📜
วิมุตฺติมคฺคปกรณํ
โก โส วิมุตฺติมคฺโค นาม? วิสุทฺธิมคฺโค วิย สีลสมาธิปฺานํ วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปโก เอโก ปฏิปตฺติคนฺโถ. ตตฺถ หิ –
‘‘สีลํ สมาธิ ปฺา จ, วิมุตฺติ จ อนุตฺตรา;
อนุพุทฺธา อิเม ธมฺมา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖; อ. นิ. ๔.๑] –
อิมํ ¶ คาถํ ปมํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวณฺณนาวเสน สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติโย วิสุํ วิสุํ วิภชิตฺวา ทีปิตา. โส ปน คนฺโถ อิทานิ จินรฏฺเเยว ทิฏฺโ, จินภาสาย จ ปริวตฺติโต (๑๐๔๘-พุ-ว) สงฺฆปาเลน นาม ภิกฺขุนา. เกน ปน โส กุโต จ ตตฺถ อานีโตติ น ปากฏเมตํ. ตสฺส ปน สงฺฆปาลสฺส อาจริโย คุณภทฺโร นาม มหายานิโก ภิกฺขุ มชฺฌิมอินฺทิยเทสิโก, โส อินฺทิยรฏฺโต จินรฏฺํ คจฺฉนฺโต ปมํ สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ตโต (๙๗๘-พุ-ว) จินรฏฺํ คโต. ตทา โส เตน อานีโต ภเวยฺย [วิมุตฺติมคฺค, วิสุทฺธิมคฺค].
ตสฺมิฺหิ วิมุตฺติมคฺเค ปุพฺพาจิณฺณนิทานทสฺสนํ ธาตุนิทานทสฺสนฺจ ยเถว วิสุทฺธิมคฺเค เอกจฺเจวาโท, ตเถวาคตํ. โทสนิทานทสฺสเน ปน ‘‘เสมฺหาธิโก ราคจริโต, ปิตฺตาธิโก โทสจริโต, วาตาธิโก โมหจริโต. เสมฺหาธิโก วา โมหจริโต, วาตาธิโก ราคจริโต’’ติ ติณฺณมฺปิ ราคโทสโมหานํ โทสนิยโม วุตฺโต. อาจริยพุทฺธโฆเสน ทิฏฺวิมุตฺติมคฺคโปตฺถเก ปน ‘‘ปิตฺตาธิโก โทสจริโต’’ติ ปาโ อูโน ภเวยฺย.
อฺานิปิ พหูนิ วิสุทฺธิมคฺเค ปฏิกฺขิตฺตานิ ตตฺถ วิมุตฺติมคฺเค คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสนฺติ. กถํ?
สีลนิทฺเทเส (๑, ๘-ปิฏฺเ) ‘‘อฺเ ปน สิรฏฺโ สีลตฺโถ, สีตลตฺโถ สีลตฺโถติ เอวมาทินาปิ นเยเนตฺถ อตฺถํ วณฺณยนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺโต อตฺโถปิ ตตฺถ คเหตพฺพภาเวน ทิสฺสติ.
ตถา ธุตงฺคนิทฺเทเส (๑, ๗๘-ปิฏฺเ) ‘‘เยสมฺปิ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ ธุตงฺคํ, เตสํ อตฺถโต ธุตงฺคเมว นตฺถิ, อสนฺตํ กสฺส ธุนนโต ธุตงฺคํ นาม ภวิสฺสติ, ธุตคุเณ สมาทาย วตฺตตีติ วจนวิโรโธปิ จ เนสํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ ปฺตฺติธุตงฺคมฺปิ ตตฺถ ทิสฺสติ. มหาฏีกายํ (๑-๑๐๔) ปน ‘‘เยสนฺติ อภยคิริวาสิเก สนฺธายาห, เต หิ ธุตงฺคํ นาม ปฺตฺตีติ วทนฺตี’’ติ วณฺณิตํ.
ตถา ปถวีกสิณนิทฺเทเส (๑, ๑๔๔) ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ¶ ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก วณฺณยนฺตี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตเอเกวาโทปิ ตตฺถ ทิสฺสติ. มหาฏีกายํ (๑, ๑๗๒) ปน ‘‘เอเกติ อภยคิริวาสิโน’’ติ วณฺณิตํ.
ตถา ขนฺธนิทฺเทเส (๒, ๘๐-ปิฏฺเ) ‘‘พลรูปํ สมฺภวรูปํ ชาติรูปํ โรครูปํ เอกจฺจานํ มเตน มิทฺธรูป’’นฺติ เอวํ อฺานิปิ รูปานิ อาหริตฺวา โปราณฏฺกถายํ เตสํ ปฏิกฺขิตฺตภาโว ปกาสิโต. มหาฏีกายํ ‘‘เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีน’’นฺติ วณฺณิตํ. เตสุ ชาติรูปํ มิทฺธรูปฺจ วิมุตฺติมคฺเค ทสฺสิตํ. น เกวลํ ทสฺสนมตฺตเมว, อถ โข มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโวปิ ‘‘มิทฺธํ นาม ติวิธํ อาหารชํ อุตุชํ จิตฺตชฺจาติ. เตสุ จิตฺตชเมว นีวรณํ โหติ, เสสา ปน ทฺเว อรหโตปิ ภเวยฺยุ’’นฺติอาทินา สาธิโต.
เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺเค วิสุทฺธิมคฺเคน อสมานตฺถานํ วุตฺตภาโว จ อภยคิริวาสีหิ ตสฺส คนฺถสฺส ปฏิคฺคหิตภาโว จ สกฺกา าตุํ. อฺานิปิ ปน อีทิสานิ อสมานวจนานิ พหูนิ ตตฺถ สํวิชฺชนฺติเยว, ตานิ ปน สพฺพานิ น สกฺกา อิธ ทสฺเสตุํ.
เยภุยฺเยน ปนสฺส กรณปฺปกาโร วิสุทฺธิมคฺคสฺส วิย โหติ. ยา ยา หิ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต วา ปฏิสมฺภิทามคฺคโต วา อฺสุตฺตนฺเตหิ วา อาเนตฺวา สาธกภาเวน วิสุทฺธิมคฺเค ทสฺสิยติ, ตตฺถปิ สา สา ปาฬิ เยภุยฺเยน ทิสฺสเตว. ตาสุ กฺจิมตฺตํ อุทฺธริตฺวา อนุมินนตฺถาย ทสฺสยิสฺสาม.
ยา วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๔๗-ปิฏฺเ) ‘‘ปฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีล’’นฺติอาทิกา ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ ทสฺสิตา, สา วิมุตฺติมคฺเคปิ ทิสฺสเตว.
ยฺจ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๑๓๗-ปิฏฺเ) ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข…เป… วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ วจนํ เปฏเก วุตฺตนฺติ ทสฺสิตํ, ตฺจ ตตฺถปิ ตเถว ทสฺเสตฺวา ‘‘ติเปฏเก วุตฺต’’นฺติ นิทฺทิฏฺํ. ติเปฏเกติ นามฺจ เปฏโกปเทสเมว สนฺธาย วุตฺตํ ภเวยฺย. ตตฺถ หิ วิวิจฺเจว กาเมหีติ ปาสํวณฺณนายํ ‘‘อโลภสฺส ปาริปูริยา กาเมหิ วิเวโก สมฺปชฺชติ, อโทสสฺส. อโมหสฺส ปาริปูริยา อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิเวโก ¶ สมฺปชฺชตี’’ติ ปาสฺส ติเปฏเก วุตฺตภาโว ทสฺสิโต. โส จ ปาโ เปฏโกปเทเส (๒๖๒-ปิฏฺเ) ‘‘ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหี’’ติอาทินา ทิสฺสติ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๒๕๘-ปิฏฺเ) ‘‘อยมฺปิ โข ภิกฺขเว อานาปานสฺสติสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิกา ปาฬิ มหาวคฺคสํยุตฺตกโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๒๗๒-ปิฏฺเ) ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต’’ติอาทิ ปาฬิ จ (๑, ๒๗๓-ปิฏฺเ) กกจูปมปาฬิ จ ปฏิสมฺภิทามคฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๖๙-ปิฏฺเ) ‘‘กตมา จินฺตามยา ปฺา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ ‘‘ตตฺถ กตมํ อายโกสลฺล’’นฺติอาทิกา จ ปาฬิ (๒, ๗๑-ปิฏฺเ) ‘‘ทุกฺเข าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทิกา จ ปาฬิ อภิธมฺมวิภงฺคโต อาเนตฺวา ทสฺสิตา, ตเถว ตตฺถปิ. สพฺพาปิ จ ตตฺถ วุตฺตา เอกวิธทุวิธาทิปฺาปเภทกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตกถาย เยภุยฺเยน สมานาเยว.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิ มนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติ [วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๖; ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๖] –
อยมฺปิ คาถา วิมุตฺติมคฺเคปิ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตภาเวเนว ทสฺสิตา. อูกาสิรสมูปมนฺติ ปทํ ปน อูกาสมูปมนฺติ ตตฺถ ทิสฺสติ, ตฺจ ปรมฺปรเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตเมว สิยา.
จตูสุ สจฺเจสุ วิสุทฺธิมคฺเค วิย วจนตฺถโต ลกฺขณโต อนูนาธิกโต กมโต อนฺโตคธานํ ปเภทโต อุปมาโต จ วินิจฺฉโย ทสฺสิโต, โส จ เยภุยฺเยน วิสุทฺธิมคฺเคน [วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๐] สมาโนเยว.
ยถา จ วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๒๔๒-๒๔๕) สมฺมสนาณกถายํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อตีตาทิเอกาทสวิเธน จ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน จ วิสุํ วิสุํ สมฺมสนนโย ทสฺสิโต, ตเถว ตตฺถปิ. จกฺขาทิชรามรณปริโยสาเนสุ ปน ธมฺเมสุ ธมฺมวิจารปริโยสานานํ สฏฺิยา เอว ธมฺมานํ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตเยน สมฺมสนนโย ตตฺถ ทสฺสิโต.
วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ปน ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส (๒, ๒๓๐-๒๓๒-ปิฏฺเสุ) วุตฺตา ‘‘ยมกํ นามรูปฺจ…เป… อุโภ ภิชฺชนฺติ ปจฺจยา’’ติ คาถา จ, ‘‘น จกฺขุโต ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ, ‘‘น สเกน พเลน ชายเร’’ติอาทิกา ฉ คาถาโย จ วิมุตฺติมคฺเค ภงฺคานุปสฺสนาาณกถายํ ทสฺสิตา. ตาสุ อปฺปมตฺตโกเยว ปาเภโท ทิสฺสติ.
วิสุทฺธิมคฺเค (๒, ๒๖๑-๒-ปิฏฺเสุ) อรูปสตฺตเกสุ อริยวํสกถานเยน วุตฺโต กลาปโต จ ยมกโต จ สมฺมสนนโย วิมุตฺติมคฺเค เอตฺเถว ภงฺคานุปสฺสนาาณกถายํ ทสฺสิโต.
วิมุตฺติมคฺเค พุทฺธานุสฺสติกถายํ โลกวิทูติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนายํ สตฺตโลกสงฺขารโลกวเสน ทฺเวเยว โลกา ทสฺสิตา, น ปน โอกาสโลโก ยถา วิสุทฺธิมคฺเค (๑, ๑๙๙-๒๐๐-ปิฏฺเสุ).
เอตฺตาวตา จ วิมุตฺติมคฺโค นาม คนฺโถ กีทิโสติ สกฺกา อนุมินิตุํ. โส ปน ยถา น มหาวิหารวาสีนํ คนฺโถ โหติ, เอวํ มหายานิกานมฺปิ น โหติเยว เถรวาทปิฏกเมว นิสฺสาย กตภาวโต. ยสฺมา ปน ตตฺถ น กิฺจิปิ สีหฬทีปิกํ นามํ วา เถรวาโท วา ทิสฺสติ, ตสฺมา โส สีหฬทีเป กตคนฺโถปิ น โหติ. อินฺทิยรฏฺิกํ ปน นามฺจ โวหาโร จ ตตฺถ พหูสุ าเนสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา อินฺทิยรฏฺเ กตคนฺโถว ภเวยฺย. ยสฺมา จสฺส เปฏโกปเทสํ นิสฺสิตภาโว พหูสุ าเนสุ ทิสฺสติ, วิเสสโต ปน มิทฺธรูปสฺส อตฺถิภาโว จ, อรหโตปิ ตสฺส อตฺถิภาโว จ ตเมว นิสฺสาย ทสฺสียติ, ปฏิสมฺภิทามคฺคคณฺิปเท จ เปฏเกติ ปทสฺส [ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๖] อตฺถวณฺณนายํ ‘‘สุตฺตนฺตปิฏกตฺถาย อฏฺกถา เปฏกํ มหิสาสกานํ คนฺโถ’’ติ วณฺณิโต. ตสฺมา เอโส วิมุตฺติมคฺโค มหิสาสกนิกายิเกน กโต ภเวยฺยาติ อมฺหากํ มติ.