📜
สาสนปฺปวตฺติกฺกโม
ภควโต หิ ปรินิพฺพุติกาลโต ปจฺฉา วสฺสสตพฺภนฺตเร พุทฺธสาสเน โกจิปิ วาทเภโท นาม นตฺถิ. วสฺสสตกาเล ปน ทุติยสงฺคีติกาเรหิ เถเรหิ นิกฺกฑฺฒิตา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู ปกฺขํ ลภิตฺวา ธมฺมฺจ วินยฺจ อฺถา กตฺวา มหาสงฺคีตินาเมน วิสุํ สงฺคีติมกํสุ. ตทา สงฺคีติทฺวยารูฬฺหปุราณธมฺมวินยเมว สมฺปฏิจฺฉนฺตานํ เถรานํ คโณ เถรวาโทติ จ ตทฺเสํ มหาสงฺฆิโกติ จ โวหรียนฺติ.
ปุน มหาสงฺฆิกโต (๑) โคกุลิโก (๒) เอกพฺโยหาริโกติ ทฺเว อาจริยคณา อุปฺปนฺนา. ปุน โคกุลิกโต (๓) ปฺตฺติวาโท (๔) พาหุลิโก (พหุสฺสุติโก)ติ ทฺเว อุปฺปนฺนา. ปุน พาหุลิกโตปิ (๕) เจติยวาทิคโณ อุปฺปนฺโนติ เอเต ปฺจ มูลภูเตน มหาสงฺฆิเกน สห ฉ ปาฏิเยกฺกา อาจริยคณา อเหสุํ.
วิสุทฺธตฺเถรวาทโตปิ (๑) มหิสาสโก (๒) วชฺชิปุตฺตโกติ ทฺเว อาจริยคณา อุปฺปนฺนา. ปุน มหิสาสกโต (๓) สพฺพตฺถิวาโท (๔) ธมฺมคุตฺติโกติ ทฺเว อุปฺปนฺนา. ปุน สพฺพตฺถิวาทโตปิ (๕) กสฺสปิโย, ตโตปิ (๖) สงฺกนฺติโก, ตโตปิ (๗) สุตฺตวาทีติ ตโย อุปฺปนฺนา. วชฺชิปุตฺตกโตปิ (๘) ธมฺโมตฺตริโย (๙) ภทฺทยานิโก (๑๐) ฉนฺนาคาริโก (๑๑) สมฺมิติโยติ จตฺตาโร อุปฺปนฺนาติ เต เอกาทส มูลภูเตน วิสุทฺธตฺเถรวาเทน สห ทฺวาทส อาจริยคณา อเหสุํ. อิติ อิเม จ ทฺวาทส ปุริมา จ ฉาติ อฏฺารส อาจริยคณา ทุติยตติยสงฺคีตีนํ อนฺตเร ชาตา อเหสุํ.
เตสุ มูลภูโต เถรวาทคโณเยว โปราณธมฺมวินยครุโก หุตฺวา อนูนมนธิกํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ โปราณิกํ ธมฺมวินยํ ธาเรสิ. อิตเร ปน สตฺตรส ภินฺนคณา โปราณิกํ ธมฺมวินยํ อฺถา ¶ อกํสุ. เตน เตสํ ธมฺมวินโย กตฺถจิ อูโน กตฺถจิ อธิโก หุตฺวา อปริปุณฺโณ เจว อโหสิ อปริสุทฺโธ จ. เตน วุตฺตํ ทีปวํเส ปฺจมปริจฺเฉเท –
‘‘นิกฺกฑฺฒิตา ปาปภิกฺขู, เถเรหิ วชฺชิปุตฺตกา;
อฺํ ปกฺขํ ลภิตฺวาน, อธมฺมวาที พหู ชนา.
ทสสหสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ ธมฺมสงฺคหํ;
ตสฺมายํ ธมฺมสงฺคีติ, มหาสงฺคีตีติ วุจฺจติ.
มหาสงฺคีติกา ภิกฺขู, วิโลมํ อกํสุ สาสเน;
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหํ, อฺํ อกํสุ สงฺคหํ.
อฺตฺร สงฺคหิตํ สุตฺตํ, อฺตฺร อกรึสุ เต;
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, วินเย นิกาเยสุ จ ปฺจสุ…เป…
อตฺถํ ธมฺมฺจ ภินฺทึสุ, เอกเทสฺจ สงฺคหํ;
คนฺถฺจ เอกเทสฺหิ, ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ อกํสุ เต.
นามํ ลิงฺคํ ปริกฺขารํ, อากปฺปกรณียานิ จ;
ปกติภาวํ ชหิตฺวา, ตฺจ อฺํ อกํสุ เต.
สตฺตรส ภินฺนวาทา, เอกวาโท อภินฺนโก;
สพฺเพวฏฺารส โหนฺติ, ภินฺนวาเทน เต สห.
นิคฺโรโธว มหารุกฺโข, เถร วาทานมุตฺตโม;
อนูนํ อนธิกฺจ, เกวลํ ชินสาสนํ;
กณฺฏกา วิย รุกฺขมฺหิ, นิพฺพตฺตา วาทเสสกา.
ปเม วสฺสสเต นตฺถิ, ทุติเย วสฺสสตนฺตเร;
ภินฺนา สตฺตรส วาทา, อุปฺปนฺนา ชินสาสเน’’ติ [กถา. อฏฺ. นิทานกถา].
อโสกรฺโ จ กาเล ปริหีนลาภสกฺการา อฺติตฺถิยา ลาภสกฺการํ ปตฺถยมานา ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตฺวา สกานิ สกานิ ทิฏฺิคตานิ ทีเปนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสน’’นฺติ. ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อลภมานาปิ สยเมว เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา วิหาเรสุ วิจรนฺตา อุโปสถกมฺมาทิกรณกาเล สงฺฆมชฺฌํ ¶ ปวิสนฺติ, เต ภิกฺขุสงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน นิคฺคยฺหมานาปิ ธมฺมวินยานุโลมาย ปฏิปตฺติยา อสณฺหนฺตา อเนกรูปํ สาสนสฺส อพฺพุทฺจ มลฺจ กณฺฏกฺจ สมุฏฺาเปนฺติ. เกจิ อคฺคึ ปริจรนฺติ, เกจิ ปฺจาตเป ตปนฺติ, เกจิ อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺติ, เกจิ ธมฺมฺจ วินยฺจ โวภินฺทิสฺสามาติ ตถา ตถา ปคฺคณฺหนฺติ. ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ น เตหิ สทฺธึ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา อกาสิ, อโสการาเม สตฺต วสฺสานิ อุโปสโถ อุปจฺฉิชฺชิ [กถา. อฏฺ. นิทานกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา].
อิมฺจ ปน ปวตฺตึ อุปาทาย เอวมฺปิ สกฺกา คเหตุํ ‘‘สตฺตรสนฺนํ ภินฺนวาทคณานํ ธมฺมวินยสฺส ปจฺฉิมกาเลสุ อปริสุทฺธตรภาโว อีทิเสนปิ การเณน อโหสี’’ติ. กิฺจาปิ หิ พุทฺธสาสนภูเต ปริสุทฺธธมฺมวินเย ‘‘โกจิปิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต นาม นตฺถิ อฺตฺร นิพฺพานธาตุยา, ปรมตฺถโต อตฺตาปิ นตฺถิ, สพฺเพปิ สงฺขารา อนิจฺจา อทฺธุวา อสสฺสตา อนตฺตาเยวา’’ติ อตฺโถ อติวิย ปากโฏ โหติ, ตถาปิ ทานิ อเถรวาทิกานํ คนฺเถสุ จ ปุพฺเพ เวตุลฺลวาทาทีสุ จ ‘‘พุทฺโธ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อตฺตา’’ติ จ, ‘‘สพฺเพปิ สตฺตา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อตฺตา’’ติ จ อตฺโถ ทิสฺสติ.
อถ อโสโก ธมฺมราชา สาสนํ วิโสเธตุกาโม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส สนฺติเก ปมเมว สมยํ อุคฺคณฺหิตฺวา เอกลทฺธิเก เอกลทฺธิเก ภิกฺขู เอกโต กาเรตฺวา เอกเมกํ ภิกฺขุสมูหํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ ‘‘กึ วาที ภนฺเต สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ. ตโต เย เย ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ สสฺสตวาที’’ติ วา, ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาที’’ติ วา เอวมาทินา อตฺตโน อตฺตโน วาทานุรูปํ มิจฺฉาวาทํ อาหํสุ, เต เต ‘‘นยิเม ภิกฺขู, อฺติตฺถิยา อิเม’’ติ ตถโต ตฺวา เตสํ เสตกานิ วตฺถานิ ทตฺวา อุปฺปพฺพาเชสิ. เต สพฺเพปิ สฏฺิสหสฺสมตฺตา อเหสุํ.
อถฺเ ภิกฺขู ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘วิภชฺชวาที มหาราช สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ วุตฺเต ‘‘สุทฺธํ ทานิ ภนฺเต สาสนํ, กโรตุ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถ’’นฺติ วตฺวา อารกฺขฺจ ทตฺวา นครํ ปาวิสิ. สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุโปสถํ อกาสิ. ตสฺมึ สมาคเม โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ยานิ จ ¶ ตทา อุปฺปนฺนานิ วตฺถูนิ ยานิ จ อายตึ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปฏิพาหนตฺถํ สตฺถารา ทินฺนนยวเสเนว ตถาคเตน ปิตมาติกํ วิภชนฺโต ปรปฺปวาทมทฺทนํ กถาวตฺถุํ นาม อภิธมฺมปิฏเก ปฺจมํ ปกรณํ อภาสิ. ตโต โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรปฺปมุขา ติปิฏกปริยตฺติธรา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปตฺตา สหสฺสํ ภิกฺขู เถรวาทิโน สงฺคีติทฺวยารูฬฺหํ ปริสุทฺธํ โปราณธมฺมวินยํ ปุน สงฺคายิตฺวา สุรกฺขิตํ รกฺขึสุ [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา].
อถ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร นวสุ ปจฺจนฺตฏฺาเนสุ สาสนปติฏฺาปนตฺถํ นว นายกตฺเถเร อุจฺจินิตฺวา เปเสสิ. เตสุ อฏฺหิ เถเรหิ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตฏฺานํ คนฺตฺวา พุทฺธสาสเน ปติฏฺาปิเต มหามหินฺทตฺเถโร ฉตฺตึสาธิกทฺวิสเต (๒๓๖) พุทฺธวสฺเส ชมฺพุทีปโต สีหฬทีปํ คนฺตฺวา เทวานํปิยติสฺสราชปฺปมุขํ ทีปกชนสมูหํ ปสาเทตฺวา พุทฺธสาสนํ สมฺปติฏฺาเปสิ, เตน จ รฺา ทินฺนํ มหาเมฆวนุยฺยานํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตตฺถ มหาวิหารํ นาม สงฺฆารามํ ปติฏฺาเปสิ [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา]. ตโต ปภุติ สีหฬทีเป พุทฺธสาสนํ ยาว วฏฺฏคามณิราชกาลา นิกายนฺตรวาทากุลรหิตํ นิมฺมลํ สุปริสุทฺธํ หุตฺวา สมุชฺชลิตฺถ. วฏฺฏคามณิราชกาลโต ปน ปฏฺาย นิกายนฺตรวาทาปิ สีหฬทีปมุปาคมึสุ. ตทา วิสุทฺธตฺเถรวาทิโน ยถา ปุราณธมฺมวินโย เตหิ นิกายนฺตรวาเทหิ อสมฺมิสฺโส อมลีโน ปกติปริสุทฺโธ หุตฺวา ติฏฺเยฺย, ตถา ตํ มหุสฺสาเหน สุรกฺขิตํ รกฺขึสุ. กถํ?