📜
สกลโลกปตฺถารการณํ
กิสฺเสส วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏติ? ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยภาวโต, สิกฺขตฺตยสงฺคหภาวโต, โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวโต, ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต, สีลธุตงฺคสมถอภิฺาปฺาปเภทาทีนํ ปริปุณฺณวิภาคโต, ยาว อรหตฺตา ปฏิปตฺตินยปริทีปนโต, อุตฺตานานากุลปทพฺยฺชนสงฺขตภาวโต, สุวิฺเยฺยตฺถภาวโต, ปสาทนียานํ ทิฏฺานุคตาปาทนสมตฺถานํ วตฺถูนฺจ ทีปนโตติ เอวมาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ เอส สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโต.
อยฺหิ วิสุทฺธิมคฺโค สงฺคีติตฺตยารูฬฺหปริสุทฺธปาฬิปิฏกเมว นิสฺสาย ปวตฺโต, น มหาสงฺฆิกาทีนํ สตฺตรสนฺนํ นิกายานํ ปิฏกํ, นปิ มหายานิกานํ ปิฏกํ. สปริวารํ สิกฺขตฺตยฺจ เอตฺถ ปริปุณฺณเมว สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํ. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน อาคมฏฺกถาสุ คนฺถารมฺเภ –
‘‘สีลกตา ธุตธมฺมา, กมฺมฏฺานานิ เจว สพฺพานิ;
จริยาวิธานสหิโต, ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร.
สพฺพา จ อภิฺาโย, ปฺาสงฺกลนนิจฺฉโย เจว;
ขนฺธาธาตายตนิ,นฺทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ.
สจฺจานิ ปจฺจยาการ,เทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา;
อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา, วิปสฺสนาภาวนา เจว.
อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา, วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ;
วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย, น ตํ อิธ วิจารยิสฺสามี’’ติ.
ยสฺมา ปน วิสุทฺธิมคฺโค จตุนฺนํ อาคมฏฺกถานํ อวยวภาเวน กโต, ตสฺมา ตา วิย โปราณสีหฬฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนวเสน เจว ปุนปฺปุนาคตมตฺถานํ สํขิปนวเสน จ ปรสมยวิวชฺชนวเสน จ มหาวิหารวาสีนํ ปริสุทฺธวินิจฺฉยสงฺขาตสฺส สกสมยสฺส ทีปนวเสน จ กโต. วุตฺตฺเหตํ อาจริเยน –
‘‘อปเนตฺวาน ¶ ตโตหํ, สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ;
ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ, อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ.
สมยํ อวิโลเมนฺโต, เถรานํ เถรวํสปทีปานํ;
สุนิปุณวินิจฺฉยานํ, มหาวิหาเร นิวาสีนํ;
หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค, เอส จตุนฺนมฺปิ อาคมานฺหิ;
ตฺวา ปกาสยิสฺสติ, ตตฺถ ยถาภาสิตมตฺถํ.
อิจฺเจว กโต ตสฺมา, ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย;
อฏฺกถาย วิชานถ, ทีฆาคมนิสฺสิตํ อตฺถ’’นฺติ [ที. นิ. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา] จ.
‘‘สา หิ มหาอฏฺกถาย, สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
เอกาสีติปมาณาย, ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
เอกูนสฏฺิมตฺโต, วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย, อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหายํ, อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
สุปริมิตปริจฺฉินฺนํ, จตฺตาลีสํ สตํ โหตี’’ติ [ที. นิ. อฏฺ. ๓.นิคมนกถา] จ.
ยทิ จายํ วิสุทฺธิมคฺโค อาจริเยน อาคมฏฺกถาโย วิย อกตฺวา โปราณสีหฬฏฺกถาโย จ อโนโลเกตฺวา เกวลํ อตฺตโน าณปฺปภาเวเนว กโต อสฺส, นายํ อาคมฏฺกถานํ อวยโวติ คเหตพฺโพ อสฺส, อฺทตฺถุ ‘‘อาคมฏฺกถาโย มหาฏฺกถาย สารภูตา, วิสุทฺธิมคฺโค ปน น ตสฺสา สารภูโต, เกวลํ อาจริยสฺส มติยาว กโต’’ติ เอวเมว วตฺตพฺโพ อสฺส. ยสฺมา ปน ตถา อกตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรเนว กโต, ตสฺมา อยมฺปิ วิสุทฺธิมคฺโค ตาสํ อาคมฏฺกถานํ กรณากาเรเนว กโตติ จ, ตโตเยว มหาฏฺกถาย สารภูโตติ จ ทฏฺพฺโพ.
เอกจฺเจ ปน วิจกฺขณา อาจริยพุทฺธโฆสสฺส คนฺเถสุ อุตฺตรปกฺขสาสนิกานํ อสฺสโฆสนาคชฺชุนวสุพนฺธุอาทีนํ ภิกฺขูนํ วิย โปราณคนฺเถ อนิสฺสาย อตฺตโน าเณเนว ตกฺเกตฺวา ทสฺสิตํ ธมฺมกถาวิเสสํ อทิสฺวา อสนฺตุฏฺจิตฺตา เอวํ วทนฺติ ‘‘พุทฺธโฆสสฺส อฺํ อนิสฺสาย อตฺตโน าณปฺปภาเวเนว อภินวคนฺถุปฺปาทนํ น ปสฺสามา’’ติ. ¶ ตํ เตสํ ครหาวจนมฺปิ สมานํ เถรวาทีนํ ปสํสาวจนเมว สมฺปชฺชติ. เถรวาทิโน หิ เอวํ ชานนฺติ ‘‘พุทฺเธเนว ภควตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทเสตพฺโพ เจว ธมฺโม ปฺาเปตพฺโพ จ วินโย อนวเสเสน เทสิโต เจว ปฺตฺโต จ, โสเยว ธมฺมวินโย สทฺธาสมฺปนฺเนหิ ภิกฺขูหิ เจว คหฏฺเหิ จ ยถารหํ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, น ตโต อฺโ ธมฺมวินโย ตกฺเกตฺวา คเวเสตพฺโพ. ยทิ ปน อฺโ ธมฺมวินโย เกนจิ ตกฺเกตฺวา กถิโต อสฺส, ตํ ตสฺเสว ตกฺกิโน สาสนํ โหติ น สตฺถุ สาสนํ. ยํ ยํ ปน ภควโต ธมฺมวินเย ปทพฺยฺชนํ อตฺถโต อปากฏํ โหติ, ตตฺถ ตตฺถ โปราณเกหิ ปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺาทิคุณสมฺปนฺเนหิ ภควโต อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ อฏฺกถาจริเยหิ สํวณฺณิตนเยน อตฺโถ คเหตพฺโพ, น อตฺตโนมติวเสนา’’ติ. อาจริยพุทฺธโฆโส จ เตสํ เถรวาทีนํ อฺตโร, โสปิ ตเถว ชานาติ. วุตฺตฺเจตํ อาจริเยน –
‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต,
โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว าโต;
โส เยหิ เตสํ มติมจฺจชนฺตา,
ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ.
ตสฺมา หิ ยํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ,
ตํ วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลขํ;
สพฺพมฺปิ สิกฺขาสุ สคารวานํ,
ยสฺมา ปมาณํ อิธ ปณฺฑิตานํ.
ตโต จ ภาสนฺตรเมว หิตฺวา,
วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวา…เป…
ยสฺมา อยํ เหสฺสติ วณฺณนาปิ,
สกฺกจฺจ ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพา’’ติ [ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา].
เตเนว อาจริโย ภควโต ธมฺมวินยํ วา โปราณฏฺกถํ วา อนิสฺสาย อตฺตโน าเณน ตกฺเกตฺวา วา อตฺตนา ปริจิตโลกิยคนฺเถหิ คเหตฺวา วา น กฺจิ คนฺถํ อกาสิ. ยทิ ปน ตาทิสํ กเรยฺย, ¶ ตํ เถรวาทิโน มหาปเทสสุตฺเต[ที. นิ. ๒.๑๘๘; อ. นิ. ๔.๑๘๐] วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ น เจว ตสฺส ภควโต วจนํ, พุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส ทุคฺคหิต’’นฺติ ฉฑฺเฑยฺยุํเยว. ยโต จ โข อยํ วิสุทฺธิมคฺโค โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนาทิวเสเนว อาจริเยน กโต, ตโตเยว เถรวาทิโน ตํ มหาปเทสสุตฺเต วุตฺตนเยน ‘‘อทฺธา อิทํ ตสฺส ภควโต วจนํ, อาจริยพุทฺธโฆสสฺส จ เถรสฺส สุคฺคหิต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉนฺติ. เตนาปายํ สกลโลเก ปตฺถโฏ โหติ.
สีลธุตงฺคาทีนํ วิภาโค จ ปฏิปตฺตินยปริทีปนฺจ ปากฏเมว. ตถายํ วิสุทฺธิมคฺโค สุวิฺเยฺยปทวากฺเยหิ เจว อนากุลปทวากฺเยหิ จ ตนฺตินยานุรูปาย ปาฬิคติยา สุฏฺุ สงฺขโต, ตโตเยว จสฺส อตฺโถปิ สุวิฺเยฺโย โหติ. ตสฺมา ตํ โอโลเกนฺตา วิฺุโน วิสุทฺธชฺฌาสยา ขเณ ขเณ อตฺถปฏิสํเวทิโน เจว ธมฺมปฏิสํเวทิโน จ หุตฺวา อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺติ.
อเนกานิ เจตฺถ ปสาทาวหานิ มหาติสฺสตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๕] สีหฬวตฺถูนิ จ ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุอาทีนิ [วิสุทฺธิ. ๑.๑๙] ชมฺพุทีปวตฺถูนิ จ ทีปิตานิ. ตานิ ปสฺสิตฺวา อนุสฺสรนฺตานํ สปฺปุริสานํ พลวปสาโท จ อุปฺปชฺชติ, ‘‘กทา นุ โข มยมฺปิ อีทิสา ภวิสฺสามา’’ติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชิตุกามตา จ อุปฺปชฺชติ.
เอวํ ปริสุทฺธปิฏกปาฬินิสฺสยตาทีหิ อเนกสเตหิ คุเณหิ อยํ วิสุทฺธิมคฺโค สกลโลเก ปตฺถโฏ ชาโตติ เวทิตพฺโพ. ยถา จายํ วิสุทฺธิมคฺโค, เอวํ อฺาปิ อาจริเยน กตา ติปิฏกสงฺคหฏฺกถาโย โปราณฏฺกถานํ ภาสาปริวตฺตนภาวาทีหิ คุเณหิ สกลโลเก ปตฺถฏาเยว โหนฺติ.
เอตฺตาวตา จ ปน กิมตฺถํ กโตติอาทีนมฺปิ ปฺหานมตฺโถ วิตฺถาเรน วิภาวิโตว โหตีติ.
ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
สมฺภาวนียสฺส ¶ สุธีวราน-
มาทตฺตธีริฏฺปทสฺส ยสฺส;
ปฺาทิชาตา ลลิตา คุณาภา,
ภาเตว โลกมฺหิ สตํ มุทาย.
ส พุทฺธโฆสาวฺหถิรคฺคธีมา,
วิทูน’มจฺจนฺตสมาทรา’ทา;
สภาวชํ พฺยตฺติสสตฺติลทฺธํ,
สิรึ ทธาเตว สุพุทฺธโฆโส.
‘‘สมฺพุทฺธเสฏฺเ ปรินิพฺพุตสฺมึ,
สํวจฺฉรานํ ทสเม สตมฺหิ;
ชาโต’’ติ าโต วิพุเธหิ พุทฺธ-
โฆสงฺกุโร ปตฺตสมตฺตมานี.
วิฺู วิทู’มสฺส ปุมคฺคชาเต,
สฺชาตตํ ทกฺขิณเทสภาเค;
รมฺเม’นฺทิยสฺมึ สุชนากรสฺมึ,
ตตฺตตฺถเมสีน’มยํ ปตีติ.
โมรณฺฑคามมฺหิ ส ตตฺถ ชาโต,
ปฺุานิโต วิปฺปกุลมฺหิ สมฺมา;
สูรสฺส โลกตฺถสมาวหตฺถํ,
อุปฺปชฺชนายา’ทฺยรุโณว รํสิ.
สํวทฺธพุทฺธี ส ปวุทฺธิปตฺโต,
อาราธยํ าติคณํ สเทว;
เวเทสุ วิชฺชาสุ ตทฺสิปฺป-
คนฺเถสฺวนายาสปวีณตา’คา.
สุทฺธาธิมุตฺตีน วิเวจเนน,
สารานุ’สาโรติ วิวิฺจมาโน;
เวเทสฺว’สารตฺต’มพุชฺฌิ ยสฺมา,
ตุฏฺึ ส นาปชฺชิ สุเตน เสน.
อนฺเวสโต ¶ ตสฺส ปสตฺถสารํ,
สทฺธมฺมสาโร สวเนน ลทฺโธ;
นินฺโนว พุทฺธสฺส ส สาสนมฺหิ,
อุสฺสาหชาโต’ปคมาย ตตฺถ.
ธมฺมาภิลาสี ส วิโรจิ ตตฺถ,
สํลทฺธปพฺพชฺชุปสมฺปโทว;
เถเร’ปสงฺกมฺม วิสุทฺธเถร-
วาทีนิกายมฺหิ ปตีตปฺเ.
ตทา หิ’สุํ ทกฺขิณอินฺทิยมฺหิ,
นิวาสิโน เถริยวํสชาตา;
ตทฺวาที จ มุนี มุนินฺท-
มตํ ยถาลทฺธิ ปกาสยนฺตา.
สทฺธมฺมสาราธิคมาย ภิยฺโย,
ปาฬึ สมุคฺคณฺหิ ชิเนริตํ, สา;
ชิวฺหคฺคลีลา มนสา’สิตา’สฺส,
ลกฺขีว ปฺุเ นิวสํ พภาส.
เอวํ ตมุคฺคณฺห’มโพธิ สมฺมา,
‘‘เอกายโนยํ สุวิสุทฺธิยาติ;
มคฺโค วิวฏฺฏาธิคมาย’’ ตตฺโถ-
ยฺโยคํ สมาปชฺชิ ปรํ ปรตฺตี.
สภาวปฺา มหตี จ สตฺถ-
นฺตโรปลทฺธา วิปุลาว วิชฺชา;
เตนสฺส พุทฺโธตฺติสมุทฺทติณฺเณ,
อกิจฺฉสาธิตฺตปภาว’มฺา.
พุทฺธสฺส กิตฺตีว สุกิตฺติโฆโส,
วตฺติสฺสเต’จฺจสฺส ครู วิยตฺตา;
อตฺถานฺวิตํ นามมกํสุ พุทฺธ-
โฆโสติ สมฺพุทฺธมตงฺคตสฺส.
มยูรทูตวฺหยปฏฺฏนสฺมึ,
นิวสฺส ¶ กฺชีวฺหปุราทิเก จ;
ส อนฺธกาขฺยาตสเทสิยฏฺ-
กถํ สมุคฺคณฺหิ สมาหิตตฺโต.
ตาวตฺตเกนสฺส สุเมธสสฺสา-
สนฺตุฏฺจิตฺตสฺส ตตุตฺตริมฺปิ;
สมฺพุทฺธวาณีสุ สมตฺตมตฺถํ,
อฺาตุมิจฺฉา มหตี อชายิ.
มหามหินฺทาทิวสีวเรภิ,
สมาภตา ยาฏฺกถา สสารา;
สเถรวาทา สุวินิจฺฉยา จ,
ตทา วิภาตา วต ลงฺกยา’สุํ.
ปวตฺติเมตํ วิทิย’สฺส เมต-
ทโหสิ ‘‘ยํ นูน’ภิรามลงฺกํ;
อลงฺกโรนฺตึ รตนากรํว,
อุเปจฺจ สิกฺเข’ฏฺกถา มหนฺตี.
ตา ภาสยา สีหฬิกาย รจฺจา,
ตนฺตึ สมาโรปฺย นวํ กเรยฺยํ;
เอวฺหิ เทสนฺตริยาน พุทฺธ-
มานีนมตฺถํ ขลุ สาธเย’’ติ.
ปุเร จ ลงฺกาคตสาสนํ ยํ,
สุนิมฺมลินฺทูว หิมาทิมุตฺโต;
ปภาสิ, กิสฺมิฺจิ ตทาฺวาท-
มนากุลํ ตา’กุลตํ ชคาม.
ชินมฺหิ นิพฺพานคเต หิ วสฺส-
สตนฺตเร สาสนิกา สมคฺคา;
สมานวาทา ชินสาสนมฺหิ,
น โกจิ เภโทปิ ตทา อโหสิ.
ปจฺฉา ¶ จ สทฺธมฺมทุมาหเตภฺย-
ธมฺเมหิ วาเตหิ ปฏิจฺจ ปาเป;
ชาเตหิ สํวิคฺคมนา สมาย,
เถเร’ส’มุยฺโยคมกํสุ ทฬฺหํ.
สงฺคีติโย กจฺจ สุเปสเลหิ,
นิคฺคยฺหมานาปิ ถิเรหิ ทฬฺหํ;
ฉินฺนาปิ รุกฺขา’สฺสุ ปุโนรุหาวา-
กาสุํว ธมฺมํ วินยา’ฺถา เต.
นานาคณา เต จ อเนกวาทา,
สํสคฺคการา ชินสาสเน’สุํ;
วาเทภิ อฺเหิ ชิเนริเตภฺย-
สุทฺธายมานา วินยฺจ ธมฺมํ.
วาทา จ วาที ปิฏกานิ เตสํ,
ลงฺกํ มลงฺกํว กรํ’ปยาตา;
ปฏิคฺคเหสุํ ปฺยภยาทิวาสี,
นาฺเ มหาขฺยาตวิหารวาสี.
ยถา จ พุทฺธาภิหิตาว ปาฬิ,
ตทตฺถสารา จ วสีภิ าตา;
น ‘‘เตธ โวกฺกมฺม วิสุทฺธเถร-
วาที วิวาที’’ติ ปวตฺติ กาจิ.
ชีวํว รกฺขึสุ สเถรวาทํ,
ตนฺตึ ตทตฺถฺจ สนิณฺณยํ เต;
ตสฺมา น สกฺกาว ตทฺวาทิ-
วาเทภิ หนฺตุํ จุ’ปคนฺตุมทฺธา.
ตํวาทสํเภทภยฺจ มฺยา,
‘‘ทุทฺธารเวลาปิ ภเยหิ ตนฺตินํ;
สมฺโมหตาทีหิ ภเว’’ติ โปตฺถกํ,
อาโรปฺย สมฺมา ปริปาลยึสุ เต.
ตทา ¶ หิ เตสํ ปฏิพาหเน รณ-
วิทํว สิกฺขํ ชินสาสนทฺธโร;
ส พุทฺธโฆโส มุนิ พุทฺธิปาฏโว,
คโต’สิ ทีปํ วรตมฺพปณฺณิกํ.
ลงฺกํ อุเปจฺจ ส มหาฏฺกถาณฺณวสฺส,
ปารํ ปรํ วิตรเณ ถิรนิณฺณโยว;
สํสุทฺธวํสชนิวาสมหาวิหาร-
มาคา’มฺพรํว อุทยินฺทุ’ปโสภยนฺโต.
ตสฺมิฺจ ทกฺขิณทิสาย วสี ส ตตฺถ,
โสภํ ปธานฆรสฺิตปาริเวณํ;
ปาสาท’มุตฺตม’มกา สุชเนภิ เสพฺยํ,
สนฺโต มหานิคมสามิ สุจิณฺณธมฺโม.
สมฺมา จ โยคมกรี พุธพุทฺธมิตฺต-
เถราทิ’มนฺต’มุปยาต’มนูนตนฺเต;
สํเสวิโต วิวิธายปพุทฺธิยา โส,
สุตฺตาภิธมฺมวินยฏฺกถาสฺว’นูนํ.
เวยฺยตฺติยํ’ส สมเย สมยนฺตเร จ,
ปฺาย ทิสฺว วิวฏํว นิหีตมตฺถํ;
เถรา สมคฺคชินมคฺคมตา’มตาสี,
มฺึสุ นคฺฆรตนํว สุทุลฺลภนฺติ.
วิฺาย ธมฺมวินยตฺถยถิจฺฉทาเน,
จินฺตามณีติ สุนิรูปิตพุทฺธิรูปํ;
ยสฺเส’ตฺถ นิจฺฉิตมโน กวิสงฺฆปาล-
ตฺเถรุตฺตโม ชนหิตาย นิโยชยี ตํ.
‘‘กิฺจาปิ สนฺติ วิวิธา ปฏิปตฺติคนฺถา,
เกสฺจิ กิฺจิ ตุ น พุทฺธมตานุสารํ;
สํสุทฺธเถรสมเยหิ จ เต วิรุทฺธา,
ตสฺมา กโรตุ วิมลํ ปฏิปตฺติคนฺถํ’’.
เมตฺตาทยมฺพุทวนํ ¶ ชนภูมิยํ’ส,
สํวสฺสเต จ’ริยมคฺคคมคฺค’มคฺคํ;
สํโสธนตฺถ’มิติ ‘‘ปตฺถิตเถรอาสํ,
ปูเรสฺส’เมต’’มิติ กาสิ วิสุทฺธิมคฺคํ.
วีรานุกมฺปสติโยชิตพุทฺธิมา สํ,
โอคฺคยฺห, คยฺห จ’ ขิลฏฺกถา สตนฺตี;
สารํ สเขท’มนเปกฺขิย สาธุกํ ส,
ยํ’กาสิ, กํ นุ’ธ น โรจยเต พุธํ โส.
วุตฺเต’ตฺถ ภาวปรมาว สภาวธมฺมา,
วตฺถู จ ปีติสุขเวทนิยา’นิตาว;
ปุณฺโณว สพฺพปฏิปตฺตินเยหิ เจโส,
ปุปฺผาภิผุลฺลปวนํว วิราชเต’ยํ.
ยํ ปสฺสิยาน ปริกปฺปิย รตฺนสาร-
คพฺภํ วิสุทฺธิ’มภิยาตุ’มเปกฺขมานา;
ตํ สาร’มาทิยิตุ’มาสุ ปยุตฺตยุตฺตา,
ทิสฺวา หิ นคฺฆรตนํ นนุ วชฺชเย น.
กนฺตา ปทาวลิ’ห ตนฺตินยานุสารา,
สาราติสารนยปนฺติ ปสิทฺธสิทฺธา;
อตฺถา จ สนฺตินุคมาย ตุลายมาโน-
ยฺโยเคน เมตฺถ หิ วินา ปฏิปตฺติ กา’ฺา.
อาภาติ สตฺถุ จตุราคมมชฺฌโค’ยํ-
อตฺเถ ปกาสยิห ภาณุว เนกทพฺเพ;
เมธาวิปีติชนนํ’ส วิธาน’เมตํ-
ตีตฺหิ ยาว กวิโคจร’มสฺส าณํ.
ทิฏฺาว ติกฺขมติ’มสฺส วิสุทฺธิมคฺค-
สมฺปาทเนน สมุปาตฺตสุธีปเทภิ;
เตนสฺส พุทฺธวจนตฺถวิภาวนาย,
ปพฺยตฺตสตฺติ วิทิตา วิทิตาคเมหิ.
ขฺยาตํ ¶ กวีภิ’ธิคตํ ยส’มาวเหน,
เถรสฺส สุทฺธมติพุทฺธสิรีวฺหยสฺส;
โลกตฺถ’มาวิกตปตฺถน’มาทิยาน,
สามฺจ นินฺนหทเยน ชนาน’มตฺเถ.
สมฺพุทฺธภาววิทิเตนิ’มินา สมนฺต-
ปาสาทิกาวฺหวินยฏฺกถา ปณีตา;
สูโร’ทิเต วิย ตยา วินยตฺถมูฬฺหา-
มูฬฺหี ภวนฺติ ชินนีติปถา’ธิคนฺตฺวา.
ลงฺกา อลงฺกติกตาว มหามหินฺท-
ตฺเถเรน ยา จ วินยฏฺกถา’ภตา, ตํ;
กนฺตาย สีหฬคิราย คิรายมานา,
อจฺจนฺตกนฺตพหุลา มุนโย ปุรา’สุํ.
อฺา จ ปจฺจริ-กุรุนฺทิสมฺิตาที,
ทีปํ ปทีปกรณี วินยมฺหิ ยา’สุํ;
สงฺคยฺห ตาส’มขิลตฺถนเย จ เถร-
วาเท จ มุตฺตรตนานิว เมกสุตฺเต.
ตาเหว สีหฬนิรุตฺติยุตฺจ ตนฺตึ,
อาโรปิยาน รุจิรํ อถ วิตฺถตฺจ;
มคฺคํ สมาสนวเสน ยถา สมตฺต-
โลเกน ยา ครุกตา กตมานนา’กา.
สุทฺธนฺวยาคถวิรา จ วิสุทฺธเถร-
วาที วิสุทฺธวินยาคมปุชฺชธมฺมา;
สุทฺธํ กรึสุ น ยเถ’นฺติ ตทฺวาทา,
อิจฺจาทิ’มาวิกริยา’สิ นิทานเมตฺถ.
ยสฺมึ มนฺุปทปนฺติ สุภา สุโพธา,
อตฺถา จ ปีติสม’วิมฺหยตาทิภาวี;
จิตฺรา วิจิตฺรมติชา กวิจิตฺตหํสา,
ตสฺมา รสายติ ตทตฺถนุสารินํ ยํ.
อจฺจนฺตสาครนิภา ¶ วิวิธา นยตฺถา,
สนฺเต’ตฺถ ยา’สุ วินยฏฺกถา ปุราณา;
ตาสํ ยถาภิมตปนฺติ สุตนฺติกตฺตํ,
กิฺหิ’สฺส กิฺจิ พลวีร’ปฏิจฺจ กาตุํ.
อุยฺโยค’มสฺส กรุณาปหิตํ ปฏิจฺจ,
ปฺาสหายสหิตํ พลวฺจ ทฬฺหํ;
ลทฺธาว ยา นิขิลโลกมนฺุภูตา,
เมธาวินํ’นุสภคาว วิราชเต สา.
วิฺูภิ ยา ‘‘วินยสาครปารติณฺเณ’’,
สมฺภาวิตา ‘‘สุตรณายติ สีฆวาหา’’;
อิจฺจาภิมานิตคุณา’ชฺช รราช ยาว,
กึ ยํ ถิรํ ลหุ วินสฺสติ ทุปฺปสยฺหํ.
‘‘ยา พฺยาปินี’ขิลนยสฺส สุโพธินี จ,
โสตูภิ เสวิตสทาตนธมฺมรงฺคํ;
กตฺวาน โลกปหิเต สคุเณ ทธนฺตี,
าตู’’ติ นฏฺ’มุปคา’ฏฺกถา ปุราณา.
ชนาภิสตฺตาย ทยาย โจทิโต,
วิเฉชฺช เขทํ วินยมฺหิ สาธุนํ;
อถาคมาน’ฏฺกถาวิธานเน,
ธุรํ ทธาตุํ’ภิมุขา’สิ โส สุธี.
ปทฺมํว ผุลฺลาภินตํ สุภาณุภํ,
ลทฺธาน ผุลฺลํ’ติสยา’สิ เจตนา;
ทาาทินาเคน ถิรคฺคธีมตา,
ยา ปตฺถิตา’รพฺภ ตทตฺถสิชฺฌเน.
ทีฆาคมตฺเถสุ สพุทฺธิวิกฺกม-
มาคมฺม สาราธิคมา สุมงฺคล-
นามานุคนฺตาว วิลาสินีติ ยา,
สํวณฺณนา โลกหิตาย สมฺภวี.
คมฺภีรเมธาวิสยาคมมฺหิปิ,
¶ อารพฺภ พุทฺธึ’ส สุนิมฺมลีกตา;
วิฺาตพุทฺธาภิมตา พหู ชนา,
อฺตฺถสาธา มหตฺหิ พุทฺธิโย.
สา’นีตวิทฺวากฺขิมนา มนายิตา,
กนฺตาคเม ธมฺมสภายเต สทา;
เตเนว มฺเ’ห ติโรกตา ตยา,
กึ สีฆค’ฺตฺร ปถฺคามิกา.
ปตฺวา มหนฺตา’มฺพร’มมฺพุโท ยถา,
โลกตฺถสาธีปิ มหาสยํ มติ;
ตสฺมา’สฺส สิทฺธา’ฏฺกถาปรมฺปรา,
พุทฺธิปฺปทานาย’ หุวุํ นวา นวา.
พุทฺธาทิมิตฺตํ ถิรเสฏฺ’มุทฺทิสํ,
สํวณฺณนา จาสิ ปปฺจสูทนี;
‘‘สพฺพตฺถสาเร ชินมชฺฌิมาคเม,
ลทฺธาน ปีตึ สุชนา สเมนฺตุ’’ติ.
อุปฺปชฺชิ ‘‘สารตฺถปกาสินี’’ติ ยา,
สา โชติปาลสฺส ยถาภิลาสิตํ;
โลกํ ยถานามิกสารทีปนา,
ภาตา’สิ สมฺมาปฏิปนฺนปนฺถทา.
สมฺปูริ กาตุํ’ส มโนรโถ ยยา,
องฺคุตฺตรนฺตาคมมตฺถวณฺณนา;
ตนฺนามเธยฺยํ สุชนฺจ ชีวกํ,
โส โชติปาลฺจ ปสตฺถธีติมํ.
อุทฺทิสฺส ยํ’กาสิ ปวีณตํ กรํ,
พุทฺธาทิสํเสพฺยสุมคฺคทสฺสเน;
สทฺธมฺมปุปฺผาน’ วนายิตา’สิ สา,
วิทฺวาลิสงฺฆสฺส สทาวคาหณา.
เยน’ตฺตลทฺธึ ¶ ปชหนฺตุ สาธโว,
ทุพฺโพธธมฺเม จ สภาวทีปเน;
พุชฺฌนฺตุ, อิจฺจาสิ’ภิธมฺมสาคโร,
ตตฺถา’วตารํ สุกเรน สาธินี.
เมธาวิลาสา’สฺส’หุวุ’ฏฺสาลินี,
กนฺตา จ สมฺโมหวิโนทนีติ ยา;
ตา พุทฺธโฆโสติ สตุลฺยนามิก-
มาคมฺม ชาตา สุชนตฺถสาธินี.
อฺา จ ปฺจฏฺกถา’ภิธมฺมเช,
ภาเว นิธาเย’ตฺถ ยถา’สฺสุ สุตฺตรา;
คมฺภีรมตฺเถสุ ปวิทฺธพุทฺธิตํ,
สมฺปาทนี สตฺถุ’ตุลตฺตทีปนี.
โสณาวฺหเถรสฺส ปฏิจฺจ ยาจนํ,
ตา ยาย กงฺขา วิตรนฺติ ภิกฺขโว;
ยา ปาติโมกฺขมฺหิ, ตทนฺวยาวฺหยํ,
สํวณฺณนํ’กาสิ ส ธีมตํ วโร.
สมตฺตโลกฏฺวิภาวิรฺชนา,
กเต’มินา ธมฺมปทสฺส วณฺณนา;
ถิรํ สมุทฺทิสฺส กุมารกสฺสปํ,
สตํ มนํ ปีติปผุลฺลิตํ ยยา.
อฺา’สฺส ยา สุตฺตนิปาต-ขุทฺทก-
ปาตฺถทาตา ปรมตฺถโชติกา;
สํวณฺณนา ชาตกตนฺติ มณฺฑนา,
ตา โหนฺติ โลกสฺส หิตปฺปทีปินี.
นิสฺเสสโลกมฺหิ ปจารณิจฺฉา,
ลงฺกาคตาน’ฏฺกถาน’มทฺธา;
ยา เถรวาทีน’มปูริ พุทฺธ-
โฆสคฺคเถรสฺส ปภาวลทฺธา.
ภทฺทํ’ส ¶ นามฺจ, คุณา มนฺุา,
สมคฺคคามี’นุกโรนฺติ เตสํ;
สสงฺกสูรา หิ สทาตนา เย,
โลกํ ปโมทฺจ กรํ จรนฺติ.
สุพุทฺธโฆสสฺส วิภาวิสตฺติ-
ปพฺยตฺติ’มารพฺภ ถิราสภสฺส;
สมคฺคโลโก หิ สุเถรวาเท,
มานํ ปวฑฺเฒสิ อนฺชาตํ.
พุทฺโธติ นามํ ภุวนมฺหิ ยาว,
สุพุทฺธโฆสสฺส สิยา น กิฺหิ;
ลทฺธา หิ สาธูภิ มโหปการา,
มหคฺฆวิตฺตานิว ตํสกาสา.
ขีเยถ วณฺโณ น สมุทฺธโฏปิ,
นนฺว’สฺส เนกา หิ คุณา อนนฺตา;
โก นุ’ทฺธเรยฺยา’ ขิลสาคโรเท,
ตถาปิ มฺนฺตุ สุธี สทา เตติ.
ฉฏฺสงฺคีติภารนิตฺถารกสงฺฆสมิติยา ปกาสิตายํ
วิสุทฺธิมคฺคนิทานกถา นิฏฺิตา.