📜
๒. นามกณฺฑ
วิภตฺติราสิ
อถ ¶ ลิงฺคมฺหา สฺยาทิวิภตฺติวิธานํ ทีปิยเต.
ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ, ทพฺพาภิธานสฺส ปุริสาทิกสฺส ปกติรูปสฺเสตํ นามํ. ตฺหิ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน วิภาคํ ปตฺวา กิฺจิ วิสทรูปํ โหติ, กิฺจิ อวิสทรูปํ, กิฺจิ มชฺฌิมรูปนฺติ เอวํ ติวิเธน ลิงฺครูเปน ยุตฺตตฺตา ลิงฺคนฺติ วุจฺจติ.
ตเทว กิฺจิ สทฺทลิงฺคานุรูปํ, กิฺจิ อตฺถลิงฺคานุรูปฺจ ปริณมนฺตํ ปวตฺตติ, ตสฺมา นามนฺติ จ วุจฺจติ.
ตเทว ธาตุ, ปจฺจย, วิภตฺติปเทหิ เจวสทฺทปทตฺถกปเทหิ จ ‘วิสุํ ภูตํ ปท’นฺติ กตฺวา ปาฏิปทิกนฺติ จ วุจฺจติ.
ตตฺถ ธาตุปทํ นาม พฺรู, ภู, หูอิจฺจาทิ.
ปจฺจยปทํ นาม ณ, ตพฺพ, อนีย อิจฺจาทิ.
วิภตฺติปทํ นาม สิ, โย, อํ, โย,ติ, อนฺติ อิจฺจาทิ.
สทฺทปทตฺถกปทานิ นาม ราชสฺส, สขสฺส, ปุมสฺส อิจฺจาทีนิ. เอตฺถ จ ราชสฺสอิจฺจาทีนิ สทฺทสุตฺเต สทฺทปทตฺถกานิ โหนฺติ, ปโยเค อตฺถปทตฺถกานิ. ธาตุปจฺจยวิภตฺติปทานิ ปน นิจฺจํ สทฺทปทตฺถกานิ เอว โหนฺติ, สทฺทสุตฺเตสฺเวว จ ลพฺภนฺติ, น ปโยเคติ, อิทํ ทฺวินฺนํ นานตฺตํ.
ยทิเอวํ ภุสฺส, พฺรุสฺส, ภูโต, หูโต, เณ, ตพฺเพ, สิมฺหิ, ติมฺหิ อิจฺจาทินา เตหิ กถํ วิภตฺตุปฺปตฺติ โหตีติ? อนุกรณปทานิ นาม ตานิ อตฺถิสฺส, กโรติสฺส อิจฺจาทีนิ วิย, ตสฺมา ตานิ จ ราชสฺส อิจฺจาทีนิ จ อนุกรณลิงฺคภาเวน เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, น เอกนฺตลิงฺคภาเวนาติ. เอวฺจ กตฺวา ‘ธาตุ- ปจฺจย ¶ , วิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค’นฺติ อโวจุํ. ตตฺถ อตฺถวนฺติ อตฺถปทตฺถกํ วุจฺจติ, ราชสฺสอิจฺจาทิกํ สทฺทปทตฺถกํ วิวชฺเชติ, เอเตน อตฺถปทตฺถเก สติ ตทฺธิต, สมาส, กิตกปทานมฺปิ เอกนฺตลิงฺคภาวํ สาเธนฺติ. น หิ เตสํ ลิงฺคนามพฺยปเทสกิจฺจํ อตฺถิ, ยานิ จ นามสฺส วิเสสนานิ ภวิตุํ อรหนฺติ, ตานิ อุปสคฺค, นิปาตปทานิ ตฺวานฺตาทิปทานิ จ อิธ วิเสสนนามภาเวน สงฺคยฺหนฺตีติ.
๖๑. ทฺเว ทฺเวกาเนเกสุ นามสฺมา สิ โย อํโย นา หิ ส นํ สฺมาหิ สนํสฺมึสุ[ก. ๕๕; รู. ๖๓; นี. ๒๐๐].
เอกสฺมึ อตฺเถ จ อเนเกสุ อตฺเถสุ จ ปวตฺตา นามสฺมา ทฺเว ทฺเว สิ, โย…เป… สฺมึ, สุวิภตฺติโย โหนฺติ.
วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, เอกเมกํ ปกตินามปทํ นานารูปวิภาควเสน กตฺตุ, กมฺมาทินานาอตฺถวิภาควเสน เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยาวิภาควเสน จ วิภชนฺตีติ อตฺโถ. สิ, โล อิติ ปมา นาม…เป… สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี นาม. ทฺวีสุ ทฺวีสุ ปุพฺพํ ปุพฺพํ ‘เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺตํ วจน’นฺติ เอกวจนํ นาม. ปรํ ปรํ ‘อเนเกสุ อตฺเถสุ ปวตฺตํ วจน’นฺติ อเนกวจนํ นาม. พหุวจนนฺติ จ ปุถุวจนนฺติ จ เอตสฺส นามํ. สพฺพมิทํ อิมินา สุตฺเตน สิทฺธํ.
๖๒. ปมาตฺถมตฺเต[ก. ๒๘๔; รู. ๖๕; นี. ๕๗๗; จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖].
กตฺตุ, กมฺมาทิกํ พาหิรตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปมาวิภตฺติ โหติ.
อยํ มม ปุริโส, อิเม มม ปุริสา.
๖๓. อามนฺตเน[ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗].
อามนฺตนํ ¶ วุจฺจติ อาลปนํ. อามนฺตนวิสเย ลิงฺคตฺถมตฺเต ปวตฺตา นามสฺมา ปมาวิภตฺติ โหติ.
โภ ปุริส, โภนฺโต ปุริสา.
๖๔. กมฺเม ทุติยา[ก. ๒๙๗; รู. ๗๖, ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑].
นามสฺมา กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.
ปุริสํ ปสฺสติ, ปุริเส ปสฺสนฺติ.
๖๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา[ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๘๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒, ๖๓; ปา. ๒.๓.๑๘].
นามสฺมา กตฺตริ จ กรเณ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.
ปุริเสน กตํ, ปุริเสหิ กตํ, ปุริเสน กุลํ โสภติ, ปุริเสหิ กุลํ โสภติ.
๖๖. จตุตฺถี สมฺปทาเน[ก. ๒๙๓; รู ๘๕, ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓].
นามสฺมา สมฺปทานตฺเถ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺส เทติ, ปุริสานํ เทติ.
๖๗. ปฺจมฺยาวธิสฺมึ[ก. ๒๙๕; รู. ๘๙, ๓๐๗; นี. ๖๐๗ จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔ ปฺจมฺยวธิสฺมา (พหูสุ)].
อวธิ วุจฺจติ อปาทานํ. นามสฺมา อวธิอตฺเถ ปฺจมีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺมา อเปติ, ปุริเสหิ อเปติ.
๖๘. ฉฏฺี ¶ สมฺพนฺเธ[ก. ๓๐; รู. ๙๒, ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐].
นามสฺมา สมฺพนฺธตฺเถ ฉฏฺีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺส ธนํ, ปุริสานํ ธนํ.
๖๙. สตฺตมฺยาธาเร[ก. ๓๑๒; รู. ๙๔, ๓๑๙; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๒.๓.๓๖; ๑.๓.๔๕].
นามสฺมา อาธารตฺเถ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.
ปุริสสฺมึ ติฏฺติ, ปุริเสสุ ติฏฺติ.
วิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
อิตฺถิปจฺจยราสิ
๗๐. อิตฺถิยมตฺวา[ก. ๒๓๗; รู. ๑๗๖; นี. ๔๖๖; จํ. ๒.๓.๑๕; ปา. ๔.๑.๔].
อิตฺถิยํ+อโต+อาติ เฉโท. อการนฺตนามมฺหา อิตฺถิยํ อาปจฺจโย โหติ.
อภาสิตปุเมหิ เกหิจิ สฺาสทฺเทหิ นิจฺจํ –
กฺา, ปฺา, สฺา, นาวา, สาลา, ตณฺหา, อิจฺฉา, ภิกฺขา, สิกฺขา, คีวา, ชิวฺหา, วีสา, ตึสา, จตฺตาลีสา, ปฺาสา อิจฺจาทิ.
ภาสิตปุเมหิปิ สพฺพนาเมหิ ตพฺพา, นีย, ตปจฺจยนฺเตหิ จ นิจฺจํ –
สพฺพา, กตรา, กตมา, อนุภวิตพฺพา, อนุภวนียา, คตา, ชาตา, ภูตา, หูตา อิจฺจาทิ.
อฺเหิ ¶ ปน อนิจฺจํ –
กลฺยาณา, กลฺยาณี, สุนฺทรา, สุนฺทรี, โสภณา, โสภณี, กุมฺภการา, กุมฺภการี, กุมฺภการินี, อตฺถกามา, อตฺถกามี, อตฺถกามินี, ปริพฺพาชิกา, ปริพฺพาชิกินี, เอกากา, เอกากินี, ทีปนา, ทีปนี อิจฺจาทิ.
สุตฺตวิภตฺเตน สมาเส มาตุ, ธีตุ อิจฺจาทีหิ อาปจฺจโย โหติ. นนฺทมาตา, อุตฺตรมาตา, เทวธีตา, ราชธีตา, อสฺสมณี โหติ อสกฺยธีตรา อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘อิตฺถิย’นฺติ กตฺถจิ สทฺทมตฺตสฺส วา, กตฺถจิ อตฺถมตฺตสฺส วา อิตฺถิภาเว โชเตตพฺเพติ อตฺโถ. เอวฺจ สติ อิตฺถิปจฺจยาปิ สฺยาทโย วิย โชตกมตฺตา เอว โหนฺติ, น วาจกาติ สิทฺธํ โหติ.
๗๑. นทาทีหิ งี[ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗; นทาทิโต วี (พหูสุ)].
นทาทีหิ อิตฺถิยํ งี โหติ. งานุพนฺโธ ‘นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา’ติ เอตฺถ วิเสสนตฺโถ.
นที, มหี, อิตฺถี, กุมารี, ตรุณี, วาเสฏฺี, โคตมี, กจฺจานี, กจฺจายนี, มาณวี, สามเณรี, นาวิกี, ปฺจมี, ฉฏฺี, จตุทฺทสี, ปฺจทสี, สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสี, กุมฺภการี, มาลการี, จกฺขุกรณี, าณกรณี, ธมฺมทีปนี อิจฺจาทิ.
๗๒. นฺตนฺตูนํ งีมฺหิ โต วา[ก. ๒๓๙, ๒๔๑; รู. ๑๙๐, ๑๙๑; นี. ๔๖๘, ๔๗๑].
นฺต, นฺตูนํ โต โหติ วา งีมฺหิ ปเร.
คจฺฉตี, คจฺฉนฺตี, สตี, สนฺตี, ภวิสฺสตี, ภวิสฺสนฺตี, คุณวตี, คุณวนฺตี, สติมตี, สติมนฺตี, สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ยาวตี, ยาวนฺตี, ตาวตี, ตาวนฺตี, ภุตฺตวตี, ภุตฺตวนฺตี.
๗๓. โคโต วา[ก. ๒๓๘; รู. ๑๘๗; นี. ๔๖๗].
โคสทฺทมฺหา ¶ อิตฺถิยํ วี โหติ วา.
คาวี.
วาติ กึ? โคกาณา ปริยนฺตจารินีติ ปาฬิ. ตตฺถ กาณาติ อนฺธา.
๗๔. ยกฺขาทีหินี จ[ก. ๒๓๘, ๒๔๐; รู. ๒๘๗, ๑๙๓; นี. ๔๖๗, ๔๖๙; ยกฺขาทิตฺวินี จ (พหูสุ)].
ยกฺขาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ วี จ โหติ อินี จ.
ยกฺขี, ยกฺขินี, นาคี, นาคินี, มหึสี, มหึสินี, มิคี, มิคินี, สีหี, สีหินี, ทีปี, ทีปินี, พฺยคฺฆี, พฺยคฺฆินี, กากี, กากินี, กโปตี, กโปตินี, มานุสี, มานุสินี อิจฺจาทิ.
๗๕. อารามิกาทีหิ[ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙].
อารามิกาทีหิ อการนฺเตหิ อิตฺถิยํ อินี โหติ.
อารามิกินี, อนฺตรายิกินี, นาวิกินี, โอลุมฺพิกินี, ปํสุกูลิกินี, ปริพฺพาชิกินี, ราชินี, เอกากินี อิจฺจาทิ.
สฺายํ –
มานุสินี มานุสา วา, อฺตฺร มานุสี สมฺปตฺติ.
๗๖. ฆรณฺยาทโย[ก. ๒๔๐; รู. ๑๙๓; นี. ๔๖๙].
ฆรณีอิจฺจาทโย อิตฺถิยํ นีปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
ฆรณี, เวตฺรณี, โปกฺขรณี-เอสุ นสฺส ณตฺตํ. อาจรินียโลโป, อาจริยา วา.
๗๗. มาตุลาทิตฺวานี ¶ ภริยายํ[ก. ๙๘; รู. ๑๘๙; นี. ๒๖๑].
มาตุลาทีหิ อการนฺเตหิ ภริยายํ อานี โหติ.
มาตุภาตา มาตุโล, ตสฺส ภริยา มาตุลานี, เอวํ วรุณานี, คหปตานี, อาจริยานี, ขตฺติยานี.
‘พหุลา’ธิการา ขตฺติยี ขตฺติยา จ.
อิวณฺณนฺเตหิ อุวณฺณนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ นี โหติ.
ฉตฺตปาณินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ฉตฺตินี, หตฺถินี, มาลินี, มายาวินี, เมธาวินี, ปิยปสํสินี, พฺรหฺมจารินี, ภยทสฺสาวินี, อตฺถกามินี, หิตจารินี, ภิกฺขุนี, ขตฺติยพนฺธุนี, ปฏุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มตฺตฺุนี, อตฺถฺุนี, ธมฺมฺุนี อิจฺจาทิ.
๗๙. ติมฺหาฺตฺเถ[กฺติมฺหาฺตฺเถ (พหูสุ), โมคฺคลฺลาเน ๓๑ สุตฺตงฺเก].
อฺปทตฺถสมาเส ติปจฺจยนฺตมฺหา อิตฺถิยํ นี โหติ.
อหึสารตินี, ธมฺมรตินี, วจฺฉคิทฺธินี, ปุตฺตคิทฺธินี, มุฏฺสฺสตินี, มิจฺฉาทิฏฺินี, สมฺมาทิฏฺินี, อตฺตคุตฺตินี อิจฺจาทิ.
อฺตฺเถติ กึ? ธมฺเม รติ ธมฺมรติ.
ยุวโต อิตฺถิยนฺติ โหติ.
ยุวติ.
เอตฺถ จ ‘ติ’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน วีส, ตึสโตปิติ โหติ วา. วีสติ, วีสํ, ตึสติ, ตึสํ.
๘๑. อุปมา ¶ สํหิต สหิต สฺต สห สผ วามลกฺขณาทิตูรุตฺวู[จํ. ๒.๓.๗๙; ปา. ๔.๑.๖๙, ๗๐ ตูรุตู (พหูสุ)].
ลกฺขณาทิโต+อูรุโต+อูติ เฉโท.
อฺปทตฺถสมาเส อุปมาทิปุพฺพา อูรุสทฺทมฺหา อิตฺถิยํ อู โหติ.
นาคสฺส นาสา วิย อูรู ยสฺสาติ นาคนาสูรู, สํหิตา สมฺพนฺธา อูรู ยสฺสาติ สํหิโตรู, สหิตา เอกพทฺธา อูรู ยสฺสาติ สหิโตรู, สฺตา อโลลา อูรู ยสฺสาติ สฺโตรู, อูรุยา [อูรุนา?] สห วตฺตตีติ สโหรู, สโผ วุจฺจติ ขุโร, สํสิลิฏฺตาย สผภูตา อูรู ยสฺสาติ สโผรู, วามา สุนฺทรา อูรู ยสฺสาติ วาโมรู, ลกฺขณสมฺปนฺนา อูรู ยสฺสาติ ลกฺขโณรู.
สุตฺตวิภตฺเตน พฺรหฺมพนฺธูติ สิชฺฌติ.
‘‘สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๑๔] จ ‘‘เอกา ตุวํ ติฏฺสิ สหิตูรู’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๗] จ ‘‘สฺตูรู มหามายา, กุมาริ จารุทสฺสนา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๙] จ ‘‘วาโมรู สช มํ ภทฺเท’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘การณํ นปฺปชานามิ, สมฺมตฺโต ลกฺขณูรุยา’’ติ [ที. นิ. ๒.๓๔๘] จ ‘‘คารยฺหสฺสํ พฺรหฺมพนฺธุยา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๙] จ ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติ.
ตตฺถ ‘สชา’ติ อาลิงฺคาหิ, ‘คารยฺหสฺส’นฺติ อหํ คารยฺโห ภเวยฺยํ.
เอตฺถ จ ตาปจฺจยนฺตา สภาวอิตฺถิลิงฺคา เอว – ลหุตา, มุทุตา, คามตา, ชนตา, เทวตา อิจฺจาทิ.
ตถา ติปจฺจยนฺตา – คติ, มติ, รตฺติ, สติ, ตุฏฺิ, ทิฏฺิ, อิทฺธิ, สิทฺธิ อิจฺจาทิ, ตถา ยาคุ, ธาตุ, เธนุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, มาตุ, ธีตุ ¶ , ทุหิตุ อิจฺจาทิ, ชมฺพู, วธู, จมู, สุตนู, สรพู อิจฺจาทิ จ. สกฺกตคนฺเถสุ ปน สุตนู, สรพู อิจฺจาทีสุปิ อูปจฺจยํ วิทหนฺติ.
ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคภูตา สพฺเพ ‘อิวณฺณุวณฺณา ปิตฺถิย’นฺติ สุตฺเตน นิจฺจํ ปสฺา โหนฺติ. ‘อากาโร จ ฆา’ติ สุตฺเตน นิจฺจํ ฆสฺโ.
อิตฺถิปจฺจยราสิ นิฏฺิโต.
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
อิตฺถิลิงฺคํ ฉพฺพิธํ อาการนฺตํ, อิการนฺตํ, อีการนฺตํ, อุการนฺตํ, อูการนฺตํ, โอการนฺตํ. ตตฺถ กฺาสทฺทมฺหา อตฺถมตฺเต ปมา.
๘๒. คสีนํ[ก. ๒๒๐; รู. ๗๔; นี. ๔๔๗].
เกนจิ สุตฺเตน อลทฺธวิธีนํ คสีนํ โลโป โหตีติ สิโลโป.
กฺา ติฏฺติ.
๘๓. ชนฺตุเหตฺวีฆเปหิ วา[ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
ชนฺตุ, เหตูหิ จ ปุนฺนปุํสเกสุ อีการนฺเตหิ จ ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ โยนํ โลโป โหติ วา.
กฺา ติฏฺนฺติ, กฺาโย ติฏฺนฺติ.
อามนฺตนตฺเถ ปมา, ‘โคสฺยาลปเน’ติ คสฺา.
๘๔. ฆพฺรหฺมาทิตฺเว[ก. ๑๑๔, ๑๙๓; รู. ๑๒๒, ๑๗๘; นี. ๒๘๘; ฆพฺรหฺมาทิเต (พหสุ)].
ฆโต จ พฺรหฺมาทิโต จ คสฺส เอ โหติ วา. อาทิสทฺเทน อิสิ, มุนิ, เรวตี, กตฺตุ, ขตฺตุอิจฺจาทิโตปิ.
โภติ ¶ กฺเ, โภติ กฺา, โภติโย กฺาโย, โภตี กฺาโย, ‘‘อุฏฺเหิ ปุตฺติก ปพฺพชฺชา ทุกฺกรา ปุตฺติก’’ อิติ เถรีปาฬิ [เถรีคา. ๔๖๕], ตสฺมา เค ปเร มหาวุตฺตินา รสฺโสปิ ยุชฺชติ. กุสชาตเก ‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก’’ติปิ [ชา. ๒.๒๐.๔๗] อตฺถิ.
กมฺมตฺเถ ทุติยา, ‘สโร โลโป สเร’ติ ปุพฺพสรโลโป.
กฺํ ปสฺสติ, กฺา ปสฺสติ, กฺาโย ปสฺสติ.
กตฺตริ ตติยา.
๘๕. ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา[ก. ๑๑๑, ๑๑๒; รู. ๑๗๙, ๑๘๓ นี. ๒๘๓, ๒๘๔].
ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ เอกตฺเต ปวตฺตานํ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ กเมน ย, ยา โหนฺติ.
กฺาย กตํ, กฺาหิ กตํ. เอตฺถ จ ฆโตปิ ยาอาเทโส ทิสฺสติ. ‘‘เต จ ตตฺถ นิสีทิตฺวา, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๒] ติ จ ‘‘สมนฺตา ปริวารึสุ, ตสฺส รุกฺขสฺส ฉายยา’’ [ชา. ๑.๑๔.๑๘๙] ติ จ ปาฬิ, ตถา ‘‘สกฺขโรปมยา วเท’’ [สจฺจสงฺเขป ๑๗๖ คาถา], ‘‘พาลทารกลีลยา’’ติ [วิภาวินี ๑๕๔] จ ทิสฺสนฺติ. มหาวุตฺตินา ฆสฺส รสฺโส.
๘๖. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา[ก. ๙๙; รู. ๘๑].
เตสํ กเมน มฺหา, ภิ, มฺหิ โหนฺติ วา. เอเต อาเทสา คาถาสุ พหุลํ ทิสฺสนฺติ.
กฺาหิ กตํ, กฺาภิ กตํ.
สมฺปทาเน ¶ จตุตฺถี, กฺาย เทติ, กฺานํ เทติ, กฺาย อาภตํ วตฺถํ, กฺานํ อาภตํ วตฺถํ.
อปาทาเน ปฺจมี, กฺาย อเปติ, กฺมฺหา อเปติรสฺสตฺตํ, กฺาหิ กฺาภิ อเปติ.
สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, กฺาย สนฺตกํ, กฺานํ สนฺตกํ.
โอกาเส สตฺตมี, กฺาย ติฏฺติ.
๘๗. ยํ[ก. ๑๑๖; รู. ๑๘๐; นี. ๔๔๓].
ฆโต จ ปสฺเหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ จ สฺมึโน ยํ โหติ วา.
กฺายํ ติฏฺติ, กฺาย ติฏฺติ, กฺาสุ ติฏฺติ.
สทฺธา เมธา ปฺา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา.
อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.
ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา, ฉายา อาสา คงฺคานาวา.
คาถา เสนา เลขา สาขา, มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.
ปิปาสา เวทนา สฺา, เจตนา ตสิณาปชา.
เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.
อูกา เสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา.
วิสาขา วิสิขา สาขา, คจฺฉา วฺฌา ชฏา ฆฏา.
เชฏฺา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, วรุณา วนิตา ลตา.
กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สีสปา ปปา.
ปภา สีมา ขมา ชายา, ขตฺติยา สกฺขรา สุรา.
โทลา ตุลา สิลา ลีลา, ลาเล’ลา เมขลา กลา.
วฬวา’ ¶ ลมฺพุสา มูสา, มฺชูสา สุลสา ทิสา.
นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.
๘๘. นมฺพาทีหิ[นมฺพาทีหิ (พหูสุ)].
คสฺเหิ อมฺพ, อนฺน, อมฺมอิจฺเจเตหิ คสฺส เอ น โหติ.
อมฺพาทีนํ รสฺโส โหติ วา เค ปเร.
โภติ อมฺพ, โภติ อมฺพา, โภติ อนฺน, โภติ อนฺนา, โภติ อมฺม, โภติ อมฺมา, เสสํ กฺาสมํ.
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเต.
สภาปริสาหิ สฺมึโนติ โหติ. ‘โฆ สฺสํสฺสาสฺสาย ตีสู’ติ สุตฺเตน ติมฺหิ รสฺโส.
สภติ, สภาย, สภายํ, สภาสุ, ปริสติ, ปริสาย, ปริสายํ, ปริสาสุ, ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ ปริสติ, อิติ ภควา ตสฺมึ ปริสติ สุวณฺณวณฺณํ กายํ วิวริ [ม. นิ. ๑.๓๕๙].
นนฺทมาตา, ราชธีตาอิจฺจาทีสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ ฆสฺส เอตฺตํ.
อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต [อ. นิ. ๗.๕๓], โภติ เทวธีเต, โภติ สกฺยธีตเร-มหาวุตฺตินา สมาเส สฺยาทีสุ อารตฺตํ รสฺสตฺตฺจ. ลฺตุปจฺจยนฺตา ปน เยภุยฺเยน ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, ‘‘อตฺถธมฺมํ ปริปุจฺฉิตา จ อุคฺคเหตา ¶ จ ธมฺมานํ โสตา จ ปยิรูปาสิตา จา’’ติ เถรีปาฬิ. ตถา กฺวจิ คจฺฉนฺตาทิสทฺทาปิ. ตโมขนฺธํ ปทาลยํ, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณํ อิจฺจาทิ-ตตฺถ ปทาลยนฺติ ปทาลยนฺตี, ภณนฺติ ภณนฺตีติ อตฺโถ.
วีสา, ตึสา, จตฺตาลีสา, ปฺาสา อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติ.
อาการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป. รตฺติ ติฏฺติ, รตฺติโย ติฏฺนฺติ.
‘ชนฺตุเหตฺวา’ทิสุตฺเตน โยโลเป –
๙๑. โยโลปนีสุ ทีโฆ[ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕].
ติลิงฺเค โยนํ โลเป จ นิอาเทเส จ รสฺสานํ ทีโฆ โหติ.
รตฺตี ติฏฺนฺติ.
วิภตฺติภูเต วิภตฺตาเทสภูเต จ ยกาเร ปเร ปสฺสฺส อิวณฺณสฺส โลโป โหติ. คาถาสุเยว อิทํ วิธานํ ทฏฺพฺพํ.
รตฺโย ติฏฺนฺติ [รู. ๘๔ ปิฏฺเ] -สนฺธิวเสน อาทิตการโลโป.
๖๓. อยุนํ วา ทีโฆ[ก. ๘๘; รู. ๑๔๗; นี. ๒๔๕].
เค ปเร ติลิงฺเค ออิอุนํ ทีโฆ โหติ วา.
เห ¶ รตฺตี, เห รตฺติ. พหุวจเน เห รตฺตี, เห รตฺติโย, เห รตฺโย.
อํวจเน ‘ปโร กฺวจี’ติ สุตฺเตน ปรสเร ลุตฺเต นิคฺคหีตํ ปุพฺเพ อิวณฺณุวณฺเณสุ ติฏฺติ.
รตฺตึ, ตถา อิตฺถึ, เธนุํ, วธุํ, อคฺคึ, ทณฺฑึ, ภิกฺขุํ, สยมฺภุํ อิติ. รตฺติยํ, ‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’นฺติ ปาฬิ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒], รตฺตินํ วา, ‘ยาวนฺโต ปุริสสฺสตฺถํ, คุยฺหํ ชานนฺติ มนฺติน’นฺติปาฬิ [ชา. ๑.๑๕.๓๓๕].
รตฺตี, รตฺติโย, รตฺโย-‘ฆปเตกสฺมึ นาทีนํ ยยา’ติ นาทีนํ ยา โหติ, รตฺติยา, ยกาเร ปเร อิวณฺณโลโป, รตฺยา.
๙๔. สุนํหิสุ[ก. ๘๙; รู. ๘๗; นี. ๒๔๖].
สุ, นํ, หิสุ รสฺสานํ ทีโฆ โหติ.
รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีหิ, รตฺตีภิ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺตีนํ, รตฺติยา, รตฺยา, รตฺติยํ, รตฺยํ, รตฺตีสุ.
เอตฺถ ครู สุ, นํ, หิสุ ทีฆตฺตํ อนิจฺจํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาถาสุ ยุชฺชติ.
ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ.
สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.
ภูมิ ชาติ ปีติ สุติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ.
ทิฏฺิ วุฑฺฒิ ตุฏฺิ ยฏฺิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ.
สติ มติ คติ มุติ, ธีติ ยุวติ วิกติ.
รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุทฺรภิ
โทณิ ¶ อฏวิ ฉวิอาทโย รตฺตาทิ.
เอตฺถ วิเสสวิธานมุจฺจเต.
๙๕. รตฺตาทีหิ โฏ สฺมึโน[ก. ๖๙; รู. ๑๘๖; นี. ๒๑๘, ๒๑๙; รตฺตฺยาทีหิ โฏ สฺมิโน (พหูสุ) รตฺยาทีหิ (กตฺถจิ)].
รตฺติสทฺท, อาทิสทฺเทหิ สฺมึโน โฏ โหติ วา.
ทิวา จ รตฺโต จ [ขุ. ปา. ๖.๒; ชา. ๑.๙.๙๒], อาโท, อาทิมฺหิ, ปาทาโท, ปาทาทิมฺหิ, คาถาโท, คาถาทิมฺหิ-อาทิสทฺโท ปน ปุลฺลิงฺโคเยว, รตฺตึ โภชนํ ภฺุชติ, อาทึ ติฏฺตีติ อาธารตฺเถ ทุติยาว, รตฺโย อโมฆา คจฺฉนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๐๕], ติณลตานิ โอสธฺโย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔], ตโต รตฺยา วิวสาเน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๘๙], น ชจฺจา วสโล โหติ, น ชจฺจา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๔๒] -ชจฺจาติ ชาติยา, น นิกตฺยา สุขเมธติ [ชา. ๑.๑.๓๘], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐].
นาฺตฺร โพชฺฌา ตปสา [สํ. นิ. ๑.๙๘], ยเถว ขลตี ภูมฺยา, ภูมฺยาเยว ปติฏฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๒๒], มหาวุตฺตินา มาติ, ปิติสทฺทา นาทีหิ สทฺธึ มตฺยา, เปตฺยาติ สิชฺฌนฺติ, มตฺยา จ เปตฺยา จ เอตํ ชานามิมาติโต ปิติโตติ อตฺโถ, มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑] -กตนฺติ กตํ นามํ, สุสาธูติ อติสุนฺทรํ. ‘อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา อห’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๙] ปาฬิปทานิ. ‘มาตีนํ โทหโฬ นาม ชนินฺท วุจฺจตี’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๔๗] ติ จ ปาฬิ, วีสติ, ตึสติ, สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ, โกฏิ, ปโกฏิ อิจฺเจเต สงฺขฺยาราสิมฺหิ อาคมิสฺสนฺติ.
อิการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
๙๖. สิมฺหิ นานปุํสกสฺส[ก. ๘๕; รู. ๑๕๐; นี. ๒๓๙ โมค-ทุ. ๖๖; สิสฺมึ (พหูสุ)].
สิมฺหิ ¶ ปเร อนปุํสกสฺส ปุมิตฺถีนํ ทีฆสฺส รสฺโส น โหติ.
อิตฺถี ติฏฺติ, อิตฺถี ติฏฺนฺติ.
๙๗. เอกวจนโยสฺวโฆนํ[ก. ๘๔; รู. ๑๔๔; นี. ๒๓๗, ๒๓๘].
โฆ จ โอ จ โฆ, น โฆ อโฆ. เอกวจเนสุ จ โยสุ จ ปเรสุ ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ.
อิตฺถิโย ติฏฺนฺติ, อิถฺโย ติฏฺนฺติ.
๙๘. เค วา[ก. ๒๔๕, ๒๔๖; รู. ๑๕๒, ๗๓; นี. ๔๗๖-๙].
เค ปเร ฆ, โอวชฺชิตานํ สพฺเพสํ ทีฆานํ รสฺโส โหติ วา.
โภติ อิตฺถิ, โภติ อิตฺถี, โภติโย อิตฺถี, โภติโย อิตฺถิโย, โภติโย อิถฺโย, อิตฺถึ ปสฺสติ.
๙๙. ยํ ปีโต[ก. ๒๒๓; รู. ๑๘๘; นี. ๔๕๐].
โย ปสฺโ อีกาโร, ตโต อํวจนสฺส ยํ โหติ วา.
อิตฺถิยํ ปสฺสติ, เอตฺถ จ ยนฺติ สุตฺตวิภตฺเตน ‘‘พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิย’’นฺติ [พุ. วํ. ๒.๑๘๒] สิชฺฌติ. อิตฺถี ปสฺสติ, อิตฺถิโย ปสฺสติ, อิถฺโย ¶ ปสฺสติ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถิมฺหา, อิถฺยา, อิตฺถีหิ, อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิถฺยา, อิตฺถิยํ, อิถฺยํ, อิตฺถิมฺหิ, อิตฺถีสุ.
นที สนฺทติ, นที สนฺทนฺติ, นทิโย สนฺทนฺติ.
อิวณฺณโลเป สนฺธิสุตฺเตน ยกาเร ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ยสฺส จ ปุพฺพรูปํ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔]. นชฺโช สนฺทนฺติ [ก. ๙๘; รู. ๘๗ ปิฏฺเ; นี. ๑๐๔; ๒๖๒-๓-๔], นาทฺเยกวจเนสุ นชฺชา กตํ, นชฺชา เทติ, นชฺชา อเปติ, นชฺชา สนฺตกํ, นชฺชา ติฏฺติ, นชฺชํ ติฏฺติ, เสสรูปานิ อิตฺถิสทิสานิ.
เอวํ คจฺฉตี คจฺฉนฺตี, สตี สนฺตี, อสตี อสนฺตี, มหตี มหนฺตี, พฺรหฺมตี พฺรนฺตี, โภตี โภนฺตี, ภวิสฺสตี ภวิสฺสนฺตี, คมิสฺสตี คมิสฺสนฺตี, คุณวตี คุณวนฺตี, สีลวตี สีลวนฺตี, สติมตี สติมนฺตี, สิริมตี สิริมนฺตี, กตวตี กตวนฺตี, ภุตฺตาวตี ภุตฺตาวนฺตี, สพฺพาวตี สพฺพาวนฺตี, ยาวตี ยาวนฺตี, ตาวตี ตาวนฺตี. กมฺหิ อาคเม รสฺโส, ยาวติกา, ตาวติกา.
คาวี, ยกฺขี, ยกฺขินี, อารามิกินี, ทณฺฑปาณินี, ทณฺฑินี, ภิกฺขุนี, ปรจิตฺตวิทุนี, มุฏฺสฺสตินี, ฆรณี, โปกฺขรณี, อาจรินี, มาตุลานี, คหปตานี อิจฺจาทโย. นทาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
โยสุ ปเรสุ นทิยา อนฺเต อามอาคโม โหติ วา.
นชฺชาโย ¶ สนฺทนฺติ [สํ. นิ. ๓.๒๒๔], นชฺชาโย สุปติตฺถาโย [ชา. ๒.๒๒.๑๔๑๔] ติ ปาฬิ, นิมิชาตเก ปน นชฺโชนุปริยายติ, นานาปุปฺผทุมายุตาติ จ นชฺโช จานุปริยาตีติ [ชา. ๒.๒๒.๕๓๗] จ ปาฬิ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา สิสฺส โอตฺตํ.
อุฏฺเหิ เรวเต สุปาปกมฺเม [วิ. ว. ๘๖๓], ทาสา จ ทาสฺโย จ, อนุชีวิโน [ชา. ๑.๑๐.๑๐๑], พาราณสฺยํ มหาราช, กากราชา นิวาสโก [ชา. ๑.๓.๑๒๔], พาราณสฺยํ อหุ ราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๗๘], รฺโ มโน อุมฺมาทนฺตฺยา นิวิฏฺโ, อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ทารเกว อหํ เนสฺสํ. พฺราหฺมณฺยา ปริจารเก [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๑]. ตถา โยสุ โปกฺขรฺโ. นาทีสุ ปถพฺยา, ปุถพฺยา, โปกฺขรฺา. สฺมึมฺหิ ปถพฺยา, ปถพฺยํ, ปุถพฺยา, ปุถพฺยํ, โปกฺขรฺา, โปกฺขรฺํ, เวตฺรฺา, เวตฺรฺํ [เว ตฺรรฺา, (นิสฺสย)] อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
อีการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
สิโลโป, เธนุ คจฺฉติ, เธนุโย คจฺฉนฺติ, โยโลเป ทีโฆ, เธนู คจฺฉนฺติ, โภติ เธนุ, โภติ เธนู, โภติโย เธนุโย, โภติโย เธนู, เธนุํ ปสฺสติ, เธนุโย ปสฺสติ, เธนู ปสฺสติ, เธนุยา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุมฺหา, เธนูหิ, เธนูภิ, เธนุยา, เธนูนํ, เธนุยา, เธนุยํ, เธนุมฺหิ, เธนูสุ.
เอวํ ยาคุ, กาสุ, ททฺทุ, กณฺฑุ, กจฺฉุ, รชฺชุ, กเรณุ, ปิยงฺคุ, สสฺสุ อิจฺจาทโย. เธนฺวาทิ.
ธาตุสทฺโท ¶ ปน ปาฬินเย อิตฺถิลิงฺโค, สทฺทสตฺถนเย ปุมิตฺถิลิงฺโค.
มาตุ, ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา อิตฺถิ ลิงฺคา, เตสํ รูปํ ปิตาทิคเณ อาคมิสฺสติ.
อุการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ
วธู คจฺฉติ, วธู คจฺฉนฺติ, โยสุ รสฺโส, วธุโย คจฺฉนฺติ, โภติ วธุ, โภติ วธู, โภติโย วธู, วธุโย, วธุํ, วธู, วธุโย, วธุยา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุมฺหา, วธูหิ, วธูภิ, วธุยา, วธูนํ, วธุยา, วธุยํ, วธูสุ. เอวํ ชมฺพู, สรภู, สุตนู, นาคนาสูรู, สํหิโตรู, วาโมรู, ลกฺขณูรู, พฺรหฺมพนฺธู, ภู, จมู อิจฺจาทโย. วธาทิ.
สาหํ คนฺตฺวา มนุสฺสตฺตํ, วทฺู วีตมจฺฉราติ [วิ. ว. ๖๓๔] จ โกธนา อกตฺู จาติ [ชา. ๑.๑.๖๓] จ ปาฬิโย, ตสฺมา นีปจฺจยํ วินาปิ กฺวจิ อูการนฺตกิตกสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา ภวนฺติ.
อูการนฺติตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
โอการนฺตราสิ
โคสทฺโท ทฺวิลิงฺโค. ตสฺส รูปานิ กานิจิ ทฺวิยตฺถวเสน อิตฺถิยมฺปิ วตฺตนฺติ ปุเมปิ วตฺตนฺติ มิสฺสเกปิ วตฺตนฺติ, กานิจิ อิตฺถิยํ กานิจิ ปุเม. อิธ ปน สพฺพานิ ยานิ สโมธาเนตฺวา ทีปิยนฺเต.
สิโลโป, โคคจฺฉติ-เอตฺถ จ โคติ อภินฺนสทฺทลิงฺคตฺตา โคโณติปิ ยุชฺชติ, คาวีติปิ ยุชฺชติ.
๑๐๑. โคสฺสาคสิหินํสุ ¶ คาวควา[ก. ๗๓-๕; รู. ๑๖๙, ๑๗๐, ๑๗๔; นี. ๒๒๔].
ค, สิ, หิ, นํวชฺชิตาสุ วิภตฺตีสุ โคสทฺทสฺส คาว, ควาเทสา โหนฺติ.
๑๐๒. อุภโคหิ โฏ[ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑].
อุภ, โคหิ โยนํ โฏ โหติ.
คาโว, คโว, เห โค, เห คาโว, เห คโว, คาวํ, ควํ.
๑๐๓. คาวุมฺหิ[ก. ๗๖; รู ๑๗๑, ๒๒๖].
อํมฺหิ โคสฺส คาวุ โหติ วา.
คาวุํ, คาโว, คโว, คาเวน, คเวน.
โคสฺส คาว, ควาเทสโต นาวจนสฺส อา โหติ วา.
คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส.
เสน สห โคสฺส ควํ โหติ วา.
ควํ, โคนํ.
๑๐๖. คุนฺนฺจ นํนา[ก. ๘๑; รู. ๑๗๒; นี. ๒๓๐].
นํนา สห โคสฺส คุนฺนฺจ โหติ ควฺจ.
คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมา, ควสฺมา, คาวมฺหา, ควมฺหา, คาวา, ควา, โคหิ, โคภิ, คาวสฺส, ควสฺส, ควํ, โคนํ, คุนฺนํ, ควํ, คาวสฺมึ, คาวมฺหิ, คาเว, ควสฺมึ, ควมฺหิ, คเว, โคสุ, คาเวสุ, คเวสุ.
โยสุ ¶ คาว, ควาเทเส กเต อโต โยนํ ฏา, เฏ จ โหนฺติ, อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ [ชา. ๑.๑.๗๗]. พลควา ทมฺมควา วา คงฺคาย ปารํ อคมึสุ. อถาปเร ปตาเรสิ พลคาเว ทมฺมคาเว [ม. นิ. ๑.๓๕๒ (โถกํ วิสทิสํ)] ติ ปาฬิปทานิ.
เอตฺถ จ คาโว โน ปรมา มิตฺตา, ยาสุ ชายนฺติ โอสธา [สุ. นิ. ๒๙๘] ติ จ, ควา ขีรํ, ขีรมฺหา ทธิ, ทธิมฺหา นวนีตํ, นวนีตมฺหา สปฺปิ, สปฺปิมฺหา สปฺปิมณฺโฑติ จ อิตฺถิยํ วตฺตนฺติ. คาวิโย ควาติ จ พลควา ทมฺมควา พลคเว ทมฺมคเวติ [ม. นิ. ๑.๓๕๑] จ คาวุํ วา เต ทมฺมิ คาวึ วา เต ทมฺมีติ จ ควํว สิงฺคิโน สิงฺคนฺติ [ชา. ๑.๑๒.๓๙] จ ปุเม ภวนฺติ. อติตฺเถเนว คาโว ปตาเรสิ, อถ โข ตา คาโว มชฺเฌ คงฺคาย อนยพฺยสนํ อาปชฺชึสู [ม. นิ. ๑.๓๕๐] ติ จ อนฺนทา พลทา เจตา, วณฺณทา สุขทา จ ตา, เอตมตฺถวสํ ตฺวา, นาสฺสุ คาโว หนึสุ เตติ [สุ. นิ. ๒๙๘] จ ภทฺทวเสน อิตฺถิยํ อตฺถวเสน มิสฺสเก วตฺตนฺติ. คุนฺนํ เจ ตรมานานํ, ควํ เจ ตรมานานํ, อุชุํ คจฺฉติ ปุงฺคโว, สพฺพา ตา อุชุํ คจฺฉนฺตีติ [ชา. ๑.๔.๑๓๕; ๒.๑๘.๑๐๔] จ มิสฺสเก เอว. พลคว, ทมฺมควสทฺทา ชรคฺคว, ปุงฺคว, สคว, ปรคว, ทารควสทฺทา วิย อการนฺตา สมาสสทฺทาติปิ ยุชฺชติ.
มิสฺสกฏฺาเนสุ ปน อิตฺถิพหุลตฺตา ตา คาโว เอตา คาโวติอาทินา อิตฺถิลิงฺคเมว ทิสฺสติ.
อิติ โอการนฺตราสิ.
อิตฺถิลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
ปุลฺลิงฺคราสิ
อการนฺต ปุลฺลิงฺคปุริสาทิราสิ
อถ ปุลฺลิงฺคานิ ทีปิยนฺเต.
สตฺตวิธํ ปุลฺลิงฺคํ – อทนฺตํ, อาทนฺตํ, อิทนฺตํ, อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตํ, โอทนฺตํ.
๑๐๗. สิสฺโส[ก. ๑๐๔; รู. ๖๖; นี. ๒๗๒].
อโต สิสฺส โอ โหติ ปุเม.
ปุริโส ติฏฺติ.
๑๐๘. อโต โยนํ ฏาเฏ[ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕, ๒๗๗].
อโต ปมาโยนํ ทุติยาโยนฺจ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุ. ฏานุพนฺโธ สพฺพาเทสตฺโถ.
ปุริสา ติฏฺนฺติ.
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, โภ ปุริส, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ ปุริสา, โภนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส.
๑๐๙. อเตน[ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑].
อโต นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริเสน.
๑๑๐. สุหิสฺวสฺเส[ก. ๑๐๑; รู. ๘๐; นี. ๖๘].
สุ, หิสุ ปเรสุ อสฺส เอ โหติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริเสหิ, ปุริเสภิ.
๑๑๑. สุอุ ¶ สสฺส[ก. ๖๑; รู. ๘๖; นี. ๒๐๘].
สสฺส อาทิมฺหิ สาคโม โหติ. อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, านุพนฺโธ อาทิมฺหีติ ทีปนตฺโถ.
ปุริสสฺส, ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ. ปุริสานํ, ปุริสสฺมา, ปุริสมฺหา.
๑๑๒. สฺมาสฺมึนํ[ก. ๑๐๘; รู. ๙๐; นี. ๒๗๖].
อโต สฺมา, สฺมึนํ กเมน ฏา, เฏ โหนฺติ ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุริสา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริสสฺมึ, ปุริสมฺหิ, ปุริเส, ปุริเสสุ.
เอวํ พุทฺโธ, ธมฺโม, สงฺโฆ, สกฺโก, เทโว, สตฺโต, นโร, โคโณ, ปุงฺคโว, ชรคฺคโว, สคโว, ปรคโว, ราชคโว, มาตุคาโม, โอโรโธ, ทาโรอิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
อโต สิสฺส กฺวจิ เอ โหติ วา ปุํ, นปุํสเกสุ.
ปุเม ตาว –
วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค [ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖], ‘‘เก คนฺธพฺเพ รกฺขเส จ นาเค, เก กิมฺปุริเส จาปิ มานุเส. เก ปณฺฑิเต สพฺพกามทเท. ทีฆรตฺตํ ภตฺตา เม ภวิสฺสติ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๒]. นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร [ที. นิ. ๑.๑๖๘], เอเก เอกตฺเถ, สเม สมภาเค, นเหวํ วตฺตพฺเพ [กถา. ๑], เก ฉเว สิงฺคาเล, เก ฉเว ปาถิกปุตฺเต [ที. นิ. ๓.๒๙-๓๑] อิจฺจาทิ.
นปุํสเก ¶ ปน –
โภควตี นาม มนฺทิเร, นคเร นิมฺมิเต กฺจนมเย [ชา. ๒.๒๒.๑๓๗๐] อิจฺจาทิ.
วาติ กึ? วนปฺปคุมฺโพ.
กฺวจีติ กึ? ปุริโส.
มหาวุตฺตินา ปมาโยนฺจ กฺวจิ เฏ โหติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ [ที. นิ. ๑.๑๖๘], กฺวจิ โยนํ ปกติ โหติ, วเน วาฬมิคา เจว, อจฺฉโกกตรจฺฉโย, พหูหิ ปริปนฺถโย [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], กฺยสฺส พฺยปถโย อสฺสุ อิจฺจาทิ.
๑๑๔. ทิวาทิโต[ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕].
ทิวาทีหิ สฺมึโน ฏิ โหติ.
ทิวิ-เทวโลเกตฺยตฺโถ.
อาทิสทฺเทน อส ภุวิ, นิจฺจํ วาคโม. อยฺยสทฺทมฺหา มหาวุตฺตินา อาลปเน ค, โยนํ โฏ โหติ วา. โภ อยฺโย อยฺย วา, โภนฺโต อยฺโย อยฺยา วา. เสสํ ปุริสสมํ.
ปุริสาทิราสิ นิฏฺิโต.
มโนคณราสิ
มโน, มนา, โภ มน, โภ มนา, โภนฺโต มนา.
๑๑๕. มนาทีหิ สฺมึสํนาสฺมานํ สิโสโอสาสา[ก. ๑๘๑-๒, ๑๘๔; รู. ๙๕-๙๗; นี. ๓๗๓-๔, ๓๗๖-๗].
เตหิ สฺมึ, ส, อํ, นา, สฺมานํ กเมน สิ, โส, โอ, สา, สา โหนฺติ วา.
มนํ ¶ , มโน, มเน, มเนน, มนสา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมา, มนมฺหา, มนสา, มนา, มเนหิ, มเนภิ, มนสฺส, มนโส, มนานํ, มนสฺมึ, มนมฺหิ, มนสิ, มเน, มเนสุ.
ตโม, ตโป, เตโช, สิโร, อุโร, วโจ, รโช, โอโช, อโย, ปโย, วโย, สโร, ยโส, เจโต, ฉนฺโท, รธตา, อโห อิจฺจาทิ มโนคโณ.
อิทํ มโนคณลกฺขณํ. กฺริยากมฺเม โอทนฺโต, นาทีนํ สาทิตา, สมาสตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺโต จาติ.
โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน [ชา. ๑.๑๕.๖๑], กสฺสปสฺส วโจ สุตฺวา, ตโป อิธ ปกฺรุพฺพติ [สํ. นิ. ๑.๒๐๔], เจโต ปริจฺจ ชานาติ [ที. นิ. ๑.๒๔๒], สิโร เต พาธยิสฺสามิ อิจฺจาทิ.
มนสา เจ ปสนฺเนน [ธ. ป. ๒], วิปฺปสนฺเนน เจตสา [ชา. ๒.๒๒.๕๕๑], วจสา มนสา เจว, วนฺทา เม เต ตถาคเต [ปริตฺตปาฬิ อาฏานาฏิยสุตฺต]. เอกูนตึโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], เตชสา ยสสา ชลํ [วิ. ว. ๘๕๗], ตปสา อุตฺตโม สตฺโต, ฆเตน วา ภฺุชสฺสุ ปยสา วา, วนฺทามิ สิรสา ปาเท [ชา. ๒.๒๐.๖๘], เย เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา [ชา. ๒.๒๑.๓๕๐], อุรสา ปนุทิสฺสามิ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๓], อยสา ปฏิกุชฺฌิโต [อ. นิ. ๓.๓๖] อิจฺจาทิ.
น มยฺหํ มนโส ปิโย [ชา. ๑.๑๐.๑๑], เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ [ปารา. ๑๘], เจตโส สมนฺนาหาโร, สาธุ ขลุ ปยโส ปานํ, สาวิตฺตี ฉนฺทโส มุขํ [ม. นิ. ๒.๔๐๐] อิจฺจาทิ.
สาธุกํ ¶ มนสิ กโรถ [ที. นิ. ๒.๓], เอตมตฺถํ เจตสิ สนฺนิธาย, สิรสิ อฺชลึ กตฺวา [อป. เถร ๑.๔๑.๘๒], อุรสิโลโม, ปาปํ อกาสิ รหสิ อิจฺจาทิ.
มโนธาตุ, มโนมยํ, ตโมขนฺธํ ปทาลยิ, ตโปธโน, เตโชธาตุ, สิโรรุหา เกสา, สโรรุหํ ปทุมํ, รโชหรณํ วตฺถํ, โอโชหรณา สาขา, อโยปตฺโต, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺติ, ยโสธรา เทวี, เจโตยุตฺตา ธมฺมา, ฉนฺโทวิจิติปกรณํ, รโหคโต จินฺเตสิ, อโหรตฺตานมจฺจเย [สํ. นิ. ๑.๑๑๒] อิจฺจาทิ.
มหาวุตฺตินา อหมฺหา สฺมึโน นิ จ อุ จ โหติ, ตทหนิ, ตทหุ. รหมฺหา สฺมึโน โอ โหติ, มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสีทติ [ปารา. ๔๕๒], รโห ติฏฺติ, รโห มนฺเตติ.
มโนคณราสิ นิฏฺิโต.
มนาทิคณราสิ
เอเตหิ นาวจนสฺส สา โหติ วา.
โกธสา, โกเธน, อตฺถสา, อตฺเถน.
๑๑๗. นาสฺส สา[ก. ๑๘๑; รู. ๙๕; นี. ๓๗๓].
ปทาทีหิ นาวจนสฺส สา โหติ วา.
ปทสา, ปเทน, พิลสา, พิเลน.
๑๑๘. ปทาทีหิ ¶ สิ.
ปทาทีหิ สฺมึโน สิ โหติ วา.
ปทสิ, ปเท, พิลสิ, พิเล.
ตตฺถ โกธาทิโก ปุลฺลิงฺโค, ปทาทิโก นปุํสโก. ตตฺถ เกจิ สทฺทา สมาส, ตทฺธิตมชฺเฌ โอทนฺตา โหนฺติ [ก. ๑๘๓; รู. ๔๘; นี. ๓๗๕], อาโปธาตุ, อาโปมยํ, วาโยธาตุ, วาโยมยํ, ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙], อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑] อิจฺจาทิ.
เกจิ นาสฺส สาเทสํ ลภนฺติ, โกธสา อุสุนา วิชฺฌิ [ชา. ๒.๒๒.๓๕๒], ทฬฺหํ คณฺหาหิ ถามสา [ชา. ๑.๗.๓๐], ปทสาว อคมาสิ, มากาสิ มุขสา ปาปํ, สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต-ทมสาติ อินฺทฺริยทมเนน, สุจึ ปณีตํ รสสา อุเปตํ [ชา. ๑.๗.๑๘], เวคสา คนฺตฺวาน, อายุสา เอกปุตฺตมนุรกฺเข [ขุ. ปา. ๙.๗] อิจฺจาทิ.
เกจิ สฺมึโน สฺยาเทสํ ลภนฺติ, ปทสิ, พิลสิ อิจฺจาทิ.
เกหิจิ มหาวุตฺตินา นา, สฺมานํ โส โหติ, อตฺถโส, อกฺขรโส, สุตฺตโส, พฺยฺชนโส, เหตุโส, โยนิโส, อุปายโส, านโส, ทีฆโส, โอรโส, พหุโส, ปุถุโส, มตฺตโส, ภาคโส อิจฺจาทิ.
‘‘ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย [ปาจิ. ๔๕], พิลโส วิภชิตฺวา นิสินฺโน อสฺส’’ [ที. นิ. ๒.๓๗๘] อิจฺจาทีสุ ปน วิจฺฉายํ โสปจฺจโย.
ยทา ปน สมาสนฺเต มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุ วิภตฺตีสุ สาคโม โหติ, ตทา ปุริสาทิคโณปิ โหติ, พฺยาสตฺตมนโส, อพฺยคฺคมนโส [อ. นิ. ๓.๒๙], ปุตฺโต ชาโต อเจตโส [ชา. ๒.๒๒.๔], สุเมธโส [อ. นิ. ๔.๖๒], ภูริเมธโส [สุ. นิ. ๑๑๓๗] อิจฺจาทิ.
อิติ มนาทิคณราสิ.
คุณวาทิคณราสิ
๑๑๙. นฺตุสฺส[ก. ๑๒๔; รู. ๙๘; นี. ๒๙๙].
สิมฺหิ ¶ นฺตุสฺส ฏา โหติ.
คุณวา ติฏฺติ.
๑๒๐. ยฺวาโท นฺตุสฺส[ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙].
โยอาทีสุ นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ.
คุณวนฺตา ติฏฺนฺติ.
๑๒๑. นฺตนฺตูนํ นฺโต โยมฺหิ ปเม[ก. ๙๒; รู. ๑๐๐; นี. ๒๔๙].
ปเม โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ นฺโต โหติ.
คุณวนฺโต ติฏฺนฺติ.
๑๒๒. ฏฏาอํ เค[ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑-๒].
เค ปเร สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ฏ, ฏา, อํ โหนฺติ.
โภ คุณว, โภ คุณวา, โภ คุณวํ, โภนฺโต คุณวนฺตา, โภนฺโต คุณวนฺโต, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน.
๑๒๓. โตตาติตา สสฺมาสฺมึนาสุ[ก. ๑๒๗, ๑๘๗; รู. ๑๐๒, ๑๐๘; นี. ๓๐๓, ๓๘๖].
ส, สฺมา, สฺมึ, นาสุ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ กเมน โต, ตา,ติ, ตา โหนฺติ วา.
คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต.
๑๒๔. นํมฺหิ ¶ ตํ วา[ก. ๑๒๘; รู. ๑๐๔; นี. ๓๐๔].
นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ นฺต, นฺตูนํ ตํ โหติ วา.
คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมา, คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺตา, คุณวตา, คุณวนฺเตหิ, คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส, คุณวโต, คุณวนฺตานํ, คุณวตํ, คุณวนฺตสฺมึ, คุณวนฺตมฺหิ, คุณวติ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตสุ.
เอวํ ภควา, สีลวา, ปฺวา, พลวา, ธนวา, วณฺณวา, โภควา, สุตวา อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ อาลปเน ภควาติ นิจฺจํ ทีโฆ.
สพฺพาวา, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวนฺเต, สพฺพาวนฺเตน, สพฺพาวตา, สพฺพาวนฺเตหิ…เป… สพฺพาวนฺเตสุ.
เอวํ ยาวา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺโต, กึวา, กึวนฺโต, กิตฺตาวา, กิตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิ. ตถา โภชนํ ภุตฺตวา, ภุตฺตวนฺโต, ธมฺมํ พุทฺธวา, พุทฺธวนฺโต, กมฺมํ กตวา, กตวนฺโต อิจฺจาทิ จ.
สติมา, สติมนฺตา, สติมนฺโต, โภ สติม, โภ สติมา, โภ สติมํ, โภนฺโต สติมนฺตา, โภนฺโต สติมนฺโต, สติมนฺตํ, สติมนฺเต, สติมนฺเตน, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมา, สติมนฺตมฺหา, สติมนฺตา, สติมตา, สติมนฺเตหิ, สติมนฺเตภิ, สติมนฺตสฺส, สติมโต, สติมนฺตานํ, สติมตํ, สติมนฺตสฺมึ, สติมนฺตมฺหิ, สติมติ, สติมนฺเต, สติมนฺเตสุ.
เอวํ มติมา, คติมา, ปาปิมา, ชาติมา, ภาณุมา, อายุมา, อายสฺมา, สิริมา, หิริมา, ธิติมา, กิตฺติมา, อิทฺธิมา, ชุติมา ¶ , มุติมา, ถุติมา, พุทฺธิมา, จกฺขุมา, พนฺธุมา, โคมา อิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
๑๒๕. หิมวโต วา โอ[ก. ๙๔; รู. ๑๐๕; นี. ๒๕๒].
สิมฺหิ หิมวนฺตสทฺทสฺส โอ โหติ วา. ‘คสีน’นฺติ โลโป.
หิมวนฺโต ปพฺพโต [ธ. ป. ๓๐๔], หิมวา ปพฺพโต.
๑๒๖. นฺตสฺส จ ฏ วํเส[ก. ๙๓; รู. ๑๐๖; นี. ๒๕๑].
อํ, เสสุ นฺตสฺส จ นฺตุสฺส จ สพฺพสฺส ฏ โหติ วา.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมว’’นฺติ [อป. เถร ๒.๔๗.๕๙] ปาฬิ. สติมํ, พนฺธุมํ, คุณวสฺส, สติมสฺส, พนฺธุมสฺส.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ สิมฺหิ เค จ ปเร นฺตุสฺส อตฺตํ โหติ, ‘‘อตุโล นาม นาเมน, ปฺวนฺโต ชุตินฺธโร’’ติ [พุ. วํ. ๒๑.๑๐] จ ‘‘คติมนฺโต สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสี’’ติ [เถรคา. ๑๐๕๒] จ ‘‘จกฺขุมนฺโต มหายโส’’ติ จ ‘‘ตุยฺหํ ปิตา มหาวีร, ปฺวนฺต ชุตินฺธรา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๓๘๙] จ ปาฬี.
ปมาโยมฺหิ กฺวจิ นฺตุสฺส ฏ โหติ, วคฺคุมุทาตีริยา ปน ภิกฺขู วณฺณวา โหนฺติ [ปารา. ๑๙๔], เอถ ตุมฺเห อาวุโส สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], จกฺขุมา อนฺธกา โหนฺติ, เย อิตฺถีนํ วสํ คตา [ชา. อฏฺ. ๒.๓.๓๖], สํสุทฺธปฺา กุสลา มุติมา ภวนฺติ [สุ. นิ. ๘๘๗ (สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา)].
อิติ คุณวาทิคณราสิ.
คจฺฉนฺตาทิคณราสิ
๑๒๗. นฺตสฺสํ สิมฺหิ[ก. ๑๘๖; รู. ๑๐๗; นี. ๓๘๒-๔; ‘ตสฺสํ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ ¶ นฺตสฺส อํ โหติ วา. สิโลโป.
คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺโต, โภ คจฺฉ, โภ คจฺฉา, โภ คจฺฉํ, โภนฺโต คจฺฉนฺตา, โภนฺโต คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตน, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตา, คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉโต, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหิ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉนฺเตสุ.
เอวํ กรํ, กุพฺพํ, จรํ, จวํ, ชยํ, ชหํ, ชานํ, ชิรํ, ททํ, ทหํ, ชุหํ, สุณํ, ปจํ, สรํ, ภฺุชํ, มฺุจํ, สยํ, สรํ, หรํ, ติฏฺํ, ภวิสฺสํ, กริสฺสํ, คมิสฺสํ อิจฺจาทิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํ, เสสุ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ. สีลวนฺตํ วิสีลํ วา, วสํ ตสฺเสว คจฺฉติ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๑]. กิจฺจานุกฺรุพฺพสฺส กเรยฺย กิจฺจํ [ชา. ๑.๒.๑๔๕] – อนุกฺรุพฺพสฺสาติ ปุน กโรนฺตสฺส.
มหาวุตฺตินา ปมาโยมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส นฺตสฺส อํ โหติ, อปิ นุ ตุมฺเห เอกนฺตสุขํ โลกํ ชานํ ปสฺสํ วิหรถ [ที. นิ. ๑.๔๒๕], กสํ เขตฺตํ พีชํ วปํ, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา [เถรีคา. ๑๑๒], ภรนฺติ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสรํ [อ. นิ. ๕.๓๙].
๑๒๘. มหนฺตารหนฺตานํ ฏา วา[นี. ๓๘๗, ๗๑๒].
สิมฺหิ เอเตสํ นฺตสฺส ฏา โหติ วา.
มหา ¶ , มหํ, มหนฺโต, มหนฺตา, มหนฺโต, โภ มห, โภ มหา, โภ มหํ, โภนฺโต มหนฺตา, โภนฺโต มหนฺโต, มหนฺตํ.
‘นฺตสฺส จ ฏ วํเส’ติ อํมฺหิ นฺตสฺส ฏตฺตํ, ‘‘สุมหํ ปุรํ, ปริกฺขิปิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗๙๒] ปาฬิ-สุฏฺุ มหนฺตํ พาราณสิปุรนฺติ อตฺโถ. เสสํ คจฺฉนฺตสมํ.
อรหา ติฏฺติ. ‘นฺตสฺสํ สิมฺหี’ติ สิมฺหิ นฺตสฺส อํ, อรหํ สุคโต โลเก [สํ. นิ. ๑.๑๖๑], อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ [ปารา. ๑], อรหนฺตา, อรหนฺโต, อรหนฺตํ, อรหนฺเต, อรหนฺเตน, อรหตา, อรหนฺเตหิ, อรหนฺเตภิ, อรหนฺตสฺส, อรหโต, อรหนฺตานํ, อรหตํ อิจฺจาทิ.
มหาวุตฺตินา พฺรหฺมนฺตสฺส จ นฺตสฺส ฏา โหติ สิมฺหิ, พฺรหา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตา, พฺรหนฺโต, พฺรหนฺตํ, พฺรหนฺเต อิจฺจาทิ.
‘‘สา ปริสา มหา โหติ, สา เสนา ทิสฺสเต มหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑] จ ‘‘มหา ภนฺเต ภูมิจาโล’’ติ [อ. นิ. ๘.๗๐] จ ‘‘มหา เต อุปาสก ปริจฺจาโค’’ติ [ชา. อฏฺ. ๔.๑๓.อกิตฺติชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหา เม ภยมาคต’’นฺติ จ ‘‘พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] จ ‘‘มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา พฺราหฺมณคหปติกา, มหาสฺส โหนฺติ ปริวารา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๐๔] จ ‘‘มหา วหนฺติ ทุทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา’’ติ จ ปาฬี. อตฺร มหาสทฺโท นิปาตปฏิรูปโกปิ สิยา.
ภูธาตุสิทฺธโต นฺตสฺส อํ โหติ สิมฺหิ. สุทฺเธ นิจฺจํ, อุปปเท อนิจฺจํ.
ภวํ ¶ ติฏฺติ, สมฺปตฺตึ อนุภวํ, อนุภวนฺโต, ตณฺหํ อภิภวํ, อภิภวนฺโต, ทุกฺขํ ปริภวํ, ปริภวนฺโต ติฏฺติ, ภวนฺตา, ภวนฺโต, เห ภวนฺต, เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, เห ภว, เห ภวา, เห ภวํ. ‘‘กจฺจิ ภวํ อภิรมสิ อรฺเ’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๑๘] ปาฬิ.
เห ภวนฺตา, เห ภวนฺโต, ภวนฺตํ, ภวนฺเต, ภวนฺเตน, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมา, ภวนฺตมฺหา, ภวนฺตา, ภวตา, ภวนฺเตหิ, ภวนฺเตภิ, ภวนฺตสฺส, ภวโต, ภวนฺตานํ, ภวตํ, ภวนฺตสฺมึ, ภวนฺตมฺหิ, ภวติ, ภวนฺเต, ภวนฺเตสุ.
๑๓๐. ภวโต วา โภนฺโต คโยนาเส[ก. ๒๔๓; รู. ๘, ๑๑๐; นี. ๔๘๔].
ค, โย, นา, เสสุ ภวนฺตสฺส โภนฺโต โหติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อํ, หิ, นํ, สฺมาทีสุ จ.
โภนฺตา, โภนฺโต, เห โภนฺต, เห โภนฺตา, เห โภนฺโต, โภนฺตํ, โภนฺเต, โภนฺเตน, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมา, โภนฺตมฺหา, โภนฺตา, โภตา, โภนฺเตหิ, โภนฺเตภิ, โภนฺตสฺส, โภโต, โภนฺตานํ, โภตํ, โภนฺตสฺมึ, โภนฺตมฺหิ, โภติ, โภนฺเต, โภนฺเตสุ.
โภ, ภนฺเตติ ทฺเว วุทฺธิอตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนตฺเถ นิปาตา เอว, เตหิ ปรํ ค, โยนํ โลโป, อิโต โภ สุคตึ คจฺฉ [อิติวุ. ๘๓], อุมฺมุชฺชโภ ปุถุสิเล, กุโต นุ อาคจฺฉถ โภ ตโย ชนา [ชา. ๑.๙.๘๗], ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ, เอหิ ภนฺเต ขมาเปหิ, โส เต ภิกฺขู ขมาเปสิ ‘‘ขมถ ภนฺเต’’ติ. ตถา ภทฺทนฺเต, ภทฺทนฺตาติ ทฺเว ‘‘ตุยฺหํ ภทฺทํ โหตุ ¶ , ตุมฺหากํ ภทฺทํ โหตู’’ติ อตฺเถ สิทฺธา อามนฺตนนิปาตาว, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [ชา. ๑.๗.๑๐๘]. ภทฺทนฺต, ภทนฺตสทฺทา ปน ปุริสาทิคณิกา เอว.
สนฺตสทฺโท ปน สปฺปุริเส วิชฺชมาเน สมาเน จ ปวตฺโต อิธ ลพฺภติ. สเมติ อสตา อสํ [ชา. ๑.๒.๑๖]. สํ, สนฺโต, สนฺตา, สนฺโต, โภสนฺต, โภสนฺตา, โภส, โภ สา, โภ สํ วา, โภนฺโต สนฺตา, โภนฺโต สนฺโต. ยํ ยฺหิ ราช ภชติ, สนฺตํ วา ยทิ วา อสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๘๐]. สนฺเต, สนฺเตน, สตา.
๑๓๑. สโต สพฺพ เภ[ก. ๑๘๕; รู. ๑๑๒; นี. ๓๗๘].
เภ ปเร สนฺตสฺส สพอาเทโส โหติ วา.
สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมา, สนฺตมฺหา, สนฺตา, สตา, สนฺเตหิ, สนฺเตภิ, สพฺภิ, สนฺตสฺส, สโต, สนฺตานํ, สตํ, สนฺตสฺมึ, สนฺตมฺหิ, สติ, สนฺเต, สนฺเตสุ. สนฺโต สปฺปุริสา โลเก, ทูเรสนฺโต ปกาเสนฺติ [ธ. ป. ๓๐๔], จตฺตาโร ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมึ [อ. นิ. ๔.๘๕], ปหุสนฺโต น ภรติ [สุ. นิ. ๙๑].
เขเท นิโรเธ จ ปวตฺโต สนฺโต ปุริสาทิคณาทิโก, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ [ธ. ป. ๖๑], สนฺตา โหนฺติ สมิตา นิรุทฺธา อิจฺจาทิ.
อิติ คจฺฉนฺตาทิคณราสิ.
ราชาทิยุวาทิคณราสิ
๑๓๒. ราชาทิยุวาทีหา[ก. ๑๘๙; รู. ๑๑๓; นี. ๓๙๐-๑].
ราชาทีหิ ¶ ยุวาทีหิ จ สิสฺส อา โหติ.
ราชา คจฺฉติ.
๑๓๓. โยนมาโน[ก. ๑๙๐; รู. ๑๑๔; นี. ๓๙๒].
ราชาทีหิ ยุวาทีหิ จ โยนํ อาโน โหติ วา.
ราชาโน.
วาติ กึ? จตุโร จ มหาราชา.
โภ ราช, โภ ราชา, โภนฺโต ราชาโน.
๑๓๔. วํมฺหานงฺ[ก. ๑๘๘; รู. ๑๑๕; นี. ๓๙๓].
ราชาทีนํ ยุวาทีนฺจ อานง โหติ วา อํมฺหิ.
ราชานํ, ราชํ, ราชาโน, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑].
๑๓๕. นาสฺมาสุ รฺา[ก. ๑๓๗, ๒๗๐; รู. ๑๑๖, ๑๒๐; นี. ๓๑๖, ๕๔๒].
นา, สฺมาสุ ราชสฺส รฺา โหติ วา.
รฺา, ราเชน.
นามฺหิ ราชสฺส อิ โหติ.
ราชินา.
๑๓๗. สุนํหิสฺวุ[ก. ๑๖๙; รู. ๑๑๗; นี. ๓๕๗].
สุ ¶ , นํ, หิสุ ราชสฺส อุโหติ วา.
ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ.
๑๓๘. รฺโรฺสฺสราชิโน เส[ก. ๑๓๙; รู. ๑๑๘; นี. ๓๑๔].
เสปเร สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน โหนฺติ วา.
รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน.
วาติ กึ? ราชสฺส.
ราชูนํ, ราชานํ.
๑๓๙. ราชสฺส รฺํ[ก. ๑๓๖; รู. ๑๑๙; นี. ๓๑๕].
นํมฺหิ ราชสฺส รฺํ โหติ วา.
รฺํ, ราชสฺมา, ราชมฺหา, รฺา, ราชูหิ, ราชูภิ, ราเชหิ, ราเชภิ, รฺโ, รฺสฺส, ราชิโน, ราชสฺส วา, ราชูนํ, ราชานํ, รฺํ.
๑๔๐. สฺมึมฺหิ รฺเราชินิ[ก. ๑๓๘; รู. ๑๒๑; นี. ๓๑๗].
สฺมึมฺหิ สวิภตฺติสฺส ราชสฺส รฺเ, ราชินิ โหนฺติ วา.
รฺเ, ราชินิ, ราชสฺมึ, ราชมฺหิ, ราชูสุ, ราเชสุ.
สมาสฏฺาเน สพฺเพ เต อาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ.
จตฺตาโร มหาราชา [ที. นิ. ๒.๓๓๖], จตฺตาโร มหาราชาโน [อ. นิ. ๓.๓๗], เทวราชานํ, เทวราชํ, เทวราชาโน, เทวราเช, จตฺตาโร จ มหาราเช ¶ , มณิมฺหิ ปสฺส นิมฺมิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๔], กาสิรฺา, กาสิราเชน, เทวราชูหิ, เทวราเชหิ, กาสิรฺโ, กาสิราชสฺส, เทวราชูนํ, เทวราชานํ…เป… กาสิรฺเ, กาสิราเช, เทวราชูสุ, เทวราเชสุ.
มหาวุตฺตินา ราชโต โยนํ อิโน โหติ, ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นาม, โสฬสาสึสุ ราชิโน, เอกูนตึเส กปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชิโน [อป. เถร ๑.๑๒.๕๔-๕๕ (เอกูนตึสกปฺปมฺหิ, อิโต โสฬสราชาโน)], กุสราชํ มหพฺพลํ [ชา. ๒.๒๐.๖๗], สาลราชํว ปุปฺผิตํ [อป. เถร ๑.๔๒.๘๖], อุฬุราชํว โสภิตํ, จตุโร จ มหาราเช [เป. ว. ๑๑], ยุธฺจโย อนฺุาโต, สพฺพทตฺเตน ราชินา [ชา. ๑.๑๑.๘๑], ตทา อทาสิ มํ ตาโต, พิมฺพิสารสฺส ราชิโน [อป. เถรี. ๒.๒.๓๒๖], นิกฺขมนฺเต มหาราเช, ปถวี สมฺปกมฺปถ’’ อิจฺจาทีนิ ปาฬิปทานิ.
พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน, โภ พฺรหฺม, โภ พฺรหฺมา. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ, โภ พฺรหฺเม, โภนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ, พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน.
๑๔๒. นามฺหิ[ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐].
นามฺหิ พฺรหฺมสฺส อุโหติ วา.
พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมน, พฺรหฺเมหิ, พฺรหฺเมภิ.
๑๔๓. พฺรหฺมสฺสุ วา[ก. ๑๙๘; รู. ๑๒๓; นี. ๔๑๐].
ส, นํสุ พฺรหฺมสฺส อุ โหติ วา.
๑๔๔. ฌลา สสฺส โน[ก. ๑๑๗; รู. ๑๒๔; นี. ๒๙๒].
ฌ, ลโต สสฺส โน โหติ.
พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํ.
๑๔๕. สฺมา ¶ นาว พฺรหฺมา จ[ก. ๒๗๐; รู. ๑๒๐; นี. ๕๔๒].
อตฺตา’ตุเมหิ จ พฺรหฺมโต จ สฺมาสฺส นา วิย รูปํ โหติ.
พฺรหฺมุนา, พฺรหฺมสฺมา, พฺรหฺมมฺหา, พฺรหฺมุโน, พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมูนํ, พฺรหฺมานํ. ‘กมฺมาทิโต’ติ สุตฺเตน สฺมึโน นิ โหติ, พฺรหฺมสฺมึ, พฺรหฺมมฺหิ, พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเม, พฺรหฺเมสุ.
อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต, โภ อตฺตา, โภนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ, อตฺตํ, อตฺตาโน. ‘นาสฺเสโน’ติ วิกปฺเปน นาสฺส เอนตฺตํ, อตฺตนา, อตฺเตน.
๑๔๖. สุหิสฺวนก[ก. ๒๑๑; รู. ๑๒๖; นี. ๔๓๙;. สุหิสุนก (พหูสุ)].
สุ, หิสุ อตฺตา’ตุมานํ อนฺโต อนก โหติ.
อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ.
๑๔๗. โนตฺตาตุมา[ก. ๒๑๓; รู. ๑๒๗; นี. ๔๔๐].
อตฺตา’ตุมโต สสฺส โน โหติ.
อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมา, อตฺตมฺหา, อตฺตา, อตฺตนา, อตฺตเนหิ, อตฺตเนภิ, อตฺเตหิ, อตฺเตภิ, อตฺตโน, อตฺตสฺส, อตฺตานํ, อตฺตสฺมึ, อตฺตมฺหิ, อตฺตนิ, อตฺเต, อตฺเตสุ, อตฺตเนสุ.
สมาเส ปน ปุริสาทิรูปํ โหติ, ปหิโต อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺตํ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตน, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมา, ปหิตตฺตมฺหา, ปหิตตฺตา, ปหิตตฺเตหิ, ปหิตตฺเตภิ, ปหิตตฺตสฺส, ปหิตตฺตานํ, ปหิตตฺตสฺมึ, ปหิตตฺตมฺหิ, ปหิตตฺเต, ปหิตตฺเตสุ.
อาตุมา ¶ , อาตุมาโน, อาตุมานํ, อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุมนา, อาตุเมน, อาตุมเนหิ, อาตุมเนภิ, อาตุมโน, อาตุมสฺส, อาตุมานํ อิจฺจาทิ.
สขา ติฏฺติ.
๑๔๘. อาโย โน จ สขา[ก. ๑๙๑; รู. ๑๓๐; นี. ๓๙๔].
สขโต โยนํ อาโย จ โน จ โหนฺติ วา อาโน จ.
สขาโน, สขาโย.
๑๔๙. โนนาเสสฺวิ[ก. ๑๙๔; รู. ๑๓๑; นี. ๔๐๗].
โน, นา, เสสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วา.
สขิโน.
สุตฺตวิภตฺเตน ตฺตปจฺจยมฺหิ อิตฺตํ, ‘‘สขิตฺตํ กเรยฺย, สขิตฺตํ น กเรยฺยา’’ติ [เถรคา. ๑๐๑๗ (สขิตํ)] ปาฬี.
๑๕๐. โยสฺวํหิสฺมานํสฺวารง[ก. ๑๙๕-๖; รู. ๑๓๓-๔; นี. ๔๐๘-๙; โยสฺวํหิสุจารง (พหูสุ)].
โยสุ อํ, หิ, สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อารง โหติ. ‘โฏเฏ วา’ติ สุตฺเตน อาราเทสโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ.
สขาโร ติฏฺนฺติ. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส วิกปฺเปน เอตฺตํ, โภ สข, โภ สขา, โภ สเข, หเร สขา กิสฺส มํ ชหาสิ [ชา. ๑.๖.๙๔].
‘‘สขิ, สขีติ ทฺวยํ อิตฺถิยํ สิทฺธ’’นฺติ วุตฺติยํ วุตฺตํ.
โภนฺโต ¶ สขาโน, โภนฺโต สขาโย, โภนฺโต สขิโน, โภนฺโต สขาโร, สขานํ, สขารํ, สขํ, สขาโน, สขาโย, สขิโน, สขาเร, สขาโร, สขินา, สขาเรน, สเขน, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ.
๑๕๑. สฺมานํสุ วา[ก. ๑๙๔, ๑๗๐; รู. ๑๒๐, ๑๓๑; นี. ๔๐๗, ๕๔๒].
สฺมา, นํสุ สขนฺตสฺส อิ โหติ วา.
สขีนํ, สขิสฺมา, สขิมฺหา, สขา, สขินา, สขารสฺมา, สขารมฺหา, สขารา, สขาเรหิ, สขาเรภิ, สเขหิ, สเขภิ, สขิสฺส, สขิโน, สขารานํ, สขานํ, สขีนํ.
๑๕๒. เฏ สฺมึโน[ก. ๑๙๒; รู. ๑๓๕].
สขโต สฺมึโน เฏ โหติ. นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํ.
สเข, สขาเรสุ, สเขสุ. ‘‘เนตาทิสา สขา โหนฺติ, ลพฺภา เม ชีวโต สขา’’ติ [ชา. ๑.๗.๙] ปาฬิ. ปุริสาทินเยน โยนํ วิธิ.
สมาเส ปน สพฺพํ ปุริสาทิรูปํ ลพฺภติ, ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข, ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] จ ปาฬิ. ปาปสโข, ปาปสขา, ปาปสขํ, ปาปสเข, ปาปสเขน, ปาปสเขหิ, ปาปสเขภิ…เป… ปาปสขสฺมึ, ปาปสขมฺหิ, ปาปสเข, ปาปสเขสุ.
ยุวา คจฺฉติ.
๑๕๓. โยนํ ¶ โนเน วา[ก. ๑๕๕, ๑๕๗; รู. ๑๓๗, ๑๔๐; นี. ๓๓๕, ๓๔๓].
ยุว, ปุมาทีหิ ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา.
๑๕๔. โนนาเนสฺวา[ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓].
โน, นา, เนสุ ยุวาทีนํ อนฺโต อา โหติ วา.
ยุวาโน, ยุวานา, ยุวา, เห ยุว, เห ยุวา, เห ยุวาโน, เห ยุวา วา, ยุวานํ, ยุวํ, ยุวาเน, ยุเว, ยุเวน, ยุวานา.
๑๕๕. ยุวาทีนํ สุหิสฺวานง[ก. ๑๕๗; รู. ๑๔๐; นี. ๓๓๗-๙, ๓๔๓].
ยุว, ปุมาทีนํ อนฺโต อานง โหติ วา สุ, หิสุ.
ยุวาเนหิ, ยุเวหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส.
ยุวโต สสฺส อิโน โหติ วา.
ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมา, ยุวมฺหา.
๑๕๗. สฺมาสฺมึนํ นาเน[ก. ๑๕๖-๗-๘; รู. ๑๔๐-๒-๓].
ยุว, ปุมาทีหิ สฺมา, สฺมึนํ นา, เน โหนฺติ วา. ‘โนนาเนสฺวา’ติ นามฺหิ อาตฺตํ.
ยุวานา, ยุวาเนหิ, ยุวาเนภิ, ยุเวหิ, ยุเวภิ, ยุวสฺส, ยุวิโน, ยุวานํ, ยุวสฺมึ, ยุวมฺหิ, ยุเว, ยุวาเน, ยุวาเนสุ, ยุเวสุ.
รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘มฆว, ยุวาทีนมนฺตสฺส อานาเทโส โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสู’’ติ [รู. ๑๔๐; นี. ๓๔๓] วุตฺตํ.
ปุมา ¶ , ปุมาโน, เห ปุม, เห ปุมา.
๑๕๘. คสฺสํ[ก. ๑๕๓; รู. ๑๓๘; นี. ๓๓๓].
ปุมโต คสฺส อํ โหติ วา.
เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมานํ, ปุมํ, ปุมาเน, ปุเม.
๑๕๙. นามฺหิ[ก. ๑๕๙; รู. ๑๓๙; นี. ๓๔๐].
นามฺหิ ปุมนฺตสฺส อา โหติ วา.
ปุมานา, ปุเมน.
๑๖๐. ปุมกมฺมถามทฺธานํ วา สสฺมาสุ จ[ก. ๑๕๗, ๑๕๙; รู. ๑๓๙, ๑๔๐; นี. ๓๓๘, ๑๔๐].
นามฺหิ จ ส, สฺมาสุ จ ปุม, กมฺม, ถามทฺธานํ อนฺโต อุ โหติ วา.
ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมสฺส, ปุมุโน, ปุมานํ, ปุมสฺมา, ปุมมฺหา, ปุมานา, ปุมุนา, ปุมาเนหิ, ปุมาเนภิ, ปุเมหิ, ปุเมภิ, ปุมุโน, ปุมสฺส, ปุมานํ, ปุมสฺมึ, ปุมมฺหิ, ปุเม.
๑๖๑. ปุมา[ก. ๑๕๖; รู. ๑๔๒; นี. ๓๓๖].
ปุมโต สฺมึโน เน โหติ วา. ‘โนนาเนสฺวา’ติ ปุมนฺตสฺส อาตฺตํ.
ปุมาเน.
๑๖๒. สุมฺหา จ[ก. ๑๕๘; รู. ๑๔๓; นี. ๓๓๙].
สุมฺหิ ปุมนฺตสฺส อา จ โหติ อาเน จ.
ปุมาเนสุ, ปุมาสุ, ปุเมสุ.
สิ ¶ , โยนํ ปุริสาทิวิธิ จ โหติ, ‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา [อป. เถร ๑.๑.๕๑๑], โสฬสิตฺถิสหสฺสานํ, น วิชฺชติ ปุโม ตทา [จริยา ๓.๔๙], อิตฺถี หุตฺวา สฺวชฺช ปุโมมฺหิ เทโว [ที. นิ. ๒.๓๕๔], ถิโย ตสฺส ปชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล’’ติ [ชา. ๑.๘.๕๔] ปาฬี.
มฆวสทฺโท ยุวสทฺทสทิโสติ รูปสิทฺธิยํ [รู. ๖๖] วุตฺตํ, คุณวาทิคณิโกติ สทฺทนีติยํ [นี. ปท. ๒๒๐] อิจฺฉิโต. อฆนฺติ ทุกฺขํ ปาปฺจ วุจฺจติ, น อฆํ มฆํ, สุขํ ปฺฺุจ, มโฆ อิติ ปุราณํ นามํ อสฺส อตฺถีติ มฆวาติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๙] อตฺโถ ปาฬิยํ ทิสฺสติ.
ถามสทฺโท ปุริสาทิคโณ, ถาเมน, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน, ถามสฺมา, ถามมฺหา, ถามา, ถามุนา, ถามสฺส, ถามุโน. เสสํ ปุริสสมํ.
อทฺธา วุจฺจติ กาโล. นาทฺเยกวจเนสุ-ทีเฆน อทฺธุนา, อทฺธนา, อทฺเธน, ทีฆสฺส อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธุนา, อทฺธุมฺหา, อทฺธุสฺมา, อทฺธา, อทฺธมฺหา, อทฺธสฺมา, อทฺธุโน, อทฺธุสฺส, อทฺธสฺส, อทฺธนิ, อทฺเธ, อทฺธมฺหิ, อทฺธสฺมินฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน อาคตํ. เสสํ ยุวสทิสํ.
อุปทฺธวาจโก อทฺธสทฺโท อิธ น ลพฺภติ, เอกํสตฺถวาจโก จ นิปาโต เอว. ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ อทฺธานสทฺโท ปน วิสุํ สิทฺโธ นปุํสกลิงฺโคว.
มุทฺธสทฺเท ‘‘มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา, มุทฺธา เม ผลตุ สตฺตธา’’ อิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕; ธ. ป. อฏฺ. ๑.ติสฺสตฺเถรวตฺถุ] สิโร วุจฺจติ, ‘‘ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต’’ อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๒.๗๐] มตฺถกํ วุจฺจติ, ตทุภยํ อิธ ลพฺภติ, สฺมึวจเน มุทฺธนีติ สิทฺธํ, เสสํ ยุวสมํ. พาลวาจโก ปน ปุริสนโย. หตฺถมุฏฺิวาจโก อิตฺถิลิงฺโค.
อสฺมา วุจฺจติ ปาสาโณ, อุสฺมา วุจฺจติ กายคฺคิ, ภิสฺมา วุจฺจติ ภยานโก มหากาโย.
ตตฺถ ¶ อสฺมสทฺเท ‘‘ตํ เต ปฺาย ภินฺทามิ, อามํ ปกฺกํว อสฺมนา [สุ. นิ. ๔๔๕], มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ ปาฬี. เสสํ ยุวสมํ. อุสฺมา, ภิสฺมาสทฺทาปิ ยุวสทิสาติ วทนฺติ.
จูฬโมคฺคลฺลาเน มุทฺธ, คาณฺฑีวธนฺว, อณิม, ลฆิมาทโย จ อสฺมสทิสาติ วุตฺตํ.
ยตฺถ สุตฺตวิธานํ น ทิสฺสติ, ตตฺถ มหาวุตฺตินา วา สุตฺตวิภตฺเตน วา รูปํ วิธิยติ.
อิติ ราชาทิยุวาทิคณราสิ.
อการนฺตปุลฺลิงฺคํ นิฏฺิตํ.
อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, สา ติฏฺติ.
‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ โยสุ จ เอกวจเนสุ จ รสฺโส, ‘อโต โยน’มิจฺจาทินา วิธานํ, สา ติฏฺนฺติ.
อํ, เสสุ เค จ สาสทฺทสฺส อานง โหติ.
โภ สาน, โภนฺโต สา, สํ, สานํ, เส, เสน, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมา, สมฺหา, สา, สาหิ, สาภิ, สสฺส, สานสฺส, สานํ, สสฺมึ, สมฺหิ, เส, สาสุ.
อถ วา ‘สาสฺสํเส จานง’อิติ สุตฺเต จสทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถปิ โหตีติกตฺวา สิโต เสสาสุ วิภตฺตีสุปิ อานง โหติ วา, มหาวุตฺตินา จ อานาเทสโต โยนํ โอ.
สา ¶ คจฺฉติ, สาโน คจฺฉนฺติ, สา วา, เห ส, เห สา, เห สาน, เห สา, เห สาโน, สํ, สานํ, เส, สาเน อิจฺจาทิ.
สทฺทนีติรูปํ วุจฺจเต –
สา ติฏฺติ, สา ติฏฺนฺติ, สาโน ติฏฺนฺติ, โภ สา, โภนฺโต สา, สาโน, สานํ, สาเน, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สานา, สาเนหิ, สาเนภิ, สาสฺส, สานํ, สาเน, สาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๑].
วตฺตหา วุจฺจติ สตฺโต [สกฺโก (อมรโกส, ๑-๑๔๕ คาถายํ)].
วตฺตหโต สสฺส โน โหติ, นํวจนสฺส นานํ โหติ.
วตฺตหาโน เทติ, วตฺตหานานํ เทติ. เสสํ ยุวสทฺทสมํ.
สทฺทนีติยํ ปน นา, เสสุ วตฺตหินา, วตฺตหิโนติ [นีติ. ปท. ๒๑๙; (ตตฺถ นามฺหิ วตฺตหานาติ ทิสฺสติ)] วุตฺตํ.
ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน. ‘‘สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน’’ติปิ [สํ. นิ. ๑.๒๐๙] ปาฬิ. โภ ทฬฺหธมฺมา, โภนฺโต ทฬฺหธมฺมา, ทฬฺหธมฺมาโน, ทฬฺหธมฺมิโน, ทฬฺหธมฺมานํ, ทฬฺหธมฺมาเน, ทฬฺหธมฺมินา, ทฬฺหธมฺเมหิ. เสสํ ปุริสสมํ. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมาติ. วิวฏจฺฉทสทฺเท ปน นามฺหิ อิตฺตํ นตฺถิ, เสสํ ทฬฺหธมฺมสมํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ทฬฺหธมฺโมติ วิสฺสุโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๐] จ ‘‘โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘] จ ทิฏฺตฺตา เอเต สทฺทา ปุริสรูปา อการนฺตาปิ ยุชฺชนฺติ.
วุตฺตสิรา วุจฺจติ นวโวโรปิตเกโส, วุตฺตสิรา พฺราหฺมโณ, วุตฺตสิรา, วุตฺตสิราโน, วุตฺตสิรานํ, วุตฺตสิราเน, วุตฺตสิรานา, ¶ วุตฺตสิราเนหิ. เสสํ ปุริสสมํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘กาปฏิโก มาณโว วุตฺตสิโร’’ติปิ [ม. นิ. ๒.๔๒๖] ทิสฺสติ.
รหา วุจฺจติ ปาปธมฺโม. รหา, รหา, รหิโน, รหานํ, รหิเน, รหินา, รหิเนหิ, รหิเนภิ, รหสฺส, รหิโน, รหานํ…เป… รหาเน, รหาเนสูติ [นีติ. ปท. ๒๑๗] สพฺพํ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ, อิธ ปน มหาวุตฺตินา สิทฺธํ.
อิติ อาการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ.
อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ โลโป, มุนิ คจฺฉติ.
๑๖๕. โลโป[ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
ฌ, ลโต โยนํ โลโป โหติ. ‘โยโลปนีสุ ทีโฆ’ติ ทีโฆ.
มุนี คจฺฉนฺติ.
๑๖๖. โยสุ ฌิสฺส ปุเม[ก. ๙๖; รู. ๑๔๘; นี. ๒๕๙].
ปุลฺลิงฺเค โยสุ ฌสฺสฺส อิ-การสฺส ฏ โหติ วา.
มุนโย คจฺฉนฺติ.
ฌิสฺสาติ กึ? รตฺติโย, ทณฺฑิโน.
ปุเมติ กึ? อฏฺีนิ.
โภ มุนิ, ‘อยุนํ วา ทีโฆ’ติ ทีโฆ, โภ มุนี, โภนฺโต มุนี, โภนฺโต มุนโย, มุนึ, มุนี, มุนโย, มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมา, มุนิมฺหา.
๑๖๗. นา ¶ สฺมาสฺส[ก. ๒๑๕; รู. ๔๑; นี. ๔๔๒].
ฌ, ลโต สฺมาสฺส นา โหติ วา.
มุนินา, มุนีหิ, มุนีภิ, มุนิสฺส, มุนิโน, มุนีนํ, มุนิสฺมึ, มุนิมฺหิ, มุนีสุ.
อิสิ คจฺฉติ, อิสี, อิสโย, โภ อิสิ, โภ อิสี, โภนฺโต อิสี, โภนฺโต อิสโย อิจฺจาทิ.
อคฺคิ ชลติ, อคฺคี, อคฺคโย, โภ อคฺคิ, โภ อคฺคี, โภนฺโต อคฺคี, โภนฺโต อคฺคโย อิจฺจาทิ.
เอวํ กุจฺฉิ, มุฏฺิ, คณฺิ, มณิ, ปติ, อธิปติ, คหปติ, เสนาปติ, นรปติ, ยติ, าติ, สาติ, วตฺถิ, อติถิ, สารถิ, โพนฺทิ, อาทิ, อุปาทิ, นิธิ, วิธิ, โอธิ, พฺยาธิ, สมาธิ, อุทธิ, อุปธิ, นิรุปธิ, ธนิ, เสนานิ, กปิ, ทีปิ, กิมิ, ติมิ, อริ, หริ, คิริ, กลิ, พลิ, สาลิ, อฺชลิ, กวิ, รวิ, อสิ, มสิ, เกสิ, เปสิ, ราสิ, อหิ, วีหิอิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา อกตรสฺเสหิปิ เกหิจิ ฌสฺเหิ โยนํ โน โหติ, ‘‘ฉ มุนิโน อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโน’’ติ [มหานิ. ๑๔] จ ‘‘าณุปปนฺนา มุนิโน วทนฺตี’’ติ จ ‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยุ’’นฺติ จ [ชา. ๒.๒๑.๓๔๔] ‘‘ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺนารีน’’ [วิ. ว. ๓๒๓] นฺติ จ ‘‘หํสาธิปติโน อิเม’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๓๘] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ.
คาถาสุ ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ มุนิโต คสฺส เอตฺตฺจ โหติ, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], ธมฺมทสฺโส ตวํ มุเน [อป. เถร ๑.๑.๕๔๐], จิรํ ¶ ชีว มหาวีร, กปฺปํ ติฏฺ มหามุเน [อป. เถร ๑.๒.๑๖๘], ปฏิคฺคณฺห มหามุเน [อป. เถร ๑.๔๑.๘๓]. ตุยฺหตฺถาย มหามุเนติ [อป. เถร ๑.๓.๓๔๕].
เตหิเยว อํวจนสฺส นฺจ โหติ, ตมาหุ เอกํ มุนินํ จรนฺตํ [สุ. นิ. ๒๑๐], มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ [ชา. ๑.๘.๔๔], ปิตรํ ปุตฺตคิทฺธินํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๗], สพฺพกามสมิทฺธินํ [ชา. ๑.๑๓.๑๐๓].
อิสิสทฺเท ปน –
๑๖๘. เฏ สิสฺสิสิสฺมา[เฏ สิสฺสสฺมา (มูลปาเ)].
อิสิมฺหา สิสฺส เฏ โหติ วา.
โย โน’ชฺช วินเย กงฺขํ, อตฺถธมฺมวิทู อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๑๖๔]. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตฺจ โหติ, นิสีทาหิ มหาอิเส [ชา. ๒.๒๐.๑๑๔], ตฺวํ โน’สิ สรณํ อิเส [ชา. ๒.๒๒.๑๓๒๖], ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔].
อิสิมฺหา ทุติยสฺส โยสฺส เฏ โหติ วา.
สมเณ พฺราหฺมเณ วนฺเท, สมฺปนฺนจรเณ อิเส [ชา. ๑.๑๖.๓๑๔].
สมาเส ปน มเหสิ คจฺฉติ, มเหสี คจฺฉนฺติ, มเหสโย, มเหสิโน. อํวจเน มเหสินนฺติ สิชฺฌติ. ‘‘สงฺคายึสุ มเหสโย [วิ. ว. คนฺถารมฺภกถา เป. ว. คนฺถารมฺภกถา], วานมุตฺตา มเหสโย’’ติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคเห ๑๑๓ ปิฏฺเ] จ ‘‘น ตํ สมฺมคฺคตา ยฺํ, อุปยนฺติ มเหสิโน, เอตํ สมฺมคฺคตา ยฺํ, อุปยนฺติ มเหสิโน [สํ. นิ. ๑.๑๒๐], ปหนฺตา มเหสิโน กาเม, เยน ติณฺณา มเหสิโน’’ติ จ ‘‘มเหสึ วิชิตาวิน’’นฺติ [ม. นิ. ๒.๔๕๙] จ ‘‘สงฺฆฺจาปิ มเหสินํ, กฺุชรํว มเหสินํ, อุปคนฺตฺวา มเหสินํ ¶ [พุ. วํ. ๙.๑], ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ [ชา. ๒.๑๙.๗๐], กตกิจฺจํ มเหสิน’’นฺติ [ชา. ๒.๑๙.๑๐๒] จ สุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ.
อคฺคิสทฺเท –
๑๗๐. สิสฺสคฺคิโต นิ[ก. ๙๕; รู. ๑๔๕; นี. ๒๕๔; ‘สิสฺสาคฺคิโต นิ’ (พหูสุ)].
อคฺคิโต สิสฺส นิ โหติ วา.
อคฺคิ ชลติ, อคฺคินิ ชลติ, อคฺคี ชลนฺติ, อคฺคโย อิจฺจาทิ.
ปาฬิยํ ปน ‘‘อคฺคิ, คินิ, อคฺคินี’’ติ ตโย อคฺคิปริยายา ทิสฺสนฺติ – ‘‘ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคี’’ติ [อ. นิ. ๗.๔๖] จ ‘‘ฉนฺนา กุฏิ อาหิโต คินิ, วิวฏา กุฏิ นิพฺพุโต คินิ [สุ. นิ. ๑๙], มหาคินิ สมฺปชฺชลิโต [เถรคา. ๗๐๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ยสฺมา โส ชายเต คินี’’ติ [ชา. ๑.๑๐.๕๘] จ ‘‘อคฺคินึ สมฺปชฺชลิตํ ปวิสนฺตี’’ติ [สุ. นิ. ๖๗๕] จ. เตสํ วิสุํ วิสุํ รูปมาลา ลพฺภติ.
เสฏฺิ, ปติ, อธิปติ, เสนาปติ, อติถิ, สารถิสทฺเทหิ จ โยนํ โน โหติ, อํวจนสฺส นํ โหติ วา, เสฏฺิโน, เสฏฺินํ, ปติโน, ปตินํ, อธิปติโน, อธิปตินํ, เสนาปติโน, เสนาปตินํ, อติถิโน, อติถินํ, สารถิโน, สารถินนฺติ. คหปตโย, ชานิปตโย อิจฺจาทีนิ นิจฺจรูปานิ ทิสฺสนฺติ.
อาทิสทฺเท –
‘รตฺถฺยาทีหิ โฏ สฺมึโน’ติ สฺมึโน โฏ โหติ, อาทิสฺมึ, อาทิมฺหิ, อาโท, คาถาโท, ปาทาโท. ‘‘อาทึ, คาถาทึ, ปาทาทึ’’ อิจฺจาทีสุ ปน อาธารตฺเถ ทุติยา เอว ‘‘อิมํ รตฺตึ, อิมํ ทิวสํ, ปุริมํ ทิสํ, ปจฺฉิมํ ทิสํ, ตํ ขณํ, ตํ ลยํ, ตํ มุหุตฺตํ’’ อิจฺจาทีสุ วิย.
อิทานิ สมาเส ฌิสฺส ฏาเทสาภาโว วุจฺจติ.
๑๗๑. อิโตฺตฺเถ ¶ ปุเม.
ปุเม อฺปทตฺถสมาเส อิ-การมฺหา ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อุตฺตรปทตฺถสมาเสปิ กฺวจิ โยนํ โน, เน โหนฺติ.
ปมาโยมฺหิ –
มิจฺฉาทิฏฺิโน, สมฺมาทิฏฺิโน, มุฏฺสฺสติโน, อุปฏฺิตสฺสติโน, อสาเร สารมติโน [ธ. ป. ๑๑], นิมฺมานรติโน เทวา, เย เทวา วสวตฺติโน [สํ. นิ. ๑.๑๖๘], อฏฺเเต จกฺกวตฺติโน, ธมฺเม ธมฺมานุวตฺติโน [สํ. นิ. ๕.๓๔], สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ [ธ. ป. ๑๒๖], โตมร’งฺกุสปาณิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓], ทณฺฑมุคฺครปาณิโน, อริยวุตฺติโน, นิปกา สนฺตวุตฺติโน อิจฺจาทิ.
ทุติยาโยมฺหิ –
มุฏฺสฺสติเน, อุปฏฺิตสฺสติเน, อริยวุตฺติเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิ.
วาตฺเวว? มิจฺฉาทิฏฺี ชนา คจฺฉนฺติ, มิจฺฉาทิฏฺี ชเน ปสฺสติ.
ครู ปน ‘‘โตมร’งฺกุสปาณโย, อตฺเถ วิสารทมตโย’’ติ [ก. ๒๕๓] รูปานิ อิธ อิจฺฉนฺติ.
อฺตฺเถติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺิโย ธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺิโย ธมฺเม.
ปุเมติ กึ? มิจฺฉาทิฏฺินิโย อิตฺถิโย, มิจฺฉาทิฏฺีนิ กุลานิ.
๑๗๒. เน สฺมึโน กฺวจิ[นี. ๔๕๓].
ปุเม อฺตฺเถ อิโต สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ.
กตฺุมฺหิ จ โปสมฺหิ, สีลวนฺเต อริยวุตฺติเน [ชา. ๑.๑๐.๗๘]. สพฺพกามสมิทฺธิเน กุเล, ฉตฺตปาณิเน, ทณฺฑปาณิเน, โตมร’งฺกุสปาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๐] อิจฺจาทิ.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ อีโตปิ สฺมึโน กฺวจิ เน โหติ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน [ชา. ๒.๑๙.๙๖], เทววณฺณิเน, พฺรหฺมวณฺณิเน, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน [เถรคา. ๑๑๘๒] อิจฺจาทิ.
อิการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
อีการนฺเต ‘สิมฺหิ นา’นปุํสกสฺสา’ติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺสตฺตํ นตฺถิ, ‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โยสุ จ อํ, นา, ส, สฺมา, สฺมึ สุ จ ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ นิจฺจํ รสฺโส, ทณฺฑี คจฺฉติ. ‘ชนฺตุ เหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, ทณฺฑี คจฺฉนฺติ.
ปกฺเข –
๑๗๓. โยนํ โนเน ปุเม[ก. ๒๒๕; รู. ๑๕๑; นี. ๔๕๒, ๔๕๓].
ปุเม ฌสฺมฺหา อี-การโต ปมา, ทุติยาโยนํ กเมน โน, เน โหนฺติ วา.
ทณฺฑิโน คจฺฉนฺติ, โภทณฺฑิ, โภ ทณฺฑี, โภนฺโต ทณฺฑิโน, ทณฺฑึ.
๑๗๔. นํ ฌีโต[ก. ๒๒๔; รู. ๑๕๓; นี. ๔๕๑].
ปุเม ฌสฺมฺหา อี-การโต อํวจนสฺส นํ โหติ วา.
ทณฺฑินํ.
ปุเม ฌีโต ทุติยาโยสฺส โน โหติ วา.
ทณฺฑี ¶ , ทณฺฑิโน, ทณฺฑิเน, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมา, ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑิโน, ทณฺฑีนํ, ทณฺฑิสฺมึ, ทณฺฑิมฺหิ.
๑๗๖. สฺมึโน นึ[ก. ๒๒๖; รู. ๑๕๔; นี. ๔๑๖].
ฌีโต สฺมึโน นิ โหติ วา.
ทณฺฑินิ.
‘เน สฺมึโน กฺวจี’ติ วิภตฺตสุตฺเตน สฺมึโน เน จ โหติ, ทณฺฑิเน, ทณฺฑีสุ.
เอวํ จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี, จาคี, ภาคี, โภคี, โยคี, สงฺฆี, วาจี, ธชี, ภชี, กุฏฺี, รฏฺี, ทาี, าณี, ปาณี, คณี, คุณี, จมฺมี, ธมฺมี, สีฆยายี, ปาปการี, พฺรหฺมจารี, มายาวี, เมธาวี, ภุตฺตาวี, ภยทสฺสาวี, ยสสฺสี, เตชสฺสี, ฉตฺตี, ปตฺตี, ทนฺตี, มนฺตี, สตฺตุฆาตี, สีหนาที, สามี, ปิยปฺปสํสี. อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี อิจฺจาทโย. คามณี, เสนานี, สุธี อิจฺจาทีสุ ปน สฺมึโน นิตฺตํ นตฺถิ.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา โยสุ ฌี-การสฺสปิ กฺวจิ ฏตฺตํ โหติ,
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, หตฺถโย ปสทา มิคา;
สพฺเพ สีหสฺส ภายนฺติ, นตฺถิ กายสฺมึ ตุลฺยตา [ชา. ๑.๒.๑๐๓].
ปุริสาลู จ หตฺถโย, สฺตา พฺรหฺมจารโย [อ. นิ. ๖.๓๗], อปเจ พฺรหฺมจารโย’’ติ ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘หตฺถโย’ติ หตฺถิโน, ‘ปุริสาลู’ติ ปุริสโลลา พลวามุขยกฺขินิโย, ‘พฺรหฺมจารโย’ติ พฺรหฺมจาริโน, ‘อปเจ’ติ ปูเชยฺย.
สุสฺสปิ ¶ กฺวจิ เนสุ โหติ, สุสุขํ วต ชีวาม, เวริเนสุ อเวริโน [ธ. ป. ๑๙๗], เวริเนสุ มนุสฺเสสุ, วิหราม อเวริโน. ตตฺถ ‘เวริเนสู’ติ เวรีจิตฺตวนฺเตสุ.
สมาเสปิ ปมาโยสฺส โนตฺตํ, ทุติยาโยสฺส โนตฺตํ เนตฺตฺจ โหติ. ตตฺถ ทฺเว โนตฺตานิ ปากฏานิ. เนตฺตํ ปน วุจฺจเต, ‘‘อสฺสมเณ สมณมานิเน [อ. นิ. ๘.๑๐], นเร ปาณาติปาติเน [อิติวุ. ๙๓], มฺชุเก ปิยภาณิเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], มาลธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๗], กาสิกุตฺตมธาริเน [ชา. ๒.๒๒.๑๙๕], วณฺณวนฺเต ยสสฺสิเน [ที. นิ. ๒.๒๘๒], จาปหตฺเถ กลาปิเน, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน [ชา. ๒.๒๑.๑๑๑], พฺราหฺมเณ เทววณฺฑิเน, สมุทฺธรติ ปาณิเน [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๗], เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ, อธิวตฺตนฺติ ปาณิเน’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๖] ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘ภสฺสรวณฺณิเน’ติ ปภสฺสรวณฺณวนฺเต. สฺมึโน เนตฺเต ปน ‘‘มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน’’ อิจฺจาทีนิ [ชา. ๒.๑๙.๙๖] ปุพฺเพ วุตฺตาเนว.
อีการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
ภิกฺขาทิคณราสิ
‘คสีน’นฺติ สิโลโป, ภิกฺขุ. โยนํ โลเป ทีโฆ, ภิกฺขู.
ปกฺเข –
๑๗๗. ลา โยนํ โว ปุเม[ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
ปุเม ลสฺเหิ อุวณฺเณหิ โยนํ โว โหติ วาติ โยนํ โว.
๑๗๘. เวโวสุ ¶ ลุสฺส[ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐].
ปุเม เว, โวสุ ปเรสุ ลสฺสฺส อุ-การสฺส ฏ โหติ.
ภิกฺขโว.
ลุสฺสาติ กึ? สยมฺภุโว.
โภ ภิกฺขุ, โภ ภิกฺขู, โภนฺโต ภิกฺขู.
๑๗๙. ปุมาลปเน เวโว[ก. ๑๑๖; รู. ๑๕๗; นี. ๒๙๑].
ปุเม อาลปเน ลสฺมฺหา อุ-การโต โยสฺส เว, โว โหนฺติ วา.
โภนฺโต ภิกฺขเว, อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ [ม. นิ. ๑.๑], เทวกายา อภิกฺกนฺตา, เต วิชานาถ ภิกฺขโว [ที. นิ. ๒.๓๓๔], ภิกฺขุํ, ภิกฺขู, ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา. ‘สุนํหิสู’ติ ทีโฆ, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมา, ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูภิ, ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุโน, ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขุมฺหิ, ภิกฺขูสุ.
เอวํ มงฺกุ, มจฺจุ, อุจฺฉุ, ปฏุ, ภาณุ, เสตุ, เกตุ, สตฺตุ, สินฺธุ, พนฺธุ, การุ, เนรุ, เมรุ, รุรุ, เวฬุ อิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
เหตุ, ชนฺตุ, กุรุสทฺเทสุ ‘ชนฺตุเหตุ’ อิจฺจาทิสุตฺเตน วิกปฺเปน โยนํ โลโป, เหตุ ธมฺโม, เหตู ธมฺมา, อตีเต เหตโว ปฺจ.
๑๘๐. โยมฺหิ วา กฺวจิ[ก. ๙๗; รู. ๑๕๖; นี. ๒๖๐].
โยสุ ลสฺิโน อุ-การสฺส กฺวจิ ฏ โหติ วา.
อตีเต เหตโย ปฺจ.
วาติ ¶ กึ? เหตุโย.
กฺวจีติ กึ? ภิกฺขโว.
โภ เหตุ, โภ เหตู, โภนฺโต เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา, เหตุํ, เหตู, เหตโว, เหตโย, เหตุโย วา. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
ชนฺตุ คจฺฉติ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย วา.
๑๘๑. ชนฺตาทิโต โน จ[ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔; ‘ชนฺตฺวาทิโต’ (พหูสุ)].
ปุเม ชนฺตาทิโต โยนํ โน จ โหติ โว จ.
ชนฺตุโน, ชนฺตโว, โภชนฺตุ, โภชนฺตู, โภนฺโต ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู, ชนฺตโย, ชนฺตุโย, ชนฺตุโน, ชนฺตโว. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
กุรุ, กุรู, กุรโย, กุรุโย, กุรุโน, กุรโวติ สพฺพํ ชนฺตุสมํ.
‘‘อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยาตุ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๒], นนฺทนฺติ ตํ กุรโย ทสฺสเนน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๑], อชฺเชว ตํ กุรโย ปาปยามี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๓๔] ทิสฺสนฺติ.
มหาวุตฺตินา ลโตปิ อํวจนสฺส กฺวจิ นํ โหติ, ‘‘กิมตฺถินํ ภิกฺขุนํ อาหุ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคเทสึ, ภิกฺขุนมาหุ มคฺคชีวึ, พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุน’’นฺติ ทิสฺสนฺติ, ตถา ‘‘โรคนิฑฺฑํ ปภงฺคุนํ, โภคานฺจ ปภงฺคุนํ [ธ. ป. ๑๓๙], วิฺาณฺจ วิราคุน’’นฺติ จ. ตตฺถ ‘กิมตฺถิน’นฺติ กึสภาวํ, ‘มคฺคเทสิ’นฺติ มคฺคํ เทเสนฺตํ, ‘มคฺคชีวิ’นฺติ มคฺเค ชีวนฺตํ, ‘โรคนิฑฺฑ’นฺติ โรคานํ กุลาวกภูตํ, ‘ปภงฺคุน’นฺติ ปภิชฺชนสีลํ, ‘วิราคุน’นฺติ วิรชฺชนสีลํ. กตฺถจิ ปมนฺตมฺปิ ทิสฺสติ, ตตฺถ นาคโม.
อิติ ภิกฺขาทิคณราสิ.
สตฺถาทิคณราสิ
สตฺถาทิราสิ
๑๘๒. ลฺตุปิตาทีนมา สิมฺหิ[ก. ๒๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๔๑๑].
สิมฺหิ ¶ ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ สตฺถุ, กตฺตุอิจฺจาทีนํ ปิตาทีนฺจ อุ-กาโร อา โหติ. ‘คสีน’นฺติ โลโป.
สตฺถา.
๑๘๓. ลฺตุปิตาทีนมเส[ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๒].
สมฺหา อฺสฺมึ วิภตฺติคเณ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ.
๑๘๔. อารงสฺมา[ก. ๒๐๕; รู. ๑๖๐; นี. ๔๒๑].
อารงโต โยนํ โฏ โหติ.
สตฺถาโร.
๑๘๕. เค อ จ[ก. ๒๔๖; รู. ๗๓; นี. ๔๗๖, ๔๗๘-๙].
เค ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร โหติ อ จ อา จ. โภสตฺถ, โภ สตฺถา, โภนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ.
๑๘๖. โฏเฏ วา[ก. ๒๐๕; รู. ๒๖๐; นี. ๔๒๑].
อารงโต โยนํ กเมน โฏ, เฏ โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺโท สขสทฺเท วิกปฺปนตฺโถ ตตฺถ วิธฺยนฺตรสพฺภาวา. ปุน โฏคฺคหณํ ลหุภาวตฺถํ.
สตฺถาโร, สตฺถาเร.
๑๘๗. ฏา ¶ นาสฺมานํ[ก. ๒๐๗, ๒๗๐; รู. ๑๖๑, ๑๒๐; นี. ๔๒, ๕๔๒].
อารงโต นา, สฺมานํ ฏา โหติ.
สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ.
๑๘๘. โลโป[ก. ๒๐๓; รู. ๑๖๒; นี. ๔๑๘].
ลฺตุ, ปิตาทีหิ สโลโป โหติ วา.
สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน.
๑๘๙. นํมฺหิ วา[ก. ๒๐๑; รู. ๑๖๓; นี. ๔๑๖].
นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อารง โหติ วา. อิเมสํ มหานาม ติณฺณํ สตฺถารานํ เอกา นิฏฺา อุทาหุ ปุถุ นิฏฺาติ [อ. นิ. ๓.๑๒๗]. สตฺถูนํ.
๑๙๐. อา[ก. ๒๐๒; รู. ๑๖๔; นี. ๔๑๗].
นํมฺหิ ปเร ลฺตุ, ปิตาทีนํ อุ-กาโร อา โหติ วา.
สตฺถานํ, สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิ, สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถูนํ, สตฺถารานํ, สตฺถานํ.
๑๙๑. ฏิ สฺมึโน[ก. ๒๐๖; รู. ๑๖๕; นี. ๔๒๒].
อารงโต สฺมึโน ฏิ โหติ.
๑๙๒. รสฺสารง[ก. ๒๐๘; รู. ๑๖๖; นี. ๔๒๔].
สฺมึมฺหิ ปเร อารงฺกโต รสฺโส โหติ.
สตฺถริ, สตฺถาเรสุ.
พหุลาธิการา ¶ นา, สฺมาสุ สตฺถุนาติ จ สุมฺหิ สตฺถูสูติ จ สิทฺธํ. ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา, ปูชํ ลพฺภติ ภตฺตุสู’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๕๑๗] ปาฬิ. ‘ภตฺตุสู’ติ สามีสุ, ‘ภตฺตาสู’ติปิ ปาโ.
‘ลฺตุปิตาทีนมเส’ติ อเสคฺคหเณน โตมฺหิ อารง โหติ [นี. ๔๑๔], ‘‘สตฺถารโต สตฺถารํ คจฺฉนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆเฏนฺตี’’ติ [มหานิ. ๒๗] ปาฬิ.
เอวํ กตฺตา, ภตฺตา, คนฺตา, เชตา, ชเนตา, เฉตฺตา, เฉทิตา, วิฺาตา, วิฺาเปตา, อุฏฺาตา, อุฏฺาเปตา, ตริตา, ตาเรตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, เนตา, เนตฺตา, โปเสตา, เภตฺตา, ยาตา, วตฺตา, เสตา, หนฺตา, สกมนฺธาตา, มหามนฺธาตา อิจฺจาทโย.
วิเสสวิธานมุจฺจเต.
มหาวุตฺตินา โยนํ อา โหติ, อวิตกฺกิตา คพฺภมุปวชนฺติ [ชา. ๑.๑๓.๑๓๘ (วิสทิสํ)], เต ภิกฺขู พฺรูเหตา สฺุาคารานํ.
อมจฺจวาจีหิ กตฺตุ, ขตฺตุสทฺเทหิ คสฺส เอตฺตํ, อุฏฺเหิ กตฺเต ตรมาโน [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๐], นตฺถิ โภ ขตฺเต ปโรโลโก [ที. นิ. ๒.๔๐๘].
เค ปเร อารง จ โหติ, ปุจฺฉาม กตฺตาร อโนมปฺ, ‘‘กตฺตารํ อโนมปฺ’’นฺติปิ [ชา. ๑.๑๐.๒๘] ยุชฺชติ.
อํมฺหิ ปเร ปุพฺพสฺสรโลโป จ โหติ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ ชหนฺติ อิตฺถิโย. ‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๔๘] ทิฏฺตฺตา กตฺตุนา, คนฺตุนา อิจฺจาทีนิปิ ยุชฺชนฺติ.
เนตฺตุมฺหา ¶ สฺมึโน เอตฺตํ [นี. ๔๓๐], เนตฺเต อุชุํ คเต สติ [ชา. ๑.๔.๑๓๓], เอเต สทฺทา ตีสุ ลิงฺเคสุ สมานรูปา โหนฺติ, กตฺตา อิตฺถี, กตฺตา ปุริโส, กตฺตา กุลํ อิจฺจาทิ.
อิติ สตฺถาทิราสิ.
ปิตาทิราสิ
ปิตา คจฺฉติ.
๑๙๓. ปิตาทีนมนตฺตาทีนํ[ก. ๒๐๙; รู. ๑๖๘; นี. ๔๒๕; ‘ปิตาทีนมนตฺวาทีนํ’ (พหูสุ)].
นตฺตาทิวชฺชิตานํ ปิตาทีนํ อารงกโต รสฺโส โหติ.
ปิตโร, โภ ปิต, โภ ปิตา, โภนฺโต ปิตโร. ปิตรํ, ปิตุํ วา. ‘‘มาตุํ ปิตฺุจ วนฺทิตฺวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๙] ทิสฺสติ.
ปิตโร, ปิตเร, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตรา, ปิตุนา, ปิตเรหิ, ปิตเรภิ, ปิตูหิ, ปิตูภิ, ปิตุ, ปิตุสฺส, ปิตุโน, ปิตูนํ, ปิตรานํ, ปิตานํ, ปิตุสฺมึ, ปิตุมฺหิ, ปิตริ, ปิตเรสุ, ปิตูสุ.
อนโณ าตินํ โหติ, เทวานํ ปิตุนฺจ โส [ชา. ๒.๒๒.๑๒๖], มาตาปิตูนํ อจฺจเยน, ธมฺมํ จร มหาราช, มาตาปิตูสุ ขตฺติย [ชา. ๒.๑๗.๓๙].
เอวํ ภาตา, ภาตโร, ชามาตา, ชามาตโรอิจฺจาทิ.
อนตฺตาทีนนฺติ กึ? นตฺตา, นตฺตาโร, นตฺตารํ, นตฺตาโร, นตฺตาเร อิจฺจาทิ. ตถา ปนตฺตุสทฺโทปิ.
มาตุ ¶ , ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา ปน อิตฺถิลิงฺคา เอว, มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา, โภติ มาเต วา, ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต, อพฺภุตํ นนฺทมาเต’’ติ [อ. นิ. ๗.๕๓] ทิสฺสติ. ‘ฆพฺรหฺมาทิตฺเว’ติ คสฺส เอตฺตํ. โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตุํ, มาตโร, มาตเร, มาตุยา, มาตรา, มาตเรหิ, มาตเรภิ, มาตูหิ, มาตูภิ, มาตุ, มาตุสฺส, มาตุยา. ‘‘มาตุสฺส สรติ, ปิตุสฺส สรตี’’ติ [รู. ๑๖๙; นี. ๑๖๐ ปิฏฺเ] สตฺเถ ทิสฺสติ. ‘‘พุทฺธมาตุสฺส สกฺการํ, กโรตุ สุคโตรโส’’ติ [อป. เถรี. ๒.๒.๒๕๙] จ ทิสฺสติ. มาตูนํ, มาตานํ, มาตรานํ. ปฺจมีรูปํ ตติยาสมํ. ฉฏฺีรูปํ จตุตฺถีสมํ. มาตุสฺมึ, มาตุมฺหิ, มาตริ, มาตุยา, มาตุยํ, มาตเรสุ, มาตูสุ. เอวํ ธีตุ, ทุหิตุสทฺทา.
วิเสสวิธิมฺหิ คาถาสุ มหาวุตฺตินา มาตุ, ปิตุสทฺเทหิ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ ยา โหติ, สฺมึโน ปน ยฺจ โหติ, อนฺตโลโป จ. มตฺยา กตํ, มตฺยา เทติ, มตฺยา อเปติ, มตฺยา ธนํ, มตฺยา ิตํ. มตฺยํ ิตํ. เอวํ เปตฺยา กตํอิจฺจาทิ, อิธ วุทฺธิ.
อนฺุาโต อหํ มตฺยา, สฺจตฺโต ปิตรา อหํ [ชา. ๒.๒๒.๒๙]. มตฺยา จ เปตฺยา จ กตํ สุสาธุ [ชา. ๒.๑๘.๖๑], อหฺหิ ชานามิ ชนินฺท เอตํ, มตฺยา จ เปตฺยา จ [ชา. ๒.๑๘.๕๙], สพฺพํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว.
สตฺถุ, ปิตาทีนํ สมาเส วิธานํ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติ.
อิติ ปิตาทิราสิ.
อิติ สตฺถาทิคณราสิ.
อุการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ
‘คสีน’นฺติ ¶ โลโป, สยมฺภู คจฺฉติ. ‘โลโป’ติ โยนํ โลโป, สยมฺภู คจฺฉนฺติ.
ปกฺเข –
‘ชนฺตาทิโต โน จา’ติ โยนํ โว, โน, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน.
‘เค วา’ติ เค ปเร วิกปฺเปน รสฺโส, โภ สยมฺภุ, โภ สยมฺภู, โภนฺโต สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน.
‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ อมาทีสุ เอกวจเนสุ นิจฺจํ รสฺโส, สยมฺภุํ, คาถายํ ‘สยมฺภุน’นฺติปิ ยุชฺชติ.
สยมฺภู, สยมฺภุโว, สยมฺภุโน. สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมา, สยมฺภุมฺหา, สยมฺภุนา, สยมฺภูหิ, สยมฺภูภิ, สยมฺภุสฺส, สยมฺภุโน, สยมฺภูนํ. สยมฺภุสฺมึ, สยมฺภุมฺหิ, สยมฺภูสุ.
เอวํ อภิภู, ปราภิภู, เวสฺสภู, โคตฺรภู, วตฺรภู อิจฺจาทิ. เสเสสุ ปน โยนํ โน เอว ลพฺภติ, จิตฺตสหภุโน ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๑].
๑๙๔. กูโต[ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
ปุเม กูปจฺจยนฺเตหิ โยนํ โน โหติ วา.
สพฺพฺู, สพฺพฺุโน. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.
วิฺู ¶ , วทฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู, มตฺตฺู, วิทู. อิธ กูสทฺเทน รูปจฺจยนฺตาปิ คยฺหนฺติ, เวทคู, ปารคู. ตถา ภีรู, ปภงฺคู, วิราคูอิจฺจาทิ จ.
อูการนฺตปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
โอการนฺโต ปน โคสทฺโท เอว, โส ปุพฺเพ วุตฺโตเยว.
ปุลฺลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
นปุํสกลิงฺคราสิ
อการนฺตนปุํสก จิตฺตาทิราสิ
อถ นปุํสกลิงฺคํ ทีปิยเต. ตํ ปน ปฺจวิธํ อทนฺตํ, อิทนฺตํ อีทนฺตํ, อุทนฺตํ, อูทนฺตนฺติ.
๑๙๕. อํ นปุํสเก[ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐].
นปุํสเก อโต สิสฺส อํ โหติ.
จิตฺตํ.
๑๙๖. โยนํ นิ[ก. ๒๑๘; รู. ๑๙๖; นี. ๔๔๕].
นปุํสเก อโต โยนํ นิ โหติ. ‘โยโลปนีสู’ติ นิมฺหิ ทีโฆ.
จิตฺตานิ.
๑๙๗. นีนํ วา[ก. ๑๐๗; รู. ๖๙; นี. ๒๗๕; ‘นีน วา’ (พหูสุ)].
อโต นีนํ ฏา, เฏ โหนฺติ วา.
จิตฺตา, เห จิตฺต, เห จิตฺตา, เห จิตฺตานิ, เห จิตฺตา วา, จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต, จิตฺเตน. เสสํ ปุริสสมํ.
เอวํ ¶ ทกํ, อุทกํ, สุขํ, ทุกฺขํ, มุขํ, องฺคํ, ลิงฺคํ, สิงฺคํ, อฆํ, สจฺจํ, นจฺจํ, รชฺชํ, ปชฺชํ, อมฺพุชํ, ธฺํ, ถฺํ, อรฺํ, ปฺุํ, กิลิฏฺํ, ปิฏฺํ, ภณฺฑํ, ตุณฺฑํ, าณํ, ตาณํ, เลณํ, กรณํ, จรณํ, ฉตฺตํ, เขตฺตํ, เนตฺตํ, อมตํ, โสตํ, ปีํ, วตฺถํ, ปทํ, คทํ, อาวุธํ, กานนํ, ฆานํ, ฌานํ, ทานํ, ธนํ, วนํ, ปาปํ, ทุมํ, หทยํ, จีรํ, จีวรํ, กุลํ, มูลํ, พลํ, มงฺคลํ, ภิสํ, สีสํ, โลหํอิจฺจาทโย.
อิติ จิตฺตาทิราสิ.
กมฺมาทิราสิ
กมฺมสทฺเท –
๑๙๘. นาสฺเสโน[ก. ๑๐๓; รู. ๗๙; นี. ๒๗๑].
กมฺมาทีหิ นาสฺส เอโน โหติ วา.
กมฺเมน, กมฺมนา.
‘ปุมกมฺมถามทฺธาน’นฺติ สุตฺเตน นา, สฺมาสุ อุตฺตํ, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน, กมฺมสฺมา, กมฺมมฺหา, กมฺมนา, กมฺมุนา, กมฺมสฺส, กมฺมุโน.
๑๙๙. กมฺมาทิโต[ก. ๑๙๗; รู. ๑๒๕; นี. ๔๐๔].
กมฺมาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วา.
กมฺมสฺมึ, กมฺมมฺหิ, กมฺมนิ, กมฺเม. เสสํ จิตฺตสมํ.
กมฺม จมฺม ฆมฺม อสฺม เวสฺม อทฺธ มุทฺธ อห พฺรหฺม อตฺตอาตุมา กมฺมาทิ. กมฺมนิ, จมฺมนิ. ‘‘กึ ฉนฺโท กิมธิปฺปาโย, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๖.๑] จ ‘‘กึ ปตฺถยํ มหาพฺรหฺเม, เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนี’’ติ [ชา. ๑.๑๓.๘๓] จ ‘‘มา ตฺวํ จนฺเท ขลิ อสฺมนี’’ติ จ ‘‘ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนี’’ติ จ ทิสฺสนฺติ. อทฺธนิ ¶ , มุทฺธนิ, อหนิ, พฺรหฺมนิ, อตฺตนิ, อาตุมนิ, สพฺพเมตํ ปุพฺเพปิ วุตฺตเมว จ. ตตฺถ ‘สมฺมสี’ติ อจฺฉสิ, ‘ฆมฺมนี’ติ คิมฺหกาเล อาตเป วา, ‘อสฺมนี’ติ ปาสาเณ, ‘เวสฺมนี’ติ ฆเร.
อิติ กมฺมาทิราสิ.
๒๐๐. อํ นปุํสเก[ก. ๑๒๕; รู. ๑๙๘; นี. ๓๐๐; ‘อํงํ นปุํสเก’ (พหูสุ)?].
นปุํสเก สิมฺหิ นฺตุสฺส อํ โหติ วา. สิโลโป.
คุณวํ กุลํ.
ปกฺเข –
สิมฺหิ มหาวุตฺตินา นฺตุสฺส อนฺโต อ โหติ, ตโต สิสฺส อํ โหติ, คุณวนฺตํ กุลํ.
‘ยฺวาโท นฺตุสฺสา’ติ ยฺวาทีสุ นฺตุสฺสนฺตสฺส อตฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺตา, เห คุณว, เห คุณวา, เห คุณวนฺตานิ, เห คุณวนฺตา, คุณวํ, คุณวนฺตํ, คุณวนฺตานิ, คุณวนฺเต, คุณวนฺเตน, คุณวตา กุเลน. สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
สติมํ กุลํ, สติมนฺตํ กุลํ อิจฺจาทิ.
คจฺฉํ กุลํ, คจฺฉนฺตํ กุลํ, คจฺฉนฺตานิ กุลานิ อิจฺจาทิ.
อิติ อการนฺตนปุํสกราสิ.
อิการนฺตนปุํสกราสิ
อฏฺิ ติฏฺติ, อฏฺี ติฏฺนฺติ.
๒๐๑. ฌลา วา[ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔].
นปุํสเก ฌ, ลโต โยนํ นิ โหติ วา. ‘โยโลปนีสู’ติ ทีโฆ.
อฏฺีนิ ¶ , เห อฏฺิ, เห อฏฺี, เห อฏฺีนิ, เห อฏฺี วา, อฏฺึ, อฏฺินํ, อฏฺีนิ, อฏฺี, อฏฺินา, อฏฺีหิ, อฏฺีภิ. เสสํ มุนิสมํ.
สมาเสปิ สมฺมาทิฏฺิ กุลํ, สมฺมาทิฏฺีนิ กุลานิ อิจฺจาทิ, โยนํ โน, เน นตฺถิ.
สฺมึมฺหิ สมฺมาทิฏฺิสฺมึ, สมฺมาทิฏฺิมฺหิ, สมฺมาทิฏฺินิ, สมฺมาทิฏฺิเน กุเล, อริยวุตฺติเน กุเล อิติ วตฺตพฺพํ.
เอวํ อกฺขิ, อจฺฉิ, สตฺถิ, ทธิ, วาริ อิจฺจาทโย.
อิติ อิการนฺตนปุํสกราสิ.
อีการนฺตนปุํสกราสิ
อีการนฺเต ‘เอกวจนโยสฺวโฆน’นฺติ สุตฺเตน สิมฺหิ รสฺโส, ทณฺฑิ กุลํ, ทณฺฑีนิ กุลานิ, โยนํ โลเป ทณฺฑี.
‘เค วา’ติ รสฺโส, เห ทณฺฑิ, เห ทณฺฑี วา, เห ทณฺฑีนิ, เห ทณฺฑี, ทณฺฑึ, ทณฺฑินํ, ทณฺฑีนิ, ทณฺฑี, ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ, ทณฺฑีภิ. ปุลฺลิงฺคสมํ.
สมาเสปิ สีฆยายิ จิตฺตํ, สีฆยายีนิ, สีฆยายี, เห สีฆยายิ, เห สีฆยายี วา, เห สีฆยายีนิ, เห สีฆยายี, สีฆยายึ, สีฆยายินํ, สีฆยายีนิ อิจฺจาทิ.
เอวํ สุขการิ ทานํ, จกฺกี, ปกฺขี, สุขี, สิขี อิจฺจาทโย กุลสมฺพนฺธิโน จ เวทิตพฺพา.
อิติ อีการนฺตนปุํสกราสิ.
อุการนฺตนปุํสกราสิ
อายุ ¶ ติฏฺติ, ‘ฌลา วา’ติ โยนํ นิตฺเต โลเป จ ทีโฆ, อายูนิ, อายู, เห อายุ, เห อายู, เห อายูนิ, เห อายู, อายุํ, อายุนํ, อายูนิ, อายู. เสสํ ภิกฺขุสมํ.
อายุสทฺโท ปุลฺลิงฺเคปิ วตฺตติ, ‘‘ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ [ที. นิ. ๒.๓๖๙], อายฺุจ โว กีวตโก นุ สมฺม [ชา. ๑.๑๕.๒๐๕], อายุ นุ ขีโณ มรณฺจ สนฺติเก, น จายุ ขีโณ มรณฺจ ทูเร’’ติ ปาฬิปทานิ.
เอวํ จกฺขุ, หิงฺคุ, สิคฺคุ, ชตุ, วตฺถุ, มตฺถุ, มธุ, ธนุ, ติปุ, ทารุ, วสุ, อสฺสุ อิจฺจาทโย.
๒๐๒. อมฺพาทีหิ[ก. ๒๑๗; รู. ๑๙๙; นี. ๔๔๔; ‘อมฺพาทีหิ’ (พหูสุ)].
อมฺพุ, ปํสุอิจฺจาทีหิ สฺมึโน นิ โหติ วา.
ผลํ ปตติ อมฺพุนิ, ปุปฺผํ ยถา ปํสุนิ อาตเป คตํ. เสสํ อายุสมํ. จิตฺรคุ, วหคุ, ทิคุ อิจฺจาทโยปิ อุการนฺตปกติกา เอวาติ.
อิติ อุการนฺตนปุํสกราสิ.
อูการนฺตนปุํสกราสิ
สิมฺหิ รสฺโส, โคตฺรภุ าณํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู, เห โคตฺรภุ, เห โคตฺรภู, เห โคตฺรภูนิ, เหโคตฺรภู, โคตฺรภุํ, โคตฺรภุนํ, โคตฺรภูนิ, โคตฺรภู. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. เอวํ สยมฺภุ าณํ, อภิภุ ฌานํ อิจฺจาทิ.
อิติ อูการนฺตนปุํสกราสิ.
นปุํสกลิงฺคราสิ นิฏฺิโต.
สพฺพาทิราสิ
อถ ¶ สพฺพนามานิ ทีปิยนฺเต.
สพฺพ, กตร, กตม, อุภย, อิตร, อฺ, อฺตร, อฺตม, ปุพฺพ, ปร, อปร, ทกฺขิณ, อุตฺตร, อธร, ย, ต, ตฺย, เอต, อิม, อมุ, กึ, เอก, อุภ, ทฺวิ,ติ, จตุ, ตุมฺห, อมฺห อิมานิ อฏฺวีสติ สพฺพนามานิ นาม. สพฺเพสํ ลิงฺคตฺถานํ สาธารณานิ นามานิ สพฺพนามานิ.
ตตฺถ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ.
กตร, กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถา.
อุภยสทฺโท ทฺวินฺนํ อวยวานํ สมุทายตฺโถ.
อิตรสทฺโท เอกโต วุตฺตสฺส ปฏิโยคีวจโน.
อฺสทฺโท ยถาธิคตมฺหา อปรวจโน.
อฺตร, อฺตมสทฺทา อนิยมตฺถา.
ปุพฺพาทโย สทฺทา ทิสา, กาลาทิววตฺถานวจนา.
ยสทฺโท อนิยมตฺถวจโน.
ต, ตฺยสทฺทา ปรมฺมุเข ทูรวจนา.
เอตสทฺโท ปรมฺมุเข สมีปวจโน, สมฺมุเข ทูรวจโน. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอเตติ จกฺขุปถํ อติกฺกมิตฺวา ทูรคเต สนฺธายาหา’’ติ [ชา. อฏฺ ๔.๑๕.๑๐๔] วุตฺตํ, ตสฺมา ตสทฺทตฺเถปิ วตฺตติ.
อิมสทฺโท สมฺมุเข สมีปวจโน.
อมุสทฺโท ทูรวจโน. สมีป, ทูรตา จ ปริกปฺปพุทฺธิวเสนาปิ โหติ.
กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถ.
เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺโถ อฺตฺโถ จ.
อุภสทฺโท ¶ ทฺวิสทฺทปริยาโย.
ตตฺถ ตฺยสทฺโทปิ พหุลํ ทิสฺสติ. ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา, พีชานิ ตฺยาสุ รุหนฺติ [ชา. ๒.๒๑.๑๒๐], กถํ นุ วิสฺสเส ตฺยมฺหิ [ชา. ๑.๑๖.๒๘๘], อถ วิสฺสสเต ตฺยมฺหิอิจฺจาทิ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๗๔].
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย, ฆสฺโ, สิโลโป, สพฺพา อิตฺถี, สพฺพา, สพฺพาโย, เห สพฺเพ, เห สพฺพา, เห สพฺพาโย, สพฺพํ, สพฺพา, สพฺพาโย, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย.
๒๐๓. ฆปาสสฺส สฺสา วา[ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙].
ฆ, ปสฺเหิ สพฺพนาเมหิ สสฺส สฺสา โหติ วา.
๒๐๔. โฆสฺสํสฺสาสฺสายํตึสุ[ก. ๖๖; รู. ๒๐๕; นี. ๒๑๓].
สฺสมาทีสุ โฆ รสฺโส โหติ.
สพฺพสฺสา.
๒๐๕. สํสานํ[ก. ๑๖๘; รู. ๒๐๓; นี. ๓๕๓, ๓๖๘].
สพฺพาทีหิ นํวจนสฺส สํ, สานํ โหนฺติ.
สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพาหิ, สพฺพาภิ, สพฺพาย, สพฺพสฺสา, สพฺพาสํ, สพฺพาสานํ, สพฺพาย, สพฺพายํ.
๒๐๖. สฺมึโน สฺสํ[ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕, ๒๐๙].
สพฺพาทีหิ สฺมึโน สฺสํ โหติ วา.
สพฺพสฺสํ, สพฺพาสุ.
สทฺทนีติยํ ¶ นา, สฺมา, สฺมึนมฺปิ สฺสาเทโส วุตฺโต [นี. ๓๖๖]. ‘‘ตสฺสา กุมาริกาย สทฺธึ [ปารา. ๔๔๓], กสฺสาหํ เกน หายามี’’ติ [ปารา. ๒๙๐] ปาฬิ. อิธ ปน สุตฺตวิภตฺเตน สาธิยติ. สพฺพสฺสา กตํ, สพฺพสฺสา อเปติ, สพฺพสฺสา ิตํ.
สพฺโพ ปุริโส.
๒๐๗. โยนเมฏ[ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗].
อการนฺเตหิ สพฺพาทีหิ โยนํ เอฏ โหติ.
สพฺเพ ปุริสา.
อโตตฺเวว? สพฺพา อิตฺถิโย, อมู ปุริสา.
เห สพฺพ, เห สพฺพา, เห สพฺเพ, สพฺพํ, สพฺเพ, สพฺเพน.
๒๐๘. สพฺพาทีนํ นํมฺหิ จ[ก. ๑๐๒; รู. ๒๐๒; นี. ๒๗๐].
นํมฺหิ จ สุ, หิสุ จ สพฺพาทีนํ อสฺส เอ โหติ.
สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมา, สพฺพมฺหา, สพฺเพหิ, สพฺเพภิ, สพฺพสฺส, สพฺเพสํ, สพฺเพสานํ, สพฺพสฺมึ, สพฺพมฺหิ, สพฺเพสุ.
จูฬนิรุตฺติยํ ปน สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ วุตฺตํ, สพฺพา อเปติ, สพฺเพ ปติฏฺิตนฺติ. ‘‘สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา สวตี’’ติ จ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕] จ ปาฬี. ตตฺถ ‘ตฺยาห’นฺติ เต+อหํ, ตสฺมึ มนฺเตติ อตฺโถ.
สพฺพนาเมหิ จตุตฺถิยา อายาเทโสปิ ทิสฺสติ, ‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิ. โส โน อตฺโถ ¶ อนุปฺปตฺโต’’ติ [เถรคา. ๑๗๖] จ ‘‘ยาเยว โข ปนตฺถาย อาคจฺเฉยฺยาถ, ตเมว อตฺถํ สาธุกํ มนสิ กเรยฺยาถา’’ติ จ [ที. นิ. ๑.๒๖๓] ‘‘เนว มยฺหํ อยํ นาโค, อลํ ทุกฺขาย กายจี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๗๐] จ ปาฬี.
สพฺพํ จิตฺตํ.
สพฺพาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติ.
สพฺพานิ, สพฺพํ, สพฺพานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
พหุลาธิการา กฺวจิ นิสฺส ฏา, เฏปิ โหนฺติ. ปาฬิยํ ปน นิสฺส ฏา, เฏปิ ทิสฺสนฺติ- ‘‘ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ, ปลฺลงฺกวรมาภุเช. นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร [พุ. วํ. ๒.๘๒]. กึ มาณวสฺส รตนานิ อตฺถิ, เย ตํ ชินนฺโต หเร อกฺขธุตฺโต’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๙๐]. เอวํ กตร, กตมสทฺทาปิ เยฺยา.
อุภยสทฺเท อิตฺถิ, ปุเมสุ อุภยา, อุภโยติ ปเมกวจนรูปํ อปฺปสิทฺธํ. มหาวุตฺตินา โยนํ โฏ วา โหติ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยํ อิตฺถึ, อุภโย อิตฺถิโย, อุภยาย, อุภยาหิ, อุภยาภิ. เสสํ สพฺพสมํ.
อุภโย ปุริสา, อุภเย ปุริสา, อุภยํ, อุภโย, อุภเย, อุภเยน, อุภเยหิ, อุภเยภิ, อุภยสฺส, อุภเยสํ, อุภเยสานํ. สพฺพสมํ.
อุภยํ กุลํ ติฏฺติ, อุภยานิ, อุภยํ, อุภยานิ. สพฺพสมํ. ‘‘เอกรตฺเตน อุภโย, ตุวฺจ ธนุเสข จ [ชา. ๑.๑๖.๒๓๙], โตเทยฺย, กปฺปา อุภโย, อิเธกรตฺตึ อุภโย วเสม, อุภเย เทวมนุสฺสา, อุภเย วสามเส’’ติ ปาฬิ.
๒๑๐. สฺสํสฺสาสฺสาเยสิตเรกฺเติมานมิ[ก. ๖๓; รู. ๒๑๗; นี. ๒๑๐; ‘สฺสํสฺสาสฺสาเยสฺวิตเรกฺเภิมานมิ’ (พหูสุ)].
สฺสมาทีสุ ¶ อิตรา, เอกา, อฺา, เอตา, อิมาสทฺทานํ อิ โหติ.
อิตริสฺสา กตํ, อิตริสฺสา เทติ, อิตริสฺสา อเปติ, อิตริสฺสา ธนํ, อิตริสฺสา, อิตริสฺสํ ิตํ. เสสํ สพฺพสมํ.
อฺา, อฺา, อฺาโย, อฺํ, อฺา, อฺาโย, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาหิ, อฺาภิ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาสํ, อฺาสานํ, อฺิสฺสา, อฺาหิ, อฺาภิ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺาสํ, อฺาสานํ, อฺาย, อฺิสฺสา, อฺายํ, อฺิสฺสํ, อฺาสุ. เสสลิงฺเคสุ สพฺพสมํ.
‘‘อฺตริสฺสา อิตฺถิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตี’’ติ [ปารา. ๗๓] ปาฬิ, อิธ สุตฺตวิภตฺเตน สิชฺฌติ. เสสํ อฺตร, อฺตเมสุ สพฺพสมํ.
อิติ สพฺพาทิอฏฺกราสิ.
ปุพฺพา อิตฺถี, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพํ, ปุพฺพา, ปุพฺพาโย, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาหิ, ปุพฺพาภิ, ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพาสํ, ปุพฺพาสานํ, สตฺตมิยํ ปุพฺพาย, ปุพฺพสฺสา, ปุพฺพายํ, ปุพฺพสฺสํ, ปุพฺพาสุ.
๒๑๑. ปุพฺพาทีหิ ฉหิ[ก. ๑๖๔; รู. ๒๐๐; นี. ๓๔๗; จํ. ๒.๑.๑๕; ปา. ๑.๑.๓๔].
เตหิ ฉหิ โยนํ เอฏ โหติ วา.
ปุพฺเพ, ปุพฺพา, ปเร, ปรา, อปเร, อปรา, ทกฺขิเณ, ทกฺขิณา, อุตฺตเร, อุตฺตรา, อธเร, อธรา. ตตฺถ ‘ปุพฺเพ ปุพฺพา’ติ ปุรตฺถิมทิสาภาคา, ตตฺรฏฺกา วา อตฺถา, ปุราตนา วา สตฺตา สงฺขารา จ. ‘‘ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพเทวา, ปุพฺพาจริยา’’ติอาทีสุ ‘‘ปุพฺเพ พุทฺธา ¶ ปุพฺพพุทฺธา, ปุพฺพา พุทฺธา วา ปุพฺพพุทฺธา’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ เสเสสุ.
ปุพฺเพสํ, ปุพฺเพสานํ, ปเรสํ, ปเรสานํ, อปเรสํ, อปเรสานํ, ทกฺขิเณสํ, ทกฺขิเณสานํ, อุตฺตเรสํ, อุตฺตเรสานํ, อธเรสํ, อธเรสานํ. เสสํ เยฺยํ.
ปุพฺพาทีหีติ กึ? สพฺเพ.
ฉหีติ กึ? เย, เต.
๒๑๒. นาฺฺจ นามปฺปธานา[จํ. ๒.๑.๑๐; ปา. ๑.๑.๒๗-๒๙].
สุทฺธนามภูตา จ สมาเส อปฺปธานภูตา จ สพฺพาทิโต ปุพฺเพ วุตฺตํ สพฺพาทิการิยํ อฺฺจ อุปริ วุจฺจมานํ สพฺพาทิการิยํ น โหติ. ตตฺถ สุทฺธนามภูตํ สพฺพาทินาม น ชานาตีติ อตฺเถน พาลวาจโก อฺสทฺโท, อาชานาตีติ อตฺเถน มชฺเฌมคฺคผลาณวาจโก อฺสทฺโท, อรหตฺตผลาณวาจโก อฺสทฺโท, ‘ปุพฺโพ โลหิต’นฺติอาทีสุ ปุพฺพสทฺโท, อติเรกปรมาทิวาจโก ปรสทฺโท, ทิสากาลาทิโต อฺเสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ทกฺขิณุ’ตฺตรสทฺทา จ สงฺขฺยตฺถวาจิโต อฺโ เอกสทฺโท จาติ สพฺพเมตํ สุทฺธนามํ นาม, ตโต สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
อปฺปธาเน ทิฏฺปุพฺพ, คตปุพฺพ, ปิยปุพฺพ อิจฺจาทิ. ตตฺถ ปุพฺเพ ทิฏฺโ ทิฏฺปุพฺโพ พุทฺโธ ปุริเสน. ปุพฺเพ ทิฏฺโ เยนาติ วา ทิฏฺปุพฺโพ ปุริโส พุทฺธํ. เอวํ คตปุพฺโพ มคฺโค ปุริเสน, คตปุพฺโพ วา ปุริโส มคฺคํ. ปิยา วุจฺจติ ภริยา, ปิยา ปุพฺพา ปุราณา เอตสฺสาติ ปิยปุพฺโพ, ปิโย วุจฺจติ ปติ, ปิโย ปุพฺโพ ยสฺสาติ ปิยปุพฺพา. เอเตหิ จ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
๒๑๓. ตติยตฺถโยเค[นี. ๓๕๐; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๐].
ตติยตฺเถน ¶ ปเทน โยเค สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
มาเสน ปุพฺพานํ มาสปุพฺพานํ.
๒๑๔. จตฺถสมาเส[ก. ๑๖๖; รู. ๒๐๙; นี. ๓๔๙; จํ. ๒.๑.๑๑; ปา. ๑.๑.๓๑].
จตฺถสมาโส วุจฺจติ ทฺวนฺทสมาโส, ตสฺมึ สพฺพาทิการิยํ นตฺถิ.
ทกฺขิณา จ อุตฺตรา จ ปุพฺพา จ ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพา, ทกฺขิณุตฺตรปุพฺพานํ.
จตฺเถติ กึ? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยา อนฺตรทิสาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสํ.
๒๑๕. เวฏ[ก. ๑๖๕; รู. ๒๐๘; นี. ๓๔๘; จํ. ๒.๑.๑๓; ปา. ๑.๑.๓๒].
จตฺถสมาเส โยนํ เอฏ โหติ วา.
กตรกตเม, กตรกตมา, อิตริตเร, อิตริตรา, อฺมฺเ, อฺมฺา, ปุพฺพปเร, ปุพฺพปรา, ปุพฺพาปเร, ปุพฺพาปรา อิจฺจาทิ.
อิเมสุ ปุพฺพาทีสุ สฺมา, สฺมึนํ อา, เอตฺตํ โหติ, ปุพฺพา, ปุพฺเพ, ปรา, ปเร, อปรา, อปเร, ทกฺขิณา, ทกฺขิเณ, อุตฺตรา, อุตฺตเร, อธรา, อธเร.
อิติ ปุพฺพาทิฉกฺกราสิ.
ยา อิตฺถี, ยา, ยาโย, ยํ, ยา, ยาโย, ยาย, ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย ¶ , ยสฺสา, ยาหิ, ยาภิ, ยาย, ยสฺสา, ยาสํ, ยาสานํ, ยาย, ยสฺสา, ยายํ, ยสฺสํ, ยาสุ.
โย ปุริโส, เย, ยํ, เย, เยน, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมา, ยมฺหา, เยหิ, เยภิ, ยสฺส, เยสํ, เยสานํ, ยสฺมึ, ยมฺหิ, เยสุ.
ยํ จิตฺตํ, ยานิ จิตฺตานิ, ยํ, ยานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๑๖. ตฺยเตตานํ ตสฺส โส[ก. ๑๗๔; รู. ๒๑๑; นี. ๓๖๐].
อนปุํสกานํตฺย, ต, เอตสทฺทานํ ตพฺยฺชนสฺส โส โหติ สิมฺหิ. สิโลโป.
สา อิตฺถี, ตา, ตาโย, อิตฺถิโย, ตํ, ตา, ตาโย, ตาย.
๒๑๗. สฺสา วา เตติมามูหิ[ก. ๑๗๙, ๖๒; รู. ๒๐๔, ๒๐๖; นี. ๓๖๕-๖, ๒๐๙].
ฆ, ปสฺเหิ ตา, เอตา, อิมา, อมุสทฺเทหิ นาทีนํ ปฺจนฺนํ เอกวจนานํ สฺสา โหติ วา. รสฺโส.
ตสฺสา กตํ, ตาหิ, ตาภิ, ตาย, ตสฺสา.
๒๑๘. ตาสฺสิ วา[ก. ๖๔; รู. ๒๑๖; นี. ๒๑๑].
สฺสํ, สฺสา, สฺสาเยสุ ฆสฺสฺส ตาสทฺทสฺส อิ โหติ วา.
ติสฺสา.
๒๑๙. เตติมาโต ¶ สสฺส สฺสาย[ก. ๖๕; รู. ๒๑๕; นี. ๒๑๒].
ตา, เอตา, อิมาหิ สสฺส สฺสายาเทโส โหติ วา.
ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตสฺสา, ตสฺสาย, ติสฺสาย, ตาสํ, ตาสานํ, ตาย, ตายํ, ตสฺสา, ตสฺสํ, ติสฺสา, ติสฺสํ, ตาสุ.
โส ปุริโส, เต ปุริสา, ตํ, เต, เตน, เตหิ, เตภิ, ตสฺส, เตสํ, เตสานํ, ตสฺมึ, ตมฺหิ, เตสุ.
ตํ จิตฺตํ, ตานิ จิตฺตานิ, ตํ, ตานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๒๐. ตสฺส โน สพฺพาสุ[ก. ๑๗๕; รู. ๒๑๒; นี. ๓๖๑].
ยฺวาทีสุ สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ ตสฺส โน โหติ.
เน ปุริสา, นํ, เน, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, เนหิ, เนภิ, เนสํ, เนสานํ, นมฺหิ, เนสุ.
เอตฺถ จ ‘สพฺพาสู’ติ วุตฺเตปิ ยา ยา วิภตฺติ ลพฺภติ, ตํ ตํ ตฺวา โยเชตพฺพา.
นํ จิตฺตํ, เนหิ, เนภิ. ปุลฺลิงฺคสมํ.
๒๒๑. ฏ สสฺมาสฺมึสฺสายสฺสํสฺสาสํมฺหามฺหิสฺวิมสฺส จ[ก. ๑๗๖; รู. ๒๑๓; นี. ๓๖๒].
สาทีสุ ตสฺส จ อิมสฺส จ ฏ โหติ วา.
อสฺสา อิตฺถิยา กตํ, อสฺสา, อสฺสาย เทติ. สํมฺหิ ทีโฆ [นี. ๓๖๘] – อาสํ อิตฺถีนํ, นาสํ กุชฺฌนฺติ ปณฺฑิตา [ชา. ๑.๑.๖๕], อสฺสา อเปติ, อสฺสา, อสฺสาย ธนํ, อาสํ ธนํ, ‘‘อภิกฺกโม สานํ ปฺายติ, โน ปฏิกฺกโม’’ติ [สํ. นิ. ๕.๑๙๖] เอตฺถ ‘สาน’นฺติ เวทนานํ, มหาวุตฺตินา ตสฺส สตฺตํ. อสฺสา, อสฺสํ ิตํ.
อสฺส ¶ ปุริสสฺส, อาสํ ปุริสานํ. เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ, หตฺถปาทา จ ชาลิโน [ชา. ๒.๒๒.๒๒๒๑]. อสฺมา, อมฺหา, อสฺส, อาสํ, อสฺมึ, อมฺหิ.
อสฺส จิตฺตสฺส. ปุลฺลิงฺคสมํ.
เอสา อิตฺถี, เอตา, เอตาโย, เอตํ, เอตา, เอตาโย, เอตาย, เอตสฺสา, เอติสฺสา กตํ.
เอโส ปุริโส, เอเต, เอตํ, เอเต, เอเตน.
เอตํ จิตฺตํ, เอตานิ, เอตํ, เอตานิ, เอเตน. สพฺพํ ตสทฺทสมํ เปตฺวา นตฺตํ, ฏตฺตฺจ.
๒๒๒. สิมฺหานปุํสกสฺสายํ[ก. ๑๗๒; รู. ๒๑๘; นี. ๓๐๖-๗; ‘สิมฺห…’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ นปุํสกโต อฺสฺส อิมสฺส อยํ โหติ. สิโลโป.
อยํ อิตฺถี, อิมา, อิมาโย, อิมํ, อิมา, อิมาโย, อิมาย, อิมสฺสา, อิมิสฺสา, อิมาหิ, อิมาภิ, อิมาย, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสาย, อิมาสํ, อิมาสานํ, อาสํ. ปฺจมีรูปํ ตติยาสมํ, ฉฏฺีรูปํ จตุตฺถีสมํ. อิมาย, อิมายํ, อิมสฺสา, อิมสฺสาย, อิมสฺสํ, อิมิสฺสา, อิมิสฺสาย, อิมิสฺสํ, อสฺสา, อสฺสํ, อิมาสุ.
อยํ ปุริโส, อิเม, อิมํ, อิเม.
๒๒๓. นามฺหินิมิ[ก. ๑๗๑; รู. ๒๑๙; นี. ๓๕๗; ‘นามฺหนิมฺหิ’ (พหูสุ)].
นามฺหิ อนิตฺถิลิงฺเค อิมสฺส อน, อิมิอาเทสา โหนฺติ.
อิมินา, อเนน, อิเมหิ, อิเมภิ.
๒๒๔. อิมสฺสานิตฺถิยํ เฏ[ก. ๑๗๐; รู. ๒๒๐; นี. ๓๕๖].
อนิตฺถิลิงฺเค ¶ อิมสฺส เฏ โหติ วา สุ, นํ, หิสุ.
เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมา, อิมมฺหา, อสฺมา, อมฺหา, อิเมหิ, อิเมภิ, เอหิ, เอภิ, อิมสฺส, อสฺส, อิเมสํ, อิเมสานํ, เอสํ, เอสานํ, อิมสฺมึ, อิมมฺหิ, อสฺมึ, อมฺหิ, อิเมสุ, เอสุ.
‘‘อนมฺหิ ภทฺเท สุโสเณ, กินฺนุ ชคฺฆสิ โสภเน’’ติ [ชา. ๑.๕.๑๓๐ (อนมฺหิ กาเล สุโสณิ)] ปาฬิ- ‘อนมฺหี’ติ อิมสฺมึ าเน, มหาวุตฺตินา สฺมึมฺหิ อนาเทโส.
อิมํ จิตฺตํ.
๒๒๕. อิมสฺสิทํ วา[ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕].
นปุํสเก อํ, สิสุ อิมสฺส เตหิ อํ, สีหิ สห อิทํ โหติ วา.
อิทํ จิตฺตํ, อิมานิ จิตฺตานิ, อิมํ, อิทํ, อิมานิ, อิมินา, อเนน. สพฺพํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
อิธ มิสฺสกรูปํ วุจฺจติ –
ยา, สา อิตฺถี, ยา, ตา อิตฺถิโย, ยํ, ตํ อิตฺถึ, ยา, เอสา อิตฺถี, ยา, เอตา อิตฺถิโย, ยํ, เอตํ อิตฺถึ, ยา, อยํ อิตฺถี, ยา, อิมา อิตฺถิโย, ยํ, อิมํ อิตฺถึ, โย, โส ปุริโส, เย, เต ปุริสาอิจฺจาทโย.
‘‘ส โข โส กุมาโร วุทฺธิมนฺวายา’’ติ เอตฺถ โส โส กุมาโรติ, ‘เอเส เส เอเก เอกตฺเถ’ติ เอตฺถ เอโส โส เอโก เอกตฺโถติ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อตฺถปทํ, ปรํ ปรํ พฺยฺชนมตฺตํ. ‘‘อยํ โส สารถิ เอตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑] เอตฺถ ปน ทฺเวปิ วิสุํ ¶ วิสุํ อตฺถปทานิ เอวาติ. ยํ, ตํ, อิทนฺติ อิเม สทฺทา นิปาตรูปาปิ หุตฺวา ปาฬิวากฺเยสุ สฺจรนฺติ สพฺพลิงฺควิภตฺตีสุ อภินฺนรูปาติ.
๒๒๖. อิเมตานเมนานฺวาเทเส ทุติยายํ[นี. ๓๗๕-๖ ปิฏฺเ; ปา. ๒.๔.๓๔].
อนฺวาเทโส วุจฺจติ อนุกถนํ, ปุนกถนํ, อนฺวาเทสาเน อิม, เอตานํ เอนาเทโส โหติ ทุติยาวิภตฺตีสุ.
อิมํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอนํ ภิกฺขุํ ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, อิเม ภิกฺขู วินยํ อชฺฌาเปหิ, อโถ เอเน ภิกฺขู ธมฺมํ อชฺฌาเปหิ, เอตํ ภิกฺขุํ วินยํ อชฺฌาเปหิอิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. ตเมนํ ภิกฺขเว นิรยปาลา [อ. นิ. ๓.๓๖], ยตฺวาธิกรณเมนํ ภิกฺขุํ อิจฺจาทีสุปิ [ที. นิ. ๑.๒๑๓] อนุกถนเมว.
๒๒๗. มสฺสามุสฺส[ก. ๑๗๓; รู. ๒๒๓; นี. ๓๕๙].
สิมฺหิ อนปุํสกสฺส อมุสฺส มสฺส โส โหติ.
อสุ อิตฺถี, อมุ วา, อมู, อมุโย, อมุํ, อมู, อมุโย, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูหิ, อมูภิ, อมุยา, อมุสฺสา, อมูสํ, อมูสานํ, อมุยา, อมุยํ, อมุสฺสา, อมุสฺสํ, อมูสุ.
อสุ ปุริโส, อมุ วา.
๒๒๘. โลโปมุสฺมา[ก. ๑๑๘; รู. ๑๔๖; นี. ๒๙๓].
อมุโต โยนํ โลโป โหติ. โว, โนปวาโทยํ [ก. ๑๑๙; รู. ๑๕๕; นี. ๒๙๔].
อมู ¶ , อมุํ, อมู, อมุนา, อมูหิ, อมูภิ.
อมุโต สสฺส โน น โหติ.
อมุสฺส.
มหาวุตฺตินา สมฺหิ มุสฺส ทุตฺตํ, อทุสฺส. ปาฬิยํ ‘‘ทุสฺส เม เขตฺตปาลสฺส, รตฺตึ ภตฺตํ อปาภต’’นฺติ [ชา. ๑.๔.๖๒] เอตฺถ คาถาวเสน อ-การโลโป. อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมา, อมุมฺหา, อมูหิ, อมูภิ, อมุสฺส, อทุสฺส, อมูสํ, อมูสานํ, อมุสฺมึ, อมุมฺหิ, อมูสุ.
๒๓๐. อมุสฺสาทุํ[ก. ๑๓๐; รู. ๒๒๕; นี. ๓๐๘].
นปุํสเก อํ, สิสุ อมุสฺส เตหิ สห อทุํ โหติ วา.
อมุํ จิตฺตํ, อทุํ จิตฺตํ, อมูนิ, อมุํ, อทุํ, อมูนิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. ‘สกตฺเถ’ติ สุตฺเตน กปจฺจเย กเต สพฺพาทิรูปํ นตฺถิ. อมุกา กฺา, อมุกา, อมุกาโย. อมุโก ปุริโส, อมุกา ปุริสา. อมุกํ จิตฺตํ, อมุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทิ.
เก ปเร อมุสฺส มสฺส โส โหติ วา.
อสุกา อิตฺถี, อสุกา, อสุกาโย. อสุโก ปุริโส, อสุกา ปุริสา. อสุกํ กุลํ, อสุกานิ กุลานิ. สพฺพํ กฺา, ปุริส, จิตฺตสมํ.
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ เอตฺถ ‘อิตฺถิยํ อา’ติ วิภตฺตสุตฺเตน กึสทฺทโต อิตฺถิยํ อาปจฺจโย.
๒๓๒. กึสฺส โก[ก. ๒๒๗-๙; รู. ๒๗๐, ๒๒๖; นี. ๔๕๖-๗-๘? ‘กิสฺส โก สพฺพาสุ’ (พหูสุ)].
สพฺเพสุ ¶ วิภตฺติปจฺจเยสุ กึสฺส โก โหติ.
กา อิตฺถี, กา, กาโย, กํ, กา, กาโย, กาย, กสฺสา อิจฺจาทิ สพฺพสมํ. โก ปุริโส, เก ปุริสา, กํ, เก, เกน, เกหิ, เกภิ, กสฺส.
อนิตฺถิลิงฺเค ส, สฺมึสุ กึสทฺทสฺส กิ โหติ วา.
กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมา, กมฺหา, เกหิ, เกภิ, กสฺส, กิสฺส, เกสํ, เกสานํ, กสฺมึ, กมฺหิ, กิสฺมึ, กิมฺหิ, เกสุ.
๒๓๔. กิมํสิสุ นปุํสเก[‘กิมํสิสุ สห นปุํสเก’ (พหูสุ)].
นปุํสเก อํ, สิสุ กึสทฺทสฺส เตหิ อํสีหิ สห กึ โหติ.
กึ จิตฺตํ, กานิ, กึ, กํ วา, กานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ. อิทํ ปุจฺฉนตฺถสฺส สุทฺธกึสทฺทสฺส รูปํ.
‘จิ’อิตินิปาเตน ยุตฺเต ปน เอกจฺจตฺถํ วา อปฺปตฺถํ วา วทติ. กาจิ อิตฺถี, กาจิ อิตฺถิโย, กิฺจิ อิตฺถึ, กาจิ, กายจิ, กาหิจิ, กายจิ, กสฺสาจิ, กาสฺจิ, กุโตจิ, กาหิจิ. สตฺตมิยํ - กายจิ, กตฺถจิ, กาสุจิ.
โกจิ ปุริโส, เกจิ, กิฺจิ, เกจิ, เกนจิ, เกหิจิ, กสฺสจิ, เกสฺจิ, กิสฺมิฺจิ, กิมฺหิจิ, กตฺถจิ, เกสุจิ.
กิฺจิ กุลํ, กานิจิ กุลานิ, กิฺจิ, กานิจิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
ปุน ¶ ยสทฺเทน ยุตฺเต สกลตฺถํ วทติ. ยา กาจิ อิตฺถี, ยากาจิ อิตฺถิโย.
โย โกจิ ปุริโส, เย เกจิ, ยํ กิฺจิ, เย เกจิ เยน เกนจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํ เกสฺจิ ยโต กุโตจิ, เยหิ เกหิจิ, ยสฺส กสฺสจิ, เยสํเกสฺจิ, ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ, ยมฺหิ กิมฺหิจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, เยสุ เกสุจิ.
ยํ กิฺจิจิตฺตํ, ยานิ กานิจิ, ยํ กิฺจิ, ยานิ กานิจิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
สงฺขฺยาราสิ
เอกสทฺโท สงฺขฺยตฺเถ ปวตฺโต เอกวจนนฺโตว, อฺตฺเถ ปวตฺโต เอกพหุวจนนฺโต.
ตตฺถ สงฺขฺยตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกํ, เอกาย, เอกิสฺสา อิจฺจาทิ. ปุนฺนปุํสเกสุ เอกวจเนสุ ปุริส, จิตฺตรูปเมว.
อฺตฺเถ – เอกา อิตฺถี, เอกา อิตฺถิโย, เอกํ, เอกา, เอกาย, เอกิสฺสา, เอกาหิ, เอกาภิ อิจฺจาทิ.
เอโก ปุริโส, เอเก, เอกํ, เอเก, เอเกน, เอเกหิ, เอเกภิ, เอกสฺส, เอเกสํ, เอเกสานํ. ปุลฺลิงฺค สพฺพสมํ.
เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ, เอกํ กุลํ, เอกานิ กุลานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
กปจฺจเย ปเร สพฺพาทิรูปํ นตฺถิ.
‘‘เอกิกา สยเน เสตุ, ยา เต อมฺเพ อวาหริ [ชา. ๑.๔.๑๗๕]. เอกากินี คหฏฺาหํ, มาตุยา ปริโจทิตา’’ติ [อป. เถรี ๒.๓.๑๘๘] ปาฬิ, เอกโก ปุริโส, เอกกํ, เอกเกน. เอกกํ กุลํ อิจฺจาทิ เอกวจนนฺตเมว, เอกกานํ พหุตฺเต วตฺตพฺเพ ทฺเว เอกกา, ทฺเว เอกเก ¶ , ทฺวีหิ เอกเกหีติ ลพฺภติ. ‘‘ปฺจาโล จ วิเทโห จ, อุโภ เอกา ภวนฺตุ เต’’ติ ปาฬิ. อิมินา นเยน พหุวจนมฺปิ ลพฺภติ. ‘เอกา’ติ มิสฺสกา.
ปฏิเสธยุตฺเต ปน อเนกา อิตฺถิโย, อเนกาสํ อิตฺถีนํ. อเนเก ปุริสา, อเนเกสํ ปุริสานํ. อเนกานิ กุลานิ, อเนเกสํ กุลานํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘เนกานิ ธฺคณานิ, เนกานิ เขตฺตคณานิ, เนกานํ ธฺคณานํ, เนกานํ เขตฺตคณาน’’นฺติปิ อตฺถิ.
เอกจฺจ, เอกจฺจิย, กติ, พหุสทฺทาปิ อิธ วตฺตพฺพา. เอกจฺจา อิตฺถี, เอกจฺจา, เอกจฺจาโยติ สพฺพํ กฺาสมํ.
เอกจฺโจ ปุริโส.
๑๓๕. เอกจฺจาทีหฺยโต[‘เอกจฺจาทีหโต’ (พหูสุ)].
อการนฺเตหิ เอกจฺจาทีหิ โยนํ เฏ โหติ.
เอกจฺเจ ปุริสา, เอกจฺเจ ปุริเส. เสสํ ปุริสสมํ. อาทิสทฺเทน อปฺเปกจฺจ, เอกติย, อุภาทโย สงฺคยฺหนฺติ. อปฺเปกจฺเจ ปุริสา, เอกติเย ปุริสา, อุเภ ปุริสา.
เอกจฺจํ จิตฺตํ.
เอกจฺจาทีหิ นิสฺส ฏา น โหติ.
เอกจฺจานิ จิตฺตานิ. เสสํ จิตฺตสมํ.
เอกจฺจิย, เอกจฺเจยฺย, เอกติยสทฺทา กฺา, ปุริส, จิตฺตนยา. ‘‘อิตฺถีปิ หิ เอกจฺจิยา, เสยฺยา โปส ชนาธิป [สํ. นิ. ๑.๑๒๗]. สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ. กฏฺํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย ¶ นโร’’ติ [ชา. ๑.๑.๗๓] จ ‘‘ปริวาริตา มฺุจเร เอกจฺเจยฺยา’’ติ จ ‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสู’’ติ จ ปาฬี – ตตฺถ ‘นิปฺลวิต’นฺติ อุทกโต อุพฺภตํ.
กติสทฺโท พหุวจนนฺโตว.
๒๓๗. ฏิกติมฺหา[รู. ๑๒๐ ปิฏฺเ].
กติมฺหา โยนํ ฏิ โหติ.
กติ อิตฺถิโย, กติ ปุริสา, กติ ปุริเส, กติ จิตฺตานิ. กติหิ อิตฺถีหิ, กติหิ ปุริเสหิ, กติหิ จิตฺเตหิ.
๒๓๘. พหุกตีนํ[‘พหุ กตินฺนํ’ (พหูสุ)].
นํมฺหิ พหุ, กตีนํ อนฺเต นุก โหติ.
กตินฺนํ อิตฺถีนํ, กตินฺนํ ปุริสานํ, กตินฺนํ จิตฺตานํ, อยํ นาคโม พหุลํ น โหติ, ‘กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี’ติ จ ทิสฺสติ. ‘‘พหูนํ วสฺสสตานํ, พหูนํ วสฺสสหสฺสาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ กุสลธมฺมานํ, พหูนํ อกุสลธมฺมาน’’นฺติ จ ‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชึสุ ตถาคตา’’ติ [วิ. ว. ๘๐๗] จ ปาฬี.
กติสุ อิตฺถีสุ, กติสุ ปุริเสสุ, กติสุ จิตฺเตสุ.
พหุสทฺเท ทฺวีสุ นํวจเนสุ พหุนฺนํ, พหุนฺนนฺติ วตฺตพฺพํ. เสสํ เธนุ, ภิกฺขุ, อายุสทิสํ.
กปจฺจเย กฺา, ปุริส, จิตฺตสทิสํ, พหู อิตฺถิโย, พหุกา อิตฺถิโย. พหู ปุริสา, พหโว ปุริสา, พหุกา ปุริสา. พหูนิ จิตฺตานิ, พหุกานิ จิตฺตานิ อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. พหูนํ ¶ สมุทายาเปกฺขเน สติ เอกวจนมฺปิ ลพฺภติ, ‘‘พหุชนสฺส อตฺถาย พหุชนสฺส หิตาย, พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตายา’’ติ [อ. นิ. ๑.๑๔๑] ปาฬิ.
อุภสทฺโท พหุวจนนฺโตว, ‘อุภโคหิ โฏ’ติ โยนํ โฏ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ คจฺฉนฺติ, อุโภ อิตฺถิโย, ปุริสา, กุลานิ ปสฺสติ.
๒๓๙. สุหิสุภสฺโส[นี. ๓๑๓ (รู. ๑๐๙ ปิฏฺเ)].
สุ, หิสุ อุภสฺส อนฺโต โอ โหติ.
อุโภหิ, อุโภสุ.
๒๔๐. อุภินฺนํ[ก. ๘๖; นีรู. ๒๒๗; นี. ๓๔๑].
อุภมฺหา นํวจนสฺส อินฺนํ โหติ.
อุภินฺนํ. สพฺพตฺถ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลหิ โยเชตพฺพํ.
๒๔๑. โยมฺหิ ทฺวินฺนํ ทุเวทฺเว[ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นิ. ๓๑๐].
โยสุ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุเว, ทฺเว โหนฺติ. ‘ทฺวินฺน’นฺติ วจนํ ทฺวิสฺส พหุวจนนฺตนิยมตฺถํ.
ทฺเว อิตฺถิโย, ทฺเว ปุริสา, ทฺเว ปุริเส, ทฺเว จิตฺตานิ, ทุเว อิตฺถิโย, ทุเว ปุริสา, ทุเว ปุริเส, ทุเว จิตฺตานิ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ.
๒๔๒. นํมฺหิ นุก ทฺวาทีนํ สตฺตรสนฺนํ[ก. ๖๗; นี. ๒๒๙; นี. ๒๑๔].
นํมฺหิ ¶ ปเร ทฺวาทีนํ อฏฺารสนฺตานํ สตฺตรสนฺนํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นุก โหติ. อุ-กาโร อุจฺจารณตฺโถ. กานุพนฺธํ ทิสฺวา อนฺเตติ ายติ.
ทฺวินฺนํ.
๒๔๓. ทุวินฺนํ นํมฺหิ[ก. ๑๓๒; รู. ๒๒๘; นี. ๒๔๔].
นํมฺหิ สวิภตฺติสฺส ทฺวิสฺส ทุวินฺนํ โหติ วา.
ทุวินฺนํ, ทฺวีหิ, ทฺวีภิ, ทฺวินฺนํ, ทุวินฺนํ, ทฺวีสุ. มหาวุตฺตินา สุมฺหิ ทุเว โหติ, นาคสฺส ทุเวสุ ทนฺเตสุ นิมฺมิตา [วิ. ว. ๗๐๖], จกฺกานิ ปาเทสุ ทุเวสุ วินฺทติ [ที. นิ. ๓.๒๐๕]. เอวฺจ สติ ทุเวหิ, ทุเวภีติปิ สิทฺธเมว โหติ, อยํ ทฺวิสทฺโท อุภสทฺโท วิย อลิงฺโค.
๒๔๔. ติสฺโส จตสฺโส โยมฺหิ สวิภตฺตีนํ[ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
อิตฺถิยํ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ติสฺโส, จตสฺโส โหนฺติ.
ติสฺโส อิตฺถิโย, จตสฺโส อิตฺถิโย.
มหาวุตฺตินา หิสุ จ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ, ‘‘ติสฺเสหิ จตสฺเสหิ ปริสาหิ, จตสฺเสหิ สหิโต โลกนายโก’’ติ ปาฬี. ตีหิ, ตีภิ อิตฺถีหิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ อิตฺถีหิ.
๒๔๕. นํมฺหิ ติจตุนฺนมิตฺถิยํ ติสฺสจตสฺสา[ที. นิ. ๓.๒๐๕].
อิตฺถิยํ นํมฺหิติ, จตุนฺนํ ติสฺส, จตสฺสา โหนฺติ.
ติสฺสนฺนํ ¶ อิตฺถีนํ, จตสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ, ติณฺณํ อิตฺถีนํ, จตุนฺนํ อิตฺถีนํ, สมโณ โคตโม จตุนฺนํ ปริสานํ สกฺกโต โหติ, จตุนฺนํ ปริสานํ ปิโย โหติ มนาโปติ [ที. นิ. ๑.๓๐๔], ติสฺเสหิ, จตสฺเสหิ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติสฺสนฺนํ, จตสฺสนฺนํ, ติณฺณํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุ.
ปาฬิยํ ‘‘จตสฺเสหี’’ติ ทิฏฺตฺตา ติสฺเสสุ, จตสฺเสสูติปิ ทิฏฺเมว โหติ.
๒๔๖. ปุเม ตโย จตฺตาโร[ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
ปุลฺลิงฺเค โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตโย, จตฺตาโร โหนฺติ.
ตโย ปุริสา, ตโย ปุริเส, จตฺตาโร ปุริสา, จตฺตาโร ปุริเส.
๒๔๗. จตุโร จตุสฺส[ก. ๗๘, ๒๐๕, ๓๑; รู. ๑๖๐; นี. ๒๓๔; ‘จตุโร วา จตุสฺส’ (พหูสุ)].
ปุเม สวิภตฺติสฺส จตุสทฺทสฺส จตุโร โหติ.
จตุโร ปุริสา, จตุโร ปุริเส. กถํ จตุโร นิมิตฺเต นาทสฺสึ, จตุโร ผลมุตฺตเมติ? ‘‘ลิงฺควิปลฺลาสา’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ.
๒๔๘. อิณฺณํอิณฺณนฺนํ ติโต ฌา[ก. ๘๗; รู. ๒๓๑; นี. ๒๔๓; ‘ณฺณํณฺณนฺนํติโก ฌา’ (พหูสุ)].
ฌสฺมฺหา ติมฺหา นํวจนสฺส อิณฺณํ, อิณฺณนฺนํ โหนฺติ.
ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีหิ, ตีภิ, จตูหิ, จตูภิ, จตุพฺภิ, ติณฺณํ, ติณฺณนฺนํ, จตุนฺนํ, ตีสุ, จตูสุ.
๒๔๙. ตีณิจตฺตาริ นปุํสเก[ก. ๑๓๓; รู. ๒๓๐; นี. ๓๑๑].
นปุํสเก ¶ โยสุ สวิภตฺตีนนฺติ, จตุนฺนํ ตีณิ, จตฺตาริ โหนฺติ.
ตีณิ จิตฺตานิ, จตฺตาริ จิตฺตานิ. เสสํ ปุลฺลิงฺคสมํ.
วจนสิลิฏฺตฺเต ปน สติ วิสทิสลิงฺควจนานมฺปิ ปทานํ อฺมฺสํโยโค โหติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา [ที. นิ. ๓.๑๔๕], ตโยมหาภูตา, ตโย มหาภูเต [ปฏฺา. ๑.๑.๕๘], สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ กฺา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ รตนา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ [ธุ. ๓.๖], อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ, สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ [สํ. นิ. ๒.๕๐] อิจฺจาทิ.
คาถาสุ วิปลฺลาสาปิ พหุลํ ทิสฺสนฺติ, อฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, เอวํ ธมฺมานิ สุตฺวาน, สตฺจ ธมฺมานิ สุกิตฺติตานิ สุตฺวา, อตฺถานิ จินฺตยิตฺวาน, อุตฺตมตฺถานิ ตยิ ลภิมฺหา, กึ ตฺวํ อตฺถานิ ชานาสิ, อิจฺเฉยฺยามิ ภนฺเต สตฺตปุตฺตานิ, สิวิปุตฺตานิ อวฺหย [ชา. ๒.๒๒.๒๒๓๕], ปุตฺตทารานิ โปเสนฺติ, พลีพทฺทานิ โสฬส อิจฺจาทิ.
อิธ เสสสงฺขฺยานามานิ ทีปิยนฺเต.
๒๕๐. ฏ ปฺจาทีหิ จุทฺทสหิ[ก. ๑๓๔; รู. ๒๕๑; นี. ๒๔๗].
ปฺจาทีหิ อฏฺารสนฺเตหิ สงฺขฺยาสทฺเทหิ โยนํ ฏ โหติ.
ปฺจ อิตฺถิโย, ปฺจ ปุริสา, ปุริเส, ปฺจ จิตฺตานิ, ฉ อิตฺถิโย.
ฬาคเม ¶ ปน ‘‘อิตฺถิภาวา น มุจฺจิสฺสํ, ฉฬานิ คติโย อิมา’’ติ ปาฬิ.
ฉ ปุริสา, ฉ ปุริเส, ฉ จิตฺตานิ. เอวํ สตฺต, อฏฺ, นว, ทส, เอกาทส…เป… อฏฺารส.
๒๕๑. ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนม[ก. ๙๐; รู. ๒๕๒; นี. ๒๔๗].
สุ, นํ, หิสุ ปฺจาทีนํ จุทฺทสนฺนํ อสฺส อตฺตเมว โหติ, น เอตฺตํ วา ทีฆตฺตํ วา โหติ.
ปฺจหิ, ปฺจนฺนํ, ปฺจสุ, ฉหิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, สตฺตหิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุ, อฏฺหิ, อฏฺนฺนํ, อฏฺสุ, นวหิ, นวนฺนํ, นวสุ, ทสหิ, ทสนฺนํ, ทสสุ, เอกาทสหิ, เอกาทสนฺนํ, เอกาทสสุ…เป… อฏฺารสหิ, อฏฺารสนฺนํ, อฏฺารสสุ.
เอเต สพฺเพ อลิงฺคา พหุวจนนฺตา เอว.
‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ วีส, ตึส, จตฺตาลีส, ปฺาเสหิ อาปจฺจโย, มหาวุตฺตินา สิมฺหิ รสฺโส สิโลโป จ, ‘นิคฺคหีต’นฺติ วิกปฺเปน นิคฺคหีตาคโม, วิกปฺเปน อํโลโป, นาทีนํ เอกวจนานํ ยาเทโส, วีส อิตฺถิโย, วีสํ อิตฺถิโย, วีส ปุริสา, วีสํ ปุริสา, วีส ปุริเส, วีสํ ปุริเส, วีส จิตฺตานิ, วีสํ จิตฺตานิ, วีสาย อิตฺถีหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย ปุริเสหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย กุเลหิ กมฺมํ กตํ, วีสาย อิตฺถีนํ, ปุริสานํ, กุลานํ, สตฺตมิยํ วีสาย อิตฺถีสุ, ปุริเสสุ, กุเลสุ.
ติปจฺจเย วีสติ, ตึสติสทฺทาปิ สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา วิย นิจฺจํ อิตฺถิ ลิงฺเคกวจนนฺตา เอว, สิ, อํโลโป, วีสติ อิตฺถิโย, วีสติ ปุริสา, ปุริเส, วีสติ กุลานิ, วีสติยา อิตฺถีหิ, อิตฺถีนํ, ปุริเสหิ, ปุริสานํ, กุเลหิ, กุลานํ ¶ , วีสติยา, วีสติยํ อิตฺถิ, ปุริส, กุเลสุ, เอวํ ยาวนวุติยา เวทิตพฺพา. วคฺคเภเท ปน สติ พหุวจนมฺปิ วิกปฺเปน ทิสฺสติ, ทฺเว วีสติโย อิจฺจาทิ.
สตํ, สหสฺสํ, ทสสหสฺสํ, สตสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสนฺติ อิเม นปุํสกลิงฺคาเยว. สงฺขฺเยยฺยปธาเน ปน อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ สหสฺสี, ทสสหสฺสี, สตสหสฺสีติ อิตฺถิลิงฺคํ ภวติ. วคฺคเภเท ปน ทฺเว สตานิ, ตีณิ สตานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ อิจฺจาทีนิ ภวนฺติ. โกฏิ, ปโกฏิ, โกฏิปโกฏิ, อกฺโขภิณีสทฺทา อิตฺถิลิงฺคา เอว. เสสํ สพฺพํ ยาวอสงฺขฺเยยฺยา นปุํสกเมว.
สหสฺสํ กาสิ นาม, ทสสหสฺสํ นหุตํ นาม, สตสหสฺสํ ลกฺขํ นาม.
ทุวิธํ ปธานํ สงฺขฺยาปธานํ, สงฺขฺเยยฺยปธานฺจ. ปุริสานํ วีสติ โหติ, ปุริสานํ นวุติ โหติ, ปุริสานํ สตํ โหติ, สหสฺสํ โหติ อิจฺจาทิ สงฺขฺยาปธานํ นาม, วีสติ ปุริสา, นวุติ ปุริสา, สตํ ปุริสา, สหสฺสํ ปุริสา อิจฺจาทิ สงฺขฺเยยฺยปธานํ นาม.
เอตฺถปิ วีสติสทฺโท อิตฺถิลิงฺเคกวจโน เอว. สต, สหสฺสสทฺทา นปุํสเกกวจนา เอว. สงฺขฺยาสทฺทานํ ปน ปทวิธานฺจ คุณวิธานฺจ สมาสกณฺเฑ อาคมิสฺสติ.
สงฺขฺยาราสิ นิฏฺิโต.
๒๕๒. สิมฺหาหํ[ก. ๑๔๙; รู. ๒๓๒; นี. ๓๑๙; ‘สิมฺหหํ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส อหํ โหติ.
อหํ คจฺฉามิ.
๒๕๓. มยมสฺมามฺหสฺส[ก. ๑๒๑; รู. ๒๓๓; นี. ๒๙๖].
โยสุ ¶ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน มยํ, อสฺมา โหนฺติ วา.
มยํ คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสามิ.
ปกฺเข –
‘โยนเมฏ’ อิติ วิธิ, อมฺเห คจฺฉาม.
๒๕๔. ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวํมฺหิ จ[ก. ๑๔๖; รู. ๒๓๖; นี. ๓๒๔; ‘ตุมฺหสฺส ตุวํตฺวมมฺหิจ’ (พหูสุ)].
สิมฺหิ จ อํมฺหิ จ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตุวํ, ตฺวํ โหนฺติ.
ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ [เถรคา. ๘๓๙], ตฺวํ โน สตฺถา อนุตฺตโร, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตุวํ ปสฺสติ, ตฺวํ ปสฺสติ.
๒๕๕. อํมฺหิ ตํ มํ ตวํ มมํ[ก. ๑๔๓-๔; รู. ๒๓๔-๕; นี. ๓๒๒].
อํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตํ, มํ, ตวํ, มมํ โหนฺติ.
มํ ปสฺสติ, มมํ ปสฺสติ, ตํ ปสฺสติ, ตวํ ปสฺสติ, อมฺเห ปสฺสติ, ตุมฺเห ปสฺสติ.
๒๕๖. ทุติยาโยมฺหิ วา[ก. ๑๖๒; รู. ๒๓๗; นี. ๓๔๕; ‘ทุติเย โยมฺหิ วา’ (พหูสุ)].
ทุติยาโยมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วา.
อมฺหํ, อมฺหากํ ปสฺสติ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ ปสฺสติ.
๒๕๗. นาสฺมาสุ ตยามยา[ก. ๑๔๕, ๒๗๐; รู. ๒๓๘, ๑๒๐; นี. ๓๒๓, ๕๔๒].
นา ¶ , สฺมาสุ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยา, มยา โหนฺติ.
มยา กตํ, ตยา กตํ, มยา อเปติ, ตยา อเปติ.
๒๕๘. ตยาตยีนํ ตฺว วา ตสฺส[ก. ๒๑๐; รู. ๒๓๙; นี. ๔๓๕].
ตยา, ตยีนํ ตสฺส ตฺว โหติ วา.
ตฺวยา กตํ, ตฺวยา อเปติ, อมฺเหหิ กตํ, ตุมฺเหหิ กตํ.
๒๕๙. ตวมมตุยฺหํมยฺหํ เส[ก. ๑๔๑-๒; รู. ๒๔๑-๒; นี. ๓๒๑].
สมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตวาทโย โหนฺติ.
มม ทียเต, มยฺหํ ทียเต, ตว ทียเต, ตุยฺหํ ทียเต.
๒๖๐. นํเสสฺวสฺมากํมมํ[นี. ๔๓๘].
นํ, เสสุ สวิภตฺติสฺส อมฺหสฺส กเมน อสฺมากํ, มมํ โหนฺติ.
มมํ ทียเต, อสฺมากํ ทียเต.
๒๖๑. งํงากํ นํมฺหิ[ก. ๑๖๑; รู. ๒๔๔; นี. ๓๔๔].
นํมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ งานุพนฺธา อํ, อากํอาเทสา โหนฺติ วา.
อมฺหํ ทียเต, อมฺหากํ ทียเต, ตุมฺหํ ทียเต, ตุมฺหากํ ทียเต. ปฺจมิยํ มยา, ตยา, ตฺวยา, ปุพฺเพ วุตฺตาว.
สฺมามฺหิ ¶ สวิภตฺติสฺส ตุมฺหสฺส ตฺวมฺหา โหติ.
ตฺวมฺหา อเปติ, อมฺเหหิ, ตุมฺเหหิ, มม, มมํ, มยฺหํ, ตว, ตุยฺหํ, อมฺหํ, อมฺหากํ, อสฺมากํ, ตุมฺหํ, ตุมฺหากํ.
๒๖๓. สฺมึมฺหิ ตุมฺหมฺหานํ ตยิมยิ[ก. ๑๓๙; รู. ๒๔๕; นี. ๓๑๘].
สฺมึมฺหิ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหานํ ตยิ, มยิ โหนฺติ.
ตยิ, มยิ, ตฺวตฺเต ตฺวยิ, อมฺเหสุ, ตุมฺเหสุ.
๒๖๔. สุมฺหามฺหสฺสาสฺมา[นี. ๔๓๘].
สุมฺหิ อมฺหสฺส อสฺมา โหติ.
อสฺมาสุ.
มหาวุตฺตินา โย, หิสุ อมฺหสฺส อสฺมาเทโส, โยนํ เอตฺตฺจ, อสฺมา คจฺฉาม, อสฺเม ปสฺสติ, อสฺมาหิ กตํ, อสฺมากํ ทียเต, อสฺมาหิ อเปติ, อสฺมากํ ธนํ, อสฺมาสุ ิตํ. ‘‘อสฺมาภิชปฺปนฺติ ชนา อเนกา’’ติ [ชา. ๑.๗.๖๘] ปาฬิ-อสฺเม อภิชปฺปนฺติ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อสฺมาภิ ปริจิณฺโณสิ, เมตฺตจิตฺตา หิ นายกา’’ติ [อป. เถรี ๒.๒.๒๓๐] เถรีปาฬิ – ‘ปริจิณฺโณ’ติ ปริจาริโต.
จตุตฺถิยํ อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑] – ‘อธิปนฺนาน’นฺติ ทุกฺขาภิภูตานํ.
ฉฏฺิยํ เอสสฺมากํ กุเล ธมฺโม [ชา. ๑.๔.๑๔๗], เอสา อสฺมากํ ธมฺมตา.
สตฺตมิยํ ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยา. ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺวมฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว [ชา. ๒.๒๑.๘๑] – ตตฺถ ‘ยํ ¶ กิจฺจ’นฺติ ยํ กมฺมํ กตฺตพฺพํ, ตว อสฺมาสุ ยา ภตฺติ, ตาย มยํ ตฺวมฺหา นิสฺสํสยตํ ปตฺตาติ อตฺโถ.
๒๖๕. อปาทาโท ปทเตกวากฺเย[จํ. ๖.๓.๑๕; ปา. ๘.๑.๑๗, ๑๘].
อปาทาทิมฺหิ ปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ ตุมฺหา’มฺหานํ วิธิ โหติ. อธิการสุตฺตมิทํ.
๒๖๖. โยนํหิสฺวปฺจมฺยา โวโน[ก. ๑๔๗, ๑๕๑; รู. ๒๔๖, ๒๕๐; นี. ๓๒๕, ๓๒๙, ๓๓๐].
ปฺจมีวชฺชิเตสุ โย, นํ, หิสุ ปเรสุ อปาทาโทปวตฺตานํ ปทโต ปเรสํ เอกวากฺเย ิตานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน โหนฺติ วา.
คจฺฉถ โว, คจฺฉถ ตุมฺเห, คจฺฉาม โน, คจฺฉาม อมฺเห, ปสฺเสยฺย โว, ปสฺเสยฺย ตุมฺเห, ปสฺเสยฺย โน, ปสฺเสยฺย อมฺเห, ทียเต โว, ทียเต ตุมฺหากํ, ทียเต โน, ทียเต อมฺหากํ, ธนํ โว, ธนํ ตุมฺหากํ, ธนํ โน, ธนํ อมฺหากํ, กตํ โว ปฺุํ, กตํ ตุมฺเหหิ ปฺุํ, กตํ โน ปฺุํ, กตํ อมฺเหหิ ปฺุํ.
อปฺจมฺยาติ กึ? นิสฺสฏํ ตุมฺเหหิ, นิสฺสฏํ อมฺเหหิ.
อปาทาโทตฺเวว? พลฺจ ภิกฺขูนมนุปฺปทินฺนํ, ตุมฺเหหิ ปฺุํ ปสุตํ อนปฺปกํ [ขุ. ปา. ๗.๑๒].
ปทโตตฺเวว? ตุมฺเห คจฺฉถ, อมฺเห คจฺฉาม.
เอกวากฺเยตฺเวว? เทวทตฺโต ติฏฺติ คาเม, ตุมฺเห ติฏฺถ นคเร.
สวิภตฺตีนนฺตฺเวว? อรหติ ธมฺโม ตุมฺหาทิสานํ.
๒๖๗. เตเม นาเส[ก. ๑๔๘, ๑๕๐; รู. ๒๔๗, ๒๔๙; นี. ๓๒๖, ๓๒๘; จํ. ๖.๓.๑๗; ปา. ๘.๑.๒๑].
นา ¶ , เสสุ ตาทิสานํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺห, อมฺหสทฺทานํ เต, เม โหนฺติ วา.
กตํ เต ปฺุํ, กตํ ตยา ปฺุํ, กตํ เม ปฺุํ, กตํ มยา ปฺุํ, ทินฺนํ เต วตฺถํ, ทินฺนํ ตุยฺหํ วตฺถํ, ทินฺนํ เม วตฺถํ, ทินฺนํ มยฺหํ วตฺถํ, อิทํ เต รฏฺํ, อิทํ ตว รฏฺํ, อิทํ เม รฏฺํ, อิทํ มม รฏฺํ.
๒๖๘. อนฺวาเทเส[จํ. ๖.๓.๒๐; ปา. ๘.๑.๒๓].
อนฺวาเทสฏฺาเน ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา นิจฺจํ ภวนฺติ ปุนพฺพิธานา.
คาโม ตุมฺหากํ ปริคฺคโห, อโถ นครมฺปิ โว ปริคฺคโห. เอวํ เสเสสุ.
๒๖๙. สปุพฺพา ปมนฺตา วา[‘สํปุพฺพา ปมนฺถา วา’ (มูลปาเ) จํ. ๖.๑.๒๑; ปา. ๘.๑.๒๖].
สํวิชฺชติ ปุพฺพปทํ อสฺสาติ สปุพฺพํ, สปุพฺพา ปมนฺตปทมฺหา ปเรสํ สวิภตฺตีนํ ตุมฺหา’มฺหสทฺทานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา วิกปฺเปน โหนฺติ อนฺวาเทสฏฺาเนปิ.
คาเม ปโฏ ตุมฺหากํ, อโถ นคเร กมฺพลํ โว, อโถ นคเร กมฺพลํ ตุมฺหากํ วา. เอวํ เสเสสุ.
๒๗๐. น จวาหาเหวโยเค[จํ. ๖.๓.๒๒; ปา. ๘.๑.๒๔].
จ, วา, ห, อห, เอวสทฺเทหิ โยเค ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติ.
คาโม ¶ ตว จ มม จ ปริคฺคโห, คาโม ตว วา มม วา ปริคฺคโห อิจฺจาทิ.
จาทิโยเคติ กึ? คาโม จ เต ปริคฺคโห, นครฺจ เม ปริคฺคโห.
๒๗๑. ทสฺสนตฺเถนาโลจเน[จํ. ๖.๓.๒๓; ปา. ๘.๑.๒๕].
อาโลจนํ โอโลกนํ, อาโลจนโต อฺสฺมึ ทสฺสนตฺเถ ปยุชฺชมาเน ตุมฺหา’มฺหานํ โว, โน, เต, เมอาเทสา น โหนฺติ.
คาโม ตุมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต, คาโม อมฺเห อุทฺทิสฺส อาคโต – ‘คาโม’ติ คามวาสี มหาชโน.
อนาโลจเนติ กึ? คาโม โว ปสฺสติ, คาโม โน ปสฺสติ.
๒๗๒. อามนฺตนปุพฺพํ อสนฺตํว[‘อามนฺตณํ ปุพฺพมสนฺตํว’ (พหูสุ) จํ. ๖.๓.๒๔; ปา. ๘.๑.๗๒].
อามนฺตนภูตํ ปุพฺพปทํ อสนฺตํ วิย โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ.
เทวทตฺต! ตว ปริคฺคโห.
๒๗๓. น สามฺวจนเมกตฺเถ[จํ. ๖.๓.๒๕; ปา. ๘.๑.๗๓].
ตุลฺยาธิกรณภูเต ปเท สติ ปุพฺพํ สามฺวจนภูตํ อามนฺตนปทํ อสนฺตํ วิย น โหติ, ปทโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
มาณวก ชฏิล! เต ปริคฺคโห.
สามฺวจนนฺติ ¶ กึ? มาณวก เทวทตฺต! ตุยฺหํ ปริคฺคโห.
เอกตฺเถติ กึ? เทวทตฺต! ยฺทตฺต! ตุมฺหากํ ปริคฺคโห.
๒๗๔. พหูสุ วา[จํ. ๖.๓.๒๖; ปา. ๘.๑.๗๔].
พหูสุ ชเนสุ ปวตฺตมานํ สามฺวจนภูตมฺปิ อามนฺตนปทํ เอกตฺเถ ปเท สติ อสนฺตํ วิย น โหติ วา.
พฺราหฺมณา คุณวนฺโต โว ปริคฺคโห, พฺราหฺมณา คุณวนฺโต ตุมฺหากํ ปริคฺคโห.
สพฺพาทิราสิ นิฏฺิโต.
วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ
อถ วิภตฺติปจฺจยา ทีปิยนฺเต.
วิภตฺยตฺถานํ โชตกตฺตา วิภตฺติฏฺาเน ิตา ปจฺจยา วิภตฺติปจฺจยา.
๒๗๕. โต ปฺจมฺยา[ก. ๒๔๘; รู. ๒๖๐; นี. ๔๙๓; จํ. ๔.๓.๖; ปา. ๕.๔.๔๕].
ปฺจมิยา วิภตฺติยา อตฺเถ โตปจฺจโย โหติ.
โตมฺหิ ทีฆานํ รสฺโส, กฺโต, รตฺติโต, อิตฺถิโต, เธนุโต. มหาวุตฺตินา โตมฺหิ มาตาปิตูนํ อิตฺตํ, มาติโต, ปิติโต, วธุโต, ปุริสโต, มุนิโต, ทณฺฑิโต ¶ , ภิกฺขุโต, สตฺถารโต, กตฺตุโต, โคตฺรภุโต, สพฺพโต, ยโต, ตโต.
อิม, เอต, กึสทฺเทหิ โต.
๒๗๖. อิโตเตตฺโตกุโต[‘อิโต เตตฺโต กโต’ (พหูสุ) จํ. ๔.๓.๘; ปา. ๗.๒.๑๐๔].
อิโต, อโต, เอตฺโต, กุโตติ เอเต สทฺทา โตปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต.
อิมมฺหา อิเมหีติ วา อิโต, เอตสฺมา เอเตหีติ วา อโต, เอตฺโต, กสฺมา เกหีติ วา กุโต. เอตฺถ จ อิมมฺหา, อิเมหีติอาทิกํ อตฺถวากฺยํ ทิสฺวา ปกติลิงฺคํ เวทิตพฺพํ. อิมินา สุตฺเตน อิมสฺส อิตฺตํ, เอตสฺส อตฺตํ เอตฺตฺจ, ‘สรมฺหา ทฺเว’ติ เอสรมฺหา ทฺวิตฺตํ, กึสทฺทสฺส กุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุ นิปาตเนสุ.
อภิอาทีหิ โต โหติ, ปุนพฺพิธานา’ปฺจมฺยตฺเถปีติปิ สิทฺธํ.
อภิโต คามํ คามสฺส อภิมุเขติ อตฺโถ.
ปริโต คามํ คามสฺส สมนฺตโตติ อตฺโถ.
อุภโต คามํ คามสฺส อุโภสุ ปสฺเสสูติ อตฺโถ.
ปจฺฉโต, เหฏฺโต, อุปริโต.
๒๗๘. อาทฺยาทีหิ[จํ. ๔.๓.๙; ปา. ๕.๔.๔๔].
อาทิปภุตีหิ อปฺจมฺยตฺเถปิ โต โหติ.
อาทิโต ¶ , มชฺฌโต, ปุรโต, ปสฺสโต, ปิฏฺิโต, โอรโต, ปรโต, ปจฺฉโต, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโตอิจฺจาทีสุ พหุลํ สตฺตมฺยตฺเถ ทิสฺสติ.
ตถา ตติยตฺเถปิ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ [สํ. นิ. ๓.๔๔], ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต วิปสฺสติ อิจฺจาทิ.
ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ยตฺวาธิกรณํ, ยโตทกํ ตทาทิตฺตมิจฺจาทีสุ [ชา. ๑.๙.๕๘] ปมตฺเถ อิจฺฉนฺติ.
อิโต เอหิ, อิโต พลาเก อาคจฺฉ, จณฺโฑ เม วายโส สขา อิจฺจาทีสุ ทุติยตฺเถ.
ปรโตโฆโส, นาทิฏฺา ปรโต โทสํ อิจฺจาทีสุ ฉฏฺฺยตฺเถ.
๒๗๙. สพฺพาทิโต สตฺตมฺยา ตฺรตฺถา[ก. ๒๔๙; รู. ๒๖๖; นี. ๔๙๔; จํ. ๔.๑.๑๐; ปา. ๕.๓.๑๐].
สพฺพาทินามเกหิ สพฺพนาเมหิ สตฺตมิยา อตฺเถ ตฺร, ตฺถา โหนฺติ.
สพฺพสฺมึ สพฺเพสูติ วา สพฺพตฺร, สพฺพตฺถ, สพฺพสฺสํ สพฺพาสุ วาติปิ. เอวํ กตรตฺร, กตรตฺถ, อฺตฺร, อฺตฺถ อิจฺจาทิ.
ยตฺร, ยตฺถ, ตตฺร, ตตฺถ.
๒๘๐. กตฺเถตฺถกุตฺราตฺรกฺเวหิธ[ก. ๒๕๑; รู. ๒๖๙; นี. ๔๙๙; จํ. ๔.๑.๑๑; ปา. ๕.๓.๑๑, ๑๒].
กตฺถ, เอตฺถ, กุตฺร, อตฺร, ตฺว, อิห, อิธาติ เอเต สทฺทาตฺถ, ตฺร,ว ห, ธาปจฺจยนฺตา สตฺตมฺยตฺเถ สิชฺฌนฺติ.
กสฺมึ เกสูติ วา กตฺถ, กุตฺร, กฺว. ‘กุว’นฺติปิ สิชฺฌติ, ‘‘กุวํ สตฺตสฺส การโก, กุวํ สตฺโต สมุปฺปนฺโน [สํ. นิ. ๑.๑๗๑], กุวํ อสิสฺสํ, กุวํ ขาทิสฺส’’นฺติ ปาฬิ.
เอตสฺมึ ¶ เอเตสูติ วา เอตฺถ, อตฺร, อิมสฺมึ อิเมสูติ วา อิห, อิธ.
๒๘๑. ธิ สพฺพา วา[ก. ๒๕๐; รู. ๒๖๘; นี. ๕๐๒].
สพฺพสทฺทมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ ธิ โหติ วา.
นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถุ, วิปฺปมุตฺโตสิ สพฺพธิ [สํ. นิ. ๑.๙๐].
๒๘๒. ยา หึ[ก. ๒๕๕; รู. ๒๗๕; นี. ๕๐๔].
ยมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ โหติ.
ยหึ.
๒๘๓. ตา หฺจ[ก. ๒๕๓; รู. ๒๗๓; นี. ๕๐๑].
ตมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ โหติ หฺจ.
ตหึ, ตหํ. ทุติยตฺเถปิ ทิสฺสติ ‘‘ตหํ ตหํ โอโลเกนฺโต คจฺฉตี’’ติ.
๒๘๔. กึสฺส กุกฺจ[ก. ๒๕๑, ๒๒๗-๘-๙; รู. ๒๒๖, ๒๗๐-๑-๒; นี. ๕๐๐, ๔๕๖-๗, ๔๖๐].
กึมฺหา สตฺตมฺยตฺเถ หึ, ตํ โหติ. กึสฺส กุตฺตํ กตฺตฺจ โหติ.
กุหึ คจฺฉติ, กุหํ คจฺฉติ. กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตก [สํ. นิ. ๒.๖๓]. กุหิฺจิ, กุหิฺจนนฺติ ทฺเว จิ, จน-นิปาตนฺตา สิชฺฌนฺติ.
อิติ สามฺสตฺตมฺยนฺตราสิ.
กาลสตฺตมฺยนฺตํ ¶ วุจฺจเต.
๒๘๕. สพฺเพกฺยเตหิ กาเลทา[ก. ๒๕๗; รู. ๒๗๖; นี. ๕๐๕].
สพฺพ, เอก, อฺ, ย, ตสทฺเทหิ กาเล ทา โหติ.
สพฺพสฺมึ กาเล สพฺพทา, เอกสฺมึ กาเล เอกทา, อฺสฺมึ กาเล อฺทา, ยสฺมึ กาเล ยทา, ตสฺมึ กาเล ตทา.
๒๘๖. กทากุทาสทาอธุเนทานิ[ก. ๒๕๗-๘-๙; รู. ๒๗๖-๘-๙; นี. ๕๐๕-๖-๗].
เอเตปิ สตฺตมฺยตฺเถ กาเล ทา, ธุนา, ทานิปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
กึสฺมึ กาเล กทา, กุทา, สพฺพสฺมึ กาเล สทา, อิมสฺมึ กาเล อธุนา, อิทานิ.
๒๘๗. อชฺชสชฺชุปรชฺเชตรหิกรหา[ก. ๒๕๙; รู. ๒๗๙, ๔๒๓; นี. ๕๐๗].
เอเตปิ กาเล ชฺช, ชฺชุ, รหิ, รห ปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.
อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อิมสฺมึ ทิวเสตฺยตฺโถ.
สมาเน กาเล สชฺชุ-‘สมาเน’ติ วิชฺชมาเน. น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุ ขีรํว มุจฺจติ [ธ. ป. ๗๑], สชฺชุกํ ปาเหสิ – ตตฺถ ‘สชฺชู’ติ ตสฺมึ ทิวเส.
อปรสฺมึ กาเล อปรชฺชุ, ปุนทิวเสติ อตฺโถ.
อิมสฺมึ กาเล เอตรหิ, กึสฺมึ กาเล กรห. กุโตจิ, กฺวจิ, กตฺถจิ, กุหิฺจิ, กทาจิ, กรหจิสทฺทา ปน จิ-นิปาตนฺตา โหนฺติ, ตถา ยโต กุโตจิ, ยตฺถ กตฺถจิ, ยทา กทาจีติ. กิฺจนํ, กุหิฺจนํ, กุทาจนนฺติ จน-นิปาตนฺตาติ.
วิภตฺติปจฺจยนฺตราสิ นิฏฺิโต.
อพฺยยปทานิ
อุปสคฺคปทราสิ
อถ ¶ อพฺยยปทานิ ทีปิยนฺเต.
ฉพฺพิธานิ อพฺยยปทานิ อุปสคฺคปทํ, นิปาตปทํ, วิภตฺติปจฺจยนฺตปทํ, อพฺยยีภาวสมาสปทํ, อพฺยยตทฺธิตปทํ, ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทนฺติ. พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นานาลิงฺควิภตฺติวจเนหิ นตฺถิ รูปพฺยโย เอเตสนฺติ อพฺยยา, อสงฺขฺยาติ จ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ วิภตฺติปจฺจยนฺตปทโต ปุน วิภตฺตุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อพฺยยีภาวสมาสมฺหิ วิภตฺตีนํ วิธิ สมาสกณฺเฑ วกฺขติ, ตสฺมา ตานิ ทฺเว เปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ อิธ วุจฺจนฺเต.
๒๘๘. อสงฺขฺเยหิ สพฺพาสํ[จํ. ๒.๑.๓๘; ปา. ๒.๔.๘๒].
อสงฺขฺเยหิ ปเทหิ ยถารหํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, เกหิจิ ปเทหิ ปมาย โลโป, เกหิจิ ปเทหิ ทุติยาย โลโป…เป… เกหิจิ สตฺตมิยา, เกหิจิ ทฺวินฺนํ, เกหิจิ ติสฺสนฺนํ…เป… เกหิจิ สตฺตนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ อาวุโส, โภ, ภนฺเตอิจฺจาทีหิ อามนฺตนนิปาเตหิ อตฺถิ, นตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภา, สิยา, สิยุํ, สาธุ, ตุณฺหีอิจฺจาทีหิ จ ปมาย โลโป.
จิรํ, จิรสฺสํ, นิจฺจํ, สตตํ, อภิณฺหํ, อภิกฺขณํ, มุหุตฺตํ อิจฺจาทีหิ อจฺจนฺตสํโยคลกฺขเณ ทุติยาย.
ยถา, ตถา, สพฺพถา, สพฺพโส, มุสา, มิจฺฉาอิจฺจาทีหิ ตติยาย.
กาตุํ, กาตเว อิจฺจาทีหิ จตุตฺถิยา.
สมนฺตา ¶ , สมนฺตโต, ทีฆโส, โอรโสอิจฺจาทีหิ ปฺจมิยา.
ปุเร, ปุรา, ปจฺฉา, อุทฺธํ, อุปริ, อโธ, เหฏฺา, อนฺตรา, อนฺโต, รโห, อาวิ, หิยฺโย, สุเวอิจฺจาทีหิ สตฺตมิยา โลโป.
นโมสทฺทมฺหา ‘‘นโม เต พุทฺธ วีร’ตฺถู’’ติ เอตฺถ ปมาย. ‘‘นโม กโรหิ นาคสฺสา’’ติ เอตฺถ ทุติยาย.
สยํสทฺทมฺหา ‘‘กุสูโล สยเมว ภิชฺชเต’’ติ เอตฺถ ปมาย. ‘‘สยํ กตํ สุขทุกฺข’’นฺติ [ที. นิ. ๓.๑๙๑, ๑๙๓] เอตฺถ ตติยาย, อิจฺจาทินา ยถารหวิภาโค เวทิตพฺโพ.
อิติ, เอวํสทฺเทหิ ปโยคานุรูปํ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ โลปํ อิจฺฉนฺติ.
อุปสคฺเคหิปิ อตฺถานุรูปํ ตํตํวิภตฺติโลโป.
รูปสิทฺธิยํ ปน ‘‘เตหิ ปเมกวจนเมว ภวตี’’ติ [รู. ๑๓๑ (ปิฏฺเ)] วุตฺตํ.
ตตฺถ ‘‘อภิกฺกมติ, อภิธมฺโม’’ อิจฺจาทีสุ ธาตุลิงฺคานิ อุเปจฺจ เตสํ อตฺถํ นานาปฺปการํ กโรนฺตา สชฺชนฺติ สงฺขโรนฺตีติ อุปสคฺคา. เต หิ กฺวจิ ตทตฺถํ วิสิฏฺํ กโรนฺติ ‘‘ชานาติ, ปชานาติ, สฺชานาติ, อวชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, สุสีโล, ทุสฺสีโล, สุวณฺโณ, ทุพฺพณฺโณ, สุราชา, ทุราชา’’ อิจฺจาทีสุ.
กฺวจิ ตทตฺถํ นานาปฺปการํ กตฺวา วิภชฺชนฺติ ‘‘คจฺฉติ, อาคจฺฉติ, อุคฺคจฺฉติ, โอคจฺฉติ’’อิจฺจาทีสุ.
กฺวจิ ตทตฺถํ พาเธตฺวา ตปฺปฏิวิรุทฺเธ วา ตทฺสฺมึ วา อตฺเถ ตานิ โยเชนฺติ.
ตตฺถ ¶ ตปฺปฏิวิรุทฺเธ –
เชติ, ปราเชติ, โอมฺุจติ, ปฏิมฺุจติ, คิลติ, อุคฺคิลติ, นิมฺมุชฺชติ, อุมฺมุชฺชติ, ธมฺโม, อุทฺธมฺโมอิจฺจาทิ.
ตทฺสฺมึ –
ททาติ, อาททาติ, ทธาติ, วิเธติ, ปิเธติ, นิเธติ, สนฺธิยติ, สทฺทหติ, อภิธาติอิจฺจาทิ.
กฺวจิ ปน ปทโสภณํ กตฺวา ตทตฺถํ อนุวตฺตนฺติ, ‘‘วิชฺชติ, สํวิชฺชติ, ลภติ, ปฏิลภติ’’ อิจฺจาทิ.
เต วีสติ โหนฺติ-ป, อา, อุ, โอ, ทุ, นิ, วิ, สุ, สํ, อติ, อธิ, อนุ, อป, อปิ, อภิ, อว, อุป, ปติ, ปรา, ปริ.
กจฺจายเน ปน โอสทฺโท อวการิยมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา นีสทฺทํ คณฺหาติ, อิธ ปน นีสทฺโท นิสฺส ทีฆมตฺตนฺติ ตํ อคฺคเหตฺวา โอสทฺทํ คณฺหาติ.
ตตฺถ ป –
ปการตฺเถ-ปฺา. อาทิกมฺเม-วิปฺปกตํ. ปธาเน-ปณีตํ. อิสฺสริเย-ปภู. อนฺโตภาเว-ปกฺขิตฺตํ, ปสฺสาโส. วิโยเค-ปวาโส. ตปฺปเร-ปาจริโย. ตทนุพนฺเธ-ปุตฺโต, ปปุตฺโต, นตฺตา, ปนตฺตา. ภุสตฺเถ-ปวฑฺโฒ. สมฺภเว-ปภวติ. ติตฺติยํ-ปหุตํ อนฺนํ. อนาวิเล-ปสนฺโน. ปตฺถนายํ-ปณิธานํ.
อา –
อภิมุเข-อาคจฺฉติ. อุทฺธํกมฺเม-อาโรหติ. มริยาทายํ-อาปพฺพตา เขตฺตํ. อภิวิธิมฺหิ-อาพฺรหฺมโลกา กิตฺติสทฺโท. ปตฺติยํ-อาปนฺโน. อิจฺฉายํ-อากงฺขา. ปริสฺสชเน-อาลิงฺคติ. อาทิกมฺเม-อารมฺโภ. คหเณ-อาทียติ. นิวาเส-อาวสโถ. สมีเป-อาสนฺนํ. อวฺหาเน-อามนฺตนํ.
อุ –
อุคฺคเต-อุคฺคจฺฉติ ¶ . อุทฺธํกมฺเม-อุฏฺาติ. ปธาเน-อุตฺตโร. วิโยเค-อุปวาโส. สมฺภเว-อุพฺภูโต. อตฺถลาเภ-รูปสฺส อุปฺปาโท. สตฺติยํ-อุสฺสหติ คนฺตุํ. สรูปขฺยาเน-อุทฺเทโส.
โอ –
อนฺโตภาเว-โอจรโก, โอโรโธ. อโธกมฺเม-โอกฺขิตฺโต. นิคฺคเห-โอวาโท. อนฺตเร, เทเส จ-โอกาโส. ปาตุภาเว-โอปปาติโก. เยสุ อตฺเถสุ อวสทฺโท วตฺตติ, เตสุปิ โอสทฺโท วตฺตติ.
ทุ –
อโสภเณ-ทุคฺคนฺโธ. อภาเว-ทุพฺภิกฺขํ, ทุสฺสีโล, ทุปฺปฺโ. กุจฺฉิเต-ทุกฺกฏํ. อสมิทฺธิยํ-ทุสสฺสํ. กิจฺเฉ-ทุกฺกรํ. วิรูเป-ทุพฺพณฺโณ, ทุมฺมุโข.
นิ –
นิสฺเสเส-นิรุตฺติ. นิคฺคเต-นิยฺยานํ. นีหรเณ-นิทฺธารณํ. อนฺโตปเวสเน-นิขาโต. อภาเว-นิมฺมกฺขิกํ. นิเสเธ-นิวาเรติ. นิกฺขนฺเต-นิพฺพานํ. ปาตุภาเว-นิมฺมิตํ. อวธารเณ-วินิจฺฉโย. วิภชฺชเน-นิทฺเทโส. อุปมายํ-นิทสฺสนํ. อุปธารเณ-นิสาเมติ. อวสาเน-นิฏฺิตํ. เฉเก-นิปุโณ.
วิ –
วิเสเส-วิปสฺสติ. วิวิเธ-วิจิตฺตํ. วิรุทฺเธ-วิวาโท. วิคเต-วิมโล. วิโยเค-วิปฺปยุตฺโต. วิรูเป-วิปฺปฏิสาโร.
สุ –
โสภเณ-สุคฺคติ ¶ . สุนฺทเร-สุมโน. สมฺมาสทฺทตฺเถ-สุคโต. สมิทฺธิยํ-สุภิกฺขํ. สุขตฺเถ-สุกโร.
สํ –
สโมธาเน-สนฺธิ. สมฺมา, สมตฺเถสุ-สมาธิ, สมฺปยุตฺโต. สมนฺตภาเว-สํกิณฺโณ. สงฺคเต-สมาคโม, สงฺเขเป-สมาโส. ภุสตฺเถ-สารตฺโต. สหตฺเถ-สํวาโส, สมฺโภโค. อปฺปตฺเถ-สมคฺโฆ. ปภเว-สมฺภโว. อภิมุเข-สมฺมุขํ. สงฺคเห-สงฺคยฺหติ. ปิทหเน-สํวุโต. ปุนปฺปุนกมฺเม-สนฺธาวติ, สํสรติ. สมิทฺธิยํ-สมฺปนฺโน.
อติ –
อติกฺกเม-อติโรจติ, อจฺจโย, อตีโต. อติกฺกนฺเต-อจฺจนฺตํ. อติสฺสเย-อติกุสโล. ภุสตฺเถ-อติโกโธ. อนฺโตกมฺเม-มฺจํ วา ปีํ วา อติหริตฺวา เปติ.
อธิ –
อธิเก-อธิสีลํ. อิสฺสเร-อธิปติ, อธิพฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา. อุปริภาเว-อธิเสติ. ปริภวเน-อธิภูโต. อชฺฌายเน-อชฺเฌติ, พฺยากรณมธีเต. อธิฏฺาเน-นวกมฺมํ อธิฏฺาติ, จีวรํ อธิฏฺาติ, อิทฺธิวิกุพฺพนํ อธิฏฺาติ. นิจฺฉเย-อธิมุจฺจติ. ปาปุณเน-โภคกฺขนฺธํ อธิคจฺฉติ, อมตํ อธิคจฺฉติ.
อนุ –
อนุคเต-อนฺเวติ. อนุปฺปจฺฉินฺเน-อนุสโย. ปจฺฉาสทฺทตฺเถ-อนุรถํ. ปุนปฺปุนภาเว-อนฺวฑฺฒมาสํ, อนุสํวจฺฉรํ. โยคฺยภาเว-อนุรูปํ ¶ .กนิฏฺภาเว-อนุพุทฺโธ, อนุเถโร. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
อป –
อปคเต-อเปติ, อปาโย. ครเห-อปคพฺโภ, อปสทฺโท. วชฺชเน-อปสาลาย อายนฺติ. ปูชายํ-วุฑฺฒ-มปจายนฺติ. ปทุสฺสเน-อปรชฺฌติ.
อปิ –
สมฺภาวเน-อปิปพฺพตํ ภินฺเทยฺย, เมรุมฺปิ วินิวิชฺเฌยฺย. อเปกฺขายํ-อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต. สมุจฺจเย-อิติปิ อรหํ, ฉวิมฺปิ ทหติ, จมฺมมฺปิ ทหติ, มํสมฺปิ ทหติ. ครหายํ-อปิ อมฺหากํ ปณฺฑิตก. ปุจฺฉายํ-อปิ ภนฺเต ภิกฺขํ ลภิตฺถ, อปิ นุ ตุมฺเห โสตุกามาตฺถ.
อภิ –
อภิมุเข-อภิกฺกนฺโต. วิสิฏฺเ-อภิฺา. อธิเก-อภิธมฺโม. อุทฺธํกมฺเม-อภิรูหติ. กุเล-อภิชาโต. สารุปฺเป-อภิรูโป. วนฺทเน-อภิวาเทติ. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
อว –
อโธภาเค-อวกฺขิตฺโต. วิโยเค-อวโกกิลํ วนํ. ปริภเว-อวชานาติ. ชานเน-อวคจฺฉติ. สุทฺธิยํ-โวทายติ, โวทานํ. นิจฺฉเย-อวธารณํ. เทเส-อวกาโส. เถยฺเย-อวหาโร.
อุป –
อุปคเม-อุปนิสีทติ. สมีเป-อุปจาโร, อุปนครํ. อุปปตฺติยํ-สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. สทิเส-อุปมาณํ, อุปเมยฺยํ. อธิเก-อุปขาริยํ โทโณ. อุปริภาเว – อุปสมฺปนฺโน ¶ , อุปจโย. อนสเน-อุปวาโส. โทสกฺขาเน-ปรํ อุปวทติ. สฺายํ-อุปธา, อุปสคฺโค. ปุพฺพกมฺเม-อุปกฺกโม, อุปหาโร. ปูชายํ-พุทฺธํ อุปฏฺาติ. คยฺหากาเร-ปจฺจุปฏฺานํ. ภุสตฺเถ-อุปาทานํ, อุปายาโส, อุปนิสฺสโย.
ปติ –
ปติคเต-ปจฺจกฺขํ. ปฏิโลเม-ปฏิโสตํ. ปฏิโยคิมฺหิ-ปฏิปุคฺคโล. นิเสเธ-ปฏิเสโธ. นิวตฺเต-ปฏิกฺกมติ. สทิเส-ปฏิรูปกํ. ปฏิกมฺเม-โรคสฺส ปฏิกาโร. อาทาเน-ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิโพเธ-ปฏิเวโธ. ปฏิจฺเจ-ปจฺจโย. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
ปรา –
ปริหานิยํ-ปราภโว. ปราชเย-ปราชิโต. คติยํ-ปรายนํ. วิกฺกเม-ปรกฺกโม. อามสเน-ปรามสนํ.
ปริ –
สมนฺตภาเว-ปริวุโต, ปริกฺขิตฺโต, ปริกฺขาโร. ปริจฺเฉเท-ปริฺเยฺยํ, ปริชานาติ. วชฺชเน-ปริหรติ. ปริหาโร. อาลิงฺคเน-ปริสฺสชติ. นิวาสเน-วตฺถํ ปริทหติ. ปูชายํ-ปาริจริยา. โภชเน-ปริวิสติ. อภิภเว-ปริภวติ. โทสกฺขาเน-ปริภาสติ. เสสํ การกกณฺเฑ วกฺขติ.
นีสทฺโท ปน นีหรณ, นีวรณาทีสุ วตฺตติ, นีหรณํ, นีวรณํอิจฺจาทิ.
อิติ อุปสคฺคปทราสิ.
นิปาตปทราสิ
นิจฺจํ ¶ เอกรูเปน วากฺยปเถ ปตนฺตีติ นิปาตา. ปทานํ อาทิ, มชฺฌา’วสาเนสุ นิปตนฺตีติ นิปาตาติปิ วทนฺติ.
อสตฺววาจกา จาทิสทฺทา นิปาตา นาม. เต ปน วิภตฺติยุตฺตา, อยุตฺตา จาติ ทุวิธา โหนฺติ. ตตฺถ วิภตฺติยุตฺตา ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอว. จาทโย อยุตฺตา นาม. เต ปน อเนกสตปฺปเภทา โหนฺติ. นิฆณฺฏุสตฺเถสุ คเหตพฺพาติ.
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยปทราสิ
อพฺยยตทฺธิตปจฺจยนฺตา นาม ยถา, ตถา, เอกธา, เอกชฺฌํ, สพฺพโส, กถํ, อิตฺถํ อิจฺจาทโย. เตหิ ตติยาโลโป.
ตฺวาทิปจฺจยนฺตปทราสิ
ตฺวาทิปจฺจยนฺตา นาม กตฺวา, กตฺวาน, กาตุน, กาตุํ, กาตเว, ทกฺขิตาเย, เหตุเย, อาทาย, อุปาทาย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, สกฺกจฺจ, อาหจฺจ, อุปสมฺปชฺช, สเมจฺจ, อเวจฺจ, ปฏิจฺจ, อติจฺจ, อาคมฺม, อารพฺภอิจฺจาทโย. เตสุ ตฺวา, ตฺวานนฺเตหิ ปมาโลโป. ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเยปจฺจยนฺเตหิ จตุตฺถีโลโปติ.
ธาตโว ปจฺจยา เจว, อุปสคฺคนิปาตกา.
อเนกตฺถาว เต ปฏิ-สมฺภิทา าณโคจรา.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
นามกณฺโฑ นิฏฺิโต.