📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
นิรุตฺติทีปนีปา
คนฺถารมฺภ
จตุราสีติสหสฺส ¶ , ธมฺมกฺขนฺธาปภงฺกรา;
โลกมฺหิ ยสฺส โชตนฺติ, นนฺตวณฺณปภสฺสรา.
อนนฺตวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, วนฺเท นิรุตฺติปารคุํ;
สทฺธมฺมฺจสฺส สงฺฆฺจ, วิสุทฺธวณฺณภาชนํ.
โมคฺคลฺลาโน มหาาณี, นิรุตฺตารฺเกสรี;
นทิ พฺยากรณํนาทํ, โสคตารฺพฺยาปนํ.
ตสฺสตฺถํ ทีปยิสฺสามิ, นานาราสึวิภาชยํ;
โอคายฺห สทฺทสตฺถานิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนนฺติ.
๑. สนฺธิกณฺฑ
สฺาราสิ
ครุสฺาราสิ
วณฺโณ ¶ , สโร, สวณฺโณ, ทีโฆ, รสฺโส, พฺยฺชโน, วคฺโค, นิคฺคหีตํ.
๑. ออาทโย ติตาลีสํ[ติตาลีส (พหูสุ)]วณฺณา[ก. ๒; รู. ๒; นี. ๑, ๒].
ออาทโย พินฺทนฺตา เตจตฺตาลีสกฺขรา วณฺณา นาม โหนฺติ.
อ, อา, อิ, อี, อุ, อู, เอต, เอ, โอต, โอ. ก, ข, ค, ฆ, ง, จ, ฉ, ช, ฌ, , ฏ, , ฑ, ฒ, ณ, ต, ถ, ท, ธ, น, ป, ผ, พ, ภ, ม, ย, ร, ล,ว ส, ห, ฬ, อํ. อตฺถํ วณฺเณนฺติ ปกาเสนฺตีติ วณฺณา, อกฺขราติ จ วุจฺจนฺติ, นามปฺตฺติรูปตฺตา นกฺขรนฺติ ขยวยํ น คจฺฉนฺตีติ อกฺขรา. ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๖] หิ วุตฺตํ.
๒. ทสาโท สรา[ก. ๓; รู. ๓; นี. ๓].
เตสุ วณฺเณสุ อาทิมฺหิ ทส วณฺณา สรา นาม โหนฺติ. สยเมว ลทฺธสรูปา หุตฺวา ราชนฺติ วิโรจนฺตีติ สรา.
เตสุ สเรสุ ทฺเว ทฺเวสรา สวณฺณา นาม โหนฺติ.
อ, อา อวณฺโณ, อิ, อี อิวณฺโณ, อุ, อู อุวณฺโณ, เอต, เอ เอตวณฺโณ, โอต, โอ โอตวณฺโณ. สมาโน วณฺโณ สุติ เอเตสนฺติ สวณฺณา, สรูปาติ จ วุจฺจนฺติ, สมานํ รูปํ สุติ เอเตสนฺติ สรูปา.
๔. ปุพฺโพ รสฺโส[ก. ๔; รู. ๔; นี. ๔.๒๒].
ทฺวีสุ ¶ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปุพฺโพ โหติ, โส โส รสฺโส นาม โหติ. รสฺเสน กาเลน วตฺตพฺพาติ รสฺสา, รสฺสกาโล นาม อกฺขิทลานํ อุมฺมิสนนิมฺมิสนสมกาโล.
ตตฺถ เอต, โอต อิติ ทฺเว เอกปทสํโยเค ปเร กฺวจิ ลพฺภนฺติ. เอฏฺิ, เสฏฺโ, โอฏฺโ, โสตฺถิ.
เอกปทสํโยเคติ กึ? ปทนฺตรสํโยเค ปเร รสฺสา มา โหนฺตูติ. มํ เจ ตฺวํ นิขณํ วเน, [ชา. ๒.๒๒.๕] ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗].
กฺวจีติ กึ? เอกปทสํโยเคปิ วคฺคนฺเตสุ วา ย, ร, ล, เวสุ วา ปเรสุ รสฺสา มา โหนฺตูติ. เอนฺติ, เสนฺติ, เอยฺย, ภาเสยฺย, เมณฺโฑ, โสณฺโฑ.
๕. ปโร ทีโฆ[ก. ๕; รู. ๕; นี. ๕].
ทฺวีสุ ทฺวีสุ สวณฺเณสุ โย โย ปโร โหติ, โส โส ทีโฆ นาม โหติ. ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพาติ ทีฆา, ทีฆกาโล นาม รสฺเสหิ ทิคุณกาโล.
๖. กาทโย พฺยฺชนา[ก. ๖; รู. ๘; นี. ๖].
เตสุ วณฺเณสุ กาทโย พินฺทนฺตา วณฺณา พฺยฺชนา นาม โหนฺติ. อตฺถํ พฺยฺชยนฺตีติ พฺยฺชนา. เต ปน สุทฺธา อทฺธมตฺติกา, รสฺสยุตฺตา ทิยทฺธมตฺติกา, ทีฆยุตฺตา ติยทฺธมตฺติกา.
๗. ปฺจปฺจกา วคฺคา[ก. ๗; รู ๙; นี. ๗].
เตสุ พฺยฺชเนสุ กาทิ-มนฺตา ปฺจพฺยฺชนปฺจกา วคฺคา นาม โหนฺติ.
กาทิ ¶ ปฺจโก กวคฺโค, จาทิ จ วคฺโค, ฏาทิ ฏวคฺโค, ตาทิ ตวคฺโค, ปาทิ ปวคฺโค. เสสา อวคฺคาติ สิทฺธํ. วณฺณุทฺเทเส เอกฏฺานิกานํ พฺยฺชนานํ วคฺเค สมูเห นิยุตฺตาติ วคฺคา.
๘. พินฺทุ นิคฺคหีตํ[ก. ๘; รู. ๑๐; นี. ๘].
อนฺเต พินฺทุมตฺโต วณฺโณ นิคฺคหีตํ นาม. นิคฺคยฺห คยฺหติ อุจฺจาริยตีติ นิคฺคหีตํ.
ครุสฺาราสิ นิฏฺิโต.
พฺยฺชนวุตฺติราสิ
านํ, กรณํ, ปยตนํ [รู. ๒ (ปิฏฺเ); นี ๖ (ปิฏฺเ); ๒๓ (สุตฺตงฺเก)].
ฉ านานิ – กณฺฏฺานํ, ตาลุฏฺานํ, มุทฺธฏฺานํ, ทนฺตฏฺานํ, โอฏฺฏฺานํ, นาสิกฏฺานํ. เตสุ พฺยตฺตํ วทนฺเตน ยตฺถ ‘‘อกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ กณฺฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘อิจฺฉ’’นฺติ, ตํ ตาลุฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘รฏฺ’’นฺติ, ตํ มุทฺธฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ, ตํ ทนฺตฏฺานํ. ยตฺถ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ โอฏฺฏฺานํ. นาสปเทโส นาสิกฏฺานํ.
กตฺถจิ ปน อุรฏฺานํ, สิรฏฺานํ, ชิวฺหามูลฏฺานนฺติปิ อาคตํ. ตตฺถ สิรฏฺานํ นาม มุทฺธฏฺานเมว. ชิวฺหามูลฏฺานํ ปน สพฺพวณฺณานํ สาธารณนฺติ วทนฺติ.
กรณํ จตุพฺพิธํ – ชิวฺหามูลํ, ชิวฺโหปคฺคํ, ชิวฺหคฺคํ, สกฏฺานนฺติ.
ปยตนํ จตุพฺพิธํ – สํวุฏํ, วิวฏํ, ผุฏฺํ, อีสํผุฏฺนฺติ. ตตฺถ กรณานํ สกสกฏฺาเนหิ สทฺธึ สํวรณาทิโก วิเสสากาโร สํวุฏาทิ นาม.
ตตฺถ กณฺปเทสานํ อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อวณฺณ, กวคฺค, หการา กณฺชา นาม. ตาลุมฺหิ ชิวฺหามชฺฌสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อิวณฺณ, จวคฺค, ยการา ตาลุชา นาม. มุขพฺภนฺตรมุทฺธมฺหิ ¶ ชิวฺโหปคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ฏวคฺค, ร, ฬการา มุทฺธชา นาม. อุปริ ทนฺตปนฺติยํ ชิวฺหคฺคสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา ตวคฺค, ล, สการา ทนฺตชา นาม. โอฏฺทฺวยสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนา อุวณฺณ, ปวคฺคา โอฏฺชา นาม. นิคฺคหีตํ นาสิกชํ นาม. ปฺจวคฺคนฺตา ปน นาสิกฏฺาเนปิ สกฏฺาเนปิ ชายนฺติ. เอกาโร กณฺตาลุโช. โอกาโร กณฺโฏฺโช. วกาโร ทนฺโตฏฺโช. อปิจ อิวณฺณุวณฺณา กณฺเปิ ชายนฺติเยว. ยทา หกาโร วคฺคนฺเตหิ วา ย, ร, ล, เวหิ วา ยุตฺโต โหติ, ตทา อุรโชติ วทนฺติ. ปฺโห, ตุณฺหิ, นฺหาโต, วิมฺหิโต, คยฺหเต, วุลฺหเต, อวฺหานํ.
กณฺํ สํวริตฺวา อุจฺจาริโต อกาโร สํวุโฏ นาม. สกสกฏฺาน, กรณานิ วิวริตฺวา อุจฺจาริตา เสสสรา จ ส, หการา จ วิวฏา นาม. ตานิเยว คาฬฺหํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ปฺจวคฺคา ผุฏฺา นาม. โถกํ ผุสาเปตฺวา อุจฺจาริตา ย, ร, ล, วา อีสํผุฏฺา นาม. ตตฺถ โอฏฺเชสุ ตาว ปวคฺคํ วทนฺตานํ โอฏฺทฺวยสฺส คาฬฺหํ ผุสนํ อิจฺฉิตพฺพํ. กสฺมา? ผุฏฺปยตนิกตฺตา ปวคฺคสฺส. อุวณฺณํ วทนฺตานํ ปน โอฏฺทฺวยสฺส วิวรณํ อิจฺฉิตพฺพํ. กสฺมา? วิวฏปยตนิกตฺตา อุวณฺณสฺส. เอส นโย เสเสสุ สพฺเพสูติ.
จูฬนิรุตฺติยํ ปน สพฺเพ รสฺสสรา สํวุฏา นาม, สพฺเพทีฆสรา วิวฏา นามาติ วุตฺตํ. ตถา สทฺทสารตฺถชาลินิยํ, กตฺถจิ สกฺกฏคนฺเถ จ. อิทํ ยุตฺตตรํ. อฺฏฺานิกพฺยฺชเนหิ ยุตฺตา สรา อตฺตโน าน, กรณานิ ชหนฺตาปิ ปยตนํ น ชหนฺติ. ตสฺมา นานาวณฺณานํ สํสคฺเค ปยตนานํ สํสคฺคเภโทปิ เวทิตพฺโพติ. ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วทนฺโต ยทิ ณา-การํ ชิวฺหคฺเคน ทนฺตฏฺาเน กตฺวา วเทยฺย, ทนฺตโช นา-กาโร เอว ภเวยฺย. ตุ-การฺจ ชิวฺโหปคฺเคน มุทฺธฏฺาเน กตฺวา วเทยฺย, มุทฺธโช ฏุ-กาโร เอว ภเวยฺย. เอวฺจ สติ อกฺขรวิปตฺติ นาม สิยา. เอส นโย เสเสสุ มุทฺธชทนฺตเชสุ. ตสฺมา กมฺมวาจํ สาเวนฺเตหิ นาม าน, กรณ, ปยตเนสุ สุฏฺุ กุสเลหิ ภวิตพฺพนฺติ.
สิถิลฺจ ¶ , ธนิตฺจ, ทีฆํ, รสฺสํ, ครุํ, ลหุํ;
นิคฺคหีตํ, วิมุตฺตฺจ, สมฺพนฺธฺจ, ววตฺถิตํ [นี. ๙, ๑๐, ๑๑, ๑๒, ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๑๖-๑๙, ๒๐, ๒๑ สุตฺเตสุ ปสฺสิตพฺพํ].
มุทุนา วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคปม, ตติย, ปฺจมา สิถิลา นาม. ถทฺเธน วจีปโยเคน วตฺตพฺพา วคฺคทุติย, จตุตฺถา ธนิตา นาม. ทีฆ, รสฺสา ปุพฺเพ วุตฺตา. ทีฆา เจว สํโยคปุพฺพา จ นิคฺคหีตนฺตา จ ครุกา นาม. เสสา ลหุกา นาม. ยถา สทฺทสหิโต วาโต มุขฉิทฺเทน พหิ อนิกฺขมฺม นาสโสตาภิมุโข โหติ, ตถา มุขํ อวิวฏํ กตฺวา วตฺตพฺพํ พฺยฺชนํ นิคฺคหีตํ นาม. เตน ยุตฺตานิ สพฺพพฺยฺชนานิ นิคฺคหีตนฺตานิ นาม. เสสา วิมุตฺตา นาม. ปทสนฺธิวเสน วตฺตพฺพํ สมฺพนฺธํ นาม. ปทจฺเฉทํ กตฺวา วตฺตพฺพํ ววตฺถิตํ นาม.
พฺยฺชนวุตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ลหุสฺาราสิ
โฌ, โล, โป, โฆ, โค.
๙. ยุวณฺณา[อิยุวณฺณา (พหูสุ)]ฌลา นามสฺสนฺเต[ก. ๕๘; รู. ๒๙; นี. ๒๐๕].
อนิตฺถิลิงฺคสฺส นามสฺส อนฺเต อิวณฺณุวณฺณา กเมน ฌลสฺา โหนฺติ.
๑๐. ปิตฺถิยํ[ก. ๕๙; รู. ๑๘๒; นี. ๒๐๖].
อิตฺถิลิงฺเค นามสฺสนฺเต อิวณฺณุวณฺณา ปสฺา โหนฺติ.
๑๑. ฆา[ก. ๖๐; รู. ๑๗๗; นี. ๒๐๗].
โฆ
¶ , อา อิติ ทฺวิปทํ. อิตฺถิลิงฺเค อากาโร ฆสฺโ โหติ.
๑๒. โค สฺยาลปเน[ก. ๕๗; รู. ๗๑; นี. ๒๑๔].
อาลปเน สิ คสฺโ โหติ.
ลหุสฺาราสิ นิฏฺิโต.
สงฺเกตราสิ
๑๓. วิธิ วิเสสนํ ยํ ตสฺส[จํ. ๑.๑.๖; ปา. ๑.๑.๗๒; วิธิพฺพิเสสนนฺตสฺส (พหูสุ)].
สุตฺเต ยํ วิเสสนํ ทิสฺสติ, ตสฺส วิธิ าตพฺโพ.
‘อโต โยนํ ฏาเฏ’. นรา, นเร. โยนนฺติ วิเสสนํ. ฏาเฏติ วิธิ.
๑๔. สตฺตมิยํ ปุพฺพสฺส[รู. ๘ (ปิฏฺเ); จํ. ๑.๑.๗; ปา. ๑.๑.๖๖].
สตฺตมีนิทฺเทเส ปุพฺพวณฺณสฺเสว วิธิ าตพฺโพ.
‘สโร โลโป สเร’. โลกคฺโค [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗].
๑๕. ปฺจมิยํ ปรสฺส[จํ. ๑.๑.๘; ปา. ๑.๑.๖๗].
ปฺจมีนิทฺเทเส ปรสฺเสว วิธิ าตพฺโพ.
‘อโต โยนํ ฏาเฏ’. นรา, นเร.
๑๖. อาทิสฺส[จํ. ๑.๑.๙; ปา. ๑.๑.๕๔].
ปรสฺส สิสฺสมาโน [ทิสฺสมาโน (มู)] วิธิ อาทิวณฺณสฺส าตพฺโพ.
‘ร ¶ สงฺขฺยาโต วา’. เตรส.
๑๗. ฉฏฺิยนฺตสฺส[จํ. ๑.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๕๒].
ฉฏฺีนิทฺเทเส ตทนฺตสฺส วิธิ าตพฺโพ.
‘ราชสฺสิ นามฺหิ’. ราชินา.
๑๘. งานุพนฺโธ[จํ. ๑.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๕๓].
งานุพนฺโธ อาเทโส ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส อนฺตสฺส าตพฺโพ.
‘โคสฺสาวง’. ควสฺสํ.
๑๙. ฏานุพนฺโธเนกวณฺโณ สพฺพสฺส[จํ. ๑.๑.๑๒; ปา. ๑.๑.๕๕; ฏานุพนฺธาเนกวณฺณา สพฺพสฺส (พหูสุ)].
โย จ ฏานุพนฺโธ อาเทโส, โย จ อเนกวณฺโณ อาเทโส, ตทุภยํ ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส สพฺพสฺเสว วณฺณสมุทายสฺส าตพฺพํ.
ฏานุพนฺเธ ตาว –
‘อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ’. เอสุ.
อเนกวณฺเณ –
‘อนิมิ นามฺหิ’. อเนน, อิมินา.
๒๐. กานุพนฺธา อาทฺยนฺตา[จํ. ๑.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๔๖].
านุพนฺโธ อาคโม จ กานุพนฺโธ อาคโม จ กเมน ฉฏฺีนิทฺทิฏฺสฺส อาทิมฺหิ จ อนฺเต จ าตพฺโพ.
านุพนฺเธ –
‘พฺรูโต ติสฺสิ’. พฺรวิติ.
กานุพนฺเธ ¶ –
‘ภูสฺส วุก’. พภุว.
๒๑. มานุพนฺโธ สรานมนฺตา ปโร[จํ. ๑.๑.๑๔; ปา. ๑.๑.๔๗].
มานุพนฺโธ อาคโม สรานํ อนฺตสรมฺหา ปโร โหติ.
‘นชฺชาโย สฺวาม’. นชฺชาโย สนฺทนฺติ. ‘มํ วา รุธาทีนํ’. รุนฺธติ. ‘ชร สทานมีม วา’. ชีรติ, สีทติ.
อิมสฺมึ พฺยากรเณ อเนกสรตา นาม นที, ปุริส อิจฺจาทีสุ ลิงฺคปเทสุ เอว อตฺถิ, คมุ, ปจอิจฺจาทีสุ ธาตุปเทสุ นตฺถิ. สพฺพธาตุโย พฺยฺชนนฺตา เอว โหนฺติ, ธาตฺวนฺตโลปกิจฺจํ นตฺถิ. ตสฺมา นชฺชาโยติ เอตฺถ อี-กาโร อนฺตสโร นาม. ตโต ‘นชฺชาโย สฺวาม’ อิติ สุตฺเตน อา-การาคโม. รุนฺธตีติ เอตฺถ ปน อุ-กาโร อนฺตสโร นาม, ตโต ‘‘มํ วา รุธาทีน’’นฺติ สุตฺเตน พินฺทาคโม. เอวํ ชีรติ, สีทติ อิจฺจาทีสุ. มฺรมฺมโปตฺถเกสุ ปน ‘‘มานุพนฺโธ ปทานมนฺตา ปโร’’ติ ปาโ, โส สีหฬโปตฺถเกหิ น สเมติ.
๒๒. วิปฺปฏิเสเธ[จํ. ๑.๑.๑๖; ปา. ๑.๔.๒].
สมานวิสยานํ ทฺวินฺนํ วิธีนํ อฺมฺปฏิเสธรหิเต าเน เยภุยฺเยน ปโร วิธิ โอกาสํ ลภติ.
จตฺตาโรเม ภิกฺขเว ธมฺมา [องฺคุตฺตรนิกาเย] -เอตฺถ จตฺตาริเมติ ปุพฺพโลเป สมฺปตฺเต ปรโลโป โอกาสํ ลภติ.
๒๓. สงฺเกโต นาวยโวนุพนฺโธ[จํ. ๑.๑.๕].
โย วณฺโณ ปโยคสฺส อวยโว น โหติ, สุตฺเตสุ สงฺเกตมตฺโต โหติ, โส อนุพนฺโธ นาม.
‘โคสฺสาว’ ¶ . ควสฺสํ-เอเตน ปทรูปวิธาเน อนุพนฺโธ อุปโยคํ น คจฺฉตีติ าเปติ.
วณฺณสทฺโท ปโร เอตสฺมาติ วณฺณปโร, วณฺณปเรน รสฺสสเรน สวณฺโณปิ คยฺหติ สยฺจ, อวณฺโณติ วุตฺเต อา-กาโรปิ คยฺหติ อ-กาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อิวณฺณุวณฺเณสุ.
๒๕. นฺตุวนฺตุมนฺตาวนฺตุตวนฺตุสมฺพนฺธี[นฺตุ วนฺตุมนฺตฺวาวนฺตุตวนฺตุ สมฺพนฺธี (พหูสุ)].
นฺตุอิติ วุตฺเต วนฺตุ, มนฺตุ, อาวนฺตุ, ตวนฺตูนํ สมฺพนฺธีภูโต นฺตุกาโร คยฺหติ.
‘นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม’. คุณวนฺโต, สติมนฺโต, ยาวนฺโต, ภุตฺตวนฺโต.
สงฺเกตราสิ นิฏฺิโต.
สนฺธิวิธาน
อถ สนฺธิวิธานํ ทีปิยเต.
โลโป, ทีโฆ, รสฺโส, วุทฺธิ, อาเทโส, อาคโม, ทฺวิภาโว, วิปลฺลาโส.
โลปราสิ
๒๖. สโร โลโป สเร[ก. ๑๒; รู. ๑๓; นี. ๓๐].
ลุปฺปตีติ โลโป. สเร ปเร สรูโป วา อสรูโป วา ปุพฺโพ สโร โลโป โหติ.
สรูเป ตาว –
อวณฺเณ-โลกคฺโค ¶ [อป. เถร ๑.๑๒.๕๗], ภวาสโว, [ธ. ส. ๑๑๐๒] อวิชฺชาสโว [ธ. ส. ๑๑๐๒], อวิชฺชานุสโย [วิภ. ๙๔๙].
อิวณฺเณ-มุนินฺโท, มุนีริโต, วรวาทีริโต, อิตฺถินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙].
อุวณฺเณ-พหูปกาโร [ชา. ๑.๒๒.๕๘๘], พหุกา อูมิ พหูมิ, สรภุยา อูมิ สรภูมิ, สรภุยา อุทกํ สรภูทกํ.
อสรูเป –
โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], กามุปาทานํ, ภเวสนา [ที. นิ. ๓.๓๐๕], ภโวโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], โส ตุณฺหสฺส [ปารา. ๓๘๑], ทิฏฺานุสโย [วิภ. ๙๔๙], ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺเกฏฺํ, ทิฏฺโโฆ [ธ. ส. ๑๑๕๖], มุทินฺทฺริยํ [มหาว. ๙], ปุตฺตา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อุรสฺส ทุกฺโข [ปาจิ. ๔๐๒], อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔] อิจฺจาทิ.
อิติ ปุพฺพโลปราสิ.
๒๗. ปโร กฺวจิ[ก. ๑๓; รู. ๑๕; นี. ๓๑].
ปุพฺพสรมฺหา สรูโป วา อสรูโป วา ปโร สโร กฺวจิ โลโป โหติ.
สรูเป ตาว –
ตํ กทาสฺสุ ภวิสฺสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๔ อาทโย; ตํ กุทสฺสุ], กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติ [ธ. ป. ๓๗๖], ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔], ตทาสฺสุ กณฺหํ ยฺุชนฺติ [ชา. ๑.๑.๒๙] -กณฺหนฺติ มหากณฺหโคณํ, ตณฺหาสฺส วิปฺปหีนา, มาสฺสุ ¶ กุชฺฌ รเถสภ, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย [ปารา. ๑๖๗, ๑๗๑], อาคตาตฺถ ตุมฺเห, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห, มายฺโย เอวรูปมกาสิ, ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒] -ปวฑฺฒํ อาปํ ลภึสูตฺยตฺโถ, นาลํ กพฬํ ปทาตเว [ชา. ๑.๑.๒๗] -ป+อาทาตเวติ เฉโท, คณฺหิตุนฺตตฺโถ, รุปฺปตีติ รูปํ, พุชฺฌตีติ พุทฺโธ-ทีโฆ, อคฺคีว ตปฺปติ, อิตฺถีว คจฺฉติ, นทีว สนฺทติ, มาตุปฏฺานํ, ปิตุปฏฺานํ, เยเต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา [จูฬว. ๓๙๙] อิจฺจาทิ.
อสรูเป –
อิติสฺส [ปาจิ. ๔๖๕], อิติปิ [ปารา. ๑], อสฺสมณีสิ [ปารา. ๑๓๕], อกตฺูสิ [ธ. ป. ๓๘๓], วนฺเทหํ, โสหํ, ยสฺสทานิ [มหาว. ๒๔๒], ฉายาว อนปายินี [ธ. ป. ๒], มาทิเสสุ กถาว กา, กินฺนุมาว สมณิโย มธุวา มฺติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], ทฺเวเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๒.๓], ตโยเม ภิกฺขเว ธมฺมา [อ. นิ. ๓.๑๗] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? กตมา จานนฺท อนิจฺจสฺา [อ. นิ. ๑๐.๖๐].
อิติ ปรโลปราสิ.
ทฺเว ปุพฺพปรสรา กฺวจิ โลปา น โหนฺติ วา.
อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], โก อิมํ ปถวึวิเจสฺสติ [ธ. ป. ๔๔].
กฺวจิตฺเวว? โสตินฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙], จกฺขุนฺทฺริยํ [วิภ. ๒๑๙],
วาติ กึ ¶ ? โกมํ วสลึ ปรามสิสฺสติ.
อิโต ปฏฺาย ยาวสนฺธิกณฺฑาวสานา ยุตฺตฏฺาเนสุ สพฺพตฺถ กฺวจิสทฺโท, วาสทฺโท จ วตฺตนฺเต. ตตฺถ กฺวจิสทฺโท นานาปโยคํ ทสฺเสติ. วาสทฺโท เอกปโยคสฺส นานารูปํ ทสฺเสติ. โลปนิเสโธ.
นิคฺคหีตมฺหา ปรสรสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วา.
ตฺวํสิ [เป. ว. ๔๗; ชา. ๒.๒๒.๗๖๔], จนฺทํว วิมลํ สุทฺธํ [ธ. ป. ๔๑๓; สุ. นิ. ๖๔๒], จกฺกํว วหโต ปทํ [ธ. ป. ๑], หลํทานิ ปกาสิตุํ [มหาว. ๘], กินฺติ วเทยฺยํ, จีวรนฺติ, ปตฺตนฺติ, ภิกฺขุนฺติ.
อิติ สรโลปราสิ.
สํโยคสฺส อาทิภูโต พฺยฺชโน กฺวจิ โลโป โหติ วา.
ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ [ปารา. ๓๖] – อิธ ปุพฺพสุตฺเตน สรโลโป, เอวํส เต อาสวา ปหีนา โหนฺติ [ม. นิ. ๑.๒๔], สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม [มิ. ป. ๖.๑.๕] - อสฺส+อาชีโวติ เฉโท, ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
ตีสุ พฺยฺชเนสุ สรูปานํ ทฺวินฺนํ อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป – อคฺยาคารํ [ปาจิ. ๓๒๖], อคฺยาหิโต, วุตฺยสฺส, วิตฺยานุภูยเต, เอกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔], รตฺโย, รตฺยา, รตฺยํ, สกฺวาหํ มาริส เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๖๘], อิจฺจาทิ.
สรูปานนฺติ ¶ กึ? ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗], จตุตฺถฺยนฺตํ, ฉฏฺุนฺตํ, จกฺขฺวาพาธํ, วตฺถฺเวตฺถ.
อิติ พฺยฺชนโลปราสิ.
นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ โลโป โหติ วา.
สเร ปเร ตาว –
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน [พุ. วํ. ๒.๒๗], ปุปฺผทานํ อทาสหํ-อทาสึ+อหนฺติ เฉโท, พินฺทุโลโป, ปุน ปุพฺพสรโลโป, ตุยฺหตฺถาย มหามุนิ, ตุยฺเหเวตํ ทุกฺกฏํ [ที. นิ. ๒.๑๗๘], ตาสาหํ สนฺติเก [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ เอวํ วทามิ, ปฺจนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, ฉนฺเนตํ ธมฺมานํ อธิวจนํ, สมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๓ สมณ เตว], พฺราหฺมณ ตฺเวว ปุจฺฉามิ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๘ พฺราหฺมณ เตว] -ตฺวํ+เอวาติ เฉโท, วิทูนคฺคมิติ.
พฺยฺชเน ปเร –
ตํ ตุยฺหมูเล ปฏิเทเสมิ.
คาถายํ –
อริยสจฺจานทสฺสนํ [ขุ. ปา. ๕.๑๑], เอตํ พุทฺธาน สาสนํ [ธ. ป. ๑๘๓], ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา].
มาคเม ปเร –
ครุโฬ อุรคามิว [ชา. ๑.๔.๑๒๔ สุปณฺโณ], ธมฺโม อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], อาโลโก ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙], พโก กกฺกฏกามิว [ชา. ๑.๑.๓๘], นภํ ตารกิตามิว [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙ ตาราจิตามิว], ปทุมํ ¶ หตฺถคตามิว [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๖] -เอเตสุ มาคเม พินฺทุโลโป, พฺยฺชเน ปุพฺพสรทีโฆ จ.
ตถา สํอุปสคฺคสฺส พินฺทุโลเป อนฺตสรทีโฆ –
สาราโค, สารตฺโต, อวิสาหาโร, สารมฺโภ, สารทฺโธ, สาเกตํ นครํ, สาธารณํ, สํ อสฺส อตฺถีติ สามี.
สมาเส ตุมนฺตมฺหิ นิจฺจํ –
กตฺตุกาโม, คนฺตุกาโม อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทุโลปราสิ.
วิจฺฉายํ เอกสฺส วิภตฺยนฺตสฺส ปทสฺส ทฺวิตฺเต กเต ปุพฺพปทสฺส สฺยาทิโลโป โหติ.
เอเกกํ, เอเกกานิ, เอเกเกน, เอเกกสฺส อิจฺจาทิ.
มาคเม –
เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทิ.
อิติ สฺยาทิโลปราสิ.
อปฺปวิธานมุจฺจเต.
๓๓. ตทมินาทีนิ[จํ. ๕.๒.๑.๒๗; ปา. ๖.๓.๑๐๙; มุ. ๒.๓๔; กา. ๒.๒๗].
มหาวุตฺติสุตฺตมิทํ, ตทมินาทีนิ ปทรูปานิ อิมินา นิปาตเนน สิชฺฌนฺตีติ อตฺโถ.
สรโลโป พฺยฺชเน –
ลาพุ=อลาพุ ¶ , ปิธานํ=อปิธานํ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา=อปิทหิตฺวา, คินิ=อคฺคินิ, รตฺนํ=รตนํ, นฺหานํ=นหานํ, อสฺนาติ=อสนาติ, หนฺติ=หนติ, หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔], ผลํ เว กทลึ หนฺติ [อ. นิ. ๔.๖๘], สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ. กตฺถจิ พหุวจนมฺปิ ทิสฺสติ. วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐].
อิวณฺณโลเป –
อารามรุกฺขเจตฺยานิ=เจติยานิ [ธ. ป. ๑๘๘], อถตฺเถกสตํ ขตฺยา [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] =ขตฺติยา, ติถฺยา ปุถุโส วทนฺติ [สุ. นิ. ๘๙๗]. ติถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา [สุ. นิ. ๘๙๘] =ติตฺถิยา. วิทฺธสฺโต=วิทฺธํสิโต, อุตฺรสฺโต=อุตฺราสิโต, สฺเนโห=สิเนโห, กฺเลสวตฺถูนิ=กิเลสวตฺถูนิ, กฺริยา=กิริยา, ปฺลวนฺติ=ปิลวนฺติ.
อุวณฺณโลเป –
ปทฺธานิ=ปทุมานิ, อุสฺมา=อุสุมา อิจฺจาทิ.
สํโยคาทิพฺยฺชนโลโป จ –
ปุตฺตานฺหิ วโธ ทุโข, มาติโฆ ลภเต ทุขํ, อปฺปสฺสาทา กามา ทุขา, นตฺถิ กามปรํ ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], เสโข=เสกฺโข, อเปขา=อเปกฺขา, อุปสมฺปทาเปโข=อุปสมฺปทาเปกฺโข [มหาว. ๗๐] อิจฺจาทิ.
สเรน สห พฺยฺชนโลโป –
ปฏิสงฺขา โยนิโส [อ. นิ. ๖.๕๘], อกฺขาติ=อกฺขายติ, คนฺธํ ฆาติ=ฆายติ, อภิฺา=อภิฺาย, ปริฺา=ปริฺาย, อธิฏฺา=อธิฏฺาย, ปติฏฺา=ปติฏฺาย, อาวีกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔] ¶ , อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ [มหาว. ๘], วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ [ปฏฺา. ๓.๑.๙๘], ทสาหปรมตา ธาเรตพฺพํ [ปารา. ๔๖๒], นายํ พฺราหฺมณโภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ [ชา. ๑.๘.๑], วิสเสโนว คารยฺโห, ยสฺสตฺถา รุกฺขโรปกา [ชา. ๑.๓.๕๔] =วิสเสโนวาติ เอวํนามโก ราชา เอว, ยสฺสตฺถา ทูรมายนฺติ [ชา. ๑.๓.๒๘] – ยสฺสาติ อุทรสฺส, ปิตุ อตฺถา จนฺทวตี [ชา. ๑.๙.๖๖], อุปาทารูปํ, อนุปาทา วิมุตฺโต, สทฺธาปพฺพชิโต, อุปนิธาปฺตฺติ. สํวิธาวหาโร, ยาติ=ยายติ, วาติ=วายติ, นิพฺพาติ=นิพฺพายติ, นิพฺพนฺติ=นิพฺพายนฺติ, ปหาติ=ปหายติ, สปฺปติสฺโส=สปฺปติสฺสโย, สุหโท=สุหทโย=สพฺพตฺถ ยโลโป,
มุขโร=มุขขโร, วาจากรโณ=วากฺกรโณ, วาจาปโถ=พฺยปฺปโถ=วาสฺส พฺยตฺตํ, รสฺสตฺตฺจ, เอวํ พฺยาโข=เอวํ วิย โข=วิสฺส พฺยตฺตํ, ทีโฆ จ ยโลโป จ.
โลลุโป, โมมุโห, กุกฺกุโจ, สุสุโข, โรรุโวอิจฺจาทีสุ ปน อติสยตฺถทีปนตฺถํ ปททฺวิตฺตํ กตฺวา ปุพฺพปเทสุ อกฺขรโลโป.
ปทโลโป อาทิมชฺฌนฺเตสุ –
ทตฺโต=เทวทตฺโต, อสฺเสหิ ยุตฺโต รโถ=อสฺสรโถ, รูปภโว=รูปํ, อรูปภโว=อรูปํ อิจฺจาทิ.
โลปราสิ นิฏฺิโต.
ทีฆ, รสฺสราสิ
อถ ¶ ทีฆ, รสฺสา ทีปิยนฺเต.
ปกฺขิตฺตมิทํ สุตฺตํ. ลุตฺเตหิ วา อาเทสกเตหิ วา วณฺเณหิ เสสา รสฺสสรา กฺวจิ ทีฆา โหนฺติ วา.
ปุพฺพลุตฺเต ตาว –
ตตฺรายมาทิ ภวตึ [ธ. ป. ๓๗๕], ตตฺราภิรติมิจฺเฉยฺย [ธ. ป. ๘๘; สํ. นิ. ๕.๑๙๘], พุทฺธานุสฺสติ, สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ [สุ. นิ. ๑๘๓], อนาคาเรหิ จูภยํ [ธ. ป. ๔๐๔; สุ. นิ. ๖๓๓], ธมฺมูปสํหิตา [ที. นิ. ๒.๓๔๙], ตถูปมํ ธมฺมวรํ อเทสยิ [ขุ. ปา. ๖.๑๓], เตสํ วูปสโม สุโข [ที. นิ. ๒.๒๒๑] อิจฺจาทิ.
ปรลุตฺเต –
อชิตาติ ภควา อโวจ [สุ. นิ. ๑๐๓๙, ๑๐๔๑], สุเมโธ สาชาโต จาติ, รุปฺปตีติ รูปํ [สํ. นิ. ๓.๗๙], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ, สาธูติปติสฺสุณิตฺวา [ธ. ป. อฏฺ. ๑.๔ กาฬยกฺขินีวตฺถุ], กึสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺํ [สุ. นิ. ๑๘๔] อิจฺจาทิ.
พินฺทุลุตฺเต –
ตาสาหํ [ปาจิ. ๗๐๙], เตสาหํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๓].
อาเทเสสุ –
มฺยายํธมฺโม [มหาว. ๗], สฺวาหํ [เป. ว. ๔๘๕], วิตฺยานุภูยเต อิจฺจาทิ.
ยทิปิ อิมานิ รูปานิ พฺยฺชเน อุปริสุตฺเตน สิชฺฌนฺติ, ลุตฺตาเทเสสุ ปน นิจฺจมิว ทีฆสิทฺธิาปนตฺถํ อิทํ สุตฺตํ ปกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕. พฺยฺชเน ทีฆรสฺสา[ก. ๒๕, ๒๖; นี. ๓๕, ๓๖, ๖๔, ๗๑, ๑๖๕, ๑๗๙].
พฺยฺชเน ¶ ปเร รสฺสทีฆานํ กฺวจิ ทีฆ, รสฺสา โหนฺติ วา. ตตฺถ ทีฆวิธิ นาม คาถาวเสน วา อาคมวเสน วา วจนสุขวเสน วา พุทฺธิสุขวเสน วา โหติ.
ตตฺถ คาถาวเสน ตาว –
มธุวามฺติ พาโล [ธ. ป. ๖๙], ขนฺตี จ โสวจสฺสตา [ขุ. ปา. ๕.๑๐], เอวํ คาเม มุนี จเร [ธ. ป. ๔๙], สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ [ขุ. ปา. ๙.๑] อิจฺจาทิ.
อาคเม –
อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘], ปสฺสตามิว [สุ. นิ. ๗๖๙] อิจฺจาทิ. คาถาวเสนาติปิ ยุชฺชติ.
วจนสุขฺจ พุทฺธิสุขฺจ ปุริเม เสสทีเฆปิ ลพฺภติ.
ตตฺถ วจนสุเข –
ฉารตฺตํ มานตฺตํ [จูฬว. ๙๗], ปกฏฺํ วจนํ ปาวจนํ, ปาสาโท, ปากาโร, ปาวสฺสิ เมโฆ, นครํ ปาวิสิ, ปาเวกฺขิ, ปาริสุทฺธิ, ปาฏิปโท, จตุราสีติสหสฺสานิ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๘๔] อิจฺจาทิ.
พุทฺธิสุขํ นาม ปทจฺเฉทาณสุขํ. ตตฺถ –
สาตฺถํ สพฺยฺชนํ [ปารา. ๑], สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา, จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ อิจฺจาทิ.
พินฺทุลุตฺเต ปน สาราโค, สารตฺโต อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ อุทฺธฏานิเยว.
อิติ ทีฆราสิ.
รสฺสสนฺธิมฺหิ ¶ คาถาวเสน ตาว –
ยิฏฺํวหุตํว โลเก [ธ. ป. ๑๐๘], โภวาทิ นาม โส โหติ [ธ. ป. ๓๙๖; สุ. นิ. ๖๒๕], ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺจาทิ.
อาคเม ย, ร, ทาคเมสุ ปุพฺพรสฺโส –
ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๑-๔], ตถยิทํ, ยถริว อมฺหากํ ภควา, ตถริว ภิกฺขุสงฺโฆ, สมฺมเทว สมาจเร [สํ. นิ. ๑.๑๑๒], สมฺมทกฺขาโต มยา สติสมฺโพชฺฌงฺโค [สํ. นิ. ๕.๑๙๔] อิจฺจาทิ.
สํโยครสฺโส นาม พหุลํ ลพฺภติ –
อกฺกโม, ปรกฺกโม, อกฺขาโต, อฺา, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตํ ภควา, อฺาตํ สุคต, อตฺถรณํ, อปฺโผเฏติ, อลฺลิยติ, อจฺฉินฺทติ, อสฺสาโท, อาภสฺสโร, ปภสฺสโร, สพฺพฺุตฺาณํ, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ วสิมฺหิ [ปารา. ๒๐๓-๒๐๔].
ตา, โตปจฺจเยสุปิ รสฺโส –
กตฺุตา, อตฺถฺุตา, ธมฺมฺุตา, กฺโต, นทิโต, วธุโต.
สมาเส –
อิตฺถิปุมํ, อิตฺถิลิงฺคํ, อิตฺถิภาโว, สพฺพฺุพุทฺโธ อิจฺจาทิ.
อิติ รสฺสราสิ.
ทีฆ, รสฺสราสิ นิฏฺิโต.
วุทฺธิราสิ
อถ ¶ วุทฺธิสนฺธิ ทีปิยเต.
๓๖. ยุวณฺณานเมโอ ลุตฺตา[ก. ๑๔; รู. ๑๖; นี. ๓๔].
ลุตฺตา ปุพฺพสรมฺหา วา ปรสรมฺหา วา เสสานํ อิวณฺณุวณฺณานํ กเมน เอ, โออาเทสา โหนฺติ วา.
ปรอิวณฺเณ –
พนฺธุสฺเสว สมาคโม, อเตว เม อจฺฉริยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๘], วาเตริตํ, ชิเนริตํ.
ปรอุวณฺเณ –
คงฺโคทกํ, ปตฺตํ โวทกํ กตฺวา [จูฬว. ๓๗๖], สงฺขฺยํ [สุ. นิ. ๗๕๔] โนเปติ เวทคู [มหานิ. ๖], อุทโกมิว ชาตํ.
กฺริยาปเทสุ –
เวติ, อเปติ, อุเปติ, อเปกฺขา, อุเปกฺขา อิจฺจาทิ.
ปุพฺพอิวณฺเณ –
รเถสโภ, ชเนสโภ, มุเนลโย อิจฺจาทิ- ตตฺถ รถีนํ อาสโภ เชฏฺโกติ รเถสโภ, รถีนนฺติ รถวนฺตานํ รถรุฬฺหานํ โยธานนฺติ อตฺโถ. ชนีนํ อาสโภ ชเนสโภ, ชนีนนฺติ ชนวนฺตานํ อิสฺสรานํ. มุนีนํ อาลโย วิหาโร มุเนลโย.
ปุพฺพอุวณฺเณ –
สุนฺทรา อิตฺถี โสตฺถิ, สุนฺทโร อตฺโถ ยสฺสาติ โสตฺถิ, รสฺสตฺตํ, มงฺคลํ.
วุทฺธิราสิ นิฏฺิโต.
อาเทสสนฺธิ
อถาเทสสนฺธิ ¶ ทีปิยเต.
๓๗. ยวา สเร[ก. ๑๘, ๑๙, ๒๑, ๔๕; นี. ๔๔, ๔๖, ๔๗, ๕๑, ๕๘].
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณานํ ย, วาเทสา โหนฺติ วา.
อิวณฺเณ –
ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส [ธ. ป. ๓๗๖], สพฺพา วิตฺยานุภูยเต, กฺยาหํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] – อิธ ปมํ พินฺธุโลโป, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยมฺหา [ชา. ๒.๒๑.๑๔๙], าโต เสนาปตีตฺยาหํ [ชา. ๒.๒๑.๙๔], อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑], อิจฺจสฺส วจนียํ [ทีฆนิกาเย], ปจฺจุตฺตริตฺวา, ปจฺจาหรติ [ปารา. ๓๐๕-๓๐๗], ปจฺเจติ, ปจฺจโย, อจฺเจติ, อจฺจโย [ที. นิ. ๑.๒๕๑], อจฺจายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ [ชา. ๑.๗.๓๓] – อติเรโก อยํ มชฺฌิโม ขณฺโฑตฺยตฺโถ, อปุจฺจณฺฑตา – อปุติอณฺฑตาตฺยตฺโถ, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจฆานโก, ชจฺเจฬโก, อพฺภุคฺคจฺฉติ, อพฺเภติ, อพฺโภกาโส [ที. นิ. ๑.๑๙๑], อชฺโฌกาโส อชฺฌาคมา อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ [ปาจิ. ๔๖๕], อติสิคโณ, อธีริตํ.
เอตฺถ จ อิจฺเจตนฺติอาทีสุ อิมินา สุตฺเตน อิติ, ปติ, อติปุติ, ชาติ, อภิ, อธิสทฺทานํ อิวณฺณสฺส ยตฺตํ, ‘ตวคฺค, วรณาน’…นฺติ สุตฺเตน ยมฺหิ ตวคฺคสฺส จตฺตํ, ‘วคฺค, ล, เสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, อภิ, อธิสทฺเทสุ ปน ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’…นฺติ สุตฺเตน วคฺคจตุตฺถานํ ตติยตฺตํ.
อุวณฺเณ ¶ –
จกฺขฺวาพาธมาคจฺฉติ, ปาตฺวากาสิ [ม. นิ. ๒.๓๐๘], วตฺถฺเวตฺถ วิหิตํ นิจฺจํ, ทฺวากาโร [มหาว. ๙], มธฺวาสโว [ปาจิ. ๓๒๘], อนฺวโย, อนฺเวติ, สฺวากฺขาโต [มหาว. ๒๖, ๖๒], สฺวากาโร [มหาว. ๙], พหฺวาพาโธ อิจฺจาทิ.
๓๘. เอโอนํ[ก. ๑๗, ๑๘; รู. ๑๙, ๒๐; นี. ๔๓, ๔๔].
สเร ปเร เอ, โอนํ ย, วาเทโส โหติ วา.
กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ [สุ. นิ. ๙๖๗], กฺยสฺสุ อิธ โคจรา [สุ. นิ. ๙๖๗] -เก+อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ, พฺยปถโยติ วจนปถา, ยถา นามํ ตถา ฌสฺส-เจ+อสฺสาติ เฉโท, ตฺยาหํ เอวํ วเทยฺยํ [ม. นิ. ๑.๓๐], ตฺยสฺส ปหีนา โหนฺติ, ปุตฺโต ตฺยาหํ มหาราช [ชา. ๑.๑.๗], ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน [ชา. ๒.๒๒.๓๙๗], อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม [มหาว. ๗], ยฺยสฺส วิปฺปฏิสารชา, ยฺยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา, ยฺยสฺสุ มฺามิ สมเณ-เอตฺถ จ อวิสิฏฺเปิ วจนสทฺเท เย+อสฺสาติ ปทจฺเฉทพุทฺธิสุขตฺถํ ‘ยฺยสฺสา’ติ โปตฺถกาโรปนํ ยุชฺชติเยว, ยถา ตํ? ‘ยทาสฺส สีลํ ปฺฺจ’ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔] อิจฺจาทีสุ วิย, กฺวตฺโถสิ ชีวิเตน เม, ยาวตกฺวสฺส กาโย, ตาวตกฺวสฺส พฺยาโม [ที. นิ. ๒.๓๕], อถ ขฺวสฺส, อตฺถิ ขฺเวตํ พฺราหฺมณ, ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยฺวาหํ, สฺวาหํ อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? โส อหํ วิจริสฺสามิ [สุ. นิ. ๑๙๔], โส อหํ ภนฺเต.
๓๙. ยุวณฺณานมิยงอุวง[โมค. ๕-๑๓๖ (ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร)].
สเร ปเร อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปทานํ อิยง, อุวงอาเทสา โหนฺติ วา. งานุพนฺโธ อนฺตาเทสตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ.
อิธ ¶ เอเกกสฺส ปทสฺส รูปทฺวยํ วุจฺจเต.
อิวณฺเณ –
ติยนฺตํ ตฺยนฺตํ – ตตฺถ ติยนฺตนฺติ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ, ตฺยนฺตนฺติ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเตน. เอวํ เสเสสุ. อคฺคิยาคาเร อคฺยาคาเร, จตุตฺถิยตฺเถ [มหาว. ๓๗] จตุตฺถฺยตฺเถ, ปฺจมิยตฺเถ ปฺจมฺยตฺเถ, ปถวิยากาโส ปถพฺยากาโส, วิยฺชนํ พฺยฺชนํ, วิยากโต พฺยากโต, วิยากํสุ พฺยากํสุ, วิยตฺโต พฺยตฺโต, วิยูฬฺโห พฺยูฬฺโห, ธมฺมํ อธิเยติ อชฺเฌติ, ปติเยติ ปจฺเจติ ปตฺติยายติ วา, ปริยงฺโก ปลฺลงฺโก, วิปริยาโส วิปลฺลาโส, อิธ เอกรูปํ โหติ – ปริยตฺติ, ปริยตฺโต, ปริยาโย, ปลฺลงฺโกอิจฺจาทีสุ ปริสทฺเท รสฺส ลตฺตํ กตฺวา อิสฺส ‘ยวา สเร’ติ ยตฺเต กเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
อุวณฺเณ –
ภิกฺขุวาสเน, สยมฺภุวาสเน, อิธปิ รูปทฺวยํ ลพฺภติ – ทุวงฺคิกํ=ทฺวงฺคิกํ, ภุวาทิคโณ=ภฺวาทิคโณ อิจฺจาทิ.
๔๐. วิติสฺเสเว วา[รู. ๓๓ (ปิฏฺเ)].
เอวสทฺเท ปเร อิติสทฺทสฺส อิ-การสฺส โว โหติ วา.
อิตฺเวว โจโร องฺคุลิมาโล, สมุทฺโทตฺเวว สงฺขฺยํ [อุทา. ๔๕] คจฺฉติ, มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, มหาสมฺมโตตฺเวว ปมํ อกฺขรํ นิพฺพตฺตํ [ที. นิ. ๓.๑๓๑], อิสิคิลิตฺเวว สมฺา อโหสิ [ม. นิ. ๓.๑๓๓].
วาติ กึ? อิจฺเจวตฺโถ, สมุทฺโทเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ เอวสทฺเท ปเร อฺติ-การสฺส วตฺตํ. วิลปตฺเวว โส ทิโช [ชา. ๑.๖.๑๐๓], อนุเสตฺเววสฺส กามราโค, อนุเสตฺเววสฺส รูปราโค – อนุเสติ+เอว+อสฺสาติ เฉโท, โหตฺเวว การิยสนฺนิฏฺานํ, โหเตว วา.
๔๑. เอโอนม วณฺเณ[ก. ๒๗; รู ๓๙; นี. ๖๖, ๑๖๓-๔].
สรพฺยฺชนภูเต วณฺเณ ปเร เอ, โอนํ อตฺตํ โหติ วา. ตตฺถ เอสฺส อตฺตํ เยภุยฺเยน ม, ทาคเมสฺเวว โหติ.
อกรมฺหส เต กิจฺจํ [ชา. ๑.๔.๒๙] – อกรมฺหเสตฺยตฺโถ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต [ชา. ๑.๗.๕๘; ๒.๒๒.๒๒๖๑], ทิสฺวา ปณฺฑิตมาคเต [ชา. ๒.๒๒.๗๘๓], ยมาหุ นตฺถิ วีริยนฺติ [ชา. ๒.๑๘.๑๖๒] – เย+อาหุตฺยตฺโถ. กทสฺสุ – เก+อสฺสุ, ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา, ตเทว เต ชรานิสฺสิตาเย+เอว, เต+เอวาติ เฉโท, สฺเว ภโว สฺวาตนํ [ปารา. ๒๒] – พฺยฺชเน ทีโฆ.
โอมฺหิ –
ส สีลวา [ธ. ป. ๘๔], ส ปฺวา, ส เว กาสาวมรหติ [ธ. ป. ๑๐], เอส อตฺโถ, เอส ธมฺโม [ธ. ป. ๕], ทินฺนมาสิ ชนินฺเทน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๖๑ (ทินฺนมฺหาติ ชนินฺเทน)] – ทินฺโน+อาสีติ เฉโท, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺ. ๑๘๙] – มคฺโค+อตฺถิ, อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๑.๔๗], ปจฺจยาการเมว จ [วิภ. อฏฺ. ๒๒๕], สงฺโฆ ปพฺพตมิว, สทฺโท จิจฺจิฏมิว, หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตนํ, ปาโต อสนํ ปาตราโส, ปาตมนุสิฏฺโ, กกุสนฺธ โกณาคมโน, เถร วาทานมุตฺตโม – กกุสนฺโธติ จ เถโรติ จ เฉโท, เถรวาโทติ อตฺโถ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ อนิมิตฺเตปิ โหติ. ตุวฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], ปจฺจยมหาปเทโส เหส, เอกโกฏฺาโส เอส, อภิลาปมตฺตเภโท เอส อิจฺจาทิ.
๔๒. โคสฺสาวง[ก. ๒๒, ๗๘; รู. ๒๘; นี. ๕๒, ๒๒๙].
สเร ปเร โคสฺส อนฺตสฺส อวง โหติ.
โค จ อสฺโส จ ควาสฺสํ.
สุตฺตวิภตฺเตน พฺยฺชเนปิ. สควจณฺโฑ [อ. นิ. ๔.๑๐๘], ปรควจณฺโฑ.
อปฺปวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา อวณฺณสฺส อุตฺตํ, โอตฺตฺจ –
ปุถุชฺชโน, ปุถุภูโต-ปุถูติ วา เอโก ปาฏิปทิโก, ปุถุนา ปุถุนีติปิ ทิสฺสติ, อเปกฺขิยาโน อเปกฺขิยานอเปกฺขิตฺวาตฺยตฺโถ. เอวํ อนุโมทิยาโน, มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน, มา มํ ปิสาจา ขาทนฺตุ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], รตฺติทิโวว โส ทิพฺโพ, มานุสํ สรโทสตํ-วสฺสสตนฺตฺยตฺโถ, อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], สมฺปตนฺติ ทิโสทิสํ-ตํ ตํ ทิสนฺตฺยตฺโถ, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, อฺโฺํ อฺมฺํ, โปโนปฺุํ ปุนปฺปุนํ, โปโนพฺภวิกา ตณฺหา-ปุโนติ วา เอโก นิปาโต, ปุโน ตสฺส มเห สิโน, ปุโน ปตฺตํ คเหตฺวาน, น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม, น ปุโน อมตาการํ, ปสฺสิสฺสามิ มุขํ ตว [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๕].
อิวณฺณสฺส อตฺตํ, อุตฺตํ, เอตฺตฺจ –
ตทมินาเปตํ ปริยาเยน เวทิตพฺพํ-ตํ เอตํ อตฺถชาตํ อิมินา ปริยาเยน เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สกึ อาคจฺฉติ สีเลนาติ ¶ สกทาคามี, อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ, เอวุมํ – เอวํ+อิมนฺติ เฉโท, ตฺวํ โน สตฺถา มหามุเน, อตฺถธมฺมวิทู อิเส.
อุวณฺณสฺส อิตฺตํ, โอตฺตฺจ –
มาติโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓], ปิติโต, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข, มาติโฆ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ, มตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔], เปตฺติกํ ธนํ, อปิ โน ลจฺฉสิ, กจฺจิ โน ตุมฺเห ยาเปถ, กถํ โน ตุมฺเห ยาเปถ, โสตุกามตฺถ โน ตุมฺเห ภิกฺขเว, น โน สมํ อตฺถิ [ขุ. ปา. ๖.๓], น หิ โน สงฺกรนฺเตน [ม. นิ. ๓.๒๗๒], นตฺถิ โน โกจิ ปริยาโย [ชา. ๑.๕.๑๑๐ (น หิ โน โกจิ ปริยาโย)] – อิเมสุ ตีสุ นุสทฺโท เอกํสตฺเถ, โสสิโต โสตตฺโต เจว [ชา. ๑.๑.๙๔ โสตตฺโต โสสินฺโท เจว; ม. นิ. ๑.๑๕๗] – สุฏฺุ สีตโล สุฏฺุ สนฺตตฺโตตฺยตฺโถ, ชมฺพุนทิยา ชาตํ ชมฺโพนทํ.
เอสฺส อิตฺตํ –
โอกนฺทามสิ ภูตานิ, ปพฺพตานิ วนานิ จ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๓] – อวกนฺทามเสตฺยตฺโถ, ยํ กโรมสิ พฺรหฺมุโน, ตทชฺช ตุยฺหํ ทสฺสาม [ที. นิ. ๒.๓๗๐], อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ [ธ. ป. ๒๘๖], พุทฺธปจฺเจกพุทฺธิสุ, เจเตหิ เจตปุตฺติหิ [จริยา. ๑.๑๐๖] – เจตปุตฺเตหิ สทฺธินฺตฺยตฺโถ.
โอสฺส อุตฺตํ –
มนฺุํ, น เตนตฺถํ อพนฺธิสุ [ชา. ๑.๖.๗] – โส เตน วจเนน อตฺถํ น อพนฺธิ น ลภีตฺยตฺโถ. อวฺหายนฺตุ สุ ยุทฺเธน [ชา. ๒.๒๒.๘๗๑] – โส ¶ ปหารวจเนน มํ อวฺหยนฺโตตฺยตฺโถ. อปิ นุ หนุกา สนฺตา [ชา. ๑.๑.๑๔๖] – โน หนุกา เอกนฺตํ ขินฺนา ทุกฺขปตฺตาตฺยตฺโถ.
วิการสนฺธิปิ อาเทสสนฺธิรูปตฺตา อิธ สงฺคยฺหติ.
อิติ สราเทสราสิ.
กวคฺคโต ปฏฺาย วคฺคาวคฺคพฺยฺชนานํ อาเทโส ทีปิยเต.
ปฺจวคฺเคหิ จ ล, เสหิ จ ปรสฺส ย-การสฺส กฺวจิ เต เอว วคฺค ล, สา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ, ย-กาโร ปุพฺพรูปตฺตํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.
นิปจฺจตีติ นิปโก, นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, วิปาโก เอว เวปกฺกํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺกํ, วากฺยํ วา. ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ – ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต กเต อาทิทุติยสฺส ปมตฺตํ, สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคํ, โทภคฺคํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ โภคฺคํ, ยฺุชิตพฺพนฺติ โยคฺคํ, กุกฺกุจภาโว กุกฺกุจฺจํ, วตฺตพฺพนฺติ วาจฺจํ, วุจฺจเต, ปจฺจเต, วณิชานํ กมฺมํ วาณิชฺชํ, ภฺุชิตพฺพนฺติ โภชฺชํ, ยฺุชิตพฺพนฺติ โยชฺชํ.
๔๔. ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา[ก. ๒๖๙, ๔๑; นี. ๑๐๔, ๑๐๖, ๑๑๙, ๑๒๑-๕].
อาเทสภูเต วา วิภตฺติภูเต วา ปจฺจยภูเต วา ย-กาเร ปเร ตวคฺคานํว, ร, ณานฺจ จวคฺค, พ, ย, าเทสา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
โปกฺขรฺโ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ, เอวํ พฺรหฺมฺํ, อิจฺเจตํ กุสลํ [ปารา. ๔๑๑] อิจฺจาทีนิ ‘ยวา สเร’ติ สุตฺเต อุทาหฏานิ.
ปณฺฑิตสฺส ¶ ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, ตถสฺส ภาโวตจฺฉํ, ยชฺเชวํ-ยทิ+เอวํ, นชฺโช, นชฺชา, นชฺชํ, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วชฺชํ, ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ [ธ. ส. ๑๖๐], อุปสมฺปชฺชติ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, โพชฺฌา, โพธิยา วา, พุชฺฌิตพฺพนฺติ โพชฺฌํ, พุชฺฌติ, โปโนปฺุํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ.
ปวคฺเค ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
วปฺปเต, ลุปฺปเต, อพฺภุคฺคโต, อพฺโภกาโส, อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลภิยเตติ ลพฺภํ, ลพฺภเต, คาเม หิตํ คมฺมํ, โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ, อาคมฺม, อุปคมฺม, คมิยเตติ คมฺโม, เอวํ ทมฺโม, รมฺโม, คมฺมเต, รมฺมเต.
‘ตวคฺค วรณาน…’นฺติ อิมินา สุตฺเตน ยมฺหิ รสฺส ยตฺตํ –
กยฺยเต กริยเต, อยฺโย อริโย.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ลโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
ปลฺลงฺโก, วิปลฺลาโส, โกสลฺลํ, ปตฺตกลฺลํ.
‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ –
ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, ภาตุ อปจฺจํ ภาตพฺโย, โกรพฺโย, ทิเว ภวํ ทิพฺพํ ทิพฺยํ.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สโต ยสฺส ปุพฺพรูปํ –
รหสิ ภวํ รหสฺสํ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ-มโนคณตฺตา มชฺเฌ สาคโม, ภาสิตพฺพนฺติ ภสฺสํ, อาทิสฺส=อาทิสิตฺวา, อุทฺทิสฺส=อุทฺทิสิตฺวา, อุปวสฺส=อุปวสิตฺวา, สมฺผุสฺส=สมฺผุสิตฺวา, ตุสฺสติ, ทุสฺสติ, นสฺสติอิจฺจาทิ.
๔๕. ตถนรานํ ¶ ฏณลา[รู. ๓ (ปิฏฺเ)].
ตาทีนํ ฏาทิอาเทสา โหนฺติ วา.
ตสฺส ฏตฺตํ –
ปฏิหฺติ, ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, ปฏิจฺฉนฺโน, ปฏิปฺปนฺโน, พฺยาวโฏ, อุทาหโฏ, ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิ.
ถสฺส ตฺตํ –
ปีฬนฏฺโ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], สงฺขตฏฺโ [ปฏิ. ม. ๑.๑๗], อฏฺึกตฺวา สุเณยฺย [ชา. ๒.๑๗.๙๒], อฏฺกถา อิจฺจาทิ.
นสฺส ณตฺตํ –
คามํ เนตีติ คามณิ, เสนํ เนตีติ เสนาณิ, ปณิธิ, ปณิธานํ, ปณิหิตํ, ปณาโม, ปริณาโม, โอณาโม, อุณฺณาโม, กรณียํ, กรณํ, าณํ, ตาณํ, ปมาณํ, สรณํ, คหณํ อิจฺจาทิ.
รสฺส ลตฺตํ –
ปลิโฆ, ปลิโพโธ, ปลิปนฺโน, ปลฺลงฺโก, ตลุโณ ตรุโณ, กลุนํ ปริเทวยิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๑], มหาสาโล, อฏฺสาลินี, นยสาลินี อิจฺจาทีนิ.
อิทานิ มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
กสฺส ขตฺตํ –
นิกฺขมติ, นิกฺขนฺโต, เนกฺขโม, ราชกิจฺจํ กโรตีติ ขตฺตา, กตฺตา วา.
ทตฺตฺจ –
สทตฺถปสุโต สิยา [ธ. ป. ๑๖๖].
ยตฺตฺจ ¶ –
สยํ รฏฺํ หิตฺวาน, ปุปฺผทานํ ททาตีติ ปุปฺผทานิโย ปุปฺผทานิโก, สิปฺปลิวเน วสตีติ สิปฺปลิวนิโย สิปฺปลิวนิโก, กุมาริยา กุมาริกา.
ขสฺส คตฺตํ –
เอฬมูโค เอฬมูโข.
คสฺส กตฺตํ –
ลุชฺชตีติ โลโก, อาโรคฺยํ อภิสชฺเชตีติ ภิสกฺโก, กุลูปโก กุลูปโค, ขีรูปโก ขีรูปโค, คีวูปกํ คีวูปคํ.
ฆสฺส หตฺตํ –
สีฆชวตาย สีโห.
จสฺส ฉตฺตํ –
วินิจฺฉโย, อจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ, รํสิโย นิจฺฉรนฺติ-นิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ฉสฺส สตฺตํ –
อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔] -ฉาหํ+อสฺสาติ เฉโท, สฬายตนํ.
ชสฺส ทตฺตํ –
ปรเสนํ ชินาตีติปสฺเสนที-มหาวุตฺตินา สรโลโป, รสฺส ปรรูปํ.
ยตฺตฺจ –
นิสฺสาย ชายตีติ นิโย, นิยโก วา, นิยํ ปุตฺตํ.
สฺสณตฺตํ – ¶
ปณฺณตฺติ ปฺตฺติ, ปณฺณาสํ ปฺาสํ. ปณฺณวีสติ ปฺจวีสติ.
นตฺตฺจ –
นามมตฺตํ น นายติ, อนิมิตฺตา น นายเร [วิสุทฺธิ. อฏฺ. ๑.๒๒๘] – น ปฺายนฺตีติ อตฺโถ.
ตสฺส กตฺตํ –
นิยโก นิยโต.
ถตฺตฺจ –
นิตฺถิณฺโณ, นิตฺถรณํ, เนตฺถารํ.
นตฺตฺจ –
ชิโน, ปิโน, ลิโน, ปฏิสลฺลิโน, ปฬิโน, มลิโน, สุปิโน, ปหีโน, ธุโน, ปุโน, ลุโน, อาหุนํ, ปาหุนํ.
ทสฺส ฑตฺตํ –
ฉวฑาโห, ทิสาฑาโห, กายฑาโห.
ฬตฺตฺจ –
ปริฬาโห, อาคนฺตฺวา ฉวํ ทหนฺติ เอตฺถาติ อาฬหนํ, สุสานํ.
ตตฺตฺจ –
สุคโต, ตถาคโต, กุสิโต, อุทติ ปสวตีติ อุตุ.
ธสฺส ทตฺตํ –
เอกมิทาหํ ภิกฺขเว สมยํ [ม. นิ. ๑.๕๐๑] -อิธาติ วา นิปาโต.
หตฺตฺจ ¶ –
สาหุ ทสฺสนมริยานํ [ธ. ป. ๒๐๖], สํหิตํ, วิหิตํ, ปิหิตํ, อภิหิตํ, สนฺนิหิตํ, ปณิหิตํ, สทฺทหติ, วิทหติ, ปิทหติ.
นสฺส อุตฺตํ –
อุปฺาโส=อุปนฺยาโส, าโย=นฺยาโย-นิจฺจํ เอติ ผลํ เอเตนาติ าโย, เยฺยํ=เนยฺยํ.
ยตฺตฺจ –
เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถราธินนฺติ เถราเธยฺยํ, ปาติโมกฺขํ, ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ.
ปสฺส ผตฺตํ –
นิปฺผชฺชติ, นิปฺผตฺติ, นิปฺผนฺนํ.
พตฺตฺจ –
สมฺพหุลํ=สมฺปหุลํ, พหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๘] =ปหุ สนฺโต น ภรติ.
ภสฺส ผตฺตํ –
อนนฺตํ สพฺพโตปผํ [ที. นิ. ๑.๔๙๙].
มสฺส ปตฺตํ –
จิรปฺปวาสึ [ธ. ป. ๒๑๙], หตฺถิปฺปภินฺนํ [ธ. ป. ๓๒๖].
ยสฺส วตฺตํ –
ทีฆาวุ กุมาโร [มหาว. ๔๕๙] =ทีฆายุ กุมาโร, อายุํ ธาเรตีติ อาวุธํ=อายุธํ, อายุ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ ‘อาวุโส’ติ นิปาโต, กสาโว=กสาโย, กาสาวํ=กาสายํ, สาลึ ลุนาตีติ สาลิลายโก, ติณลายโก.
ลสฺส รตฺตํ ¶ –
นีลํ ชลํ เอตฺถาติ เนรฺชรา, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรฺชโร, สสฺสตํ ปเรติ, อุจฺเฉทํ ปเรติ-ปเลตีติ อตฺโถ.
วสฺส ปตฺตํ –
ปิปาสติ ปิวาสติ.
พตฺตฺจ –
พฺยากโต, พฺยตฺโต, พฺยฺชนํ, สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ, ทิพฺพํ, ทิพฺพติ, สิพฺพติ, กุพฺพติ, กุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺโต, อเสวิตพฺพตฺตา วาเรตพฺโพติ พาโล, ปพฺพชิโต, ปพฺพชฺชา อิจฺจาทิ.
สสฺส ฉตฺตํ –
อุจฺฉิฏฺํ-อวสิฏฺนฺตฺยตฺโถ, ‘‘ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, รํสิโย [วิ. ว. ๗๓๐] นิจฺฉรนฺตี’’ติ เอตฺถาปิ สสฺส ฉตฺตํ อิจฺฉนฺติ.
ตตฺตฺจ –
อุตฺติฏฺปตฺตํ อุปนาเมนฺติ [มหาว. ๖๔], ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ ติ เอตฺถ ปน อุทฺทิสฺส ติฏฺนํ อุตฺติฏฺนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา [ชา. ๑.๗.๕๙]’’ติ วุตฺตํ.
หสฺส ฆตฺตํ –
นิจฺจํ ทหติ เอตฺถาติ นิทาโฆ, ลฆุ ลหุ.
ฬสฺส ฑตฺตํ –
ครุโฑ ครุโฬ.
อิติ พฺยฺชนาเทสราสิ.
มิสฺสกาเทโส ¶ วุจฺจเต.
อวสฺส อุตฺตํ –
อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโย, อุปฺปโถ, อุมฺมคฺโค, อฺุา อวฺา, อฺุาตํ อวฺาตํ, อุชฺฌานสฺี.
โอตฺตฺจ –
โอนทฺโธ, โอกาโส, โอวาโท, โอโลกนํ อิจฺจาทิ.
วสฺส โอตฺตํ –
อุโปสโถ – อุปวสโถติ ิติ, โนนีตํ นวนีตํ, นิวตฺถโกโจ นิวตฺถกวโจ, โก เต พลํ มหาราช, โก นุ เต รถมณฺฑลํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐] – กฺวติ อตฺโถ. โก เต ทิฏฺโ วา สุโต วา, วานโร ธมฺมิโก อิติ, โก นุเม โคตมสาวกา คตา-กฺว นุ+อิเมติ เฉโท, โสณฺณํ สุวณฺณํ อิจฺจาทิ.
กุสฺส กฺรุตฺตํ –
กฺรุพฺพติ กุพฺพติ.
ตฺตสฺส ตฺรตฺตํ –
อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺรโช ปุตฺโต อตฺตโช, เขตฺตโช, โคตฺรภู, วตฺรภู, จิตฺรํ, วิจิตฺรํ, จิตฺตํ, วิจิตฺตํ, อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๙๘], อุตฺราสี ปลายี [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ [ม. นิ. ๑.๒๓] อิจฺจาทิ.
ทสฺส ทฺรตฺตํ –
อินฺทฺริยํ, สุโข อุทโย ยสฺสาติ สุขุทฺรยํ, ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ [ม. นิ. ๒.๑๐๙], ปถวี อุนฺทฺริยฺยติ [สํ. นิ. ๑.๑๕๘] – ภิชฺชตีตฺยตฺโถ, มิตฺตทฺรุพฺโภ มิตฺตทฺทุพฺโภ.
ทฺทสฺส ทฺรตฺตํ ¶ –
ภทฺรํ ภทฺทํ, อสฺโส ภทฺโร [ธ. ป. ๑๔๓], สทา ภทฺรานิ ปสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๕๓], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], ภทฺรานิ ภทฺรานิ ยานานิ โยเชตฺวา, ลุทฺรํ [ที. นิ. ๒.๔๓] ลุทฺทํ.
พสฺส พฺรตฺตํ –
พฺรหาวนํ, พฺรหนฺตํ วา วนปฺปตึ [ชา. ๑.๑.๑๔], พฺรหฺมา, พฺราหฺมโณ – พาหิตปาปตฺตา อรหา พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, พฺรหฺมุโน อปจฺจนฺติ ชาติพฺราหฺมโณ วุจฺจติ.
ว, วีนํ พฺยตฺตํ –
พฺยโย=วโย-วินาโสตฺยตฺโถ, กิจฺจากิจฺเจสุ พฺยาวโฏ=วาวโฏ, ปงฺเก พฺยสนฺโน=วิสนฺโน, พฺยมฺหิโต=วิมฺหิโต, พฺยมฺหํ=วิมานํ-มานสฺส มฺหตฺตํ.
กฺขสฺส จฺฉตฺตํ –
อจฺฉิ=อกฺขิ, สจฺฉิ=สกฺขิ-สห อกฺขินา วตฺตตีติ อตฺเถ นิปาโต, ปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ [มิ. ป. ๕.๓.๑๒], มจฺฉิกา=มกฺขิกา, ลจฺฉี=ลกฺขี-สิรีติ อตฺโถ.
มหาวุตฺตินา อกฺขรสํขิตฺตํ โหติ –
อาเจโร อาจริโย, น มาตาปิตรสํวฑฺโฒ, อนาเจรกุเล วสํ [ชา. ๑.๑.๙], อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา [ชา. ๑.๗.๘๒], พฺรหฺมเจโร พฺรหฺมจริโย, ติณฺหํ ติขิณํ, ตณฺหา ตสิณา, สุณฺหา สุณิสา, อภิณฺหํ อภิกฺขณํ, ปณฺโห ปุพฺพณฺโห, ปณฺเห วชฺโฌ มโหสโธ [ชา. ๑.๑๕.๓๒๔], สุราเมรโย-สุราเมเรยฺโย, สุราเมเรยฺยปานานิ, โย นโร อนุยฺุชติ [ธ. ป. ๒๔๗]. กมฺมธารโย= กมฺมธาเรยฺโย ¶ , ปาฏิหีรํ ปาฏิเหรํ ปาฏิหาริยํ, อจฺเฉรํ อจฺฉริยํ, มจฺเฉรํ มจฺฉรํ มจฺฉริยํ อิจฺจาทิ.
อกฺขรวฑฺฒิปิ โหติ –
เอกจฺจิโย เอกจฺเจยฺโย เอกจฺโจ, มาติโย มจฺโจ, กิจฺจยํ กิจฺจํ, ปณฺฑิติยํ ปณฺฑิจฺจํ, สุวามิ สามิ, สุวามินิ สามินิ, สุวเกหิ ปุตฺเตหิ สเกหิ ปุตฺเตหิ, สตฺตโว สตฺโต, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๖], เอวํ อุตฺตมสตฺตโว [ชา. ๒.๒๑.๗๙] อิจฺจาทิ.
อิติ มิสฺสกาเทสราสิ.
พินฺทาเทโส ทีปิยเต.
๔๖. วคฺเค วคฺคนฺโต[ก. ๓๑; รู. ๔๙; นี. ๑๓๘-๙].
วคฺคพฺยฺชเน ปเร นิคฺคหีตสฺส สกวคฺคนฺตพฺยฺชนาเทโส โหติ วา.
ทีปงฺกโร, สงฺขาโร, สงฺคโห, สฺจาโร, สฺชาโต, สณฺิตํ, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, สนฺธิ, สนฺนิธิ, สมฺปตฺติ, สมฺพุทฺโธ, สมฺภโว, สมฺภาโร, สมฺภินฺโน, สมฺมโต อิจฺจาทีสุ นิจฺจํ, ตงฺกโร, ตํกโร อิจฺจาทีสุ อนิจฺจํ, พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามิ [ขุ. ปา. ๑.สรณตฺตย], น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ อิจฺจาทีสุ [ธ. ป. ๖๗] นตฺถิ.
มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
วคฺคาวคฺเคสุ พฺยฺชเนสุ ปเรสุ นิคฺคหีตํ ปรรูปํ คจฺฉติ –
สกฺกโรติ, สกฺกโต, สกฺกาโร, สกฺกจฺจํ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร, ตกฺขณํ ตงฺขณํ ตํ ขณํ, ตคฺคติกํ ตํ คติกํ, ตนฺนินฺโน, ตปฺโปโณ, ตปฺปพฺภาโร, ตปฺปธาโน, เอตปฺปรโม, ยคฺคุโณ ยํคุโณ, ตลฺเลณา, มลฺเลณา, สลฺเลโข, ปฏิสลฺลีโน, ตพฺพณฺณนา ตํวณฺณนา, ตสฺสโม ตํสโม, อิทปฺปจฺจยตา ¶ , จิรปฺปวาสึ, หตฺถิปฺปภินฺนํ อิจฺจาทิ. อิมสฺมึ คนฺเถ เอกตฺถ สิทฺธมฺปิ ตํ ตํ รูปํ ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนมฺปิ วิธิยฺยติ าณวิจิตฺตตฺถํ.
๔๗. มยทา สเร[ก. ๓๔, ๓๕; รู. ๓๔, ๕๒; นี. ๑๔๒-๕].
สเร ปเร นิคฺคหีตสฺส กฺวจิ ม, ย, ทา โหนฺติ วา.
ตตฺถ ทาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ นปุํสเก ทิสฺสติ –
ยทพฺรวิ [ชา. ๑.๒.๑๔๓], ตทนิจฺจํ [ม. นิ. ๒.๑๙], เอตทโวจ สตฺถา [สุ. นิ. ทฺวยตานุปสฺสนาสุตฺต].
สมาเส ปน ทาเทโส ติลิงฺเค ทิสฺสติ –
ยทนนฺตรํ, ตทนนฺตรํ, เอตทตฺถา กถา [อ. นิ. ๒.๖๘]. เอตทตฺถา มนฺตนา [อ. นิ. ๒.๖๘] -ตตฺถ ยสฺส อตฺถสฺส วา ยสฺส ปทสฺส วา ยสฺสา กถาย วา อนนฺตรํ ยทนนฺตรํ.
กฺวจิตฺเวว? ยเมตํ วาริชํ ปุปฺผํ, อทินฺนํ อุปสิงฺฆสิ [ชา. ๑.๖.๑๑๕].
มาเทโส ย, ต, เอตสทฺเทหิ ปุมิตฺถิลิงฺเคสุ ทิสฺสติ –
ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ [ชา. ๑.๑๕.๕๔], ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา [ชา. อฏฺ. ๑.๒๐.๓๕], เอตมตฺถํ วิทิตฺวา [มหาว. ๒-๓].
อฺสทฺเทหิ ปน ทฺเว อาเทสา ติลิงฺเค ทิสฺสนฺติ –
สกทาคามี, เอวเมตมภิฺาย [สุ. นิ. ๑๒๒๑] อิจฺจาทิ.
ยาเทโส อิทํสทฺเท ปเร ตสทฺทมฺหา เอว กฺวจิ ทิสฺสติ –
ตยิทํ น สาธุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙], ตยิทํ น สุฏฺุ [ชา. ๒.๒๒.๒๗๙].
ย ¶ , เอว, หิสทฺเทสุ ปเรสุ นิคฺคหีตสฺส โ โหติ. ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
อานนฺตริกฺมาหุ [ขุ. ปา. ๖.๕] – อานนฺตริกํ + ยํ + อาหูติ เฉโท, ยฺเทว-ยํ + ยํ + เอว, ตฺเว ตํ+เอว, ปุริสฺเว, ปจฺจตฺตฺเว, ตฺหิ, ปุริสฺหิ, อตฺถสฺหิโต อตฺถสํหิโต, ธมฺมสฺหิโต ธมฺมสํหิโต.
๔๙. เย สํสฺส[ก. ๓๓; รู. ๕๑; นี. ๑๔๑].
ยมฺหิ ปเร สํ อุปสคฺคสฺส นิคฺคหีตสฺส โ โหติ. ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.
สฺโโค สํโยโค, สฺุตฺโต สํยุตฺโต. สํโยชนํ สํโยชนํ, สฺโม สํยโม, สฺโต สํยโต, สฺมติ สํยมติ, สฺาจิกา สํยาจิกา กุฏึ [ปารา. ๓๔๘] อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทาเทสราสิ.
อาเทสสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
อาคมสนฺธิ
อถาคมสนฺธิ ทีปิยเต.
มหาวุตฺตินา สราคโม –
อ –
ปณฺณสาลํ อมาเปตฺวา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๓], ปณฺณสาลํ อมาปิย [ชา. ๑.๑.๑๔๘] – มาเปตฺวา อิจฺเจวตฺโถ, น จาปิ อปุนปฺปุนํ, หตฺถิโพนฺทึ ปเวกฺขามิ [ชา. ๑.๑.๑๔๘] -ปุนปฺปุนํ อิจฺเจวตฺโถ ¶ , นตฺถิ โลเก อนามตํ [ชา. ๑.๒.๓๑] – อมต ปุพฺพํ านนฺติ อตฺโถ, อนวชฺชํ, อนมตคฺโค, ชจฺจนฺโธ, ชจฺจพธิโร, ชจฺจมูโค, ชจฺจปณฺฑโก.
อา –
อฑฺเฒ อาชายเร กุเล [สํ. นิ. ๑.๔๙], มนุสฺเสสุ ปจฺจาชาโต, อาปูรติ ตสฺส ยโส [ปริ. ๓๘๖].
อิ –
ธมฺมิกถํ กตฺวา [ปารา. ๓๙], สรนฺตา สปนฺติ คจฺฉนฺตีติ สริสปา.
อี –
กพฬีกาโร, มนสีกาโร, มนสีกโรติ, ตปฺปากฏีกโรติ, ทูรีภูโต, อพฺยยีภาโว.
อุ –
าติปริชินสฺส ภาโว าติปาริชฺุํ, เอวํ โภคปาริชฺุํ- ปริชินสฺสาติ ปริหานสฺส, ปริกฺขยสฺส.
โอ –
ปโรสตํ, สรโทสตํ, ทิโสทิสํ [ธ. ป. ๔๒] อิจฺจาทิ.
‘อติปฺปโค โข ตาว ปิณฺฑาย จริตุ’ [ที. นิ. ๓.๑] นฺติ เอตฺถ ปาโตตฺโถ ปโคสทฺโท เอว.
อิติ สราคมราสิ.
สเร ปเรว น, ต, ร, คา จ ม, ย, ทา จ อาคมา โหนฺติ.
โค, โต, โท, โน, โม, โย, โร, โว,
ตตฺถ ¶ โค –
อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน [มหานิทฺเทเส], อิธ ปน ปโคสทฺโท เอว, ปเคว วุตฺยสฺส, ปเคว มนุสฺสิตฺถิยาติ [ปารา. ๕๕].
โต –
อชฺชตคฺเค [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตสฺมาติห [ม. นิ. ๑.๒๙], กตโม นาม โส รุกฺโข, ยสฺส เตวํ คตํ ผลํ [ชา. ๒.๑๘.๑๐] -เตวนฺติ เอวํ.
โท –
อุทคฺโค, อุทพฺพหิ, อุทปาทิ, อุทโย, อุทาหโฏ, อุทิโต, อุทีริโต, ทุภโต วุฏฺานํ [ปฏิสมฺภิทามคฺเค; วิสุทฺธิมคฺเค], ทุภยานิ วิเจยฺย ปณฺฑรานิ [สุ. นิ. ๕๓๑], โตเทยฺย, กปฺปา ทุภโย [สุ. นิ. ๑๑๓๑] – ทฺเว อิสโยติ อตฺโถ. กิฺจิเทว, โกจิเทว, กิสฺมิฺจิเทว, ยาวเทว, ตาวเทว, วลุตฺเต-ยาวเท, ตาวเทติ สิทฺธํ, ปุนเทว, สกิเทว, สมฺมเทว-ทาคเม รสฺโส, สมฺมทกฺขาโต [สํ. นิ. ๕.๑๙๕], สมฺมทฺา วิมุตฺโต [ม. นิ. ๒.๒๓๔], พหุเทว รตฺตึ [อ. นิ. ๓.๑๐๑], อหุเทว ภยํ [ที. นิ. ๑.๑๕๙] อิจฺจาทิ.
โน –
อิโต นายติ, จิรํ นายติ, กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ กมฺมฺํ, อตฺตโน อิทํ อตฺตนิยํ, อทฺธานํ ขมตีติ อทฺธนิยํ, โลภสฺส หิตํ โลภนิยํ โลภเนยฺยํ, โทสนิยํ โทสเนยฺยํ, โมหนิยํ โมหเนยฺยํ, โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนโก, สฺชานนํ, สฺชานนโก, สฺาปนโก อิจฺจาทิ.
โม ¶ –
ลหุเมสฺสติ [ธ. ป. ๓๖๙], ครุเมสฺสติ, มคฺคมตฺถิ [วิภ. อฏฺ. ๑๘๙], อคฺคมกฺขายติ [อ. นิ. ๔.๓๔], อุรคามิว [ชา. ๑.๗.๓๐], อรหตามิว [ที. นิ. ๒.๓๔๘] อิจฺจาทีนิ. ตถา เกน เต อิธ มิชฺฌติ [เป. ว. ๑๘๑], รูปานิ มนุปสฺสติ [ธ. ส. อฏฺ. ๕๙๖], อากาเส มภิปูชเย, อฺมฺสฺส [ม. นิ. ๓.๔๐], เอกเมกสฺส [ปารา. อฏฺ. ๑.๒๓], สมณมจโล [อ. นิ. ๔.๘๗], อทุกฺขมสุขา เวทนา [สํ. นิ. ๔.๒๕๐] อิจฺจาทิ.
โย –
นยิมสฺส วิชฺชา มยมตฺถิ [ชา. ๑.๓.๒๕], ยถยิทํ [อ. นิ. ๑.๒๑-๒๒], ตถยิทํ, ฉยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๖.๑๑], นวยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๙.๙], ทสยิเม ธมฺมา [อ. นิ. ๑๐.๑๖], มมยิทํ, โสเยว, เตเยว, ตํเยว ตฺเว, เตหิเยว, เตสํเยว เตสฺเว, ตสฺมิเยว, พุทฺโธเยว, พุทฺเธสุเยว, โพธิยาเยว การณา [จริยา. ๑.๖๕], โหติเยว, อตฺถิเยว อิจฺจาทิ. ติยนฺตํ, อคฺคิยาคาเร, จตุตฺถียตฺเถ อิจฺจาทีนิ อิวณฺณนฺตรูปานิ ยาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยว.
โร –
นิรนฺตรํ, นิรตฺถกํ, นิราหาโร, นิราพาโธ, นิราลโย, นิรินฺธโน อคฺคิ, นิรีหกํ, นิรุทกํ, นิรุตฺติ, นิรุตฺตโร, นิรูมิกา นที, นิโรชํ, ทุรติกฺกโม, ทุรภิสมฺภโว, ทุราสทา พุทฺธา [อป. เถร ๑.๔๐.๒๗๐], ทุราขฺยาโต ธมฺโม [ที. นิ. ๓.๑๖๖], ทุราคตํ, ทุรุตฺตํ วจนํ [อ. นิ. ๕.๑๔๐], ปาตุรโหสิ [มหาว. ๘], ปาตุรหุ [ชา. ๑.๑๔.๒๐๒], ปาตุรเหสุํ [อ. นิ. ๓.๗๑], ปาตราโส, ปุนเรติ, ธีรตฺถุ [ชา. ๑.๑.๑๓], จตุรงฺคิกํ ฌานํ [ธ. ส. ๑๖๘], จตุรารกฺขา, จตุราสีติสหสฺสานิ, จตุริทฺธิลาโภ, ¶ จตุโรฆา, วุทฺธิเรสา [ที. นิ. ๑.๒๕๑], ปถวีธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๔๘-๓๔๙], อาโปธาตุเรเวสา [ม. นิ. ๓.๓๕๐], สพฺภิเรว สมาเสถ, นกฺขตฺตราชาริว ตารกานํ, วิชฺชุริว อพฺภกูเฏ, อารคฺเคริว, อุสโภริว [สุ. นิ. ๒๙], ยถริว, ตถริว [ที. นิ. ๑.๒๖๓] -ราคเม รสฺโส. เอตฺถ จ ยถา ‘‘อติริว กลฺลรูปา [สุ. นิ. ๖๘๘], อติวิย ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, ปรํวิย มตฺตาย’’ อิจฺจาทีสุ อิว, วิยสทฺทา เอวตฺเถ วตฺตนฺติ, ตถา ‘‘ยถริว, ตถริว, วรมฺหากํ ภุสามิว [ชา. ๑.๓.๑๐๘], เนตํ อชฺชตนามิว’’ อิจฺจาทีสุ อิวสทฺโท เอวตฺเถ วตฺตติ.
โว –
ทุวงฺคุลํ, ทุวงฺคิกํ, ติวงฺคุลํ, ติวงฺคิกํ, ปาคฺุวุชุตา, วุสิตํ, วุตฺตํ, วุจฺจเต, อาสนา วุฏฺาติ [ปาจิ. ๕๔๗], วุฏฺานํ, วุฏฺหิตฺวา, ภิกฺขุวาสเน, ปุถุวาสเน, สยมฺภุวาสเน อิจฺจาทีนิ อุวณฺณนฺตรูปานิ วาคเมนาปิ สิชฺฌนฺติเยว.
สเร ปเร ฉมฺหา ฬาคโม โหติ.
ฉฬงฺคํ, ฉฬายตนํ, ฉฬาสีติสหสฺสานิ [เป. ว. ๓๗๔], อตฺถสฺส ทฺวารา ปมุขา ฉเฬเต [ชา. ๑.๑.๘๔], ฉเฬวานุสยา โหนฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห], ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา [พุ. วํ. ๓.๕].
มหาวุตฺติวิธานมุจฺจเต.
สเร ¶ ปเร มนาทีหิ สาคโม –
มนสิกาโร, มานสิโก, เจตสิโก, อพฺยคฺคมนโส นโร [อ. นิ. ๑.๓๐], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส, อุเร ภโว โอรโส อิจฺจาทิ.
สเร ปเร พหุลํ หาคโม –
มาเหวํ อานนฺท [ที. นิ. ๒.๙๕], โนเหตํ ภนฺเต [ที. นิ. ๑.๑๘๕-๑๘๖], โนหิทํ โภ โคตม [ที. นิ. ๑.๒๖๓], นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เหวํ วตฺตพฺเพ, เหวํ วทติ, อุชู จ สุหุชูจ [ขุ. ปา. ๙.๑], สุหุฏฺิตํ สุขโณ อิจฺจาทิ.
อิติ พฺยฺชนาคมราสิ.
๕๒. นิคฺคหีตํ[ก. ๓๕; รู. ๒๑ (ปิฏฺเ); นี. ๕๖].
นิคฺคหีตํ กฺวจิ อาคตํ โหติ วา.
อุปวสฺสํ โข ปน [ปารา. ๖๕๓], นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน [ปาจิ. ๓๖๘], อปฺปมาโท อมตํ ปทํ [ธ. ป. ๒๑], จกฺขุํ อุทปาทิ [มหาว. ๑๕], อณุํถูลานิ [ธ. ป. ๒๖๕], กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ [ธ. ป. ๕๓], อวํสิรา ปตนฺติ [ชา. ๑.๑๑.๓๕], ยทตฺโถ, ตทตฺโถ, เอตทตฺโถ, ตกฺกตฺตา, ตกฺกโร อิจฺจาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตาเนว, ตถา ตํสมฺปยุตฺโต, ตพฺโพหาโร, ตพฺพหุโล อิจฺจาทิ.
อิติ พินฺทาคมราสิ.
มหาวุตฺตินา ปทานํ อนฺเต คต, ชาต, อนฺต สทฺทา อาคมา โหนฺติ.
รูปคตํ ¶ [ม. นิ. ๒.๑๓๓] เวทนาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], สฺาคตํ [ม. นิ. ๒.๑๓๓], คูถคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], มุตฺตคตํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], ทิฏฺิคตํ [มหาว. ๖๖], อตฺถชาตํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา], ธมฺมชาตํ, สุตฺตนฺโต [กถา. ๒๒๖], วนนฺโต, สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต อิจฺจาทิ.
อาคมสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
ทฺวิภาวสนฺธิ
อถ ทฺวิภาวสนฺธิ ทีปิยเต.
ทฺวิภาโว ติวิโธ. ตตฺถ ปกฺกโม, ปรกฺกโม อิจฺจาทิ พฺยฺชนทฺวิตฺตํ นาม. รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจติ อิจฺจาทิ วิภตฺยนฺตปททฺวิตฺตํ นาม. ติติกฺขา, ติกิจฺฉา, ชคมา, ชคมุ อิจฺจาทิ ธาตุปททฺวิตฺตํ นาม.
๕๓. สรมฺหา ทฺเว[ก. ๒๘; รู. ๔๐; นี. ๖๗].
สรมฺหา ปรสฺส พฺยฺชนสฺส กฺวจิ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ.
ตตฺถ สรมฺหา ป, ปติ, ปฏีนํ ปสฺส ทฺวิตฺตํ –
อปฺปมาโท, อิธปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สมฺมปฺปธานํ, อปฺปติวตฺติยํ ธมฺมจกฺกํ [มหาว. ๑๗], สุปฺปติฏฺิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน อิจฺจาทิ.
สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโต.
กี, กุธ, กมุ, กุส, คห, ชุต, า, สิ, สุ, สมฺภุ, สร, สส อิจฺจาทีนํ ธาตูนฺจ, อุ, ทุ, นิปุพฺพานํ ปทานฺจ อาทิพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ.
กี ¶ –
วิกฺกินาติ, วิกฺกโย, ธนกฺกีโต.
กุธ –
อกฺกุทฺโธ, อกฺโกโธ.
กมุ –
อภิกฺกมติ, อภิกฺกโม, อภิกฺกนฺโต, อกฺกมติ, อกฺกโม, อกฺกนฺโต, ปรกฺกมติ, ปรกฺกโม, วิกฺกมติ, วิกฺกโม, โอกฺกมติ, โอกฺกนฺโต.
กุส –
อกฺโกสติ, อกฺโกโส.
คห –
ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคโห, วิคฺคโห, ปริคฺคโห, อนุคฺคโห.
ชุต –
อุชฺโชตติ, วิชฺโชตติ.
า –
อฺา, ปฺา, อภิฺา, ปริฺา, วิฺาณํ, สพฺพฺุตฺาณํ, รตฺตฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู.
สิ –
อติสฺสโย, ภูมสฺสิโต, เคหสฺสิโต.
สุ –
อปฺปสฺสุโต, พหุสฺสุโต, วิสฺสุโต, อสฺสโว, อนสฺสโว.
สมฺภุ ¶ –
ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺโธ.
สร –
อนุสฺสรติ, อนุสฺสติ, อนุสฺสโร.
สส –
อสฺสสติ, อสฺสสนฺโต, อสฺสาโส, ปสฺสาโส.
สช –
วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชนฺโต, วิสฺสคฺโค.
จช –
ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺโต, ปริจฺจาโค อิจฺจาทิ.
อุปุพฺเพ –
อุกฺกํสติ, อุกฺกํโส, อุคฺคโห, อุจฺจาเรติ, อุจฺจาโร, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุชฺชโล, สมุชฺชโล, อุณฺณมติ, อุตฺตรติ อิจฺจาทิ.
ทุปุพฺเพ –
ทุกฺกฏํ, ทุกฺกรํ, ทุคฺคติ, ทุจฺจริตํ, ทุตฺตโร, ทุทฺทโม, ทุนฺนโย, ทุปฺโปโส, ทุพฺพโล, ทุมฺมคฺโค, ทุลฺลโภ อิจฺจาทิ.
นิปุพฺเพ –
นิกฺกโม, นิกฺขนฺโต, นิคฺคโต, นิจฺโจโร, นิชฺชโร, นิทฺโทโส, นิปฺปาโป, นิมฺมิโต, นิมฺมาโน, นิยฺยานํ, นิลฺโลโล, นิพฺพานํ, นิสฺสโย อิจฺจาทิ.
ติก, ตย, ตึสานํ ตสฺส ทฺวิตฺตํ –
กุสลตฺติกํ, เวทนตฺติกํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺวตฺตึสํ, เตตฺตึสํ.
จตุ ¶ , เฉหิ ปรพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –
จตุพฺพิธํ, จตุทฺทส, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปทํ, ฉพฺพิธํ, ฉนฺนวุติ.
วา ตฺเวว? จตุสจฺจํ, ฉสตํ.
สนฺตสฺส สตฺเต ปรพฺยฺชนสฺส นิจฺจํ ทฺวิตฺตํ –
สชฺชโน, สปฺปุริโส, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, สพฺภาโว.
วสฺส พตฺเต พสฺส ทฺวิตฺตํ –
สีลพฺพตํ, นิพฺพานํ, นิพฺพุตํ อิจฺจาทิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว.
วตุ, วฏุ อิจฺจาทีนํ อนฺตพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ –
วตฺตติ, ปวตฺตติ, นิวตฺตติ, สํวตฺตติ, วฏฺฏติ, วิวฏฺฏติ.
สํมฺหา อนุโน นสฺส ทฺวิตฺตํ –
สมนฺนาคโต, สมนฺนาหาโร, สมนฺเนสติ.
อฺตฺรปิ –
สีมํ สมฺมนฺเนยฺย [มหาว. ๑๓๙], สีมํ สมฺมนฺนิตุํ [มหาว. ๑๓๘], สีมํ สมฺมนฺนติ [มหาว. ๑๓๙], สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, จีวรเจตาปนฺนํ, จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ.
อิติ สทิสทฺวิตฺตราสิ.
๕๔. จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา[ก. ๔๔, ๒๙; รู. ๒๔; นี. ๕๗, ๖๘, ๗๔, ๗๗-๘, ๘๐, ๘๒-๓, ๙๑, ๑๒๒].
วคฺเค จตุตฺถ, ทุติเยสุ ปเรสุ กเมน ตติย, ปมา เอสํ จตุตฺถ, ทุติยานํ ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ, ทุติยภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ สุตฺเตน วา ‘วคฺคลเสหิ เต’อิจฺจาทีหิ วา ทุติย, จตุตฺถานมฺปิ สทิสตฺเต ชาเต ปุน อิมินา สุตฺเตน ¶ อาทิทุติยสฺส ปมตฺตํ, อาทิจตุตฺถสฺส ตติยตฺตฺจ ชาตํ.
ตตฺถ กวคฺเค –
อากฺขาตํ, ปกฺขิตฺตํ, ปกฺเขโป, รูปกฺขนฺโธ, เวทนากฺขนฺโธ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย, นกฺขมติ.
‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺตวิธาเน –
ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปคฺฆรติ, อุคฺโฆสติ, นิคฺโฆโส.
จวคฺเค –
อจฺฉาเทติ, อจฺฉินฺทติ-สํโยเค รสฺสตฺตํ, ปจฺฉาเทติ, ปจฺฉินฺทติ, เสตจฺฉตฺตํ, รุกฺขจฺฉายา, ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, รถสฺส หิตา รจฺฉา, ปชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ, ปมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อชฺโฌกาโส, โพชฺฌงฺโค, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, พุชฺฌติ, พุชฺฌิตพฺพํ, โพชฺฌํ, ปฏิวิชฺฌ, ปฏิวิชฺฌิย, ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิจฺจาทิ.
ฏวคฺเค –
ยตฺรฏฺิตํ, ตตฺรฏฺิโต, อุฏฺิโต, นิฏฺิโต, ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, วุฑฺโฒ อิจฺจาทิ.
ตวคฺเค –
สุมนตฺเถโร, ยสตฺเถโร, อวตฺถา, อวตฺถานํ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อุทฺธรติ, อุทฺธรณํ, อุทฺธฏํ, นิทฺธาเรติ, นิทฺธารณํ, นิทฺธาริตํ, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, นิทฺโธโต อิจฺจาทิ.
ปวคฺเค –
วิปฺผรติ, วิปฺผรณํ, วิปฺผาโร, อปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, มธุปฺผาณิตํ, วิพฺภมติ, วิพฺภโม, อุพฺภตํ, นิพฺภยํ, ทุพฺภโร, สพฺภาโว ¶ , อุสภสฺส ภาโว โอสพฺภํ, ลพฺภติ, อารพฺโภ, อารพฺภ, อารพฺภิตฺวา อิจฺจาทิ.
อิธปิ อุ, ทุ, นิโต ปรปทานํ อาทิพฺยฺชนสฺส ทฺวิตฺตํ วิเสสโต อิจฺฉนฺติ.
อิติ วิสทิสทฺวิตฺตราสิ.
๕๕. วิจฺฉาภิกฺขฺเสุ ทฺเว[จํ. ๖.๓-๑; ปา. ๘.๑.๑, ๔].
วิจฺฉายํ อภิกฺขฺเ จ อเนกตฺถสฺส เอกปทสฺส ทฺเว รูปานิ โหนฺติ. ภินฺเน อตฺเถ กฺริยาย วา ทพฺเพน วา คุเณน วา พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา. ปุนปฺปุนกฺริยา อภิกฺขฺํ.
วิจฺฉายํ ตาว –
รุกฺขํ รุกฺขํ สิฺจติ. คาเม คาเม สตํกุมฺภา, คาโม คาโม รมณิโย, เคเห เคเห อิสฺสโร, รสํ รสํ ภกฺขยติ, กฺริยํ กฺริยํ อารภเต.
อานุปุพฺพิเยปิ วิจฺฉาว คมฺยเต –
มูเล มูเล ถูลา, อคฺเค อคฺเค สุขุมา, เชฏฺํ เชฏฺํ อนุปเวเสถ, อิเมสํ เทวสิกํ มาสกํ มาสกํ เทหิ, มฺชูสกรุกฺโข ปุปฺผํ ปุปฺผํ ปุปฺผติ, อิเม ชนา ปถํ ปถํ อจฺเจนฺติ, สพฺเพ อิเม อฑฺฒา, กตรา กตรา อิเมสํ อฑฺฒตา, กตมา กตมา อิเมสํ อฑฺฒตา.
อภิกฺขฺเ –
ภตฺตํ ปจติ ปจติ, อปฺุํ ปสวติ ปสวติ, ภุตฺวา ภุตฺวา นิปฺปชฺชนฺติ, ปฏํ ปฏํ กโรติ, ปฏปฏายติ, เอกเมกํ, เอกเมกานิ อิจฺจาทีสุ วิจฺฉาสุ ปุพฺพปเท สฺยาทิโลโป.
อติกฺกมฺม ¶ หรณํ อติหาโร, น อติหาโร วีติหาโร, อฺมฺสฺส อนฺโตเยว หรณนฺติอตฺโถ, วีติหารตฺเถ คมฺยมาเน สพฺพาทีนํ สพฺพนามานํ ทฺเว รูปานิ โหนฺติ, ปุพฺพสฺเสกสฺส จ สฺยาทิโลโป.
อิเม ทฺเว ชนา อฺมฺสฺส อุปการกา, อิตรีตรสฺส อุปการกา, อฺมฺํ ปสฺสนฺติ, อฺมฺสฺส เทนฺติ, อฺมฺสฺส อเปนฺติ, อฺมฺสฺส ธนํ, อฺมฺเ นิสฺสิตา.
๕๗. ยาวตาตาวํ สมฺภเม[จํ. ๖.๓.๑๔; ปา. ๘.๑.๑๒; ยาวโพธํ สมฺภเม (พหูสุ)].
ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยาวํ. ตํ ปริมาณมสฺสาติ ตาวํ. ปุนปฺปุนํ ภมนํ ปวตฺตนํ สมฺภโม. ตุริเตน วจีปโยเคน ตํ ตํ อุปายทีปนํ สมฺภโม, อาเมฑิตเมว วุจฺจติ, สมฺภเม คมฺยมาเน ยาวตา ยตฺตเกน ปเทน โส อตฺโถ ปฺายติ, ตตฺตกํ ปทํ ปยุชฺชเต, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา ตทุตฺตริ วา อุทีริยเตตฺยตฺโถ. ยถาโพธํ สมฺภเมติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ.
ภเย, โกเธ, ปสํสายํ, ตุริเต, โกตูหเล’จฺฉเร.
หาเส, โสเก, ปสาเท จ, กเร อาเมฑิตํ พุโธ.
ตตฺถ ภเย –
สปฺโป สปฺโป, โจโร โจโร –
โกเธ –
วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหร.
ปสํสายํ –
สาธุ สาธุ.
ตุริเต ¶ –
คจฺฉ คจฺฉ.
โกตูหเล –
อาคจฺฉ อาคจฺฉ.
อจฺฉเร –
อโห พุทฺโธ อโห พุทฺโธ.
หาเส –
อภิกฺกมถ วาเสฏฺา อภิกฺกมถ วาเสฏฺา [ที. นิ. ๒.๒๑๐].
โสเก –
กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๔.๑๒๐].
ปสาเท –
อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม [ม. นิ. ๒.๑๐๖] อิจฺจาทิ. ติกฺขตฺตุํอุทานํ อุทาเนสิ ‘‘นโม ตสฺส ภควโต’’ [ม. นิ. ๒.๓๕๗] อิจฺจาทิ.
อิติ ปทวากฺยทฺวิตฺตราสิ.
ทฺวิภาวสนฺธิราสิ นิฏฺิโต.
วิปลฺลาสสนฺธิ
อถ วิปลฺลาสสนฺธิ ทีปิยเต.
ปทกฺขรานํ ปุพฺพาปรวิปริยาโย วิปลฺลาโส.
ยมฺหิ ปเร หสฺส ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส โหติ วา.
ทยฺหติ, สงฺคยฺหติ, สนฺนยฺหติ, วุยฺหติ, ทุยฺหติ, มุยฺหติ.
วาตฺเวว ¶ ? สงฺคณฺหิยติ, เอวํ สงฺคยฺห สงฺคณฺหิตฺวา, อารุยฺห อารุหิตฺวา, โอคายฺห โอคาหิตฺวา. ปสยฺห ปสหิตฺวา.
วมฺหิ ปเร หสฺส วิปลฺลาโส โหติ วา.
พวฺหาพาโธ พหฺวาพาโธ, พวฺเหตฺถ นฺหายตี ชโน [อุทา. ๙] =พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโน.
มหาวุตฺติวิธานํ วุจฺจเต.
ย, รานํ วิปลฺลาโส –
กุฏิ เม กยิรติ [ปารา. ๓๕๘], วจนํ ปยิรุทาหาสิ, ครุํ ปยิรูปาสติ, วนฺทามิ เต อยฺยิเร ปสนฺนจิตฺโต [ชา. ๒.๑๗.๕๔] -ยสฺส ทฺวิตฺตํ.
นิคฺคหีตสฺส วิปลฺลาโส –
นิรยมฺหิ อปจฺจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๖๐], เต เม อสฺเส อยาจิสุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓]. อิมา คาถา อภาสิสุํ.
สรานมฺปิ วิปลฺลาโส –
หฺยฺเยวาปิ โกจิ นํ [ชา. ๒.๒๒.๑๑๙๓] – หฺเยฺยาติ ิติ, อมูลมูลํ คนฺตฺวา-มูลมูลํ อคนฺตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ ปรตฺร. อโนกาสํ การาเปตฺวา [ปารา ๓๘๙], อนิมิตฺตํ กตฺวา, สทฺธํ น ภฺุชตีติ อสทฺธโภชิ, ทิสฺวา ปทมนุตฺติณฺณํ [ชา. ๑.๑.๒๐] – อุตฺติณฺณํ อทิสฺวาติ อตฺโถ.
ปทานมฺปิ วิปลฺลาโส –
นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน, นาคกฺา จริตํ คเณน [ชา. ๑.๑๕.๒๖๘] -นาคกฺาคเณน จริตนฺติ ิติ.
อิติ วิปลฺลาสราสิ.
๖๐. พหุลํ[จํ. ๑.๑.๑๓๐; ปา. ๓.๓.๑๑๓].
สนฺธิวิธานํ ¶ นาม พหุลํ โหติ, เยภุยฺเยน โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตํ. ยาวคนฺถปริโยสานา ยุตฺตฏฺาเนสุ สพฺพตฺถ วตฺตเต. เอเตน สพฺพสทฺทสุตฺเตสุ อนิฏฺนิวตฺติ จ อิฏฺปริคฺคโห จ กโต โหติ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยํ
สนฺธิกณฺโฑ นิฏฺิโต.