📜
ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกภาวยุตฺติ
พหู ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา ธมฺมานนฺทาทโย ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก’’ติ วทนฺติ. อยํ ปเนตฺถ ยุตฺติ, เยภุยฺเยน หิ อฏฺกถาฏีกาการา เถรา ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิกาเยว. ตถา ¶ หิ พุทฺธวํสฏฺกถาย จ อภิธมฺมาวตารฏฺกถาย จ วินยวินิจฺฉยฏฺกถาย จ การโก อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถโร โจฬรฏฺเ ตมฺพปณฺณินทิยํ อุรคนคเร ชาโต อาจริยพุทฺธโฆเสน เอกกาลิโก จ. ปรมตฺถวินิจฺฉย-นามรูปปริจฺเฉท-อภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก อาจริยอนุรุทฺธตฺเถโร[เอกจฺเจ ปน วทนฺติ-ปรมตฺถวินิจฺฉยการโก เอโก, นามรูปปริจฺเฉทอภิธมฺมตฺถสงฺคหานํ การโก เอโกติ ทฺเว อนุรุทฺธตฺเถราติ]กฺจิวรรฏฺเ กาเวรินครชาติโก. ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนอุทานาทิปาฬิยา สํวณฺณนาภูตาย ปรมตฺถทีปนิยา การโก อาจริยธมฺมปาลตฺเถโรปิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ กฺจิปุรชาติโก. ตเถวายมฺปีติ เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺหิ มโนรถปูรณิยา นาม องฺคุตฺตรฏฺกถาย นิคมเน –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
กฺจิปุราทีสุ มยา, ปุพฺเพ สทฺธึ วสนฺเตนา’’ติ.
เอตฺถ จ กฺจิปุรํ นาม มทรสนครสฺส อีสกํ ปจฺฉิมนิสฺสิเต ทกฺขิณทิสาภาเค ปฺจจตฺตาลีสมิลปฺปมาเณ ปเทเส อิทานิ กฺชีวร อิติ โวหริตนครเมว.
ตถา ปปฺจสูทนิยา นาม มชฺฌิมฏฺกถาย นิคมเนปิ –
‘‘อายาจิโต สุมตินา, เถเรน พุทฺธมิตฺเตน;
ปุพฺเพ มยูรทูต [มยูรรูป (สี.), มยูรสุตฺต (สฺยา.)] ปฏฺฏนมฺหิ สทฺธึ วสนฺเตนา’’ติ – วุตฺตํ.
เอตฺถ จ มยูรทูตปฏฺฏนํ นาม อิทานิ มทรสนครสมีเป มิลโปร อิติ โวหริตฏฺานนฺติ โปราณปฺปวตฺติคเวสีหิ วุตฺตํ.
อิมาหิ ปน นิคมนคาถาหิ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเเยว นิวุตฺถปุพฺพตํ ปกาเสติ, โพธิมณฺฑสมีเป วา, มรมฺมรฏฺเ วา นิวุตฺถปุพฺพตาย ปกาสนฺจ น ทิสฺสติ. เตน อาจริยพุทฺธโฆโส ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก น โหตีติ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ.
สมนฺตปาสาทิกายมฺปิ วินยฏฺกถายํ (๓, ๑๓) อาจริเยน เอวํ วุตฺตํ –
‘‘ยํ ¶ ปน อนฺธกฏฺกถายํ ‘อปริกฺขิตฺเต ปมุเข อนาปตฺตีติ ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธาย กถิต’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อนฺธกรฏฺเ ปาเฏกฺกสนฺนิเวสา เอกจฺฉทนา คพฺภปาฬิโย สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ.
อิมินา ปน วจเนน ‘‘อนฺธกฏฺกถา อนฺธกรฏฺิเกหิ เถเรหิ กตา’’ติ ปากฏา โหติ, อาจริยพุทฺธโฆโสปิ จ อนฺธกฏฺกถาย สนฺธายภาสิตมฺปิ ตนฺเทสิกคพฺภปาฬิสนฺนิเวสาการมฺปิ สุฏฺุ ชานาติ, ตสฺมา ตนฺเทสิโก น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ตถา อิมสฺสปิ วิสุทฺธิมคฺคสฺส นิคมเน – ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เขโฏติ ปทสฺส คาโมติ วา, ชานปทานํ กสฺสกานํ นิวาโสติ วา, ขุทฺทกนครนฺติ วา ตโย อตฺถา สกฺกตาภิธาเน ปกาสิตา, ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเสุ จ ยาวชฺชตนาปิ คาโม เขฑาติ โวหรียติ. ตสฺมา โมรณฺฑวฺหเย เขเฏ ชาโต โมรณฺฑเขฏโก, โมรณฺฑเขฏโก อิติ วตฺตพฺโพ โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺโพ, เตน โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนาติ วจนตฺถํ กตฺวา ‘‘โมรณฺฑคาเม ชาโตติ วตฺตพฺเพน เถเรนา’’ติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิทานิ ปน ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ คุนฺตาชนปเท นาคารชุนโกณฺฑโต เอกปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๑) อมรวติโต จ อฏฺปณฺณาสมิลมตฺเต (๕๘) ปเทเส โกตเนมลิปุรีติ จ คุนฺทลปลฺลีติ จ โวหริตํ านทฺวยมตฺถิ, ตตฺถ จ พหูนิ พุทฺธสาสนิกโปราณสนฺตกานิ ทิฏฺานิ, เนมลีติ เตลคุโวหาโร จ โมรสฺส, คุนฺทลุ อิติ จ อณฺฑสฺส, ตสฺมา ตํ านทฺวยเมว ปุพฺเพ โมรณฺฑเขโฏติ โวหริโต อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ชาติคาโม ภเวยฺยาติ โปราณฏฺานคเวสีหิ คหิโต. ยสฺมา ปเนตํ ‘‘โมรณฺฑเขฏกวตฺตพฺเพนา’’ติ ปทํ ‘‘โมรณฺฑคามชาเตนา’’ติ ปทํ วิย ปาฬินยานุจฺฉวิกํ น โหติ, อฺเหิ จ พหูหิ วิเสสนปเทหิ เอกโต อฏฺตฺวา วิเสสฺยปทสฺส ปจฺฉโต วิสุํ ิตํ, อาคมฏฺกถาทีสุ จ น ทิสฺสติ, ตสฺมา เอตํ เกนจิ ตํกาลิเกน อาจริยสฺส ชาติฏฺานํ สฺชานนฺเตน ปกฺขิตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ.
อิเมสุ ปน ตีสุ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส โพธิมณฺฑสมีเป ชาโตติ จ มรมฺมรฏฺิโกติ จ ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺิโก’’ติ จ วุตฺตวจเนสุ ปจฺฉิมเมว พลวตรํ โหติ อาจริยสฺเสว วจนนิสฺสิตตฺตา, ตสฺมา ¶ ตเทว นิสฺสาย อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อุปฺปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา.