📜
อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อฏฺุปฺปตฺติ
อาจริยพุทฺธโฆโส ทสเม พุทฺธวสฺสสตเก (๙๐๑-๑๐๐๐-พุ-ว) ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ โมรณฺฑคาเม พฺราหฺมณกุเล ชาโต, โส ตีสุ เวเทสุ เจว สพฺพวิชฺชาสิปฺปคนฺเถสุ จ ปารงฺคโต หุตฺวา พุทฺธสาสนธมฺมํ สุตฺวา ตมฺปิ อุคฺคณฺหิตุกาโม ตสฺมึเยว ทกฺขิณอินฺทิยรฏฺเ เอกสฺมึ เถรวาทิกวิหาเร มหาวิหารวาสีนํ เรวตตฺเถรปฺปมุขานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชฺเจว อุปสมฺปทฺจ คณฺหิตฺวา ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหิ. โส เอวํ ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหนฺโตเยว อฺาสิ ‘‘อยเมกายนมคฺโค ทสฺสนวิสุทฺธิยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยายา’’ติ. อาจริยุปชฺฌายา จ ตสฺส วิสิฏฺาณปฺปภาวสมฺปนฺนภาวํ ตฺวา ‘‘อิมสฺส พุทฺธสาสเน กิตฺติโฆโส พุทฺธสฺส วิย ปวตฺติสฺสตี’’ติ สมฺปสฺสมานา ‘‘พุทฺธโฆโส’’ติ นามมกํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนา’’ติ.
โส เอวํ ปิฏกตฺตยปาฬิมุคฺคณฺหิตฺวา มทรส นครสมีปฏฺานภูเต มยูรทูตปฏฺฏนมฺหิ จ กฺจิปุราทีสุ จ วสนฺโต อนฺธกฏฺกถาย ปริจยํ กตฺวา ตาย อสนฺตุฏฺจิตฺโต สีหฬฏฺกถาสุปิ ปริจยํ กาตุกาโม ตา จ ปาฬิภาสมาโรเปตฺวา อภินวีกาตุมาสีสนฺโต สีหฬทีปมคมาสิ. ตสฺมิฺจ กาเล สีหฬทีเป มหานาโม นาม ราชา รชฺชํ กาเรติ, โส จ ราชา อภยคิริวาสีสุ ปสนฺโน เตเยว วิเสสโต ปคฺคณฺหาติ.
เอกจฺเจ ปน อาธุนิกา วิจกฺขณา เอวํ วทนฺติ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆสสฺส สีหฬทีปาคมเนน สิริเมฆวณฺณราชกาลโต (๘๔๖-พุ-ว) ปุเรตรํเยว ภวิตพฺพ’’นฺติ. อิทฺจ เนสํ การณํ, ตสฺส รฺโ นววสฺสกาเล (๘๕๕-พุ-ว) พุทฺธสฺส ทาาธาตุกลิงฺครฏฺโต สีหฬทีปมานีตา, ตโต ปฏฺาย สีหฬราชาโน อนุสํวจฺฉรํ มหนฺตํ ธาตุปูชาอุสฺสวํ กโรนฺติ. ยทิ จ อาจริยพุทฺธโฆโส ตโต ปจฺฉา สีหฬทีปมาคจฺเฉยฺย, ตมฺปิ ปาสาทิกํ มหุสฺสวํ ทิสฺวา อตฺตโน คนฺเถสุ ปกาเสยฺย ยถา ผาหิยํ นาม จินภิกฺขุ มหานามราชกาเล (๙๕๓-๙๗๕-พุ-ว) ตํ ทิสฺวา อตฺตโน อทฺธานกฺกมกถายํ ปกาเสสิ, น ปน อาจริยสฺส คนฺเถสุ ¶ ตํปกาสนา ทิสฺสติ, เตเนตํ ายติ ‘‘อาจริยพุทฺธโฆโส ทาาธาตุสมฺปตฺตกาลโต (๘๕๕-พุ-ว) ปุเรตรํเยว สีหฬทีปมาคนฺตฺวา อฏฺกถาโย อกาสี’’ติ. ตํ ปน น ทฬฺหการณํ โหติ, ติปิฏกปาฬิยา หิ อตฺถสํวณฺณนาย ยํ วา ตํ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขทิฏฺํ ปกาเสตพฺพํ น โหติ, น จ อตฺถสํวณฺณนา อทฺธานกฺกมกถาสทิสา. กิฺจ ภิยฺโย, สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถายํ ทีปวํสโตปิ กิฺจิ อาเนตฺวา ปกาสิตํ, ทีปวํเส จ ยาว มหาเสนราชกาลา (๘๑๙-๘๔๕-พุ-ว) ปวตฺติ ปกาสิตาติ สิริเมฆวณฺณราชกาลโต (๘๔๕-๘๗๓-พุ-ว) ปุพฺเพ ทีปวํโสเยว ลิขิโต น ภเวยฺย. ยทิ จ อฏฺกถาโย ตโต ปุพฺเพเยว กตา ภเวยฺยุํ, กถํ ตตฺถ ทีปวํโส สกฺกา ปกาเสตุนฺติ.
อาจริยพุทฺธโฆโส ปน สีหฬทีปํ ปตฺตกาเล (๙๖๕-พุ-ว) มหาวิหารเมว คนฺตฺวา ตตฺถ สีหฬมหาเถรานํ สนฺติเก สีหฬฏฺกถาโย สุณิ. วุตฺตฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ –
‘‘มหาอฏฺกถฺเจว, มหาปจฺจริเมว จ;
กุรุนฺทิฺจาติ ติสฺโสปิ, สีหฬฏฺกถา อิมา.
พุทฺธมิตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน;
วินยฺุสฺส ธีรสฺส, สุตฺวา เถรสฺส สนฺติเก’’ติ [ปริ. อฏฺ. นิคมนกถา].
อิมินา ปน อฏฺกถาวจเนน มหาอฏฺกถาทีนํ ติสฺสนฺนํเยว อฏฺกถานํ สุตภาโว ทสฺสิโต. สมนฺตปาสาทิกายํ ปน สงฺเขปอนฺธกฏฺกถานมฺปิ วินิจฺฉโย ทสฺสิโตเยว, กสฺมา ปน ตา อาจริเยน สีหฬตฺเถรานํ สนฺติเก น สุตาติ? ตาสุ หิ อนฺธกฏฺกถา ตาว อนฺธกรฏฺิกภาวโต, กตปริจยภาวโต จ น สุตาติ ปากโฏเยวายมตฺโถ. สงฺเขปฏฺกถา ปน มหาปจฺจริฏฺกถาย สํขิตฺตมตฺตภาวโต น สุตาติ เวทิตพฺพา. ตถา หิ วชิรพุทฺธิฏีกายํ คนฺถารมฺภสํวณฺณนายํ [วิชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา] จูฬปจฺจริฏฺกถาอนฺธกฏฺกถานมฺปิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตภาโว วุตฺโต, สารตฺถทีปนี-วิมติวิโนทนีฏีกาสุ [สารตฺถ. ฏี. ๑.๙๒ ปาจิตฺติยกณฺฑ; วิ. วิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา] ปน อนฺธกสงฺเขปฏฺกถานํ สงฺคหิตภาโว วุตฺโต, สมนฺตปาสาทิกายฺจ จูฬปจฺจรีติ นามํ กุหิฺจิปิ น ทิสฺสติ, มหาฏฺกถา มหาปจฺจรี กุรุนฺที อนฺธกสงฺเขปฏฺกถาติ ¶ อิมานิเยว นามานิ ทิสฺสนฺติ, พหูสุ จ าเนสุ ‘‘สงฺเขปฏฺกถายํ ปน มหาปจฺจริยฺจ วุตฺต’’นฺติอาทินา [ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔] ทฺวินฺนมฺปิ สมานวินิจฺฉโย ทสฺสิโต. ตสฺมา วชิรพุทฺธิยํ จูฬปจฺจรีติ วุตฺตฏฺกถา มหาปจฺจริโต อุทฺธริตฺวา สงฺเขเปน กตฏฺกถา ภเวยฺย, สา จ สงฺเขเปน กตตฺตา สงฺเขปฏฺกถา นาม ชาตา ภเวยฺย. เอวฺจ สติ มหาปจฺจริยา สุตาย สาปิ สุตาเยว โหตีติ น สา อาจริเยน สุตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ สีหฬฏฺกถาโย สุณนฺตสฺเสว อาจริยพุทฺธโฆสสฺส ติกฺขคมฺภีรชวนาณปฺปภาววิเสสสมฺปนฺนภาวฺจ ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิตสีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทย- สมุทิตภาวฺจ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺถปฺาเวยฺยตฺติ- ยสมนฺนาคตภาวฺจ อเนกสตฺถนฺตโรจิตสํวณฺณนานยสุโกวิทภาวฺจ ตฺวา ตํสวนกิจฺจปรินิฏฺิตกาเล สงฺฆปาลาทโย เถรา ตํ วิสุทฺธิมคฺคาทิคนฺถานํ กรณตฺถาย วิสุํ วิสุํ อายาจึสุ. เอตฺถ จ อาจริยสฺส ยถาวุตฺตคุเณหิ สมฺปนฺนภาโว อตฺตโน วจเนเนว ปากโฏ. วุตฺตฺหิ อตฺตโน คนฺถนิคมเนสุ –
‘‘ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตนา’’ติอาทิ.
ตตฺถ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถนาติ ปเทน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร มหาวิหารวาสีนํ วิสุทฺธตฺเถรวาทีนํ เทสนานยสงฺขาเต สกสมเย จ มหาสงฺฆิกาทิมหายานิกปริโยสานานํ นิกายนฺตรภูตานํ ปเรสํ ปิฏกคนฺถนฺตรวาทนยสงฺขาเต ปรสมเย จ ตถา ตํกาลิกอฺติตฺถิยสมณพฺราหฺมณานํ เวทตฺตยาทิสงฺขาเต ปรสมเย จ โกวิโท, เตสํ สกสมยปรสมยานํ ทุโรคาหทุพฺโพธตฺถสงฺขาเต คหนฏฺาเนปิ จ โอคาหิตุํ สมตฺโถติ ทีเปติ. ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคโตติ ปเทน อาจริยพุทฺธโฆสตฺเถโร โปราณฏฺกถาโย สงฺขิปิตฺุจ ปฏิสงฺขริตฺุจ สมตฺโถติ ทีเปตีติ เวทิตพฺโพ.