตาทิโส สกุนฺโต เวทิตพฺโพ. วิเทสนฺติ อเทสํ สมุทฺเท อปริจิตฏฺานํ. อนุคนฺตฺวาติ อนุ อนุ คนฺตฺวา.
ตยิทํ วิปสฺสนาาณํ. ปิฏฺํ วฏฺฏยมานํ วิยาติ ถูลถูลโต วิเวจนวเสน นิปฺโผฏิยมานํ สณฺหํ สณฺหํ ปิฏฺจุณฺณํ วิย. นิพฺพฏฺฏิตกปฺปาสนฺติ นิพฺพฏฺฏิตพีชํ กปฺปาสํ. วิหนมานํ วิยาติ ธนุเกน วิหฺมานํ วิย. อุปมาทฺวเยนปิ ปุนปฺปุนํ สมฺมสเนน วิปสฺสนาาณสฺส สุขุมตรภาวาปตฺติมาห. ยถา ยถา หิ วิปสฺสนาภาวนาพเลน ติกฺขา, วิสทา, สูรา จ โหติ, ตถา ตถา สุขุมตราปิ โหตีติ. สงฺขารวิจินเนติ ปวิจยสฺส สิขาปฺปตฺตตาย สงฺขาเรสุ วิย เตสํ วิจินเนปิ อุทาสีนํ หุตฺวา ติวิธานุปสฺสนาวเสน ติฏฺติ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ¶ ‘‘สตฺตธา อฏฺารสธา’’ติอาทินา วิภตฺตาปิ หิ อนุปสฺสนาปการา อนิจฺจานุปสฺสนาทีสฺเวว ตีสุ อนฺโตคธาติ มตฺถกปฺปตฺตา วิปสฺสนา ตาสํ เอว วเสน ติฏฺติ.
๗๖๘. ตตฺราติ ตสฺมึ วิโมกฺขมุขภาวาปชฺชเน, อริยปุคฺคลวิภาคปจฺจยตฺเถ จ. อิทํ วิปสฺสนาาณํ. ติณฺณํ อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยปฺินฺทฺริยานํ. อาธิปเตยฺยวเสนาติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อธิปติภาววเสน. อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลสฺส หิ สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, ทุกฺขานุปสฺสนาพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ, อนตฺตานุปสฺสนาพหุลสฺส ปฺินฺทฺริยนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน พลวตรภาวํ ปตฺตานิ อิมานิ ตีณิ อินฺทฺริยานิ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปาเทนฺตีติ อาห ‘‘ติวิธานุปสฺสนา…เป… อาปชฺชติ นามา’’ติ. ติวิธวิโมกฺขมุขภาวนฺติ เอตฺถ เก ปน ตโย วิโมกฺขา, กานิ วา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ อนฺโตลีเน อนุโยเค วิโมกฺขมุขาธีนตฺตา วิโมกฺขาธิคมสฺส วิโมกฺขมุขานิ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ติสฺโส หิ…เป… วุจฺจนฺตี’’ติ วตฺวา อยฺจ อตฺโถ ปาฬิโต เอว วิฺายตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทิมาห.
โลกนิยฺยานายาติ ¶ โลกโต นิกฺขมนาย, สตฺตโลกสฺส วา วฏฺฏทุกฺขโต นิกฺขมนาย. ปริจฺเฉทปริวฏุมโตติ อุทยพฺพยวเสน ปริจฺเฉทโต เจว ปริวฏุมโต จ. สมนุปสฺสนตายาติ สมฺมเทว อนุ อนุ ปสฺสนาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนิจฺจานุปสฺสนา หิ สงฺขาเร อาทิโต อุทเยน, อนฺตโต วเยน ปริจฺฉินฺเน ปสฺสติ. อาทิอนฺตวนฺตตาย หิ เต อนิจฺจาติ. อนิมิตฺตาย จ ธาตุยาติ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตวิรหโต ‘‘อนิมิตฺตา’’ติ ลทฺธนามาย อสงฺขตาย ธาตุยา. จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตายาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมาณาทิภาเวน สมฺมเทว อธิจิตฺตสฺส อนุปวิสนตฺถาย. อปฺปณิหิตายาติ ราคปณิธิอาทีนํ อภาเวน ‘‘อปฺปณิหิตา’’ติ ลทฺธนามาย. สฺุตายาติ อตฺตสฺุตาย ‘‘สฺุตา’’ติ ลทฺธนามาย.
คตินฺติ นิพฺพตฺตึ. สงฺขารานํ สภาววิภาวเนน สํเวชิยมานํ จิตฺตํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘มโนสมุตฺเตชนตายาติ จิตฺตสํเวชนตายา’’ติ. มมํกาเรน อตฺตนิยสฺิตสฺส วตฺถุโน สามิภูโต อตฺตา ปมํ ปรามสียติ, ตโต อตฺตนิยนฺติ อาห ‘‘นาหํ, น มมาติ เอวํ อนตฺตโต สมนุปสฺสนตายา’’ติ. ตีณิ ปทานีติ ปริจฺเฉทปริวฏุม, มโนสมุตฺเตชน, สมนุปสฺสนปทานีติ วทนฺติ, ‘‘สพฺพสงฺขาเร’’ติอาทีนิ ปน ตีณิ วากฺยานิ ตีณิ ¶ ปทานีติ เวทิตพฺพานิ. เตเนวาติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ วเสน เตสํ ติณฺณํ ปทานํ วุตฺตตฺตา เอว. ปฺหวิสฺสชฺชเนติ ‘‘อนิจฺจโต มนสิ กโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺหนฺตี’’ติ ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน.
๗๖๙. เอวํ วิโมกฺขมุขานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิโมกฺเข ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนิจฺจโต มนสิ กโรนฺโตติ อนิจฺจานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต. อธิโมกฺขพหุโลติ สทฺธินฺทฺริยพหุโล. ยสฺส วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา ติกฺขา สูรา โหติ, ตสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ หิ อาทิโต สทฺธามตฺตเกน ปฏิปชฺชิตฺวา วิปสฺสนาย อุกฺกํสคตาย ตรุปลฺลวาทีสุ วิย มณิกนกาทีสุปิ เตสํ อนิจฺจตํ สาติสยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สตฺถริ สทฺธา พลวตี ปวตฺตตีติ โส อธิโมกฺขพหุโล, อธิมตฺตสทฺโธ จ โหติ. ตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนาพหุลตาย อนิจฺจาการโต ¶ วุฏฺานํ โหตีติ โส ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ วุตฺตํ. ปสฺสทฺธิพหุโลติ ทุกฺขานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, ตปฺปฏิปกฺขโต สุโข นิโรโธ’’ติ จ มนสิการวเสน นิพฺพานสฺส สนฺตปณีตสุขภาวํ อธิมุจฺจนฺโต อภิณฺหํ ปีติปาโมชฺชสมาโยคโต ปสฺสทฺธิพหุโล โหติ. ตโต จ อธิมตฺตสมาธินฺทฺริยปฏิลาเภน ราคปณิธิยา ทูรีภาวโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขโต…เป… ปฏิลภตี’’ติ. เวทพหุโลติ อนตฺตานุปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต อตฺตสฺุตาย นิปุณาณวิสยตฺตา าณพหุโล โหติ. ตโต จ อธิมตฺตปฺินฺทฺริยปฏิลาเภน โมหสฺส ทูรีภาวโต สฺุตวิโมกฺขสมธิคโม โหตีติ อาห ‘‘อนตฺตโต…เป… ปฏิลภตี’’ติ.
โย อนิจฺจานุปสฺสนาย นิมิตฺตวเสน สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ยตฺถ อิทํ สงฺขารนิมิตฺตํ สพฺพโส นตฺถิ, ตํ ‘‘อนิมิตฺตํ นิพฺพาน’’นฺติ อนิมิตฺตากาเรน อธิมุจฺจนฺโต วุฏฺานคามินิมคฺเคน ฆเฏติ. ตสฺส มคฺโค อนิมิตฺตโต นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค’’ติ. สฺวายํ นิพฺพานสฺส อนิมิตฺตากาโร เนว มคฺเคน กโต, น วิปสฺสนาย, อถ โข สภาวสิทฺโธ. ตทารมฺมณตาย จ มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต’’ติ. โย ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปณิธิยา ทูรีภาวกรเณน อปฺปณิหิตํ อธิมุจฺจนฺโต ¶ , โย อนตฺตานุปสฺสนาวเสน อตฺตูปลทฺธิยา ทูรีภาวกรเณน สฺุตํ อธิมุจฺจนฺโตติ จ อาทินา โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติอาทิ.
๗๗๐. ยทิ อริยมคฺโค ติวิธมฺปิ วิโมกฺขนามํ ลภติ, อถ กสฺมา อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยเมว อาคตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตนฺติ อภิธมฺเม วิโมกฺขทฺวยวจนํ. นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายาติ อุชุกเมว วิปสฺสนโต มคฺคสฺส นามาคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมา? อนิมิตฺตวิปสฺสนา อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. กามํ สุตฺเต ‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชหา’’ติ (สุ. นิ. ๓๔๔) อนิมิตฺตวิปสฺสนา กถิตา, สา ปน นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตอตฺตนิมิตฺตานิ ¶ อุคฺฆาเฏนฺตีปิ สยํ นิมิตฺตธมฺเมสุ เอว จรตีติ สนิมิตฺตาว โหตีติ. อปิจ อภิธมฺโม นาม ปรมตฺถเทสนา, อนิมิตฺตมคฺคสฺส จ ปรมตฺถโต เหตุเวกลฺลเมว. อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน หิ อนิมิตฺตวิโมกฺโข กถิโต. ตตฺถ จ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ตํ อริยมคฺเค เอกงฺคมฺปิ น โหติ, อมคฺคงฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ น สกฺโกติ. อิตเรสุ ทุกฺขานุปสฺสนาย วเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺโข, อนตฺตานุปสฺสนาย วเสน สฺุตวิโมกฺโข.
เตสุ อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน สมาธินฺทฺริยํ, สฺุตวิโมกฺเขน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ ตานิ อริยมคฺคสฺส องฺคตฺตา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ ทาตุํ สกฺโกนฺติ, น อนิมิตฺตมคฺโค ตทภาวโตติ เกจิ. เย ปน วทนฺติ ‘‘อนิมิตฺตมคฺโค อาคมนโต นามํ อลภนฺโตปิ สคุณโต จ อารมฺมณโต จ นามํ ลภตี’’ติ, เตสํ มเตน อปฺปณิหิตสฺุตมคฺคาปิ สคุณโต เอว, อารมฺมณโต เอว จ นามํ ลเภยฺยุนฺติ? ตํ อยุตฺตํ. กสฺมา? มคฺโค หิ ทฺวีหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรสโต จ ปจฺจนีกโต จาติ, สภาวโต จ ปฏิปกฺขโต จาติ อตฺโถ. อปฺปณิหิตมคฺโค หิ ราคปณิธิอาทีหิ วิมุตฺโต, สฺุตมคฺโค ราคาทีหิ สฺุโ เอวาติ เต สรสโต นามํ ลภนฺติ. ตถา อปฺปณิหิตมคฺโค ปณิธิสฺส ปฏิปกฺโข, สฺุตมคฺโค อตฺตาภินิเวสสฺส เอวาติ เต ปจฺจนีกโต นามํ ลภนฺติ, อนิมิตฺตมคฺโค ปน ราคาทินิมิตฺตานํ, นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ วา อภาเวน สรสโต เอว นามํ ลภติ, โน ปจฺจนีกโต. น หิ โส สงฺขารนิมิตฺตารมฺมณาย อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺโข, สา ¶ ปนสฺส อนุโลมภาเว ิตาติ สพฺพถาปิ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค น ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ นิปฺปริยายโต วิปสฺสนาคมนํ สนฺธายา’’ติ.
ยสฺมา สุตฺตนฺตปริยาเยน อนิมิตฺตมคฺโค ลพฺภติ. วุฏฺานคามินี หิ วิปสฺสนา ยํ ยํ สมฺมสนฺตี วุฏฺานํ คจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส วเสน อาคมนียฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน มคฺคสฺส นามํ เทติ, ตตฺถ อนิจฺจโต วุฏฺหนฺตสฺส มคฺโค อนิมิตฺโต โหติ, ทุกฺขโต วุฏฺหนฺตสฺส อปฺปณิหิโต, อนตฺตโต วุฏฺหนฺตสฺส สฺุโต, ตสฺมา สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เอสาติ กตฺวา อิธ ตโยปิ วิโมกฺขา อุทฺธฏา. ยํ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค อภินิเวสนิมิตฺตปณิธิมฺุจนํ อุปาทาย ติสฺสนฺนมฺปิ อนุปสฺสนานํ ตทาคมนวเสน ตทนฺวยสฺส มคฺคสฺส จ สฺุตวิโมกฺขาทิภาโว นิทฺทิฏฺโ, ตสฺส ปริยายภาเว ¶ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปสฺสนาาณํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปสฺสนาาณํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อปฺปณิหิโต, วิโมกฺโข’’ติ จ กิฺจาปิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อนิจฺจานุปสฺสนาาณนฺติ ‘‘อนิจฺจา สงฺขารา’’ติ อนุปสฺสนาวเสน ปวตฺตาณํ. นิจฺจโต อภินิเวสํ มฺุจตีติ ‘‘เต นิจฺจา’’ติ นิจฺจาการโต ปวตฺตมิจฺฉาภินิเวสวิทฺธํสนวเสน, ตทนฺวยํ ปน มคฺคาณํ สมุจฺเฉทวเสน มฺุจติ. อิตีติ ตสฺมา. อนิจฺจาภินิเวสโต ริตฺตตาย, วิมุตฺตตาย จ สฺุโต วิโมกฺโข. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
ตนฺติ ติวิธํ วิปสฺสนาาณํ. ตตฺถ ยสฺส ปริยายโต, ยสฺส จ นิปฺปริยายโต นามลาโภ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารนิมิตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น นิปฺปริยาเยน, อถ โข ปริยาเยนาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ นิปฺปริยายกถาภาวโต. วิโมกฺขทฺวยเมว วุตฺตํ อภิธมฺเมติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วิปสฺสนาธิกาเร. ‘‘ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา’’ติ เอตสฺมึ วา อุทฺเทสวจเน.
๗๗๑. เตสํ วิภาคายาติ เตสํ ยถาวุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สทฺธานุสาริอาทิภาเวน วิภตฺตสภาวตาย.
๗๗๒. สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภตีติ สทฺธานุสาริภาวิตาการณภูตํ อธิมตฺตํ สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ. อธิโมกฺขพหุลตาย, สทฺธินฺทฺริยาธิมตฺตตาย จ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อปิจ อยเมตฺถ ¶ สงฺเขปตฺโถ – อนิจฺจาการสลฺลกฺขณสฺส สทฺธาภิพุทฺธิยา อุปนิสฺสยภาวโต ตทนฺวเย มคฺเค สทฺธา ติกฺขตรา โหติ, เตน อฏฺมโก สทฺธานุสารี นาม โหติ. เสเสสุ สตฺตสุ าเนสูติ ปมผลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคผลา สตฺตสุ าเนสุ. ‘‘สตฺตสุ าเนสู’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เสเสสุ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อคฺคผเล ปน สจายํ อรูปชฺฌานลาภี, อุภโตภาควิมุตฺโต โหติ, โน เจ อรูปชฺฌานลาภี, ปฺาวิมุตฺโต, น สทฺธาวิมุตฺโต. อภิธมฺเม หิ –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปฺาย ทิฏฺา ¶ โหนฺติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺส. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) –
เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาโว วิฺายติ, น อเสกฺขภาโว. อฏฺกถายฺจ ‘‘ทฺเว ธุรานิ, ทฺเว อภินิเวสา, ทฺเว สีสานี’’ติ วจนโต นตฺถิ อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตาติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต. นิปฺปริยายกถา หิ อภิธมฺโม, อิธ ปน ปริยาเยน เอวํ วุตฺตํ. ยทิ ปริยายโต อรหโต สทฺธาวิมุตฺตตา, โก ปน โส ปริยาโย? สทฺธาวิมุตฺตนฺวยตา. โย หิ อคฺคมคฺคกฺขเณ สทฺธาวิมุตฺโต โหติ, โส อคฺคผลกฺขเณปิ ตทนฺวยตาย สทฺธาวิมุตฺโตติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปริยาเยน วุตฺโตติ อิธาปิ ตเถว วุตฺตํ. อถ วา สทฺธาวิมุตฺตสทิสตาย อรหา สทฺธาวิมุตฺโต. กา ปเนตฺถ สทิสตา? ยถา สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขสฺส กิเลสกฺขโย กุณฺเน อสินา กทลิจฺเฉทสทิโส ‘‘โน จ โข ยถาทิฏฺิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วจนโต, เอวํ ตทนฺวยสฺสาปิ อรหโตติ อยเมตฺถ สทิสตา. กึ ปน เนสํ กิเลสปหาเน นานตฺตํ อตฺถีติ? นตฺถิ. อถ กสฺมา สทฺธาวิมุตฺโต ทิฏฺิปฺปตฺตํ น ปาปุณาตีติ? อาคมนียนานตฺเตน. ทิฏฺิปฺปตฺโต หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, สทฺธาวิมุตฺโต กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. อปิจ ปฺายปิ เนสํ เวมตฺตตา. สา จ ยาวติกา ลพฺภเตวาติ วทนฺติ. เอวฺจ กตฺวา ปมมคฺคาทีสุ สติปิ อินฺทฺริยสมตฺเต สทฺธาทีนํ ติกฺขตาวจนมฺปิ สมตฺถิตํ โหติ.
๗๗๓. โสติ ¶ ทุกฺขโต วุฏฺิโต. สพฺพตฺถาติ อฏฺสุปิ าเนสุ. นนุ จ อฏฺกถายํ ‘‘ทฺเว ธุรานี’’ติ นิยมิตตฺตา ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา สิยา, ธมฺมานุสารี วา? อิธ น สทฺธานุสารี ยุตฺโต, กายสกฺขิตาปิ อรหโต นตฺถิ. อภิธมฺเม หิ –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล กายสกฺขี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. ๒๐๘) –
เอกจฺจาสวปริกฺขยวจนโต ¶ กายสกฺขิโน เสกฺขภาโวว วิฺายตีติ? สจฺจเมตํ นิปฺปริยายโต, อิธ ปน ปริยาเยน วุตฺตํ. โก ปน โส ปริยาโยติ? กายสกฺขิสทิสตา. อุปจารรูปชฺฌานสมาธิโต หิ สาติสยํ อรูปสมาธิสมฺผสฺสํ ลทฺธา นิพฺพตฺตีติ เอกจฺจาสวปริกฺขยํ อุปาทาย ‘‘กายสกฺขี’’ติ วตฺตพฺพปุคฺคเลน สาติสยสมาธิสมฺผสฺสตทธิฏฺานาสวปริกฺขยสามฺํ อเปกฺขิตฺวา กายสกฺขี วิย กายสกฺขีติ อรหา ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺโตติ อิธาปิ ตเมว นยํ คเหตฺวา อรหโตปิ กายสกฺขิตา วุตฺตา. สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติ. นิปฺปริยาเยน ปน ปมผลโต ปฏฺาย ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี นาม โหติ, โส จ โข อฏฺสมาปตฺติลาภี, น วิปสฺสนายานิโก สุกฺขวิปสฺสโก, อุปจารมตฺตลาภี, รูปชฺฌานมตฺตลาภี วา. ปสฺสทฺธิพหุโลติ จ ปสฺสทฺธิสีเสน สมาธิ วุตฺโตติ สาติสยสมาธิลาภี สมถยานิโกว อธิปฺเปโต, สมถยานิกสฺเสว จ กายสกฺขิภาโว เหฏฺา วุตฺโต. อรูปชฺฌานนฺติ จตุพฺพิธํ อรูปชฺฌานํ. ตตฺถ ปน เอกมฺปิ ลทฺธา อรหตฺตํ ปตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต เอว โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’มิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘จตฺตาริ อรูปชฺฌานานี’’ติ. เตนายํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ, นิโรธสมาปตฺติยา จ วเสน ปฺจวิโธ โหติ. เอส นโย กายสกฺขิมฺหิปิ. ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ อุภโตภาควิมุตฺโต.
๗๗๔. ปฺวโต นิปุณตรา, คมฺภีรา จ อตฺถา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ อนตฺตโต มนสิ กโรโต เวทพหุลตา, ปฺินฺทฺริยปฏิลาโภ จ วุตฺโต. ธมฺมานุสารี โหติ ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา. ปฺา หิ อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตา ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติอาทีสุ วิย (ชา. ๑.๑.๕๗).
๗๗๕. ยสฺสา ¶ ปาฬิยา วเสน อิธ อริยปุคฺคลสฺส สทฺธาวิมุตฺตาทิภาโว วุตฺโต, ตํ ปาฬึ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิ อารทฺธํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๗๗๖. ‘‘สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต’’ติ เอวมาทิอตฺถสฺส สาธกํ อปรมฺปิ วุตฺตํ. ‘‘สทฺทหนฺโต วิมุตฺโต’’ติ เอเตน สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส ¶ สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาวทสฺสเนน สทฺธาวิมุตฺตสฺส เสกฺขภาวเมว วิภาเวติ. สทฺธาวิมุตฺโตติ วา สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อตฺโถ.
ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโตติ ผุฏฺานํ อนนฺตรํ ผุฏฺนฺโต, ผุฏฺานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกรณูปาเยน สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉากาสีติ วุตฺตํ โหติ. ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ยถา ‘‘เอกมนฺต’’นฺติ (ปารา. ๒). โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น ปน กาเยน สจฺฉิกโต, นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโตว โหติ. ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉากาสีติ กายสกฺขีติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา. ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรํ ปตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ปมผลโต ปฏฺาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺิปฺปตฺโตติ. ‘‘ทิฏฺิยา ปตฺโต’’ติ วา ปาโ, จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิโรธํ ปตฺโตติ อตฺโถ. อิเม จ สทฺธาวิมุตฺตาทโย ตโย ปรมตฺถโต อปริโยสิตาณกิจฺจาติ ตํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ฌานผสฺสนฺติ สาติสยํ ฌานผสฺสํ. เตน อรูปชฺฌานผสฺโส สงฺคหิโต โหติ.
‘‘ทุกฺขา สงฺขาราติ าตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุกฺขสจฺจปฏิเวธมาห, ‘‘สุโข นิโรโธติ าตํ โหตี’’ติ อิมินา นิโรธสจฺจปฏิเวธํ. ตทุภเยน จ สมุทยมคฺคสจฺจปฏิเวธํ นานนฺตริยกภาวโต. ‘‘าตํ โหตี’’ติ อิมินา ทุติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘ทิฏฺํ โหตี’’ติ อิมินา ตติยมคฺคกิจฺจํ, ‘‘วิทิตํ โหตี’’ติ อิมินา จตุตฺถมคฺคกิจฺจํ, ‘‘สจฺฉิกต’’นฺติ อิมินา ปมผลกิจฺจํ, ‘‘ผุสิต’’นฺติ อิมินา เสสผลทฺวยกิจฺจํ. อิติ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส มคฺคผลาณพฺยาปารทสฺสนานิ อิมานิ ปทานีติ วทนฺติ.
๗๗๗. อิตเรสูติ ¶ สทฺธานุสาริอาทิปเทสุ. สทฺธํ อนุสรตีติ อาคมนียฏฺาเน ิตํ สทฺธํ อนุคจฺฉติ. ยถา สา ติกฺขา สูรา อโหสิ ¶ , มคฺคกฺขเณปิ ตทนุรูปเมว ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. สทฺธาย วา อนุสรตีติ สทฺธาย การณภูตาย สจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูปํ สรติ คจฺฉติ, ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ. ทฺวีหิปิ อตฺถวิกปฺเปหิ สทฺธาย อธิมตฺตตํเยว วิภาเวติ. ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโต, รูปกายโต จ นามกายโต จ วิกฺขมฺภนวเสน, สมุจฺเฉทวเสน จ วิมุตฺโตติ อตฺโถ. อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต จ นามกาเยกเทสโต จ วิมุตฺโต, อริยมคฺเคน นามกายโต วิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺโต. ปชานนฺโต วิมุตฺโตติ ปมชฺฌานผสฺเสน วินา ปริชานนาทิปฺปกาเรหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต เตสํ กิจฺจานํ มตฺถกปฺปตฺติยา นิฏฺิตกิจฺจตาย วิเสเสน มุตฺโตติ วิมุตฺโต.
อยํ ปเนตฺถ นิปฺปริยายโต สงฺเขปกถา – ยสฺส อนิจฺจาการโต วุฏฺานํ โหติ, โส อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี นาม โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต. อคฺคผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโต นาม โหติ. ตถา ยสฺส ทุกฺขาการโต วุฏฺานํ โหติ, ตสฺส ปสฺสทฺธิพหุลตาย สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ ทุกฺขุปนิสาย สทฺธายปิ ติพฺพตรตฺตา, ธุรนิยมโต จ. โสปิ ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโต, อนฺเต ปฺาวิมุตฺโต จ โหติ. ยสฺส ปน อนตฺตาการโต วุฏฺานํ โหติ, โส เวทพหุโล ปฺินฺทฺริยสฺส ติกฺขภาเวน ปมมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารี เอว โหติ, มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต, อนฺเต ปฺาวิมุตฺโต เอว โหติ. อิเม ปน น อฏฺวิโมกฺขลาภิโน, อฏฺวิโมกฺขลาภี ปน ปมมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารี วา ธมฺมานุสารี วา สิยา. มชฺเฌ ฉสุ าเนสุ กายสกฺขี, ปริโยสาเน อุภโตภาควิมุตฺโตติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ.
๗๗๘. ยํ ตํ วิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคาย จ ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ, ตํ ปเนตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ. ปุริเมน าณทฺวเยนาติ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณทฺวเยน อตฺถโต ¶ เอกํ, ปวตฺติอาการเภทโต นานนฺติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺตมตฺถํ อฏฺกถาย, ปาฬิยา จ สาเธตุํ ‘‘เตนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํ. มฺุจิตุกมฺยตามฺุจนุปายกรณาณานิปิ สงฺขาเรสุ อุทาสีนภาเวเนว ปวตฺตนโต สงฺขารุเปกฺขาสมฺาเนว โหนฺตีติ ¶ วุตฺตํ ‘‘อิทํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ เอกเมว ตีณิ นามานิ ลภตี’’ติ. เตน สงฺขารุเปกฺขาโวหาโร มฺุจิตุกมฺยตาทิาณสมุทายวิสโยติ ทสฺเสติ.
๗๘๐. อุปฺปาทาทีนีติ อุปฺปาทปวตฺตาทิอปเทเสน วุตฺเต สงฺขาเร. ปริจฺจชิตุกามตาติ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน วิสฺสชฺชิตุกามตา. ปฏิสงฺขานนฺติ ปุนปฺปุนํ ตีรณํ. มฺุจิตฺวาติ นิราลยภาวาปตฺติยา อเปกฺขาวิสฺสชฺชนวเสน วิสฺสชฺชิตฺวา. อวสาเนติ ตถากรณสฺส อุตฺตรกาลํ. ยาว นิพฺพานสมฺปกฺขนฺทนา น อิชฺฌติ, ตาว วิจินเนปิ อุทาสีนตาย าณสฺส สนฺตานวเสน ปวตฺตึ สนฺธายาห ‘‘อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺนา’’ติ. เอวนฺติ อชฺฌุเปกฺขนาการสามฺโต ‘‘มฺุจิตุกมฺยตา จ สา สนฺติฏฺนา จา’’ติ วุตฺตากาเรน.
๗๘๑. อิเม ธมฺมาติ อิเม าณสงฺขาตา ธมฺมา, าณปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโท, ตสฺมา อิมานิ าณานีติ อตฺโถ. เอกตฺตาติ เอกสภาวา.
๗๘๒. วุฏฺานคามินี โหติ วุฏฺานคมนโต. สงฺขารุเปกฺขาทิาณตฺตยสฺสาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุสฺิตสฺส าณตฺตยสฺส. กิจฺจวเสน ปวตฺติฏฺานวเสนปิ โลกิยาณานํ อุปริ ิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมภาวํ ปตฺตตฺตา’’ติ. นิมิตฺตภูตโตติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตโต ขนฺธปฺจกโต. เตนาห ‘‘อภินิวิฏฺวตฺถุโต’’ติ. ตฺหิ วิปสฺสนาย โคจรกรณสงฺขาเตน อภินิเวเสน อภินิวิฏฺวตฺถุนฺติ ปวุจฺจติ. ตํ ปเนตํ สสนฺตติปริยาปนฺนมฺปิ ปรโต ทิฏฺิตาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํ. ตเทว หิ ‘‘พหิทฺธา สพฺพนิมิตฺตานี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติ. อชฺฌตฺตปวตฺตโตติ สสนฺตาเน มิจฺฉาทิฏฺิปวตฺตนอาทิโต, ตทนุวตฺตกกิเลสกฺขนฺเธหิ จ. ตฺหิ สสนฺตติยํ กิเลสปฺปวตฺตภาวโต, ตนฺนิมิตฺตํ อสติ มคฺคภาวนาย อุปฺปชฺชนกอุปาทินฺนกฺขนฺธปวตฺตภาวโต จ ตถา วุตฺตํ. วุฏฺหนฺจ เนสํ อารมฺมณากรณํ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนฺจ. ฆฏิยติ อตฺตโน อนนฺตรเมว มคฺคสมุปฺปตฺติโต.
๗๘๓. ตตฺราติ ¶ ตสฺมึ ‘‘อภินิวิฏฺวตฺถุโต วุฏฺหนโต’’ติ สงฺเขปวจเน. อชฺฌตฺตพหิทฺธา รูปารูปปปฺจกฺขนฺธลกฺขณตฺตยวเสน อยํ มาติกา อุทฺเทโส. อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวาติ สสนฺตติปริยาปนฺเนสุ ขนฺเธสุ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา. ‘‘อชฺฌตฺตา วุฏฺาตี’’ติ อิทํ ¶ วุฏฺานคามินิยา อชฺฌตฺตธมฺมารมฺมณตฺตา ปริยายโต วุตฺตํ, นิปฺปริยายโต ปน มคฺโค สพฺพโตปิ วุฏฺาติ. พหิทฺธา วุฏฺาตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกปฺปหาเรนาติ เอกชฺฌํ, ตํ ปน อชฺฌตฺตาทิวิภาคํ อกตฺวา ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๙๘; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๖; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) อวิภาเคน วุฏฺานคามินิยา ปวตฺติวเสน เวทิตพฺพํ, ตยิทํ สตฺถุ สมฺมุขา เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺตสฺส าณุตฺตรสฺส สมฺภวตีติ วทนฺติ.
๗๘๔. สุทฺธอชฺฌตฺตทสฺสนมตฺเตเนว มคฺควุฏฺานํ น โหติ มมํการวตฺถุโนปิ ปริฺเยฺยตฺตา มคฺคสงฺขาตํ วุฏฺานํ, มคฺเคน วา วุฏฺานํ มคฺควุฏฺานํ.
๗๘๕. ราสึ กตฺวาติ ภูตุปาทายวเสน ทุวิธํ อนฺตรเภทวเสน อเนกเภทมฺปิ ‘‘รุปฺปนฏฺเน รูป’’นฺติ ปิณฺฑโต คเหตฺวา. ยถา รูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน วิปสฺสนายานิกสฺส, เอวํ อรูเป วิปสฺสนาภินิเวโส เยภุยฺเยน สมถยานิกสฺส โหติ. อภินิเวโสติ จ วิปสฺสนาย ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพนามรูปปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตสฺมา ปมํ รูปปริคฺคณฺหนํ รูเป อภินิเวโส. เอส นโย เสเสสุปิ.
๗๘๖. ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ กามํ อุทยพฺพยปริคฺคณฺหนํ อภินิเวโสติ ทสฺสิตํ, ยถาอุปฏฺิเต ปน รูปารูปธมฺเม, เตสฺจ ปจฺจเย ปริคฺคเหตฺวา สงฺเขเปเนว วิปสฺสนาาณํ จาเรนฺโต าณุตฺตโร ยถานิสินฺโนว าณปฏิปาฏิยา ขิปฺปเมว สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต เอกปฺปหาเรน ปฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺาติ นาม. อฺถา เอเกเนว โลกิยจิตฺเตน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริคฺคหปริชานนาทีนํ อสมฺภวโต. น หิ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆาทึ เอกชฺฌํ อารมฺมณํ กาตุํ สกฺกา. ยสฺส ปน เอกวารํ าเณน ผสฺสิตํ, ปุน ตํ ผสฺสิตพฺพเมว, ตาทิสสฺส วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
๗๘๘. เอตฺถ ¶ จ อภินิเวโส อการณํ วุฏฺานเมว ปมาณํ, ตสฺมา เหฏฺา วุตฺตวิโมกฺขอริยปุคฺคลวิภาคาปิ วุฏฺานวเสน สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จ โยปี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตโยปิ ชนาติ วุฏฺานวเสน เภเท อสติปิ อภินิเวสวเสเนว ลทฺธํ เภทํ คเหตฺวา วุตฺตํ.
๗๘๙. สทฺธึ ¶ ปุริมปจฺฉิมาเณหีติ ภยตุปฏฺานาทิปุริมาเณหิ เจว โคตฺรภุอาทิปจฺฉิมาเณหิ จ สห. อุทฺทานนฺติ อุทฺเทโส.
ยตฺถ กตฺถจิ…เป… วฏฺเฏยฺยุํ ตํตําณฏฺานิยสฺส อุปมาวตฺถุโน ลพฺภนโต. อิมสฺมึ ปน าเนติ อิมสฺมึ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาปเทเส. สพฺพนฺติ สพฺพํ าณํ, สพฺพํ วา าณกิจฺจํ ปากฏํ โหติ เวมชฺเฌ ตฺวา วิภาวิยมานตฺตา. วุตฺตา วิสุทฺธิกถายํ.
๗๙๐. นิลียิตฺวาติ อุปวิสิตฺวา. ปรามสิตฺวาติ วีมํสิตฺวา.
คยฺหุปคํ อทิสฺวาติ คหณโยคฺคํ นิจฺจสาราทึ อทิสฺวา. จิตฺตสฺส วงฺกภาวกรานํ มายาทีนํ สุฏฺุ วิกฺขมฺภเนน อนุโลมสฺส อุชุกสาขาสทิสตา. นิพฺพานาโลจนโต โคตฺรภุาณสฺส อุทฺธํ อุลฺโลกนสทิสตา. อปฺปติฏฺเ นิพฺพาเน ปติฏฺิตตฺตา มคฺคาณสฺส อากาเส อุปฺปตนสทิสตา.
๗๙๑. สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุาณํ สพฺพสงฺขารคตํ วิสฺสชฺชิตฺวา นิพฺพานสฺส อาลมฺพนโต. อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺตสฺส านํ วิย มคฺคาณํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน อตฺตโนปิ ทสฺสนโต. อภยฏฺาเน านนฺติ อภยฏฺานํ สมฺปตฺตมาห, น ตสฺส ปาปุณปฏิปตฺตึ.
๗๙๒. อตฺตตฺถาทีนํ อนวพุชฺฌนโต ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส นิทฺโทกฺกมนสทิสตา. มฺุจิตุกมฺยตาคฺคหเณเนว ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนาปิ คหิตา. ติสฺสนฺนมฺปิ ตาสํ สํสารโต นิกฺขมนาธิมุตฺตตาย นิกฺขมนมคฺโคโลกนสทิสตา. มคฺเค ทิฏฺเ มคฺคปฏิปตฺติ วิย อนุโลเม สิทฺเธ มคฺโค สิทฺโธ เอวาติ อนุโลมสฺส มคฺคทสฺสนสทิสตา. สงฺขารนิมิตฺตโต นิกฺขนฺตตฺตา อาทิตฺตฆรโต นิกฺขมนํ วิย โคตฺรภุาณํ. เวเคนคมนํ ¶ วิย มคฺคาณํ วิสฺสชฺเชตพฺพคเหตพฺพปเทเสสุ สาธนกิจฺจวิเสสโยคโต.
๗๙๓. ปรโต น มมายิตพฺพโต จ ปสฺสิตพฺพานํ ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ราชโคณานํ สกคหณสทิสตา วุตฺตา.
๗๙๔. สภเย ¶ อภยทสฺสนเหตุตาย ขนฺธานํ ‘‘อหํ, มมา’’ติ คหณสฺส ยกฺขินิยา สํวาสสทิสตา. สุสานวิชหนํ วิย สงฺขารสุสานํ วิชหิตฺวา นิพฺพานารมฺมณวเสน ปวตฺตํ โคตฺรภุ.
๗๙๕. ปุตฺตคิทฺธินีติ ปุตฺตวจฺฉลา. โอตฺตปฺปมานาติ สารชฺชยมานา. โอฬาริกโอฬาริกโลภกฺขนฺธาทิวิกฺขมฺภเนน สงฺขารปริจฺจชนโต อนุโลมสฺส ตตฺเถว ทารโกโรปนสทิสตา.
๗๙๖. วุฏฺานคามินิยา…เป… ทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, น ปุริมาสุ วิย ภยตุปฏฺานาทีสุ ิตสฺส ภายนาทิอาการทสฺสนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. อปราปรุปฺปตฺติโต, จิรานุพนฺธโต, ทุสฺสหโต จ วฏฺฏทุกฺขสทิสํ ชิฆจฺฉาทุกฺขนฺติ อาห ‘‘สํสารวฏฺฏชิฆจฺฉายา’’ติ. กายคตาสติ เอว โภชนํ กายคตาสติโภชนํ. สา ปเนตฺถ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาสติ กายานุปสฺสนาทิกิจฺจสาธนวเสน อมตรสปริโภคตาย จ ‘‘อมตรสํ กายคตาสติโภชน’’นฺติ วุตฺตา. เตนาห ภควา ‘‘อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภฺุชนฺติ, เย กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๖๐๐).
ผลรสามลกสิงฺคีเวรมุคฺคมาสาทิ อเนกงฺคสมฺภารํ.
กปณาเสริภาวาทิกรเณน ตณฺหาสิเนหสฺส สีตสทิสตา. มคฺคเตชนฺติ อริยมคฺคสงฺขาตํ อินฺทคฺคึ.
ราคคฺคิอาทโย เอกาทสคฺคี วูปสมนฺติ เอตฺถาติ เอกาทสคฺคิวูปสมํ, นิพฺพานํ.
อนฺธการปเรโตติ จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน กิฺจิ อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ วา กาตุํ อสกฺกุเณยฺยภาเวน อภิภูโต. าณมโย อาโลโก เอติสฺสาติ าณาโลกา, มคฺคภาวนา.
อมตภูตํ ¶ , อมตภาวสาธกํ วา โอสธํ อมโตสธํ, นิพฺพานํ. เหฏฺา อตฺตนา วุตฺตเมว สงฺขารุเปกฺขาพฺยาปารํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิมาห.
๗๙๗. นิราลยตาย ¶ ตณฺหาวเสน ภวาทีสุ อวิสฏชฺฌาสโย หุตฺวา ตโต สงฺกุจิตจิตฺโต ปติลีนภาเวน จรติ ปวตฺตตีติ ปติลีนจโร, ตสฺส ปติลีนจรสฺส. สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนตาย ภิกฺขุโน กายจิตฺตวิเวกสิทฺธิยา วิวิตฺตมาสนํ ภชมานสฺส. สามคฺคิยนฺติ ยุตฺตํ, ปติรูปนฺติ อตฺโถ. ภวเนติ กามภวาทิเก ติวิเธปิ ภเว. โส หิ อิธ ภวนฏฺเน ภวนฺติ วุตฺโต. น ทสฺสเยติ อนุปฺปชฺชนวเสน น ทสฺเสยฺย. ตสฺส ตํ อทสฺสนํ สามคฺคิยนฺติ พุทฺธาทโย อริยา อาหูติ โยชนา.
นิยเมตฺวาติ นิยตํ เอกํสิกํ กตฺวา. โพชฺฌงฺควิเสสํ, มคฺคงฺควิเสสํ, ฌานงฺควิเสสํ, ปฏิปทาวิเสสํ, วิโมกฺขวิเสสนฺติ วิเสสสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. วิเสสนฺติ ฉสตฺตภาโว สตฺตฏฺภาโว ปฺจาทิภาโวติ อิมํ ยถากฺกมํ โพชฺฌงฺคาทีนํ อริยมคฺเค ลพฺภมานเภทํ. ปาทกชฺฌานนฺติ มคฺคสฺส อาสนฺนวุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ปทฏฺานภูตํ ฌานํ. วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตาติ มคฺคาสนฺนาย เอว วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย โคจรภูตา วิปสฺสิตา. ปุคฺคลชฺฌาสโยติ อุภินฺนํ เภเท สติ วิปสฺสกสฺส อชฺฌาสโย. เอตฺถ จ ปมํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร. ทุติยํ เกจีติ วุตฺโต โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถโร. ตติยํ เกจีติ วุตฺโต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร.
เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ ปุพฺพภาควุฏฺานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวาติ เวทิตพฺพา. กสฺมา? วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปมตฺเถรวาเทปิ อปาทกปมชฺฌานปาทกมคฺคา ปมชฺฌานิกาว โหนฺติ, อิตเร จ ทุติยชฺฌานิกาทิมคฺคา ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาว ตโต ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภาวโต, อิตรสฺส จ อตพฺภาวโต. ยถา หิ มคฺคาสนฺนาย วิปสฺสนาย โสมนสฺสสหคตตฺเต มคฺคสฺส ปมาทิฌานิกตา จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต ปฺจมชฺฌานิกตา เอว จ โหติ, ตโต จ โพชฺฌงฺคาทีนํ ¶ วิเสโสติ เตสํ นิยมเน อาสนฺนการณํ, ปธานการณฺจ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา, น เอวํ ปาทกชฺฌานาทโย. ยสฺมา ปน ปาทกชฺฌาเนน วินา วิปสฺสนาว อิมํ ยถาวุตฺตวิเสสํ นิยเมตุํ น สกฺโกติ, วุตฺตนเยน ปน ปธานการณํ โหติเยว, ตสฺมา ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาว นิยเมตี’’ติ อวตฺวา ‘‘วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา นิยเมติเยวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ เสสวาเทสุปิ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ยถา หิ ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภูตา ¶ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อธิฏฺานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยามิกา โหติ, เอวํ อารมฺมณภูตสมฺมสิตชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ ชิคุจฺฉนาการวิราคภาวนาภูตา สมฺมสิตชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา, อุภยสพฺภาเว อชฺฌาสยวเสน ตโต อฺตเรน อาหิตวิเสสา จ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา มคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมตีติ.
๗๙๘. ตตฺร ตสฺมึ โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเน. อฌานลาภี สุทฺธวิปสฺสนายานิโกว สุกฺขวิปสฺสโก. โส หิ ฌานสิเนเหน วิปสฺสนาย อสินิทฺธภาวโต สุกฺขา ลูขา วิปสฺสนา เอตสฺสาติ สุกฺขวิปสฺสโกติ วุจฺจติ. ปกิณฺณกสงฺขาเรติ ปาทกชฺฌานโต อฺเ สงฺขาเร. เตน ปาทกชฺฌานสงฺขาเรสุ สมฺมสิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปมํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ สุกฺขวิปสฺสกาทิคฺคหณํ วิปสฺสนานิยมสฺส เอกนฺติกภาวทสฺสนตฺถํ. น หิ วุฏฺานคามินึ วินา เกวลํ ปาทกชฺฌานาทโย นิยมเหตู ทิฏฺา, วุฏฺานคามินี ปน ปาทกชฺฌานาทีนํ อภาเวปิ สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคสฺส ปมชฺฌานิกภาวเหตุ, ตสฺมา สา โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนิยมเน เอกนฺติกเหตูติ. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เตสํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วิเสโสติ อยํ ฌานาทีนํ จตุรงฺคิกาทิวิเสโส, น ปุพฺเพ วิย วิปสฺสนานิยเมเนว, อถ โข ปาทกชฺฌานนิยเมน เจว วิปสฺสนานิยเมน จ. เตสมฺปีติ ปฺจกนเย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา อุปฺปาทิตมคฺคานมฺปิ. ‘‘อาสนฺนปเทเส’’ติ อิมินา วิปสฺสเกน อนฺตรนฺตรา ปวิฏฺสมาปตฺติยา วเสน อยํ วิเสโส นตฺถีติ ทสฺเสติ.
๗๙๙. ตตฺราปิ ¶ จาติ ทุติยตฺเถรวาเทปิ. ตํตํสมาปตฺติสทิสตา ตํตํสมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติ. ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวน โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตา จ หุตฺวา ฌานงฺคาทินิยมํ มคฺคสฺส กโรตีติ เอวํ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๘๐๐. ตนฺติ ตํตํฌานสทิสภวํ. สฺวายมตฺโถ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสเยหิ วินา อชฺฌาสยมตฺเตน อสิชฺฌนํ อุปนิสฺสเยน วินา สงฺกปฺปมตฺเตน สกทาคามิผลาทีนํ อสิชฺฌนทีปเกน นนฺทโกวาเทน ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ยถา โสตาปนฺนายปิ ปริปุณฺณสงฺกปฺปตํ วทนฺเตน ¶ ภควตา ‘‘ยสฺส ยสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาฺสฺสา’’ติ เตน เตน ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา โหติ, น ตโต ปรํ, สงฺกปฺปสพฺภาเว สติปิ อสิชฺฌนโตติ อยมตฺโถ ทีปิโต, เอวมิธาปิ ยสฺส ยสฺส ทุติยาทิฌานิกสฺส มคฺคสฺส ยถาวุตฺโต อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาฺสฺส สติปิ ตสฺมึ อสิชฺฌนโต. อิมสฺมึ ปน วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหติ ตํตํผลูปนิสฺสยสพฺภาเว ตํตํสงฺกปฺโป วิยาติ ตทภาวาภาวโต ‘‘อชฺฌาสโย นิยเมตี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปีติ ตติยตฺเถรวาเทปิ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ตสฺมา ‘‘ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๐๑. เอวํ วิปสฺสนาย โพชฺฌงฺคาทินิยามิกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิปทาทินิยามิกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปนาย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อยนฺติ สงฺขารุเปกฺขา วุตฺตา. สาปิ หิ กามํ ‘‘อิมํ วารํ โรเจสุ’’นฺติ เอตฺถ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปวตฺตมานาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวารํ ทุกฺขาปฏิปทาติ โรเจสุนฺติ วทนฺติ, อฏฺกถายํ ปน ‘‘วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร ปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺตึ ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพภาเค มฺุจิตุกมฺยตาทิภาเวน ปวตฺตมานา ¶ สงฺขารุเปกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺเข กิจฺเฉน กสิเรน วิกฺขมฺเภนฺตี ทุกฺขาปฏิปทาปกฺเขเยว ติฏฺตีติ. เตนาห ‘‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’’ติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘เยน าเณน วิปสฺสนุปกฺกิเลสา วิกฺขมฺภิตา, เตน สทฺธึ อิทํ าณํ เอกตฺตนยวเสน เอกํ กตฺวา ‘อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺภยมานา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. สปฺปโยเคนาติ จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเตน สอุสฺสาหเนน. สสงฺขาเรนาติ ตสฺเสว เววจนํ. อุภเยนาปิ วิกฺขมฺภนสฺส กิจฺฉสิทฺธิเมว วทติ. วิปริยาเยนาติ อทุกฺเขน อปฺปโยเคน อสงฺขาเรน. มคฺคสฺิตํ อิจฺฉิตฏฺานํ อนุคนฺตฺวา ปริวสติ วิปฺปวสติ เอตฺถาติ ปริวาโส, วิปสฺสนา ปริวาโส เอตสฺส อตฺถีติ วิปสฺสนาปริวาโส, มคฺคปาตุภาโว, ตํ ปน สีฆํ กุรุมานา ขิปฺปาภิฺา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สณิก’’นฺติ. กุรุมานา อยํ สงฺขารุเปกฺขาติ โยชนา. ยโต มคฺโค อาคจฺฉติ, ตํ อาคมนียฏฺานํ, ตสฺมึ อาคมนียฏฺาเน. มคฺคสฺส ปภวฏฺาเน ตฺวา นามํ เทตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิวิปสฺสนานโย อฺโ, อฺโ เอว มคฺโคติ อาห ‘‘อตฺตโน อตฺตโน มคฺคสฺสา’’ติ. เตน อาคมนโต ลทฺธนาเมน ‘‘ทุกฺขาปฏิปทา ¶ ทนฺธาภิฺา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. น หิ มคฺคสฺส สรสโต เอทิสํ นามํ อตฺถิ.
สา ปนายํ วุตฺตปฺปเภทา ปฏิปทา. นานา โหตีติ วิสุํ วิสุํ โหติ. เอกสฺส ภิกฺขุโน จตูสุปิ มคฺเคสุ เอกาว โหตีติ นิยโม นตฺถิ จลนโต. อเหสุนฺติ วุตฺตํ, อมฺหากํ ภควนฺตํ สนฺธาย โหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํ. สพฺเพสมฺปิ หิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺาว โหนฺตีติ. ปฏิปทาปสงฺเคน อธิปติมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิปตโยติ ฉนฺทาทิอธิปตโย. ปุพฺพาภิสงฺขารานุรูปฺหิ มคฺโค ปจฺเจกํ ฉนฺทาธิปเตยฺโย วา โหติ วีริยาทีสุ อฺตราธิปเตยฺโย วา, น กสฺสจิ นิยโม อตฺถิ. เตนาห ‘‘กสฺสจิ ภิกฺขุโน’’ติอาทิ.
๘๐๒. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการโต สาติสยํ กตฺวา อนวเสสโต มคฺคสฺส นามลาเภ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สรเสนาติ สภาเวน อตฺตโน ปวตฺติวิเสเสน. ปจฺจนีเกนาติ ปฏิปกฺขวเสน. สคุเณนาติ อตฺตโน คุณวเสน.
กามฺเจตฺถ ¶ ยถา อาคมเนน วินา สคุเณน, อารมฺมเณน จ มคฺคสฺส นามลาโภ อววตฺถิโต, เอวํ ปจฺจนีเกน วินา สรเสเนว นามลาโภ, ตถาปิ สรสาทโย ปจฺเจกํ นามลาภสฺส การณเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สรเสน วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท วุตฺโต. เต จ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมฺมสิตฺวาติ สมฺมสนเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ วิย, มคฺคกตฺตุกาย วุฏฺานกิริยาย เอกนฺติกเหตุภูตา สงฺขารุเปกฺขา ผลูปจาเรน ‘‘วุฏฺาตี’’ติ วุตฺตา. ยสฺมา วา สงฺขารุเปกฺขาติ วุฏฺานคามินิยา เอตํ อุปลกฺขณํ, ตทนฺโตคธฺจ โคตฺรภุาณํ นิมิตฺตโต วุฏฺาติ, ตสฺมา วุตฺตํ เอกตฺตนเยน ‘‘สมฺมสิตฺวา วุฏฺาตี’’ติ. อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจตีติ อนิมิตฺตสฺิเตน วิมุจฺจเนน วิมุจฺจติ, ‘‘มคฺโค’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิมุจฺจตีติ วา ตํสมงฺคี อริยปุคฺคโล. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิทํ สรสโต นามํ นามาติ อิทํ นิมิตฺตาทิวิรหโต อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตํ สฺุตนฺติ ติวิธมฺปิ มคฺคสฺส สภาวโต สิทฺธนามํ นาม.
เอสาติ ¶ มคฺโค. โส จ โข ปุพฺพภาคมคฺเคน สทฺธึ เอกํ กตฺวา วุตฺโต เอกตฺตนเยน. อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นามาติ อิทํ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ ปณิธิยา, อตฺตสฺาย จ ปหานวเสน ลทฺธํ มคฺคสฺส อนิมิตฺตาทินามตฺตยํ ปฏิปกฺขโต สิทฺธนามํ นาม.
สฺุตฺตาติ วิวิตฺตตฺตา. น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ. รูปนิมิตฺตาทีนนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนานิมิตฺตาทีนํ คเหตพฺพานนฺติ อธิปฺปาโย. ราคนิมิตฺตาทีนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺานฺเหตฺถ นิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. อิทมสฺส สคุณโต นามนฺติ อิทํ ราคาทิวิวิตฺตตฺตา รูปนิมิตฺตาทิปณิธิอาทิอภาววเสน อสฺส มคฺคสฺส สคุณโต สิทฺธํ นามํ.
สฺวายนฺติ โส อยํ มคฺโค. สฺุตนฺติ สพฺพสงฺขารสฺุโต, อตฺตสฺุโต จ สฺุตํ. สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตํ. ตณฺหาปณิธิอาทีนํ อภาเวน อปฺปณิหิตํ. อิทมสฺส อารมฺมณโต นามนฺติ ยถา สุขารมฺมณํ รูปํ ‘‘สุข’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ สฺุตาทินามสฺส นิพฺพานสฺส ¶ อารมฺมณกรณโต อิทํ อสฺส มคฺคสฺส สฺุตาทิเภทํ อารมฺมณโต สิทฺธํ นามํ.
๘๐๓. อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสฺุตาย ทิฏฺตฺตา สรสโต สฺุตา นาม. ตสฺสา สฺุตาวิปสฺสนาย มคฺโค วิปสฺสนาคมเนน สฺุโต. อนิมิตฺตา นาม นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ อุคฺฆาฏนโต. อิทํ ปน มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติ. กึ การณํ? อภิธมฺเม สรสํ อนามสิตฺวา ปจฺจนีกโต นามลาภโต. โย หิ สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ, โส สรสปฺปธาโน โหติ, สรเสเนว จ นามลาเภ สพฺพมคฺคานํ สฺุตาทิภาโวติ ววตฺถานํ น สิยา. ตสฺมา อภิธมฺเม สติปิ ทฺวีหิปิ การเณหิ อนิมิตฺตนามลาเภ ปจฺจนีกโตว นามววตฺถานกรณํ คยฺหตีติ ตทภาวา น ลพฺภติ. อถ วา น ลพฺภตีติ อฺนิรเปกฺเขหิ สคุณารมฺมเณหิ น ลพฺภติ. กึ การณํ? อภิธมฺเม สรสปจฺจนีเกหิ สหิเตหิ นามลาภโต. ปจฺจนีกฺหิ ววตฺถานกรณํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลสฺส สรสสฺส นามเหตุภาโว อภิธมฺเม นตฺถิ, อววตฺถานาปตฺติโต. ตสฺมา อตฺตาภินิเวสปณิธิปฏิปกฺขวิปสฺสนานุโลมา มคฺคา สติปิ สรสนฺตเร ปจฺจนีกสหิเตน สรเสน นามํ ลภนฺติ. อนิมิตฺตมคฺคสฺส ปน วิปสฺสนา นิมิตฺตปฏิปกฺขา น โหติ, สยํ นิมิตฺตคฺคหณโต นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ ตทนุโลโม มคฺโคปิ น นิมิตฺตสฺส ปฏิปกฺโข. ยทิ สิยา, นิมิตฺตคตวิปสฺสนายปิ ปฏิปกฺโข สิยา, ตสฺมา วิชฺชมาโนปิ สรโส ววตฺถานกรปจฺจนีกาภาวา อภิธมฺเม อนิมิตฺตนามทายโก ¶ น คยฺหตีติ. ยทิ เอวํ, อนิจฺจานุปสฺสนานุโลโม มคฺโค อภิธมฺเม อสงฺคหิโต สิยาติ? น, สุทฺธิกปฏิปทานเย ตสฺส สงฺคหิตตฺตา. ตสฺมา เอว หิ โส วุตฺโต. สุตฺตนฺเต ปน ปริยายเทสนตฺตา สคุณารมฺมณมตฺเตนปิ นามํ คยฺหตีติ อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน ลพฺภตี’’ติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อาคมนวเสนปิ มคฺคสฺส อนิมิตฺตนามํ ลพฺภติเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺรา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาคมนียฏฺาเนติ อาคมนปฏิปทาาเน. เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
สงฺขารุเปกฺขาาณํ นิฏฺิตํ.
อนุโลมาณกถาวณฺณนา
๘๐๔. อธิโมกฺขสทฺธาติ ¶ ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิโมกฺโข. ตสฺมา ตถาภูตา ภาวนาวิเสเสน กิจฺจโต อธิมตฺตตาย พลวตรา นิพฺพตฺตติ. สุปคฺคหิตนฺติ สุฏฺุ ปคฺคหิตํ. อสลฺลีนํ ปฏุตรภาเวน ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถํ วีริยํ โหติ. สูปฏฺิตาติ ติกฺขตรตาย อารมฺมณาภิมุขภาเวน สุฏฺุ อุปฏฺิตา สติ โหติ. สุสมาหิตนฺติ ปสฺสทฺธิสุขานํ สาติสยตาย สุฏฺุ สมาหิตํ อารมฺมเณ สมฺมเทว ปิตํ อปฺปิตํ วิย โหติ. ติกฺขตราติ อนุโลมาณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถภาเวน สาติสยํ ติกฺขา สูรา. สงฺขารานํ วิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตสงฺขารุเปกฺขา ปฺา อุปฺปชฺชติ. อนิจฺจาติ วา…เป… สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อนิจฺจาทีสุ เอเกนากาเรน สมฺมสนฺตี สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตี ภวงฺคํ โอติณฺณา นาม โหติ ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส วาโรติ กตฺวา. สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนวาติ อนิจฺจาทินา อาลมฺพนกรณนเยเนว, น สมฺมสิตนเยน. เตนาห ‘‘อารมฺมณํ กุรุมาน’’นฺติ. อาวฏฺเฏตฺวาติ นิวตฺเตตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺควเสน วตฺติตุํ อทตฺวา. วิสทิสจิตฺตปวตฺติสงฺขาตาย วีจิยา อภาเวน อวีจิกา, จิตฺตสนฺตติ. กิริยมโนธาตุยา หิ ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต กิริยมยจิตฺตปวตฺติวิปากจิตฺตุปฺปตฺติยา สวีจิกา สนฺตรา, น เอวํ มโนทฺวาราวชฺชเนนาติ วุตฺตํ ‘‘อวีจิกํ จิตฺตสนฺตตึ อนุปฺปพนฺธมาน’’นฺติ. ตเถวาติ ยถา อตีตาสุ ทฺวตฺตึสชวนวีถีสุ สงฺขารุเปกฺขา ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สงฺขาเร อารมฺมณมกาสิ, ตเถว. ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ¶ . อุปจารนฺติ วุจฺจติ มคฺคสฺส อาสนฺนตฺตา, สมีปจาริกตฺตา วา. อนุโลมตฺตํ สยเมว วทติ.
อยฺจ นโย กามํ มคฺควีถิยํ ปมชวนสฺส ปฏิสงฺขรณฏฺโ, ทุติยสฺส ตโต อาสนฺนฏฺโ, ตติยสฺส เหฏฺิมุปริมานํ อนุโลมฏฺโ จ ยุตฺโตติ วุตฺโต, ตถาปิ สพฺเพสมฺปิ อิมา สมฺา สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาเสวนนฺติ อาทเรน เสวนํ. ปุริมภาคปจฺฉิมภาคานนฺติ เหฏฺิมานํ, อุปริมานฺจ ธมฺมโกฏฺาสานํ. อฏฺนฺนนฺติ อุทยพฺพยาณาทีนํ อฏฺนฺนํ. สพฺพาปิ วิปสฺสนา ลกฺขณตฺตยสมฺมสนกิจฺจาว ¶ , อิทมฺปิ ตเถวาติ วุตฺตํ ‘‘ตถกิจฺจตายา’’ติ. อุปรีติ มคฺเค. โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ สมฺโมสาทิปฏิปกฺขวิธมนโต. อิทานิ อนุโลมาณสฺส ตทุภยกิจฺจานุโลมํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนุโลมาณํ สจฺจปฏิจฺฉาทกโมหกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ วิธมเนน โลกิยาเณสุ อุกฺกํสปริยนฺตคตํ, ตโต เอว เหฏฺา นิพฺพตฺติตอุทยพฺพยาณาทีนมฺปิ กิจฺจํ ปฏิปกฺขทูรีภาเวน อตฺถโต สาเธนฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตติ, ตถาปวตฺตมานฺจ เตสํ กิจฺจํ อนุโลเมนฺตํ วิย โหตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยวนฺตานํ…เป… ตถกิจฺจตาย อนุโลเมตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘ภยโต อุปฏฺิต’’นฺติ อิมินาปิ อารมฺมณสีเสน าณพฺยาปารเมว วทติ สปฺปฏิภยานํ สงฺขารานํ ยถาสภาวทสฺสนทีปนโต. เสเสสุ ปน สตฺตสุปิ าเนสุ าณพฺยาปาโรว ทสฺสิโต. ยสฺมา เอตํ อนุโลมาณํ อนิจฺจาทีสุ อฺตรลกฺขณวเสเนว สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจลกฺขณาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ ปวตฺตตฺตา’’ติ. ตาย ปฏิปตฺติยาติ ยา สา อนุโลมาณสฺส ถูลถูลสจฺจปฏิจฺฉาทกสํกิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปตฺติ, ตาย. น หิ อนุโลมาเณ ตถา อนุปฺปนฺเน โคตฺรภุาณํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตุํ สกฺโกติ, โคตฺรภุาเณ วา อนุปฺปนฺเน มคฺคาณํ อุปฺปชฺชตีติ.
วุตฺตมตฺถํ โอปมฺเมน ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อฏฺนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ อคติคมนํ ปหาย ตํตํวินิจฺฉยกรณํ วิย อฏฺนฺนํ าณานํ ยถาสกํ ปฏิปกฺขํ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทยพฺพยาทิปฏิปตฺติ, รฺโ มชฺฌตฺตภาโว วิย อนุโลมาณสฺส ปุริมปจฺฉิมธมฺมโกฏฺาสสฺส อนุกูลตา. เตเนวาติ เหฏฺิมาณานํ อนุโลมนมุเขน อุปริโพธิปกฺขิยานํ อนุโลมนโตเยว. สจฺจานุโลมิกนฺติ วุจฺจติ มคฺคสจฺจสฺส อนุโลมิกตฺตา.
อนุโลมาณํ นิฏฺิตํ.
วุฏฺานคามินีวิปสฺสนากถาวณฺณนา
๘๐๕. กิฺจิ ¶ ¶ อสงฺขตารมฺมณมฺปิ าณํ วุฏฺานคามินิยา เอกสงฺคหนฺติ กตฺวา ‘‘สงฺขารารมฺมณายา’’ติ วิเสสนํ กตํ. ตฺหิ วิเสสโต วุฏฺานํ อริยมคฺคํ คจฺฉติ อุเปตีติ วุฏฺานคามินีติ วตฺตพฺพตํ ลภติ. เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติอาทิ. อสมฺโมหตฺถนฺติ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ปริยายนฺตเรหิ อาคตาย สมฺโมหาภาวตฺถํ. สุตฺตสํสนฺทนาติ สุตฺตานํ เตสํ เตสํ สุตฺตปทานํ อนุสนฺทานํ.
เย โลกิเย สงฺขาเร อารพฺภ อนุโลมปริโยสานา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา ปวตฺตติ, ตํสนฺนิสฺสิตา ตปฺปฏิพทฺธา ตณฺหา เตหิ วินา อปฺปวตฺตนโต ตมฺมยา นาม, ตมฺมยาว ตมฺมยตา, ตมฺมยา วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตา ขนฺธา, เตสํ ภาโว ตมฺมยตา, สา เอว ตณฺหา. ตปฺปฏิปกฺขา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทิยนโต วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๓๑๐). นิสฺสายาติ ตํ อตมฺมยตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ภาเวตฺวาติ อตฺโถ. เอกตฺตาติ เอตฺถ อยํ ปาฬิ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสุ…เป… โผฏฺพฺเพสุ, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๐), สยมฺปิ นานาสภาวา, นานารมฺมณนิสฺสิตา จาติ อตฺโถ. สา ปน สมาธิสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนุเปกฺขา เวทิตพฺพา. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานฺจายตนนิสฺสิตา…เป… เนวสฺานาสฺายตนนิสฺสิตา, อยํ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๑๐). ยา หิ ตํตํอรูปจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา อุเปกฺขา, สา เอกสภาวตฺตา, เอการมฺมณตฺตา จ เอกตฺตา, เอกตฺตสิตา จาติ วุจฺจติ, สา ปน ตํตํฌานสหคตเวทนุเปกฺขา จ ตทารมฺมณวิปสฺสนุเปกฺขา จาติ วทนฺติ. ตํ ปชหถาติ ตทารมฺมณกิเลสปหาเนน ปชหถ. เตนาห ‘‘ตํ สมติกฺกมถา’’ติ.
นิพฺพิทาติ วุฏฺานคามินี. ตตฺถ หิ สุตฺเต วิรชฺชตีติ มคฺคกิจฺจมาห, วิมุจฺจตีติ ผลกิจฺจํ.
สุสิมสุตฺตํ ¶ ¶ นิทานวคฺเค. ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาณํ วุฏฺานคามินีติ วุตฺตา ธมฺมฏฺิติยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อสมฺมุยฺหนวเสน ปวตฺตนโต. นิพฺพาเน าณนฺติ มคฺคาณมาห.
สฺา โข, โปฏฺปาทาติ เอตฺถ กามํ ‘‘สฺา’’อิจฺเจว วุจฺจติ, ปุพฺเพ ปน ‘‘สฺคฺคํ ผุสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สฺคฺคนฺติ วุตฺตา’’ติ.
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตเทกเทสภูตา วุฏฺานคามินี วุตฺตา. สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา โวหารา อวยเวสุปิ ปวตฺตนฺตีติ. ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคนฺติ ปาริสุทฺธิยา ปธานการณํ.
ตีหิ นาเมหีติ อนุโลมโคตฺรภุโวทานสงฺขาเตหิ ตีหิ นาเมหิ.
กิตฺติตาติ โถมิตา อริยมคฺคาธิฏฺานตาย. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสนฏฺเน มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. สนฺตกิเลสตาย สนฺตา. โยคนฺติ ภาวนํ, ภาวนาภิโยคํ วา.
ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ เอกวีสติมปริจฺเฉทวณฺณนา.