📜
๓. การกกณฺฑ
ปมาวิภตฺติราสิ
อถ นามวิภตฺตีนํ อตฺถเภทา วุจฺจนฺเต.
กสฺมึ อตฺเถ ปมา?
๒๘๙. ปมตฺถมตฺเต[จํ. ๒.๑.๙๓; ปา. ๒.๓.๔๖].
นามสฺส อภิเธยฺยมตฺเต ปมาวิภตฺติ โหติ.
รุกฺโข, มาลา, ธนํ.
เอตฺถ จ มตฺตสทฺเทน กตฺตุ, กมฺมาทิเก วิภตฺยตฺเถ นิวตฺเตติ. ตสฺมา อตฺถมตฺตนฺติ ลิงฺคตฺโถเยว วุจฺจติ.
ตตฺถ อนุจฺจาริเต สติ สุณนฺตสฺส อวิทิโต อตฺโถ ลีนตฺโถ นาม. ตํ ลีนมตฺถํ คเมติ โพเธตีติ ลิงฺคํ, อุจฺจาริตปทํ.
ตํ ปน ปกติลิงฺคํ, นิปฺผนฺนลิงฺคนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ วิภตฺติรหิตํ ปกติลิงฺคํ อิธาธิปฺเปตํ ลิงฺค, วิภตฺตีนํ วิสุํ วิสุํ วิภาคฏฺานตฺตา.
ลีนํ องฺคนฺติ ลิงฺคํ. ตตฺถ ‘ลีน’นฺติ อปากฏํ. ‘องฺค’นฺติ อวยโว. ลิงฺคํ, นามํ, ปาฏิปทิกนฺติ อตฺถโต เอกํ.
ลิงฺคสฺส อตฺโถ ปรมตฺโถ, ปฺตฺติอตฺโถติ ทุวิโธ. ตถา วิเสสนตฺโถ, วิเสสฺยตฺโถติ.
ตตฺถ วิเสสนตฺโถ นาม สกตฺโถ, ตสฺส ตสฺส สทฺทสฺส ปฏินิยโต ปาฏิปุคฺคลิกตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. โสเยว ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ อาทิมฺหิ สทฺทุปฺปตฺติยา จิรกาลฺจ สทฺทปวตฺติยา นิพทฺธการณตฺตา นิมิตฺตตฺโถติ จ วุจฺจติ ¶ . โส สุติ, ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นาม, สมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ โหติ.
วิเสสฺยตฺโถ นาม สามฺตฺโถ, พหุนิมิตฺตานํ สาธารณตฺโถติ วุตฺตํ โหติ, โสเยว ตํตํนิมิตฺตโยคา เนมิตฺตกตฺโถติ จ วุจฺจติ, โส ชาติ, คุณ, ทพฺพ, กฺริยา, นามวเสน ปฺจวิโธ. โค, สุกฺโก, ทณฺฑี, ปาจโก, ติสฺโสติ.
ตตฺถ โคสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ โค ชาตีติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา ทพฺพํ วทติ โค คจฺฉตีติ, ตทา สุติ จ ชาติ จ วิเสสนํ.
สุกฺกสทฺโท ยทา คุณมตฺตํ วทติ สุกฺโก คุโณติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา คุณวิเสสํ วทติ โคสฺส สุกฺโกติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ วิเสสนํ. ยทา คุณวนฺตํ ทพฺพํ วทติ สุกฺโก โคติ, ตทา สุติ จ คุณชาติ จ คุณวิเสโส จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ทณฺฑีสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ทณฺฑี ชาตีติ, ตทา สุติ จ ทพฺพฺจ วิเสสนํ. ยทา ทพฺพวนฺตํ ทพฺพํ วทติ ทณฺฑี ปุริโสติ, ตทา สุติ จ ทพฺพฺจ ชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ปาจกสทฺโท ยทา ชาติมตฺตํ วทติ ปาจโก ชาตีติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ วิเสสนํ. ยทา กฺริยานิปฺผาทกํ ทพฺพํ วทติ ปาจโก ปุริโสติ, ตทา สุติ จ กฺริยา จ ชาติ จ กฺริยาการกสมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
ติสฺสสทฺโท ยทา นามมตฺตํ วทติ ติสฺโส นามนฺติ, ตทา สุติ วิเสสนํ. ยทา นามวนฺตํ ทพฺพํ วทติ, ติสฺโส ภิกฺขูติ, ตทา สุติ จ นามชาติ จ สมฺพนฺโธ จ วิเสสนํ.
สพฺพตฺถ ยํ ยํ วทตีติ วุตฺตํ, ตํ ตํ วิเสสฺยนฺติ จ ทพฺพนฺติ จ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ สุติ นาม สทฺทสภาวา เอว โหติ, สทฺทปกฺขิกา ¶ เอว. สพฺโพ สทฺโท ปมํ สตฺตาภิธายโกติ จ าเส วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ สุติฏฺาเน สตฺตา เอว ยุตฺตา วตฺตุนฺติ. สตฺตาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โวหารมตฺเตนปิ โลเก วิชฺชมานตา วุจฺจติ, ตํ ตํ สทฺทํ สุณนฺตสฺส จ าณํ ตํตทตฺถสฺส อตฺถิตามตฺตํ สพฺพปมํ ชานาติ, ตโต ปรํ ชาติสทฺเท ชาตึ ชานาติ. คุณสทฺเท คุณนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. ลิงฺค, สงฺขฺยา, ปริมาณานิปิ วิเสสนตฺเถ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ลิงฺคํ นาม เย อิตฺถิ, ปุริสานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อภิธมฺเม วุตฺตา, เย จ นปุํสกานํ ลิงฺค, นิมิตฺต, กุตฺตา’กปฺปา นาม อวุตฺตสิทฺธา, เย จ สทฺเทสุ เจว อตฺเถสุ จ วิสทา’วิสทาการ, มชฺฌิมาการา สนฺทิสฺสนฺติ, สพฺพเมตํ ลิงฺคํ นาม.
เอวํ วิเสสน, วิเสสฺยวเสน ทุวิโธ อตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส สทฺทลิงฺคสฺส อตฺโถ นาม, โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ จาติ ติวิโธ โหติ.
ตตฺถ สลิงฺโค ยถา? สฺา, ผสฺโส, จิตฺตํ. กฺา, ปุริโส, กุลํ. มาลา, รุกฺโข, ธนนฺติ.
สสงฺขฺโย ยถา? เอโก, ทฺเว, ตโย, พหู อิจฺจาทิ.
สปริมาโณ ยถา? วิทตฺถิ, หตฺโถ, โทโณ, อาฬฺหกํ อิจฺจาทิ.
อปิ จ สุทฺโธ, สํสฏฺโติ ทุวิโธ ลิงฺคตฺโถ. ตตฺถ กมฺมาทิสํสคฺครหิโต สุทฺโธ นาม. โส สลิงฺโค, สสงฺขฺโย, สปริมาโณ, อุปสคฺคตฺโถ, นิปาตตฺโถ, ปาฏิ-ปทิกตฺโถติ ฉพฺพิโธ. อตฺถิ, สกฺกา, ลพฺภาอิจฺจาทิ อิธ ปาฏิปทิกํ นาม. ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตเว, ตุํ, ขตฺตุํปจฺจยนฺตาปิ นิปาเตสุ คยฺหนฺติ.
สํสฏฺโ ¶ วุตฺตสํสฏฺโ, อวุตฺตสํสฏฺโติ ทุวิโธ. ตตฺถ วุตฺตสํสฏฺโ จตุพฺพิโธ สมาเสน วุตฺตสํสฏฺโ, ตทฺธิเตน, อาขฺยาเตน, กิเตนาติ. ตตฺถ สมาเสน วุตฺโต ฉการกสมฺพนฺธวเสน สตฺตวิโธ, ภาเวน สทฺธึ อฏฺวิโธ วา, ตถา ตทฺธิเตน วุตฺโต. อาขฺยาเตน วุตฺโต กตฺตุ, กมฺม, ภาววเสน ติวิโธ. กิเตน วุตฺโต ฉการก, ภาววเสน สตฺตวิโธ. สพฺโพ สุทฺโธ เจว วุตฺตสํสฏฺโ จ ปมาย วิสโย.
อวุตฺตสํสฏฺโปิ กตฺตุสํสฏฺโ, กมฺมสํสฏฺโติอาทินา อเนกวิโธ. โส ทุติยาทีนํ เอว วิสโยติ. เอตฺถ จ วิภตฺติยา วินา เกวโล สทฺโท ปโยคํ นารหตีติ กตฺวา ปโยคารหตฺถเมว ฉพฺพิเธ สุทฺเธ จตุพฺพิเธ จ วุตฺตสํสฏฺเ ปมา ปยุชฺชติ, น อตฺถโชตนตฺถํ.
เกนจิ วาจเกน อวุตฺตานิ ปน กมฺมาทีนิ วิภตฺตีหิ วินา วิทิตานิ น โหนฺตีติกตฺวา อตฺถโชตนตฺถมฺปิ กมฺมาทีสุ ทุติยาทโย ปยุชฺชนฺติ. ตสฺมา อตฺถมตฺเตติ อิธ เทสนฺตราวจฺเฉทเก วิสยมตฺเต ภุมฺมํ. กมฺเม ทุติยาอิจฺจาทีสุ ปน นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ภุมฺมานํ นานตฺตํ เวทิตพฺพนฺติ.
๒๙๐. อามนฺตเน[ก. ๒๘๕; รู. ๗๐; นี. ๕๗๘; จํ. ๒.๑.๙๔; ปา. ๒.๓.๔๗; อามนฺตเณ (พหูสุ)].
ปเคว สิทฺธสฺส วตฺถุโน นาเมน วา นิปาเตน วา อตฺตโน อภิมุขีกรณํ อามนฺตนํ นาม. อธิกามนฺตเน อตฺถมตฺเต ปมา โหติ. เอตฺถ จ อามนฺตนปทํ นาม กฺริยาเปกฺขํ น โหติ, ตสฺมา การกสฺํ น ลภติ.
ตํ ปน ทุวิธํ สาทรา’นาทรวเสน. เอหิ สมฺม, เอหิ เชติ.
ตถา ¶ สชีว, นิชฺชีววเสน, โภ ปุริส, วเทหิ โภ สงฺข, วเทหิ โภ สงฺข [ที. นิ. ๒.๔๒๖]. อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเล, อุมฺมุชฺช โภ ปุถุสิเลติ [สํ. นิ. ๔.๓๕๘].
ตถา ปจฺจกฺขา’ปจฺจกฺขวเสน, โภ ปุริส, กหํ เอกปุตฺตก, กหํ เอกปุตฺตกาติ [สํ. นิ. ๒.๖๓; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒].
ตถา นิยมา’นิยมวเสน, โภ ปุริส, อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]. ยตฺร หิ นาม สฺี สมาโนติอาทิ [ที. นิ. ๒.๑๙๒]. อิทํ อามนฺตนํ นาม ปเคว สิทฺเธ เอว โหติ, น วิธาตพฺเพ, น หิ ปเคว ราชภาวํ วา ภิกฺขุภาวํ วา อปฺปตฺตํ ชนํ ‘‘โภ ราชา’’ติ วา ‘‘โภ ภิกฺขู’’ติ วา อามนฺเตนฺตีติ.
ปมาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ทุติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ทุติยา?
๒๙๑. กมฺเม ทุติยา[ก. ๒๙๗; รู. ๒๘๔; นี. ๕๘๐; จํ. ๒.๑.๔๓; ปา. ๑.๔.๔๙-๕๑].
กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ. กริยเตติ กมฺมํ, ตํ นิพฺพตฺติกมฺมํ, วิกติกมฺมํ, ปตฺติกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติ.
ตตฺถ นิพฺพตฺติกมฺมํ ยถา? อิทฺธิมา หตฺถิวณฺณํ มาเปติ, ราชา นครํ มาเปติ, มาตา ปุตฺตํ วิชายติ, พีชํ รุกฺขํ ชเนติ, กมฺมํ วิปากํ ชเนติ, อาหาโร พลํ ชเนติ, ชโน ปฺุํ กโรติ, ปาปํ กโรติ, พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, วินยํ ปฺเปสิ, ภิกฺขุ ฌานํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ อิจฺจาทิ.
วิกติกมฺมํ ¶ ยถา? เคหํ กโรติ, รถํ กโรติ, ฆฏํ กโรติ, ปฏํ วายติ, โอทนํ ปจติ, ภตฺตํ ปจติ, กฏฺํ องฺคารํ กโรติ, สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, เคหํ ฌาเปติ, รุกฺขํ ฉินฺทติ, ปาการํ ภินฺทติ, วิหโย ลุนาติ, ปาณํ หนติ, ภตฺตํ ภฺุชติ อิจฺจาทิ.
ปตฺติกมฺมํ ยถา? คามํ คจฺฉติ, เคหํ ปวิสติ, รุกฺขํ อาโรหติ, นทึ ตรติ, อาทิจฺจํ ปสฺสติ, ธมฺมํ สุณาติ, พุทฺธํ วนฺทติ ปยิรุปาสติ อิจฺจาทิ.
ปกติกมฺมํ, วิกติกมฺมนฺติ ทุวิธํ. สุวณฺณํ กฏกํ กโรติ, กฏฺํ องฺคารํ กโรติ, ปุริสํ ิตํ ปสฺสติ, ปุริสํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, ภิกฺขุํ ปสฺสติ สตํ, สมฺปชานํ, อภิกฺกมนฺตํ, ปฏิกฺกมนฺตํ, อาโลเกนฺตํ, วิโลเกนฺตํ, สมิฺเชนฺตํ, ปสาเรนฺตํ.
เอตฺถ ‘ปุริสํ, ภิกฺขุ’นฺติ ปกติกมฺมํ, ‘ิตํ, สตํ’อิจฺจาทีนิ วิกติกมฺมานิ.
ธาตุกมฺมํ, การิตกมฺมนฺติ ทุวิธํ. คามํ คจฺฉติ, ปุริสํ คามํ คเมติ.
ธาตุกมฺมฺจ ทฺวิกมฺมิกธาตูนํ ทุวิธํ ปธานกมฺมํ, อปฺปธานกมฺมนฺติ. อชปาโล อชํ คามํ เนติ, ปุริโส ภารํ คามํ วหติ, หรติ, คามํ สาขํ กฑฺฒติ, คาวึ ขีรํ โทหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, พฺราหฺมณํ ภตฺตํ ภิกฺขติ, คาวิโย วชํ อวรุนฺธติ, ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ, รุกฺขํ ผลานิ โอจินาติ, สิสฺสํ ธมฺมํ พฺรวีติ, ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ [อุทา. ๒๓ (โถกํ วิสทิสํ)], สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘อชํ, ขีรํ’ อิจฺจาทิ ปธานกมฺมํ นาม กตฺตารา ปริคฺคเหตุํ อิฏฺตรตฺตา. ‘คามํ, คาวึ’อิจฺจาทิ อปฺปธานกมฺมํ นาม ตถา อนิฏฺตรตฺตา.
ตตฺถ ¶ ปธานกมฺมํ กถินกมฺมํ นาม, กมฺมภาเว ถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปธานกมฺมํ อกถินกมฺมํ นาม, อถิรกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตฺหิ กทาจิ สมฺปทานํ โหติ, กทาจิ อปาทานํ, กทาจิ สามิ, กทาจิ โอกาโส. ยถา – โส มํ ทกาย เนติ, คาวิโต ขีรํ โทหติ, คาวิยา ขีรํ โทหหิ, คาวิยํ ขีรํ โทหติ อิจฺจาทิ.
กมฺเม ทุติยาติ วตฺตเต.
๒๙๒. คติโพธาหารสทฺทตฺถา กมฺมก ภชฺชาทีนํ ปโยชฺเช[ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๔; ปา. ๑.๔.๕๒].
นิจฺจวิธิสุตฺตมิทํ. คมนตฺถานํ โพธนตฺถานํ อาหารตฺถานํ สทฺทตฺถานํ อกมฺมกานํ ภชฺชาทีนฺจ ธาตูนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา โหติ. เอตฺถ จ ปโยชฺชกมฺมํ นาม การิตกมฺมํ วุจฺจติ.
ปุริโส ปุริสํ คามํ คมยติ, สามิโก อชปาลํ อชํ คามํ นยาเปติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ โพเธติ, ปุริโส ปุริสํ ภตฺตํ โภเชติ, อาจริโย สิสฺสํ ธมฺมํ ปาเติ, ปุริโส ปุริสํ สยาเปติ, อจฺฉาเปติ, อุฏฺาเปติ, ปุริโส ปุริสํ ธฺํ ภชฺชาเปติ, โกฏฺฏาเปติ, อุทฺธราเปติ.
เอเตสมีติ กึ? ปุริโส ปุริเสน โอทนํ ปาเจติ.
เอตฺถ จ คมนตฺถาทีนํ ปโยชฺเช ตติยาปิ รูปสิทฺธิยํ [๑๔๑ ปิฏฺเ] สทฺทนีติยฺจ [สุตฺต-๑๔๘ ปิฏฺเ] วุตฺตา. สทฺทนีติยํ ตติยาปโยเคปิ กมฺมตฺถเมว อิจฺฉติ. าสาทีสุ กตฺวตฺถํ อิจฺฉนฺติ.
ยทา ¶ ปน ปมํ ปโยชกํ อฺโ ทุติโย ปโยเชติ, ตทา ปโม ปโยชฺโช นาม. ตสฺมึ ตติยาเอวาติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏึ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓].
๒๙๓. หราทีนํ วา[ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๕; ปา. ๑.๔.๕๓].
หราทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ วิกปฺเปน ทุติยา โหติ.
สามิโก ปุริสํ ภารํ หาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ อาหารํ อชฺโฌหาเรติ ปุริเสน วา, ปุริสํ กมฺมํ กาเรติ ปุริเสน วา, ราชา ปุริสํ อตฺตานํ ทสฺเสติ ปุริเสน วา, ปุริสํ พุทฺธํ วนฺทาเปติ ปุริเสน วา.
๑๙๔. น ขาทาทีนํ[ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๗; ปา. ๑.๔.๕๗].
ขาทาทีนํ ปโยชฺเช กมฺมนิ น ทุติยา โหติ.
สามิโก ปุริเสน ขชฺชํ ขาทาเปติ, อท-ภกฺขเน, ภตฺตํ อาเทติ, สามิโก ทาเสน ปุริสํ อวฺหาเปติ, สทฺทายาเปติ, กนฺทยติ, นาทยติ. เอตฺถ จ ‘สทฺทายาเปตี’ติ สทฺทํ การาเปติ, นามธาตุ เจสา. กนฺท, นทาปิ สทฺทตฺถาเยว.
๒๙๕. วหิสฺสานิยนฺตุเก[ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๘; ปา. ๑.๔.๕๒].
วหิสฺสาติ ธาตุนิทฺเทโส อิ-กาโร, นิยาเมติ ปโยเชตีติ นิยนฺตา, นตฺถิ นิยนฺตา เอตสฺสาติ อนิยนฺตุโก. ยสฺส อฺเน ปโยชเกน กิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว ตฺวา วหติ, โส อนิยนฺตุโก นาม, วหธาตุสฺส ตาทิเส อนิยนฺตุเก ปโยชฺเช กมฺมนิ ทุติยา น โหติ.
สามิโก ¶ ทาเสน ภารํ วาเหติ.
อนิยนฺตุเกติ กึ? พลีพทฺเท ภารํ วาเหติ.
๒๙๖. ภกฺขิสฺสาหึสายํ[ก. ๓๐๐; รู. ๒๘๖; นี. ๕๘๗; จํ. ๒.๑.๔๙; ปา. ๑.๔.๕].
ภกฺขิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หึสา นาม น โหติ, อนิจฺฉนฺตสฺส ภกฺขาปนํ หึสา นาม, ภกฺขธาตุสฺส ปโยชฺเช กมฺมนิ อหึสาวิสเย ทุติยา น โหติ.
สามิโก ปุริเสน โมทเก ภกฺขาเปติ.
อหึสายนฺติ กึ? พลีพทฺเท สสฺสํ ภกฺขาเปติ. เอตฺถ ‘สสฺส’นฺติ ถูลตรํ สสฺสนฺติ วทนฺติ.
ปาฬิยํ ‘‘สพฺเพสํ วิฺาเปตฺวาน [อป. เถร ๑.๑.๔๓๘], โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ [อป. เถร ๑.๑.๓๐๐]. เถรสฺส ปตฺโต ทุติยสฺส คาเหตพฺโพ’’ อิจฺจาทินา [ปารา. ๖๑๕] ปโยชฺเช ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ.
๒๙๗. ฌาทีหิ ยุตฺตา[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๐; ปา. ๒.๓.๒].
ธีอิจฺจาทีหิ นิปาโตปสคฺเคหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ธี พฺราหฺมณสฺส หนฺตารํ [ธ. ป. ๓๘๙], ธีรตฺถุ’มํ ปูติกายํ [ชา. ๑.๓.๑๒๙], ธีรตฺถุ ตํ ธนลาภํ [ชา. ๑.๔.๓๖], ธีรตฺถุ พหุเก กาเม. ตติยาปิ ทิสฺสติ, ธีรตฺถุ ชีวิเตน เม [ชา. ๒.๑๗.๑๓๕]. อนฺตรา จ ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทํ [ที. นิ. ๑.๑], อภิโต คามํ วสติ, ปริโตคามํ วสติ, นทึ เนรฺชรํ ปติ [สุ. นิ. ๔๒๗], เอเตสุ ฉฏฺฺยตฺเถ ทุติยา.
ตถา ¶ ปฏิภาติ มํ ภควา [อุทา. ๔๕; สํ. นิ. ๑.๒๑๗], อปิสฺสุ มํ ติสฺโส อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], ปฏิภาตุ ตํ ภิกฺขุ ธมฺโม ภาสิตุํ [มหาว. ๒๕๘]. ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๓.๗๙] – ‘ม’นฺติ มม, ‘ต’นฺติ ตว, สมฺปทานตฺเถ ทุติยา. ‘ม’นฺติ มมาเณ, ‘ต’นฺติ ตวาเณติปิ วณฺเณสุํ. น อุปายมนฺตเรน อตฺถสฺส สิทฺธิ, นตฺถิ สมาทานมนฺตเรน สิกฺขาปฏิลาโภ, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส [ม. นิ. ๓.๓๙๓; อุทา. ๗๔]. ตตฺถ ‘อนฺตเรนา’ติ นิปาตปทเมตํ, วชฺเชตฺวาตฺยตฺโถ. ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, อุตฺตเรน คามํ, คามสฺส ปุพฺเพติ อตฺโถ.
อุปสคฺคปุพฺพานํ อกมฺมกธาตูนํ ปโยเค อาธาเร ทุติยา, ปถวึ อธิเสสฺสติ, คามํ อธิติฏฺติ, รุกฺขํ อชฺฌาวสติ, มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา [ปาจิ. ๑๓๐], คามํ อุปวสติ, คามํ อนุวสติ, ปพฺพตํ อธิวสติ, ฆรํ อาวสติ, อคารํ อชฺฌาวสติ [ที. นิ. ๑.๒๕๘; ปารา. ๕๑๙], อุโปสถํ อุปวสติ, กามาวจรํ อุปปชฺชติ, รูปาวจรํ อุปปชฺชติ, อรูปาวจรํ อุปปชฺชติ, สกฺกสฺส สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒], ิตํ วา อุปติฏฺเยฺย [ที. นิ. ๓.๒๘๒] อิจฺจาทิ.
ตปฺปาน, จาเรปิ ทุติยา, นทึ ปิวติ, สมุทฺทํ ปิวติ, คามํ จรติ, อรฺํ จรติ, นทิยํ, คาเมติ อตฺโถ.
กาล, ทิสาสุปิ อาธาเร เอว ทุติยา, ตํ ขณํ, ตํ มุหุตฺตํ, ตํ กาลํ, เอกมนฺตํ [ขุ. ปา. ๕.๑], เอกํ สมยํ [ขุ. ปา. ๕.๑; ที. นิ. ๑.๑], ปุพฺพณฺหสมยํ [ปารา. ๑๖], สายนฺหสมยํ, ตํ ทิวสํ, อิมํ รตฺตึ [ที. นิ. ๓.๒๘๕], ทุติยมฺปิ, ตติยมฺปิ, จตุตฺถํ วา ปฺจมํ วา อปฺเปติ, ตโต ปุพฺพํ, ตโต ปรํ, ปุริมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ทกฺขิณํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], ปจฺฉิมํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อุตฺตรํ ทิสํ [ที. นิ. ๒.๓๓๖], อิมา ทส ¶ ทิสาโย, กตมํ ทิสํ ติฏฺติ นาคราชา [ชา. ๑.๑๖.๑๐๔], อิมาสุ ทิสาสุ กตมาย ทิสาย ติฏฺติ ฉทฺทนฺตนาคราชาติ อตฺโถอิจฺจาทิ.
๒๙๘. ลกฺขณิตฺถมฺภูตวิจฺฉาสฺวภินา[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๔; ปา. ๑.๔.๙๐, ๙๑; ๒.๓.๘].
ลกฺขณาทีสุ อตฺเถสุ ปวตฺเตน อภินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขียติ ลกฺขิตพฺพํ อเนนาติ ลกฺขณํ. อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อีทิโส วิเสโสติ อตฺโถ. อิตฺถํ ภูโต ปตฺโตติ อิตฺถมฺภูโต. ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา.
ตตฺถ ลกฺขเณ –
รุกฺขมภิ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อภิ พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตติ อตฺโถ, วิชฺโชภาเสน พฺยาปิโต รุกฺโข วิชฺชุปฺปาทสฺส ลกฺขณํ สฺาณํ โหติ.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภิ, มาตรํ อภิ วิสิฏฺํ กตฺวา สาธูติ อตฺโถ, เทวทตฺโต สกฺกจฺจํ มาตุปฏฺาเน อคฺคปุริโสติ วุตฺตํ โหติ. ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต [ปารา. ๑]. เอตฺถ จ ‘อพฺภุคฺคโต’ติ อภิ วิสิฏฺํ กตฺวา อุคฺคโตติ อตฺโถ, อยํ กิตฺติสทฺโท โภโต โคตมสฺส สกลโลกคฺคภาวํ ปกาเสตฺวา อุคฺคโตติ วุตฺตํ โหติ, กิตฺติสทฺทสมฺพนฺเธ ปน ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ ¶ รุกฺขํ อภิ วิชฺโชตเต จนฺโท, พฺยาเปตฺวา วิชฺโชตเตตฺยตฺโถ.
เอตฺถ จ ลกฺขณาทิอตฺถา อภิสทฺเทน โชตนียา ปิณฺฑตฺถา เอว, น วจนียตฺถา, พฺยาปนาทิอตฺถา เอว วจนียตฺถาติ.
๒๙๙. ปติปรีหิ ภาเค จ[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๕; ปา. ๑.๔.๙๐].
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตหิ ปติ, ปรีหิ ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต วิชฺชุ. ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ผริตฺวา.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปติ, สาธุ เทวทตฺโต มาตรํ ปริ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต จนฺโท, รุกฺขํ รุกฺขํ ปริ วิชฺโชตเต จนฺโท.
ภาเค –
ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปติ สิยา, ตํ ทียตุ, ยเทตฺถ มํ ปริ สิยา. ตตฺถ ‘ปตี’ติ ปฏิจฺจ, ‘ปรี’ติ ปริจฺจ, อุทฺทิสฺสาติ อตฺโถ, ‘ปิต’นฺติ ปาเสโส. เอตฺถ มํ อุทฺทิสฺส ยํ ¶ วตฺถุ ปิตํ สิยา, ตํ เม ทียตูตฺยตฺโถ, เอเตสุ พหูสุ ภาเคสุ โย มม ภาโค, โส มยฺหํ ทียตูติ วุตฺตํ โหตีติ.
๓๐๐. อนุนา[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๖; ปา. ๑.๔.๘๔, ๙๐].
ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาสุ จ ภาเค จ ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ลกฺขเณ –
รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต วิชฺชุ, รุกฺขํ อนุ ผริตฺวาติ อตฺโถ. จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุํ [พุ. วํ. ๒๑.๕], ‘สมฺพุทฺธ’นฺติ โพธิสตฺตํ, อนุ คนฺตฺวา ปพฺพชึสูติ อตฺโถ, วิปสฺสิโพธิสตฺเต ปพฺพชิเต สติ ตานิปิ จตุราสีติกุลปุตฺตสหสฺสานิ ปพฺพชึสูติ วุตฺตํ โหติ. สจฺจกฺริยมนุ วุฏฺิ ปาวสฺสิ, ‘อนู’ติ อนฺวาย, ปฏิจฺจาติ อตฺโถ, สจฺจกฺริยาย สติ สจฺจกฺริยเหตุ เทโว ปาวสฺสีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เหตุ จ ลกฺขณํ ภวตี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. สจฺจกฺริยาย สเหวาติปิ ยุชฺชติ. ‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺห’’นฺติ [จริยา. ๓.๘๒] หิ วุตฺตํ.
อิตฺถมฺภูเต –
สาธุ เทวทตฺโต มาตรมนุ. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย ปฏิจฺจ.
วิจฺฉายํ –
รุกฺขํ รุกฺขํ อนุ วิชฺโชตเต จนฺโท. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนุ ผริตฺวา.
ภาเค –
ยเทตฺถ ¶ มํ อนุ สิยา, ตํ ทียตุ. ตตฺถ ‘อนู’ติ อนฺวาย. เสสํ วุตฺตนยเมว.
๓๐๑. สหตฺเถ[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๗; ปา. ๑.๔.๘๕].
สหตฺเถ อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
ปพฺพตํ อนุ ติฏฺติ [ปพฺพตมนุเสนา ติฏฺติ (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ)]. นทึ อนฺวาวสิตา พาราณสี. ‘อนู’ติ อนุคนฺตฺวา, นทิยา สห อาพทฺธา ติฏฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๓๐๒. หีเน[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๘; ปา. ๑.๔.๘๖].
หีเน ปวตฺเตน อนุนา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
อนุ สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, อนุคตา ปจฺฉโต คตาติ อตฺโถ, สพฺเพ ปฺวนฺโต สาริปุตฺตโต หีนาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๐๓. อุเปน[ก. ๒๙๙; รู. ๒๘๘; นี. ๕๘๒, ๕๘๖; จํ. ๒.๑.๕๙; ปา. ๑.๔.๘๗].
หีเน อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ทุติยา โหติ.
อุป สาริปุตฺตํ ปฺวนฺโต, อุเปจฺจ คตา สมีเป คตาติ อตฺโถ, หีนาตฺเวว วุตฺตํ โหติ.
เอตฺถ จ อภิอิจฺจาทโย กมฺมปฺปวจนียาติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตา. ตตฺถ ปกาเรน วุจฺจตีติ ปวจนียํ, ปกาโร จ ลกฺขณิ’ตฺถมฺภูต, วิจฺฉาทิโก ปิณฺฑตฺโถ วุจฺจติ, กมฺมนฺติ พฺยาปนาทิกฺริยา, กมฺมํ ปวจนียํ เยหิ เต กมฺมปฺปวจนียา.
ตตฺถ ¶ พฺยาปนาทิกฺริยาวิเสสวาจีหิ อุปสคฺเคหิ สมฺพนฺเธสติ กมฺมตฺเถ ทุติยา โหติ, อสมฺพนฺเธ ปน อาธาร, สามฺยาทิอตฺเถสุ โหติ, ลกฺขณาทโย ปน สามตฺถิยสิทฺธา ปิณฺฑตฺถา เอวาติ.
๓๐๔. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค[ก. ๒๙๘; รู. ๒๘๗; นี. ๕๘๑; ปา. ๒.๓.๕]
กาลสฺส วา อทฺธุโน วา ทพฺพ, คุณ, กฺริยาหิ อจฺจนฺตํ นิรนฺตรํ สํโยเค กาล’ทฺธานวาจีหิ ลิงฺเคหิ ปรํ ทุติยา โหติ.
กาเล –
สตฺตาหํ ควปานํ, มาสํ มํโสทนํ, สรทํ รมณียา นที, สพฺพกาลํ รมณียํ นนฺทนํ, มาสํ สชฺฌายติ, วสฺสสตํ ชีวติ, ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสติ.
อทฺธาเน –
โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.
อจฺจนฺตสํโยเคติ กึ? มาเส มาเส ภฺุชติ, โยชเน โยชเน วิหาโร.
เอตฺถ จ กฺริยาวิเสสนมฺปิ กตฺตารา สาเธตพฺพตฺตา กมฺมคติกํ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ‘กมฺเม ทุติยา’ติ เอตฺถ กมฺมสทฺเทน คยฺหติ.
สุขํ เสติ, ทุกฺขํ เสติ, สีฆํ คจฺฉติ, ขิปฺปํ คจฺฉติ, ทนฺธํ คจฺฉติ, มุทุํ ปจติ, ครุํ เอสฺสติ, ลหุํ เอสฺสติ, สนฺนิธิการกํ ภฺุชติ, สมฺปริวตฺตกํ โอตาเปติ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๐], หตฺถปฺปจาลกํ ¶ คจฺฉติ, สีสปฺปจาลกํ คจฺฉติ [ปาจิ. ๕๙๔-๕๙๕], สุรุสุรุการกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๗], อวคณฺฑการกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๒], ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๐], หตฺถนิทฺธุนกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๓], หตฺถนิลฺเลหกํ ภฺุชติ [ปาจิ. ๖๒๘], จนฺทิมสูริยา สมํ ปริยายนฺติ, วิสมํ ปริยายนฺติ อิจฺจาทิ.
ทุติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ตติยาวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ตติยา?
๓๐๕. กตฺตุกรเณสุ ตติยา[ก. ๒๘๖, ๒๘๘; รู. ๒๙๑, ๒๙๓; นี. ๕๙๑, ๕๙๔; จํ. ๒.๑.๖๒-๓; ปา. ๒.๓.๑๘].
กตฺตริ กรเณ จ ตติยา โหติ. กตฺตาติ จ การโกติ จ อตฺถโต เอกํ ‘‘กโรตีติ กตฺตา, กโรตีติ การโก’’ติ, ตสฺมา ‘‘กตฺตุการโก’’ติ วุตฺเต ทฺวินฺนํ ปริยายสทฺทานํ วเสน อยเมว กฺริยํ เอกนฺตํ กโรติ, สามี หุตฺวา กโรติ, อตฺตปฺปธาโน หุตฺวา กโรตีติ วิฺายติ, ตโต กฺริยา นาม กตฺตุโน เอว พฺยาปาโร, น อฺเสนฺติ จ, อฺเ ปน กฺริยาสาธเน กตฺตุโน อุปการกตฺตา การกา นามาติ จ, ตถา อนุปการกตฺตา อการกา นามาติ จ วิฺายนฺตีติ.
ตตฺถ กตฺตา ติวิโธ สยํกตฺตา, ปโยชกกตฺตา, กมฺมกตฺตาติ.
ตตฺถ ธาตฺวตฺถํ สยํ กโรนฺโต สยํกตฺตา นาม, ปุริโส กมฺมํ กโรติ.
ปรํ ¶ นิโยเชนฺโต ปโยชกกตฺตา นาม, ปุริโส ทาสํ กมฺมํ กาเรติ.
กมฺมกตฺตา นาม ปโยชฺชกกตฺตาปิ วุจฺจติ, ปุริโส ทาเสน กมฺมํ กาเรติ ทาสสฺส วา, โย จ อฺเน กตํ ปโยคํ ปฏิจฺจ กมฺมภูโตปิ สุกรตฺตา วา กมฺมภาเวน อวตฺตุกามตาย วา อชานนตาย วา วฺเจตุกามตาย วา กตฺตุภาเวน โวหรียติ, โส กมฺมกตฺตา นาม, กุสูโล สยเมว ภิชฺชติ, ฆโฏ สยเมว ภิชฺชติ. อปิจ สุกโร วา โหตุ ทุกฺกโร วา, โย กมฺมรูปกฺริยาปเท ปมนฺโต กตฺตา, โส กมฺมกตฺตาติ วุจฺจติ. สทฺทรูเปน กมฺมฺจ ตํ อตฺถรูเปน กตฺตา จาติ กมฺมกตฺตา, กุสูโล ภิชฺชติ, ฆโฏ ภิชฺชติ, ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเร อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ สทฺทตฺโถ ทุวิโธ ปรมตฺโถ, ปฺตฺตตฺโถติ. ตตฺถ ปรมตฺโถ เอกนฺเตน วิชฺชมาโนเยว. ปฺตฺตตฺโถ ปน โกจิ วิชฺชมาโนติ สมฺมโต. ยถา? ราชปุตฺโต, โควิสาณํ, จมฺปกปุปฺผนฺติ. โกจิ อวิชฺชมาโนติ สมฺมโต. ยถา? วฺฌาปุตฺโต, สสวิสาณํ, อุทุมฺพรปุปฺผนฺติ. สทฺโท จ นาม วตฺติจฺฉาปฏิพทฺธวุตฺตี โหติ, วตฺตมาโน จ สทฺโท อตฺถํ น ทีเปตีติ นตฺถิ, สงฺเกเต สติ สุณนฺตสฺส อตฺถวิสยํ พุทฺธึ น ชเนตีติ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิติ อวิชฺชมานสมฺมโตปิ อตฺโถ สทฺทพุทฺธีนํ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน เอว โหติ. อิตรถา ‘วฺฌาปุตฺโต’ติ ปทํ สุณนฺตสฺส ตทตฺถวิสยํ จิตฺตํ นาม น ปวตฺเตยฺยาติ, สทฺทพุทฺธีนฺจ วิสยภาเวน วิชฺชมาโน นาม อตฺโถ สทฺทนานาตฺเต พุทฺธินานาตฺเต จ สติ นานา โหติ, วิสุํ วิสุํ วิชฺชมาโน นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. เอวํ สทฺทพุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานฺจ นานาภูตฺจ อตฺถํ ปฏิจฺจ การกนานาตฺตํ กฺริยาการกนานาตฺตฺจ โหติ ¶ , น ปน สภาวโต วิชฺชมานเมว นานาภูตเมว จ อตฺถนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘สํโยโค ชายเต’’ อิจฺจาทีสุ สทฺทพุทฺธีนํ นานาตฺตสิทฺเธน อตฺถนานาตฺเตน ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ทฺวินฺนํ อตฺถานฺจ กฺริยาการกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ.
กยิรเต อเนนาติ กรณํ, กฺริยาสาธเน กตฺตุโน สหการีการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ทุวิธํ อชฺฌตฺติกกรณํ, พาหิรกรณนฺติ.
ตตฺถ กตฺตุโน องฺคภูตํ กรณํ อชฺฌตฺติกํ นาม, ปุริโส จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, หตฺเถน กมฺมํ กโรติ, ปาเทน มคฺคํ คจฺฉติ, รุกฺโข ผลภาเรน โอณมติ.
กตฺตุโน พหิภูตํ พาหิรํ นาม, ปุริโส ยาเนน คจฺฉติ, ผรสุนา [ปรสุนา (สกฺกตคนฺเถสุ)] ฉินฺทติ, รุกฺโข วาเตน โอณมติ.
๓๐๖. สหตฺเถน[ก. ๒๘๗; รู. ๒๙๖; นี. ๕๙๒; จํ. ๒.๑.๖๕; ปา. ๒.๓.๑๙].
สหสทฺทสฺส อตฺโถ ยสฺส โสติ สหตฺโถ, สหตฺเถน สทฺเทน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา ตติยา โหติ. สหสทฺทสฺส อตฺโถ นาม สมวายตฺโถ.
โส ติวิโธ ทพฺพสมวาโย, คุณสมวาโย, กฺริยาสมวาโยติ. ปุตฺเตน สห ธนวา ปิตา, ปุตฺเตน สห ถูโล ปิตา, ปุตฺเตน สห อาคโต ปิตา. สห, สทฺธึ, สมํ, นานา, วินาอิจฺจาทิโก สหตฺถสทฺโท นาม.
นิสีทิ ภควา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน [มหาว. ๕๙], สหสฺเสน สมํ มิตา [สํ. นิ. ๑.๓๒], ปิเยหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓, ๒๐๗], สงฺโฆ สห วา คคฺเคน วินา วา คคฺเคน อุโปสถํ กเรยฺย [มหาว. ๑๖๗].
๓๐๗. ลกฺขเณ[รู. ๑๔๗ ปิฏฺเ; นี. ๕๙๘; จํ. ๒.๑.๖๖; ปา. ๒.๓.๒๑].
ลกฺขณํ ¶ วุจฺจติ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ ตติยา โหติ.
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ปิตรํ โส อุทิกฺขติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๓]. พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ [อ. นิ. ๓.๖๗], อสมฺภินฺเนน วิเลปเนน ราชานมทกฺขิ, ติทณฺฑเกน ปริพฺพาชกมทกฺขิ, อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ ปตฺตํ เจตาเปติ [ปารา. ๖๑๒ (โถกํ วิสทิสํ)], ภิกฺขุ ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิฺชิเตน ปสาริเตน คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, สา กาฬี ทาสี ภินฺเนน สีเสน โลหิเตน คลนฺเตน ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖], อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คจฺฉนฺติ [ปาจิ. ๕๘๔], ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทนฺติ [ปาจิ. ๕๙๙].
องฺควิกาโรปิ อิธ สงฺคยฺหติ [ก. ๒๙๑; รู. ๒๙๙; นี. ๖๐๓], อกฺขินา กาณํ ปสฺสติ, ‘อกฺขี’ติ อิทํ ‘กาณ’นฺติ ปเท วิเสสนํ, วิกเลน จกฺขุองฺเคน โส กาโณ นาม โหติ. หตฺเถน กุณึ ปสฺสติ, ปาเทน ขฺชํ ปสฺสติ.
๓๐๘. เหตุมฺหิ[ก. ๒๘๙; รู. ๒๙๗; นี. ๖๐๑].
หิโนติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ, ตสฺมึ ตติยา โหติ.
อนฺเนน วสติ, วิชฺชาย สาธุ, กมฺมุนา วตฺตติ โลโก, กมฺมุนา วตฺตติ ปชา [ม. นิ. ๒.๔๖๐; สุ. นิ. ๖๕๙ (วตฺตตี ปชา)]. กมฺมุนา วสโล โหติ, กมฺมุนา โหติ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๑๓๖]. เกนฏฺเน [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา], เกน นิมิตฺเตน, เกน วณฺเณน ¶ [สํ. นิ. ๑.๒๓๔] เกน ปจฺจเยน, เกน เหตุนา [ชา. ๒.๒๒.๒๐๙๗], เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา] อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ กรณํ ติวิธํ กฺริยาสาธกกรณํ, วิเสสนกรณํ, นานาตฺตกรณนฺติ.
ตตฺถ กฺริยาสาธกํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว.
วิเสสนกรณํ ยถา? อาทิจฺโจ นาม โคตฺเตน, สากิโย นาม ชาติยา [สุ. นิ. ๔๒๕]. โคตฺเตน โคตโม นาโถ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๓ (วิสทิสํ)], สาริปุตฺโตติ นาเมน [อป. เถร ๑.๑.๒๕๑], วิสฺสุโต ปฺวา จ โส, ชาติยา ขตฺติโย พุทฺโธ [ที. นิ. ๒.๙๒], ชาติยา สตฺตวสฺสิโก [มิ. ป. ๖.๔.๘], สิปฺเปน นฬกาโร โส, เอกูนตึโส วยสา [ที. นิ. ๒.๒๑๔], วิชฺชาย สาธุ, ตปสา อุตฺตโม, สุวณฺเณน อภิรูโป, ปกติยา อภิรูโป, ปกติยา ภทฺทโก, เยภุยฺเยน มตฺติกา [ปาจิ. ๘๖], ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรติ, สเมน ธาวติ, วิสเมน ธาวติ, สุเขน สุขิโต โหมิ, ปาโมชฺเชน ปมุทิโต [พุ. วํ. ๒.๗๘]. ทฺวิโทเณน ธฺํ กิณาติ, สหสฺเสน อสฺเส วิกฺกิณาติ, อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนติ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา (สมฺมนฺนิ)] อิจฺจาทิ.
นานาตฺตกรณํ ยถา? กึ เม เอเกน ติณฺเณน, ปุริเสน ถามทสฺสินา [พุ. วํ. ๒.๕๖]. กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔]. อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เม พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], กินฺนุเมพุทฺเธน [ปารา. ๕๒], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ, ปานีเยน [ปาณิเยน (มู.)] อตฺโถ, มูเลหิ เภสชฺเชหิ อตฺโถ [มหาว. ๒๖๓], เสยฺเยน อตฺถิโก, มหคฺเฆน ¶ อตฺถิโก, มาเสน ปุพฺโพ, ปิตรา สทิโส, มาตรา สโม, กหาปเณน อูโน, ธเนน วิกโล, อสินา กลโห, วาจาย กลโห, อาจาเรน นิปุโณ, วาจาย นิปุโณ, คุเฬน มิสฺสโก, ติเลน มิสฺสโก, วาจาย สขิโล อิจฺจาทิ.
ตถา กมฺมา’วธิ, อาธาร’จฺจนฺตสํโยค, กฺริยาปวคฺคาปิ นานาตฺตกรเณ สงฺคยฺหนฺติ.
กมฺเม ตาว –
ติเลหิ เขตฺเต วปฺปติ, ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปติ, สุนเขหิ ขาทาเปนฺติ อิจฺจาทิ.
อวธิมฺหิ –
สุมุตฺตา มยํ เตน มหาสมเณน [จูฬว. ๔๓๗], มุตฺโตมฺหิ กาสิราเชน, จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕], โอตฺตปฺปติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], หิรียติ กายทุจฺจริเตน [อ. นิ. ๕.๒], ชิคุจฺฉติ สเกน กาเยน, ปถพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา. สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วรํ [ธ. ป. ๑๗๘] อิจฺจาทิ.
อาธาเร –
เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน [มหาว. ๑๗], เตน สมเยน [ปารา. ๑], กาเลน ธมฺมสฺสวนํ [ขุ. ปา. ๕.๙]. โส โว มมจฺจเยน สตฺถา [ที. นิ. ๒.๒๑๖], ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑], ปุพฺเพน คามํ, ทกฺขิเณน คามํ, ปุรตฺถิเมน ธตรฏฺโ, ทกฺขิเณน วิรูฬฺหโก ปจฺฉิเมน วิรูปกฺโข [ที. นิ. ๒.๓๓๖], เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ [ขุ. ปา. ๕.๑] อิจฺจาทิ.
อจฺจนฺตสํโยเค –
มาเสน ภฺุชติ, โยชเนน ธาวติ อิจฺจาทิ.
กฺริยาปวคฺโค ¶ นาม กฺริยาย สีฆตรํ นิฏฺาปนํ, ตสฺมึ โชเตตพฺเพ ตติยา, เอกาเหเนว พาราณสึ ปาปุณิ, ตีหิ มาเสหิ อภิธมฺมํ เทเสสิ, นวหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปสิ, คมนมตฺเตน ลภติ, โอฏฺปหฏมตฺเตน ปคุณํ อกาสิ.
ตติยาวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
จตุตฺถีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?
๓๐๙. สมฺปทาเน จตุตฺถี[ก. ๒๙๓; รู. ๓๐๑; นี. ๖๐๕; จตุตฺถี สมฺปทาเน (พหูสุ), จํ. ๒.๑.๗๓; ปา. ๒.๓.๑๓].
สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติ. สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, สมฺปฏิจฺฉกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ตํ วตฺถุสมฺปฏิจฺฉกํ, กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกนฺติ ทุวิธํ. ภิกฺขุสฺส จีวรํ เทติ, พุทฺธสฺส สิลาฆเต.
ปุน อนิรากรณํ, อนุมติ, อาราธนนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ น นิรากโรติ น นิวาเรตีติ อนิรากรณํ, ทิยฺยมานํ น ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถ. อสติ หิ ปฏิกฺขิปเน สมฺปฏิจฺฉนํ นาม โหตีติ. กายจิตฺเตหิ สมฺปฏิจฺฉนาการํ ทสฺเสตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตํ สมฺปทานํ อนุมติ นาม. วิวิเธหิ อายาจนวจเนหิ ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธตฺวา สมฺปฏิจฺฉนฺตํ อาราธนํ นาม. โพธิรุกฺขสฺส ชลํ เทติ, ภิกฺขุสฺส อนฺนํ เทติ, ยาจกสฺส อนฺนํ เทติ.
กฺริยาสมฺปฏิจฺฉกํ นานากฺริยาวเสน พหุวิธํ.
ตตฺถ ¶ โรจนกฺริยาโยเค –
ตฺจ อมฺหากํ รุจฺจติ เจว ขมติ จ [ม. นิ. ๑.๑๗๙; ม. นิ. ๒.๔๓๕], ปพฺพชฺชา มม รุจฺจติ [ชา. ๒.๒๒.๔๓], กสฺส สาทุํ น รุจฺจติ, น เม รุจฺจติ ภทฺทนฺเต, อุลูกสฺสาภิเสจนํ [ชา. ๑.๓.๖๐]. คมนํ มยฺหํ รุจฺจติ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ [ปารา. ๔๑๘], ยสฺสายสฺมโต น ขมติ, ขมติ สงฺฆสฺส [ปารา. ๔๓๘], ภตฺตํ มยฺหํ ฉาเทติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทติ [จูฬว. ๒๘๒], เตสํ ภิกฺขูนํ ลูขานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ [มหาว. ๒๖๑ (โถกํ วิสทิสํ)]. ตตฺถ ‘ฉาเทตี’ติ อิจฺฉํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
ธารณปฺปโยเค –
ฉตฺตคฺคาโห รฺโ ฉตฺตํ ธาเรติ, สมฺปติชาตสฺส โพธิสตฺตสฺส เทวา ฉตฺตํ ธารยึสุ.
พุทฺธสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ, ตุยฺหํ หนุเต, ตุณฺหิภาเวน วฺเจตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภฺุชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปฏฺาติ [ปาจิ. ๘๑๖ (วิสทิสํ)]. ทุติยาปิ โหติ, รฺโ อุปฏฺาติ, ราชานํ อุปฏฺาติ, อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], อหํ ตํ อุปฏฺิสฺสามิ, มาตาปิตุอุปฏฺานํ [ขุ. ปา. ๕.๖], ตุยฺหํ สปเต, สปสฺสุ เม เวปจิตฺติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๓], สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ [ชา. ๒.๒๑.๔๐๗], ตว มยิ สทฺทหนตฺถํ สจฺจํ กโรมีติ อตฺโถ, รฺโ สตํ ธาเรติ, อิธ กุลปุตฺโต น กสฺสจิ กิฺจิ ธาเรติ [อ. นิ. ๔.๖๒], ตสฺส รฺโ มยํ นาคํ ธารยาม. ตตฺถ ‘รฺโ สตํ ธาเรตี’ติ สตํ พลิธนํ วา ทณฺฑธนํ วา นิเทตีติ [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)] อตฺโถ, ‘‘อิณํ กตฺวา คณฺหาตี’’ติ จ วทนฺติ. ‘ธารยามา’ติ ปุน นิเทม [นิเธตีติ, นิเธม (เกจิ)], ตุยฺหํ สทฺทหติ, มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาสิ สิงฺคาลสฺส, สุราปีตสฺส พฺราหฺมณ [ชา. ๑.๑.๑๑๓].
เทวาปิ ¶ เต ปิหยนฺติ ตาทิโน [ธ. ป. ๙๔ (ตสฺส ปิหยนฺติ)], เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ [ธ. ป. ๑๘๑], ‘ปิหยนฺตี’ติ ปุนปฺปุนํ ทฏฺุํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ. ทุติยาปิ โหติ, สเจ มํ ปิหยสิ, ธนํ ปิเหติ, หิรฺํ ปิเหติ, สุวณฺณํ ปิเหติ. ตติยาปิ ทิสฺสติ, รูเปน ปิเหติ, สทฺเทน ปิเหติ อิจฺจาทิ.
ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร [ชา. ๑.๔.๔๙], มา เม กุชฺฌ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๙๖ (กุชฺฌิ)], ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ, มาตุ กุปฺปติ, ปิตุ กุปฺปติ, โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ [ธ. ป. ๑๒๕; สุ. นิ. ๖๖๗; ชา. ๑.๕.๙๔], ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ปูเรติ วินาเสติ วาติ อตฺโถ, อกาเล วสฺสนฺโต หิ วินาเสติ นาม, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙], อทุฏฺสฺส ตุวํ ทุพฺภิ [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], มิตฺตานํ น ทุพฺเภยฺย, ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ, อุสฺสูยนฺติ ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ, ปติวิสฺสกานํ อุชฺฌาเปสิ [ม. นิ. ๑.๒๒๖ (อุชฺฌาเปสิ)], มา ตุมฺเห ตสฺส อุชฺฌายิตฺถ [อุทา. ๒๖ (วิสทิสํ)], มหาราชานํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิรวิตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ [ปารา. ๓๘๓] อยฺเย วา, รฺโ อปรชฺฌติ ราชานํ วา, อาราโธ เม ราชา โหติ.
ปติ, อาปุพฺพสฺส สุ-ธาตุสฺส อนุ, ปติปุพฺพสฺส จ คี-ธาตุสฺส โยเค สมฺปทาเน จตุตฺถี. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ, ‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ [อ. นิ. ๑.๑]. เอตฺถ จ ปุพฺพวากฺเย อามนฺตนกฺริยาย กตฺตา ภควา, โส ปรวากฺเย ปจฺจาสุโยเค สมฺปทานํ โหติ, ‘ปจฺจสฺโสสุ’นฺติ ภทฺทนฺเตติ ปฏิวจนํ อทํสูติ อตฺโถ. ภิกฺขู พุทฺธสฺส อาสุณนฺติ, ราชา พิมฺพิสาโร ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรสฺส อารามิกํ ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], อมจฺโจ รฺโ พิมฺพิสารสฺส ปฏิสฺสุตฺวา [มหาว. ๒๗๐], สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ, ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ ¶ , ชโน ตสฺส ภิกฺขุโน อนุคิณาติ ปฏิคิณาติ, สาธุการํ เทตีติ อตฺโถ.
อาโรจนตฺถโยเค –
อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘ (วิสทิสํ)], ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๑๐๕], ภิกฺขูนํ ธมฺมํ เทเสติ, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ, อหํ เต อาจิกฺขิสฺสามิ, อหํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขูนํ เอตทโวจ.
๓๑๐. ตทตฺเถ[ก. ๒๗๗; รู. ๓๐๓; นี. ๕๕๔].
ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺโถติ ตทตฺโถ, ตทตฺเถ สมฺปทาเน จตุตฺถี โหติ.
๓๑๑. สสฺสาย จตุตฺถิยา[ก. ๑๐๙; รู. ๓๐๔; นี. ๒๗๙-๘๐].
อการนฺตโต จตุตฺถีภูตสฺส สสฺส อาโย โหติ วา.
วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปามุชฺชตฺถาย, ปามุชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย [ปริ. ๓๖๖], อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ [ม. นิ. ๑.๕๐], อลํ กุกฺกุจฺจาย [ปารา. ๓๘], อลํ สมฺโมหาย, ปากาย วชติ, ยุทฺธาย คจฺฉติ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ [ปาจิ. ๙๐๒].
ตุมตฺโถปิ ¶ ตทตฺเถ สงฺคยฺหติ, อลํ มิตฺเต สุขาเปตุํ, อมิตฺตานํ ทุขาย จ [ชา. ๒.๑๗.๑๓]. โลกานุกมฺปาย พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ, อลํ ผาสุวิหาราย, อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ [มหาว. ๑๓].
อลมตฺถโยเค –
อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส, อลํ เต อิธ วาเสน [ปารา. ๔๓๖], อลํ เต หิรฺสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน [พุ. วํ. ๒.๕๖], กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เต อชินสาฏิยา [ธ. ป. ๓๙๔].
มฺนาปโยเค อนาทเร อปาณิสฺมิเมว จตุตฺถี, กฏฺสฺส ตุวํ มฺเ, กลิงฺครสฺส [กฬิงฺครสฺส, กฬงฺครสฺส (ก.)] ตุวํ มฺเ, ชีวิตํ ติณายปิ น มฺติ.
อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มฺเ.
อปาณิสฺมินฺติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มฺเ.
คตฺยตฺถานํ นยนตฺถานฺจ ธาตูนํ กมฺมนิ จตุตฺถี, อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ [ธ. ป. ๑๗๔], โย มํ ทกาย เนติ [ชา. ๑.๖.๙๗], นิรยายุปกฑฺฒติ [ธ. ป. ๓๑๑], มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย [จูฬว. ๑๑๑].
อาสีสนกฺริยาโยเค –
อายุ ภวโต โหตุ, ภทฺทํ เต โหตุ, ภทฺทมตฺถุ เต [ชา. ๑.๘.๑๕; ชา. ๒.๑๗.๑], กุสลํ เต โหตุ, อนามยํ เต โหตุ, สุขํ เต โหตุ, อตฺถํ เต โหตุ, หิตํ เต โหตุ, กลฺยาณํ เต โหตุ, สฺวาคตํ เต โหตุ, โสตฺถิ เต โหตุ โสตฺถิ คพฺภสฺส [ม. นิ. ๒.๓๕๑], มงฺคลํ เต โหตุ.
สมฺมุติโยเค ¶ กมฺมตฺเถ [ฉฏฺี], อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน รูปิยฉฑฺฑกสฺส สมฺมุติ [ปารา. ๕๙๐], ปตฺตคาหาปกสฺส สมฺมุติอิจฺจาทิ [ปารา. ๖๑๔].
อาวิกรณาทิโยเค –
ตุยฺหฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, วฏฺฏติ ภิกฺขูนํ อาโยโค, ปตฺโถทโน ทฺวินฺนํ ติณฺณํ นปฺปโหติ, เอกสฺส ปโหติ, เอกสฺส ปริยตฺโต, อุปมํ เต กริสฺสามิ [ม. นิ. ๑.๒๕๘; ชา. ๒.๑๙.๒๔], อฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๗], ตถาคตสฺส ผาสุ โหติ, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ [มหาว. ๑๓๔], โลกสฺส อตฺโถ, โลกสฺส หิตํ, มณินา เม อตฺโถ [ปารา. ๓๔๔], น มมตฺโถ พุทฺเธน [ปารา. ๕๒], นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา [ชา. ๑.๒.๑๗], วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๗๗], นโม กโรหิ นาคสฺส [ม. นิ. ๑.๒๔๙], นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม [อป. เถร ๑.๒.๑๒๙]. โสตฺถิ ปชานํ [ที. นิ. ๑.๒๗๔], สุวตฺถิ ปชานํ อิจฺจาทิ.
จตุตฺถีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ปฺจมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ปฺจมี?
๓๑๒. ปฺจมฺยาวธิสฺมึ[ก. ๒๙๕; รู. ๓๐๗; นี. ๖๐๗; จํ. ๒.๑.๘๑; ปา. ๒.๓.๒๘; ๑.๔.๒๔].
อวธิยติ ววตฺถิยติ ปทตฺโถ เอตสฺมาติ อวธิ, ตสฺมึ ปฺจมี โหติ, อวธีติ จ อปาทานํ วุจฺจติ.
อปเนตฺวา อิโต อฺํ อาททาติ คณฺหาตีติ อปาทานํ. ตํ ติวิธํ นิทฺทิฏฺวิสยํ, อุปฺปาฏวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยนฺติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมึ อปาทานวิสยภูโต กฺริยาวิเสโส สรูปโต นิทฺทิฏฺโ โหติ, ตํ นิทฺทิฏฺวิสยํ. ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.
ยสฺมึ ปน โส ปาเสสํ กตฺวา อชฺฌาหริตพฺโพ โหติ, ตํ อุปฺปาฏวิสยํ. ยถา? วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโตติ [มหาว. ๓๐]. เอตฺถ หิ ‘นิกฺขมิตฺวา’ติ ปทํ อชฺฌาหริตพฺพํ.
ยสฺมึ ปน โส นิทฺทิฏฺโ จ น โหติ, อชฺฌาหริตฺุจ น สกฺกา, อถ โข อตฺถโต อนุมานวเสน โส วิฺเยฺโย โหติ, ตํ อนุเมยฺยวิสยํ. ยถา? มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, สีลเมว สุตา เสยฺโย [ชา. ๑.๕.๖๕], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส อิจฺจาทิ [ม. นิ. ๓.๒๐๗]. กฺริยํ วินา การกํ นาม น สิชฺฌตีติกตฺวา อุกฺกํสนกฺริยา เอตฺถ อนุเมตพฺพา โหติ. เอวํ กฺริยาปทรหิเตสุ ทูรโยคาทีสุปิ อวินาภาวิกฺริยานุมานํ เวทิตพฺพํ.
ปุน จลา’จลวเสน ทุวิธํ.
จลํ ยถา? ปุริโส ธาวตา อสฺสา ปตติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌิตฺวา อฺมฺโต อปสกฺกนฺติ. เอตฺถ จ ยทิ จลํ สิยา, กถํ อวธิ นาม ภเวยฺย. อจฺจุติลกฺขโณ หิ อวธีติ? วุจฺจเต-ทฺเว เมณฺฑา สกสกกฺริยาย จลนฺติ, อิตรีตรกฺริยาย อวธี โหนฺตีติ นตฺถิ เอตฺถ อวธิลกฺขณวิโรโธติ.
อจลํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.
ปุน กายสํสคฺคปุพฺพกํ, จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกนฺติ ทุวิธํ โหติ, คามา อเปนฺติ มุนโย, โจรา ภยํ ชายเต. เอตฺถ จ ‘‘กึว ¶ ทูโร อิโต คาโม, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๙]. อิโต เอกนวุติกปฺเป’’ติ [ที. นิ. ๒.๔] อาทีสุ วทนฺตสฺส จิตฺตสํสคฺคปุพฺพกมฺปิ เวทิตพฺพํ. ‘‘น มาตา ปุตฺตโต ภายติ, น จ ปุตฺโต มาติโต ภายติ, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ [ชา. ๒.๒๑.๑๓๘] ปาฬิ. อตฺถิ เต อิโต ภยํ [ม. นิ. ๒.๓๕๐], นตฺถิ เต อิโต ภยํ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], โจรา ภายติ, โจรา ภีโต. ฉฏฺี จ, โจรสฺส ภายติ, โจรสฺส ภีโต. ทุติยา จ, ‘‘กถํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, เอวํ ปรโลกํ น ภาเยยฺย, ภายสิ มํ สมณ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], นาหํ ตํ ภายามิ [สุ. นิ. สูจิโลมสุตฺต], ภายิตพฺพํ น ภายติ, นาหํ ภายามิ โภคินํ [ชา. ๒.๒๒.๘๓๕], น มํ มิคา อุตฺตสนฺตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗] ปาฬิปทานิ ทิสฺสนฺติ. ตตฺถ ‘‘โภคิน’นฺติ นาคํ, โจรา ตสติ อุตฺตสติ โจรสฺส วา, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส [ธ. ป. ๑๒๙], ปาปโต โอตฺตปฺปติ ชิคุจฺฉติ หรายติ ปาเปน วา.
ยโต กิฺจิ สิปฺปํ วา วิชฺชํ วา ธมฺมํ วา คณฺหาติ, ตสฺมึ อกฺขาตริ ปฺจมี, อุปชฺฌายา อธีเต, อุปชฺฌายา สิปฺปํ คณฺหาติ, ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต. จตุราสีติสหสฺสานิ, เยเม ธมฺมา ปวตฺติโน [เถรคา. ๑๐๒๗].
ยโต สุณาติ, ตสฺมึ ปฺจมี, ฉฏฺี จ, อิโต สุตฺวา, อิมสฺส สุตฺวา วา, ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ [ธ. ป. ๓๙๒].
ยโต ลภติ, ตสฺมึ ปฺจมี, สงฺฆโต ลภติ, คณโต ลภติ.
ยโต ปราชยติ, ยโต ปภวติ, ยโต ชายติ, ตสฺมึ ปฺจมี, พุทฺธสฺมา ปราชยนฺติ อฺติตฺถิยา, ปาฬิยํ ปน ปราชิโยเค อปาทานํ ปาเสสวเสน ลพฺภติ, ตสฺมึ โข ¶ ปน สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ. เอตฺถ เทเวหิ ปราชินึสูติ ปาเสโส. ‘‘มยํ ชิตามฺหา อมฺพกาย. หิมวนฺตา ปภวนฺติ ปฺจ มหานทิโย [อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๑๙], อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา’’ติ ปาฬิ [อป. เถร ๑.๑.๒๕๕], โจรา ภยํ ชายเต, กามโต ชายเต ภยํ [ธ. ป. ๒๑๕], ชาตํ สรณโต ภยํ [ชา. ๑.๑.๓๖; ๑.๒.๑๓; ๑.๙.๕๖, ๕๗, ๕๙], ยํกิฺจิ ภยํ วา เวรํ วา อุปทฺทโว วา อุปสคฺโค วา ชายติ, สพฺพํ ตํ พาลโต ชายติ, โน ปณฺฑิตโต, กามโต ชายตี โสโก [ธ. ป. ๒๑๔], อุภโต สุชาโต ปุตฺโต [ที. นิ. ๑.๓๑๑], อุรสฺมา ชาโต, อุเร ชาโต วา, จีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา าติมิตฺตโต วา [ปารา. ๕๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)].
อฺตฺถานํ โยเค ปฺจมี, ตโต อฺํ, ตโต ปรํ [มหาว. ๓๔๖], ตโต อปเรน สมเยน [ปารา. ๑๙๕].
อุปสคฺคานํ โยเค ปน –
๓๑๓. อปปรีหิ วชฺชเน[ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๒; ปา. ๑.๔.๘๘; ๒.๓.๑๐].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ อป, ปรีหิ โยเค ปฺจมี โหติ.
อปปพฺพตา วสฺสติ เทโว, ปริปพฺพตา วสฺสติ เทโว, อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปริสาลาย อายนฺติ วาณิชา, ปพฺพตํ สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. กจฺจายเน ปน ‘‘อุปริปพฺพตา เทโว วสฺสตี’’ติ ปาโ [โปราณปาโ], ปริปพฺพตาติ ยุตฺโต. อุปริโยเค ปน สตฺตมีเยว ทิสฺสติ – ‘‘ตสฺมึ อุปริปพฺพเต [ม. นิ. ๓.๒๑๖; ชา. ๑.๘.๑๖], อุปริปาสาเท [ที. นิ. ๒.๔๐๘], อุปริเวหาเส, อุปริเวหาสกุฏิยา’’ติ, [ปาจิ. ๑๓๐] ตตฺถ ปพฺพตสฺส อุปริ อุปริปพฺพตนฺติ อตฺโถ.
๓๑๔. ปฏินิธิปฏิทาเนสุ ปตินา[ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๓; ปา. ๒.๓.๑๑; ๑.๔.๙.๒].
ปฏินิธิ ¶ นาม ปฏิพิมฺพฏฺปนํ, ปฏิทานํ นาม ปฏิภณฺฑทานํ เตสุ ปวตฺเตน ปตินา โยเค ปฺจมี โหติ.
พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสติ, เตลสฺมา ปติ ฆตํ เทติ.
๓๑๕. ริเต ทุติยา จ[ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๔; ปา. ๒.๓.๒๙].
ริเตสทฺเทน โยเค ปฺจมี โหติ ทุติยา จ.
ริเต สทฺธมฺมา, ริเต สทฺธมฺมํ.
๓๑๖. วินาฺตฺเรหิ ตติยา จ[ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๕; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘วินาฺตฺร ตติยาจ’ (พหูสุ)].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ วินา, อฺตฺรสทฺเทหิ โยเค ปฺจมี, ทุติยา, ตติยา จ โหนฺติ.
วินา สทฺธมฺมา, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน, อฺตฺร สทฺธมฺมา, อฺตฺร สทฺธมฺมํ, อฺตฺร สทฺธมฺเมน.
๓๑๗. ปุถุนานาหิ จ[ก. ๒๗๒; รู. ๓๐๙; นี. ๕๕๘, ๕๖๘; จํ. ๒.๑.๘๖; ปา. ๒.๓.๓๒; ‘ปุถนานาหิ จ’ (พหูสุ)].
วชฺชเน ปวตฺเตหิ ปุถุ, นานาสทฺเทหิ จ โยเค ปฺจมี, ตติยา จ โหนฺติ.
ปุถเคว ชนสฺมา, ปุถเคว ชเนน, นานา สทฺธมฺมา, นานา สทฺธมฺเมน, ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว [ที. นิ. ๒.๑๘๓; จูฬว. ๔๓๗]. ‘‘เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา’’ติ เอตฺถ ปน นานาปฺปการตฺโถ นานาสทฺโท, น วชฺชนตฺโถ, เอตฺถ จ วชฺชนตฺโถ นาม วิโยคตฺโถ อสมฺมิสฺสตฺโถ.
มริยาทา’ภิวิธีสุ ¶ ปวตฺเตหิ อาสทฺท, ยาวสทฺเทหิ โยเคปิ ปฺจมี, ทุติยา จ.
ตตฺถ ยสฺส อวธิโน สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ, โส มริยาโท. ยถา? อาปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺติ อาปพฺพตํ วา, ยาวปพฺพตา เขตฺตํ ติฏฺติ ยาวปพฺพตํ วา.
ยสฺส สมฺพนฺธินี กฺริยา, ตํ อนฺโตกตฺวา พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิ. ยถา? อาภวคฺคา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อาภวคฺคํ วา, ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺตีติ อาสวา, ยาวภวคฺคา ยาวภวคฺคํ วา, ตาวเทว ยาวพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคโต.
อารพฺเภ, สหตฺเถ จ ปฺจมี, ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต [ม. นิ. ๒.๓๕๑], ยโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๐๗]. ยโต ปฏฺาย, ยโต ปภุติ.
สหตฺเถ –
สห สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาภา, สห ปรินิพฺพานา [ที. นิ. ๒.๒๒๐], สห ทสฺสนุปฺปาทา.
‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตาน’’นฺติ [สํ. นิ. ๒.๒๐], เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ปฺจมี.
‘‘สหตฺถา ทานํ เทติ, สหตฺถา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺถ กรเณ.
‘‘อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ [ที. นิ. ๑.๒๕๐], ตทคฺเค โข วาเสฏฺ’’อิจฺจาทีสุ [ที. นิ. ๓.๑๓๐], อารพฺเภ สตฺตมี.
‘‘ยตฺวาธิกรณํ ¶ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ’’ อิจฺจาทีสุ [ม. นิ. ๑.๒๓๘] วากฺเย อิจฺฉิเต สติ เหตฺวตฺเถ ปฺจมี, สมาเส อิจฺฉิเต สติ อตฺถมตฺเต ปฺจมี.
ทฺวินฺนํ การกานํ กฺริยานฺจ มชฺเฌ ปวตฺตกาลทฺธานวาจีหิ ปฺจมี, ลุทฺทโก ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌติ, โกสา กฺุชรํ วิชฺฌติ. เอตฺถ จ ลุทฺทโก สกึ มิคํ วิชฺฌิตฺวา ปกฺขพฺภนฺตรมฺหิ น วิชฺฌิ, ปกฺเข ปริปุณฺเณ ปุน วิชฺฌติ, ปกฺขสทฺโท ทฺวินฺนํ วิชฺฌนวารานํ มชฺเฌ กาลวาจี โหติ, ทฺเวปิ วิชฺฌนกฺริยา การเกหิ สเหว สิชฺฌนฺตีติ การกานฺจ มชฺเฌติ วุจฺจติ. วุตฺติยํ ปน ‘‘อชฺช ภุตฺวา เทวทตฺโต ทฺวิเห ภฺุชิสฺสติ, ทฺวิหา ภฺุชิสฺสติ, อตฺรฏฺโ’ยมิสฺสาโส โกเส ลกฺขํ วิชฺฌติ, โกสา ลกฺขํ วิชฺฌตี’’ติ [โมค. ๗๙] เอวํ สตฺตมีวเสน ปริปุณฺณวากฺยมฺปิ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสา กโรติ [ปารา. ๕๖๔], อติเรกฉพฺพสฺสา กโรตี’’ติ [ปารา. ๕๖๔], ‘‘ฉพฺพสฺสานี’’ติปิ ปาโ.
รกฺขนตฺถานํ โยเค –
ยฺจ วตฺถุํ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ยโต จ คุตฺตํ อิจฺฉิยเต, ตตฺถ ปฺจมี, ยเวหิ คาโว รกฺขติ วาเรติ, ตณฺฑุลา กาเก รกฺขติ วาเรติ, ตํ มํ ปฺุา นิวาเรสิ, ปาปา จิตฺตํ นิวารเย [ธ. ป. ๑๑๖], น นํ ชาติ นิวาเรติ, ทุคฺคตฺยา ครหาย วา [สุ. นิ. ๑๔๑ (น เน)]. ราชโต วา โจรโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุ.
อนฺตรธานตฺถโยเค –
ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ปฺจมี, อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ปน ยสฺส อทสฺสนํ อิจฺฉิยติ, ตสฺมึ ฉฏฺี เอว- ‘‘อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส ¶ โคตมสฺส, อนฺตรธายิสฺสามิ สมณสฺส โคตมสฺสา’’ติ. ‘‘น สกฺขิ เม อนฺตรธายิตุ’’นฺติ ปาฬิ, ‘อนฺตรธายิสฺสามี’ติ อนฺตริเต อจกฺขุวิสเย าเน อตฺตานํ เปสฺสามีตฺยตฺโถ, นิลียิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
ยสฺมึ าเน อนฺตรธายติ, ตสฺมึ สตฺตมี เอว ทิสฺสติ, อติขิปฺปํ โลเก จกฺขุ อนฺตรธายิสฺสติ [ที. นิ. ๒.๒๒๔ (วิสทิสํ)], เชตวเน อนฺตรธายิตฺวา, พฺรหฺมโลเก อนฺตรธายิตฺวา, มทฺทกุจฺฉิสฺมึ อนฺตรธายิตฺวา, ตตฺเถวนฺตรธายี [สํ. นิ. ๑.๑] อิจฺจาทิ. ‘‘ภควโต ปุรโต อนฺตรธายิตฺวา’’ติ เอตฺถปิ โตสทฺโท สตฺตมฺยตฺเถ เอว. ‘‘สกฺโก นิมิสฺส รฺโ สมฺมุเข อนฺตรหิโต’’ติ ปาฬิ. ‘ธชตวเน อนฺตรธายิตฺวา’ติ เชตวเน อฺเสํ อทสฺสนํ กตฺวา, อฺเสํ อจกฺขุวิสยํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อนฺธกาโร อนฺตรธายติ, อาโลโก อนฺตรธายติ, สทฺธมฺโม อนฺตรธายติ, สาสนํ อนฺตรธายติ’’ อิจฺจาทีสุ ปน ฉฏฺี, สตฺตมิโย ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพา.
ทูรตฺถโยเค –
กึว ทูโร อิโต คาโม, กจฺจิ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๖], อโถ อารา ปมาทมฺหา [สุ. นิ. ๑๕๗], คามโต อวิทูเร, อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา, กิเลเสหิ อารกาติ อรหํ, อารา โส อาสวกฺขยา [ธ. ป. ๒๕๓]. ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺี จ, อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ อิมินา ธมฺมวินเยน วา, อารกา มนฺทพุทฺธีนํ [วิสุทฺธิ ฏี. ๑.๑๓๐].
ทูรตฺเถ –
ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทสา โข ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ [ที. นิ. ๑.๔๐๙], กินฺนุ ติฏฺถ อารกา, ตสฺมา ติฏฺาม อารกา. ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต ¶ , ทูรา คามา อาคโต อิจฺเจวตฺโถ, ทูรํ คาเมน วา.
อนฺติกตฺถโยเค –
อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา. ทุติยา จ ตติยา จ ฉฏฺี จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน, อนฺติกํ คามสฺส.
กาลทฺธานํ ปริมาณวจเน –
อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชเน สาวตฺถิ, อิโต เอกนวุติกปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต เอกตึเส กปฺเป [ที. นิ. ๒.๔], อิโต สตฺตเม ทิวเส, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสามิ [ที. นิ. ๒.๑๖๘; อุทา. ๕๑] อิจฺจาทิ.
ปมาณตฺเถ –
อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมเทโส ปริกฺเขเปน วา, ทีฆโส นววิทตฺถิโย [ปาจิ. ๕๔๘], โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ [สํ. นิ. ๒.๑๒๙] อิจฺจาทิ.
ตฺวาโลเปปิ ปฺจมี. เอตฺถ จ ตฺวาโลโป นาม ปริปุณฺณวากฺเย ลทฺธพฺพสฺส ตฺวานฺตปทสฺส อปริปุณฺณวากฺเย นตฺถิ ภาโว, ยฺจ ปทํ ตฺวานฺตปเท สติ กมฺมํ วา โหติ อธิกรณํ วา. ตํ ตฺวานฺตปเท อสติ ปทนฺตเร อวธิ โหติ, ตสฺมึ ปฺจมี, ปาสาทา วา ปาสาทํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒], หตฺถิกฺขนฺธา วา หตฺถิกฺขนฺธํ สงฺกเมยฺย [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ ปมํ เอกํ ปาสาทํ อภิรูหิตฺวา ปุน อฺํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา ปมํ เอกสฺมึ ปาสาเท นิสีทิตฺวา ปุน อฺํ ปาสาทํ สงฺกเมยฺยาติ วา เอวํ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนฺธการา วา อนฺธการํ คจฺเฉยฺย, ตมา วา ¶ ตมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ [สํ. นิ. ๑.๑๓๒] ปาฬิ. ตถา รฏฺา รฏฺํ วิจรติ, คามา คามํ วิจรติ, วนา วนํ วิจรติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, ภวโต ภวํ คจฺฉติ, กุลโต กุลํ คจฺฉติ อิจฺจาทิ. ตถา วินยา วินยํ ปุจฺฉติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ ปุจฺฉติ, วินยา วินยํ กเถติ, อภิธมฺมา อภิธมฺมํ กเถติ. เอตฺถปิ ปมํ เอกํ วินยวจนํ ปุจฺฉิตฺวา วา เอกสฺมึ วินยวจเน ตฺวา วา ปุน อฺํ วินยวจนํ ปุจฺฉตีติ ปริปุณฺณวากฺยํ เวทิตพฺพํ. วุตฺติยํ ปน ‘‘ปาสาทํ อารุยฺห เปกฺขติ, ปาสาทา เปกฺขติ, อาสเน ปวิสิตฺวา เปกฺขติ, อาสนา เปกฺขตี’’ติ วุตฺตํ.
ทิสตฺถโยเค ทิสตฺเถ จ ปฺจมี, อิโต สา ปุริมา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา [ที. นิ. ๓.๒๗๘], อวีจิโต อุปริ, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา [ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐].
ทิสตฺเถ –
ปุริมโต คามสฺส, ทกฺขิณโต คามสฺส, อุปริโต ปพฺพตสฺส, เหฏฺโต ปาสาทสฺส, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ยโต เขมํ, ตโต ภยํ [ชา. ๑.๙.๕๘], ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ [ธ. ป. ๓๗๔] อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทิโยเคปิ ปฺจมี, ปุพฺเพว เม สมฺโพธา [อ. นิ. ๓.๑๐๔], อิโต ปุพฺเพ, ตโต ปุพฺเพ, อิโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา [มหาว. ๒๕๙], ตโต ปุเร, ตโต ปจฺฉา, ตโต อุตฺตริ [ปารา. ๔๙๙] อิจฺจาทิ.
วิภตฺตตฺเถ จ ปฺจมี ฉฏฺี จ. วิภตฺติ นาม ปเคว วิสุํภูตสฺส อตฺถสฺส เกนจิ อธิเกน วา หีเนน วา ภาเคน ตทฺโต ปุถกฺกรณํ, มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปตรา, ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ [ธ. ป. ๓๒๒], ฉนฺนวุตีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย ¶ , สเทวกสฺส โลกสฺส, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร, อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], เสฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗], ปฺวนฺตา นาม สาริปุตฺตโต หีนา สาริปุตฺตสฺส วา, ตโต อธิกํ วา อูนํ วา น วฏฺฏติ อิจฺจาทิ.
วิรมณตฺถโยเค –
อารตี วิรตี ปาปา [ขุ. ปา. ๕.๘], ปาณาติปาตา เวรมณิ [ขุ. ปา. ๒.๑] อิจฺจาทิ.
สุทฺธตฺถโยเค –
โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อิจฺจาทิ.
โมจนตฺถโยเค ปฺจมี ตติยา จ, โส ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุตฺโต โส ทุกฺขสฺมาติ วทามิ [สํ. นิ. ๓.๒๙], โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗], น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ อวธิอตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เหตฺวตฺเถ –
กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ กุเล ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๒ (มียเร)], ตสฺมาติห ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๒.๑๕๗]. ทุติยา ตติยา ฉฏฺี จ, กึการณํ [ชา. อฏฺ. ๖.๒๒.อุมงฺคชาตกวณฺณนา], ยตฺวาธิกรณํ [ที. นิ. ๑.๒๑๓], ยโตนิทานํ [สุ. นิ. ๒๗๕], ตโตนิทานํ [ม. นิ. ๑.๒๓๘], เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๒๐.มาตงฺคชาตกวณฺณนา], ตํ กิสฺสเหตุ [ม. นิ. ๑.๒], กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ อิจฺจาทิ.
วิเวจนตฺถโยเค –
วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ [ที. นิ. ๑.๒๒๖], วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา.
พนฺธนตฺถโยเค ¶ –
๓๑๘. ปฺจมีเณ วา[ก. ๒๙๖; รู. ๓๑๔; นี. ๖๐๘; จํ. ๒.๑.๖๙; ปา. ๒.๓.๒๔].
อิณภูเต เหตุมฺหิ ปฺจมี โหติ วา.
สตสฺมา พนฺโธ นโร สเตน วา.
๓๑๙. คุเณ[จํ. ๒.๑.๗๐; ปา. ๒.๓.๒๕].
อชฺฌตฺตภูโต เหตุ คุโณ นาม, อคุโณปิ อิธ คุโณตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมึ ปฺจมี โหติ วา.
ชฬตฺตา พนฺโธ นโร ชฬตฺเตน วา, อตฺตโน พาลตฺตาเยว พนฺโธติ อตฺโถ, ปฺาย พนฺธนา มุตฺโต, วาจาย มรติ, วาจาย มุจฺจติ, วาจาย ปิโย โหติ, วาจาย เทสฺโส, อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ [อ. นิ. ๔.๖] สีเลน วา, หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนโต ทุกฺขา, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ [อุทา. ๒], สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ [อุทา. ๒], จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อนฺา อปฺปฏิเวธา ทีฆมทฺธานํ สํสรนฺติ [ที. นิ. ๒.๑๘๖ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
ปฺหา, กถเนสุปิ ปฺจมี, กุโต ภวํ, อหํ ปาฏลิปุตฺตโต อิจฺจาทิ.
โถกตฺเถปิ อสตฺววจเน ปฺจมี, สตฺวํ วุจฺจติ ทพฺพํ, โถกา มุจฺจติ โถเกน วา, มุจฺจนมตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ ‘‘นทึ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห’’ติ [มหาว. ๑๔๘] เอตฺถ วิย. อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ กิจฺเฉน วา, กิจฺฉา ลทฺโธ ปิโย ปุตฺโต [ชา. ๒.๒๒.๓๕๓], กิจฺฉา มุตฺตา’มฺห ทุกฺขสฺมา, ยาม ทานิ มโหสธ [ชา. ๒.๒๒.๗๐๐].
อสตฺววจเนติ ¶ กึ? ปจฺจติ มุนิโน ภตฺตํ, โถกํ โถกํ ฆเร ฆเรติ [เถรคา. ๒๔๘ (กุเล กุเล)].
‘‘อนุปุพฺเพน เมธาวี, โถกํ โถกํ ขเณ ขเณ [ธ. ป. ๒๓๙]’’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยา.
อกตฺตริปิ ปฺจมี, ตสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา ตถาคโต สุปฺปติฏฺิตปาโท โหติ [ที. นิ. ๓.๒๐๑]. เอตฺถ จ ‘อกตฺตรี’ติ อการเก าปกเหตุมฺหีติ วทนฺติ. าเส ปน ‘‘อกตฺตรีติ เหตฺวตฺเถ สงฺคณฺหาติ. ยตฺถ หิ กตฺตุพุทฺธิ สฺชายเต, โสว กตฺตา น โหตีติ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺตํ. เอเตน กตฺตุสทิโส ชนกเหตุ อกตฺตา นามาติ ทีเปติ, กมฺมสฺส กตตฺตาอิจฺจาทิ จ ชนกเหตุ เอวาติ.
ภิยฺยตฺถโยเค –
โยธ สีตฺจ อุณฺหฺจ, ติณา ภิยฺโย น มฺติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓], สุขา ภิยฺโย โสมนสฺสํ [ที. นิ. ๒.๒๘๗], ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชติ [สํ. นิ. ๑.๒๕๐], มยา ภิยฺโย น วิชฺชติ, โสตุกามาตฺถ ตุมฺเห ภิกฺขเว ภิยฺโยโสมตฺตาย ปุพฺเพนิวาสกถํ, อตฺตมโน ตฺวํ โหหิ ปรํ วิย มตฺตาย, อหมฺปิ อตฺตมโน โหมิ ปรํ วิย มตฺตาย.
ปฺจมีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ฉฏฺีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺี?
๓๒๐. ฉฏฺี สมฺพนฺเธ[ก. ๓๐๑; รู. ๓๑๕; นี. ๖๐๙; จํ. ๒.๑.๙๕; ปา. ๒.๓.๕๐].
ทฺวินฺนํ สมฺพนฺธีนํ เกนจิ ปกาเรน อายตฺตภาโว สมฺพนฺโธ นาม, สมฺพนฺเธ โชเตตพฺเพ วิเสสนสมฺพนฺธิมฺหิ ฉฏฺี โหติ.
ตตฺถ ¶ กฺริยาการกสฺชาโต อสฺเสทมฺภาวเหตุโก สมฺพนฺโธ นามาติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺเว สมฺพนฺธิโน อฺมฺํ ตํตํกฺริยํ กโรนฺติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อฺมฺสมฺพนฺธิโน’’ติ ชานนฺตสฺส ทฺวินฺนํ การกานํ ทฺวินฺนํ กฺริยานฺจ สํโยคํ นิสฺสาย สมฺพนฺโธปิ วิทิโต โหติ, เอวํ สมฺพนฺโธ กฺริยาการกสฺชาโต, ‘อิมสฺส อย’นฺติ เอวํ ปวตฺตพุทฺธิยา เหตุภูตตฺตา อสฺเสทมฺภาวเหตุโก จ.
ตตฺถ สมฺพนฺโธ ติวิโธ สามิสมฺพนฺโธ, นานาตฺตสมฺพนฺโธ, กฺริยาการกสมฺพนฺโธติ.
ตตฺถ ‘สามี’ติ ยสฺส กสฺสจิ วิเสสนสมฺพนฺธิโน นามํ, ตสฺมา วิเสสฺยปทตฺถสฺส ตํตํวิเสสนภาเวน สมฺพนฺโธ สามิสมฺพนฺโธ นาม.
โส วิเสสฺยปทตฺถเภเทน อเนกวิโธ.
ตตฺถ ตสฺส มาตา, ตสฺส ปิตาอิจฺจาทิ ชนกสมฺพนฺโธ นาม.
ตสฺสา ปุตฺโต, ตสฺสา ธีตา อิจฺจาทิ ชฺสมฺพนฺโธ นาม.
ตสฺส ภาตา, ตสฺส ภคินี อิจฺจาทิ กุลสมฺพนฺโธ นาม.
สกฺโก เทวานมินฺโท [สํ. นิ. ๑.๒๔๘] อิจฺจาทิ สามิสมฺพนฺโธ นาม.
ปหูตํ เม ธนํ สกฺก [ชา. ๑.๑๕.๗๒], ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ อิจฺจาทิ สํสมฺพนฺโธ นาม.
อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก [ธ. ป. ๓๒] อิจฺจาทิ สมีปสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห อิจฺจาทิ สมูหสมฺพนฺโธ นาม.
มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ [ชา. ๑.๔.๘๑], รุกฺขสฺส สาขา อิจฺจาทิ อวยวสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส ¶ ภาชนํ, อลาพุสฺส กฏาหํ, ภฏฺธฺานํ สตฺตุ อิจฺจาทิ วิการสมฺพนฺโธ นาม.
ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, อคฺคิสฺส ธูโม อิจฺจาทิ การิยสมฺพนฺโธ นาม.
ขนฺธานํ ชาติ, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท [สํ. นิ. ๒.๑] อิจฺจาทิ อวตฺถาสมฺพนฺโธ นาม.
สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขียฺเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔], พุทฺธสฺส กิตฺติสทฺโท, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ [ชา. ๑.๑.๑๑๓], ติลานํ มุฏฺิ อิจฺจาทิ คุณสมฺพนฺโธ นาม.
ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส สมิฺชนํ, ธาตูนํ คมนํ านํ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม.
จาตุมหาราชิกานํ านํ อิจฺจาทิ านสมฺพนฺโธ นาม. เอวมาทินา นเยน สามิสมฺพนฺโธ อเนกสหสฺสปฺปเภโท, โส จ กฺริยาสมฺพนฺธาภาวา การโก นาม น โหติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปาทสฺส อุกฺขิปนํ’’ อิจฺจาทิ กฺริยาสมฺพนฺโธ นามาติ อิทํ น ยุชฺชตีติ? วุจฺจเต – กฺริยาสมฺพนฺธาภาวาติ อิทํ สาธกภาเวน สมฺพนฺธาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, สิทฺธาย ปน กฺริยาย สมฺพนฺธํ สนฺธาย กฺริยาสมฺพนฺโธ นาม วุตฺโตติ.
นานาตฺตสมฺพนฺเธ ปน นานาอตฺเถสุ ฉฏฺี โหติ. ตตฺถ ณี, อาวีปจฺจยานํ กมฺเม นิจฺจํ ฉฏฺี, ฌานสฺส ลาภี, จีวรสฺส ลาภี, ธนสฺส ลาภี, อาทีนวสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ รูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ สมวิสมสฺส ทสฺสาวี, อตฺถิ ตารกรูปานํ ทสฺสาวี, อตฺถิ จนฺทิมสูริยานํ ทสฺสาวี.
ตุ, อก, อน, ณปจฺจยานํ โยเค กฺวจิ กมฺมตฺเถ ฉฏฺี.
ตุปจฺจเย ตาว –
ตสฺส ¶ ภวนฺติ วตฺตาโร [ม. นิ. ๒.๑๗๓], สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา [ม. นิ. ๑.๒๐๓], ภินฺนานํ สนฺธาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔], สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา [ที. นิ. ๑.๙, ๑๖๔] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา [อ. นิ. ๗.๓๗], คาธํ กตฺตา โนวสิตา [อ. นิ. ๔.๑๐๗], กาเลน ธมฺมีกถํ ภาสิตา, สรสิ ตฺวํ เอวรูปํ วาจํ ภาสิตา, ปเรสํ ปฺุํ อนุโมเทตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ [มหานิ. ๑๙๒] อิจฺจาทิ.
อกปจฺจเย –
กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก [วิสุทฺธิ ๒.๖๘๙], อวิสํวาทโก โลกสฺส [ที. นิ. ๑.๙] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? มหตึ มหึ อนุสาสโก, ชนํ อเหโก, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก อิจฺจาทิ.
อนปจฺจเย –
ปาปสฺส อกรณํ สุขํ [ธ. ป. ๖๑], ภารสฺส อุกฺขิปนํ, หตฺถสฺส คหณํ, หตฺถสฺส ปรามสนํ, อฺตรสฺส องฺคสฺส ปรามสนํ [ปารา. ๒๗๐] อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? ภควนฺตํ ทสฺสนาย [อุทา. ๒๓] อิจฺจาทิ.
ณปจฺจเย –
อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห, อปฺปปฺุเน ลาภานํ ลาโภ, หตฺถสฺส คาโห, ปตฺตสฺส ปฏิคฺคาโห อิจฺจาทิ.
ตฺวาปจฺจเยปิ ¶ กฺวจิ กมฺมนิ ฉฏฺี, อลชฺชีนํ นิสฺสาย, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท [ธ. ส. ๕๙๖-๕๙๙ (อุปาทาย)] อิจฺจาทิ.
กตฺตริ ต, ตวนฺตุ, ตาวี, มาน’นฺตานํ โยเค ปน กมฺมนิ ทุติยา เอว, สุขกาโม วิหารํ กโต, คามํ คโต, โอทนํ ภุตฺตวา ภุตฺตาวี, กมฺมํ กุรุมาโน, กมฺมํ กโรนฺโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ, ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี [ธ. ป. ๒๕๗] อิจฺจาทิ.
สร, อิสุ, จินฺต, อิส, ทยธาตูนํ กมฺมนิ ฉฏฺี วา, มาตุสฺส สรติ, มาตรํ สรติ, ปิตุสฺส สรติ, ปิตรํ สรติ, น รชฺชสฺส สริสฺสสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๒๑], น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปจฺจยา [ขุ. ปา. ๗.๒], อาปตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ, รตฺติปริยนฺตํ นสฺสรติ [จูฬว. ๑๕๗], ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ ปุตฺตํ วา, มาตุสฺส จินฺเตติ มาตรํ วา, เถรสฺส อชฺเฌสติ เถรํ วา, เตลสฺส ทยติ เตลํ วา, รกฺขตีติ อตฺโถ.
กรธาตุสฺส อภิสงฺขรณตฺถวาจิโน กมฺเม ฉฏฺี, อุทกสฺส ปฏิกุรุเต อุทกํ วา, กณฺฑสฺส ปฏิกุรุเต กณฺฑํ วา อิจฺจาทิ.
ตปจฺจเย ปูชนตฺถาทิธาตูนํ กตฺตริ ฉฏฺี วา, รฺโ สมฺมโต รฺา วา, คามสฺส ปูชิโต คาเมน วา, รฺโ สกฺกโต รฺา วา, รฺโ อปจิโต รฺา วา, รฺโ มานิโต [ที. นิ. ๑.๓๐๓] รฺา วา, ตถา สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตุ, อมตํ เตสํ ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา [อ. นิ. ๑.๖๐๓], อมตํ เตสํ วิรทฺธํ, เยสํ กายคตาสติ วิรทฺธา [อ. นิ. ๑.๖๐๓].
ติปจฺจเยปิ ¶ กฺวจิ กตฺตริ ฉฏฺี วา, โสภณา กจฺจายนสฺส ปกติ กจฺจายเนน วา, โสภณา พุทฺธโฆสสฺส ปกติ พุทฺธโฆเสน วา อิจฺจาทิ.
ปูชนตฺถานํ ปูรณตฺถานฺจ กรเณ ฉฏฺี, ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ปูเชติ ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคึ ชุโหติ ฆเตน วา, ปตฺตํ อุทกสฺส ปูเรตฺวา, ปูรํ นานาปฺปการสฺส อสุจิโน [ที. นิ. ๒.๓๗๗], พาโล ปูรติ ปาปสฺส [ธ. ป. ๑๒๑], ธีโร ปูรติ ปฺุสฺส [ธ. ป. ๑๒๑] ปูรติ ธฺานํ วา มุคฺคานํ วา มาสานํ วา อิจฺจาทิ. ตติยา วา, เขมา นาม โปกฺขรณี, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
ตพฺพ, รุชาทิโยเค ปน สมฺปทาเน จตุตฺถี เอว, ยกฺขเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๒๘๓ (วิสทิสํ)], เทวทตฺตสฺส รุชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ อิจฺจาทิ.
ภยตฺถาทีนํ อปาทาเน พหุลํ ฉฏฺี, กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ [สํ. นิ. ๔.๒๓๘], มา ภิกฺขเว ปฺุานํ ภายิตฺถ [อุทา. ๒๒], สงฺขาตุํ โนปิ สกฺโกมิ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปํ [สํ. นิ. ๑.๑๘๔] อิจฺจาทิ. ตตฺถ ‘โอตฺตป’นฺติ โอตฺตปฺปนฺโต. ตถา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิ โลกสฺส [ม. นิ. ๓.๒๐๗] อิจฺจาทิ จ.
กุสล, โกวิท, ปสาทตฺถานํ อาธาเร ฉฏฺี, กุสลา นจฺจคีตสฺส [ชา. ๒.๒๒.๙๔], กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ [ม. นิ. ๒.๘๗], อมจฺเจ ตาต ชานาหิ, ธีเร อตฺถสฺส โกวิเท [ชา. ๑.๑๗.๑๓], นรา ธมฺมสฺส โกวิทา [ชา. ๑.๑.๓๗], มคฺคามคฺคสฺส โกวิทา, ‘‘เกจิ อิทฺธีสุ โกวิทา’’ติปิ อตฺถิ, สนฺติ ยกฺขา พุทฺธสฺส ปสนฺนา [ที. นิ. ๓.๒๗๖ (วิสทิสํ)], ธมฺมสฺส ปสนฺนา, สงฺฆสฺส ปสนฺนา, พุทฺเธ ปสนฺนา, ธมฺเม ปสนฺนา, สงฺเฆ ปสนฺนา วา. ตถา ¶ เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิ. ฌานสฺส วสิมฺหิ อิจฺจาทิ.
๓๒๑. ฉฏฺี เหตฺวตฺเถหิ[รู. ๑๖๓ ปิฏฺเ; นี. ๖๕๐; จํ. ๒.๑.๗๑; ปา. ๒.๓.๒๖].
เหตฺวตฺเถหิ โยเค เหตุมฺหิ ฉฏฺี โหติ.
ตํ กิสฺส เหตุ [ม. นิ. ๑.๒; จํ. ๒.๑.๙๖; ปา. ๒.๓.๗๒], องฺควรสฺส เหตุ, อุทรสฺส เหตุ, อุทรสฺส การณา [ปารา. ๒๒๘] อิจฺจาทิ.
๓๒๒. ตุลฺยตฺเถน วา ตติยา[นี. ๖๓๘].
ตุลฺยตฺเถน โยเค ฉฏฺี โหติ ตติยา วา.
ตุลฺโย ปิตุ ปิตรา วา, สทิโส ปิตุ ปิตรา วา. อิติ นานาตฺตสมฺพนฺโธ.
กฺริยาการกสมฺพนฺโธ นาม การกานํ กฺริยาย สห สาธก, สาธฺยภาเวน อฺมฺาเปกฺขตา อวินาภาวิตา วุจฺจติ, น หิ กฺริยํ วินา การกํ นาม สิชฺฌติ, น จ การกํ วินา กฺริยา นาม สิชฺฌตีติ, สา ปน ฉฏฺีวิสโย น โหตีติ.
ฉฏฺีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
สตฺตมีวิภตฺติราสิ
กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?
๓๒๓. สตฺตมฺยาธาเร[ก. ๓๐๒; รู. ๓๑๓; นี. ๖๓๐; จํ. ๒.๑.๘๘; ปา. ๑.๓.๔๕].
อาธาโร, โอกาโส, อธิกรณนฺติ อตฺถโต เอกํ, อาธารตฺเถ สตฺตมี โหติ. กตฺตุกมฺมฏฺํ กฺริยํ ภุโส ธาเรตีติ อาธาโร.
กเฏ ¶ นิสีทติ ปุริโส, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ. ตตฺถ กโฏ กตฺตุภูเต ปุริเส ิตํ นิสีทนกฺริยํ ธาเรติ, ถาลี กมฺมภูเต ตณฺฑุเล ิตํ ปจนกฺริยํ ธาเรติ.
โส จตุพฺพิโธ พฺยาปิกาธาโร, โอปสิเลสิกาธาโร, สามีปิกาธาโร, เวสยิกาธาโรติ.
ตตฺถ ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ สกเล วา เอกเทเส วา พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ, โส พฺยาปิโก. ยถา? ติเลสุ เตลํ ติฏฺติ, อุจฺฉูสุ รโส ติฏฺติ, ชเลสุ ขีรํ ติฏฺติ, ทธิมฺหิ สปฺปิ ติฏฺตีติ.
ยสฺมึ อาเธยฺยวตฺถุ อลฺลียิตฺวา วา ติฏฺติ, อธิฏฺิตมตฺตํ หุตฺวา วา ติฏฺติ, โส โอปสิเลสิโก. ยถา? อุกฺขลิยํ อาจาโม ติฏฺติ, ฆเฏสุ อุทกํ ติฏฺติ, อาสเน นิสีทติ ภิกฺขุ, ปริยงฺเก ราชา เสติ.
โย ปน อตฺโถ อาเธยฺยสฺส อวตฺถุภูโตปิ ตทายตฺตวุตฺติทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส สามีปิโก นาม. ยถา? คงฺคายํ โฆโส ติฏฺติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ ภควาติ [อ. นิ. ๑.๑].
โย จ อตฺโถ อตฺตนา วินา อาเธยฺยสฺส อฺตฺถตฺตํ กฺริยํ สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อาธารภาเวน โวหริยติ, โย จ อาเธยฺยสฺส อนฺาภิมุขภาวทีปนตฺถํ อาธารภาเวน โวหริยติ, โส เวสยิโก นาม. ยถา? อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ ¶ , อุทเก มจฺฉา จรนฺติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ, ปาเทสุ ปติตฺวา โรทติ, ปาปสฺมึ รมตี มโน [ธ. ป. ๑๑๖], ปสนฺโน พุทฺธสาสเนติ [ธ. ป. ๓๖๘].
๓๒๔. นิมิตฺเต[ก. ๓๑๐; รู. ๓๒๔; นี. ๖๔๑; จํ. ๒.๑.๘๙; ปา. ๒.๓.๓๖].
นิมินนฺติ สฺชานนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, เนมิตฺตกสหภาวิโน สฺาณการณสฺเสตํ นามํ, ตสฺมึ นิมิตฺเต สตฺตมี โหติ.
ทีปิ จมฺเมสุ หฺเต, กฺุชโร ทนฺเตสุ หฺเต, มุสาวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๒], โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ [ปาจิ. ๑๔] อิจฺจาทิ.
๓๒๕. ยมฺภาโว ภาวลกฺขณํ[ก. ๓๑๓; รู. ๓๒๗; นี. ๖๔๔; จํ. ๒.๑.๙๐; ปา. ๒.๓.๓๗; ‘ยพฺภา โว’ (พหูสุ)].
ยาทิโส ภาโว ยมฺภาโว, ลกฺขิยติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ ภาวลกฺขณํ, ยมฺภาโว ภาวนฺตรสฺส ลกฺขณํ โหติ, ตสฺมึ ภาเว คมฺยมาเน สตฺตมี โหติ, ฉฏฺีปิ ทิสฺสติ.
อจิรปกฺกนฺตสฺส สาริปุตฺตสฺส พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ [ม. นิ. ๒.๔๕๒ (วิสทิสํ)], อปฺปมตฺตสฺส เต วิหรโต อิตฺถาคาโรปิ เต อปฺปมตฺโต วิหริสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๒๙ (วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ [สํ. นิ. ๒.๒๑], อจิรปกฺกนฺเต ภควติ พฺราหฺมโณ กาลมกาสิ, สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก [ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒]. คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, คาวีสุ ทุทฺธาสุ อาคโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ ¶ ปมาปิ พหุลํ ทิสฺสติ, คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสา อจฺจุตํ อิสึ [ชา. ๒.๒๒.๒๐๐๗ (อทฺทสฺส)]. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖] อิจฺจาทิ.
ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต อิจฺจาทิ เวสยิกาธาโร เอว.
ตถา อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ [ชา. ๑.๒.๘๘; ๑.๘.๔๘]. อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก [อป. เถร ๒.๕๔.๒๘] อิจฺจาทิ.
๓๒๖. ฉฏฺี จานาทเร[ก. ๓๐๕; รู. ๓๒๓; นี. ๖๓๓; จํ. ๒.๑.๙๑; ปา. ๒.๓.๓๘].
‘อนาทโร’ติ ทฺวินฺนํ ลกฺขณ, ลกฺขิตพฺพกฺริยานํ เอกปฺปหาเรน ปวตฺติยา อธิวจนํ, อนาทรภูเต ภาวลกฺขเณ คมฺยมาเน สตฺตมี ฉฏฺี จ โหติ.
มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน. อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๒ (เตเนติ)]. อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, อนคาริยุเปตสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส เต สโต. สมณสฺส น ตํ สาธุ, ยทฺมนุโสจติ [ชา. ๑.๗.๑๐๗ (ยํ เปตมนุโสจสิ)].
๓๒๗. ยโต นิทฺธารณํ[ก. ๓๐๔; รู. ๓๒๒; นี. ๖๓๒; จํ. ๒.๑.๙๒; ปา. ๒.๓.๔๑].
ชาติ, คุณ, กฺริยา, นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ นิทฺธารณํ, ยโต ตํ นิทฺธารณํ ชายติ, ตสฺมึ สมุทาเย ฉฏฺี, สตฺตมิโย โหนฺติ.
ชาติยํ ¶ ตาว –
มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม.
คุเณ –
กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหาคาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา.
กฺริยายํ –
อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม.
นาเม –
อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อฺตโร, อรหนฺเตสุ อฺตโร อิจฺจาทิ.
อิธ นานาตฺตสตฺตมี วุจฺจเต.
กมฺมตฺเถ สตฺตมี, ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ [ปารา. ๕๑๗], ปุตฺตํ มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสํ นานาพาหาสุ คเหตฺวา [สํ. นิ. ๒.๖๓] อิจฺจาทิ.
อถ วา ‘มุทฺธนิ, พาหาสู’ติ อาธาเร เอว ภุมฺมํ. ยถา? รุกฺขํ มูเล ฉินฺทติ, รุกฺขํ ขนฺเธ ฉินฺทติ, ปุริสํ สีเส ปหรติ, ภควนฺตํ ปาเทสุ วนฺทติ.
กรเณ จ สตฺตมี, หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ [มหาว. ๑๑๙], ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มิ. ป. ๖.๔.๘].
สมฺปทาเน จ สตฺตมี, สงฺเฆ ทินฺเน มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมี ทเทยฺยาสิ, สงฺเฆ ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ ¶ [ม. นิ. ๓.๓๗๖], วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ [เป. ว. ๓๒๙]. เอเตสุ ปน วิสยสตฺตมีปิ ยุชฺชติ.
อปาทาเน จ สตฺตมี, คทลีสุ คเช รกฺขนฺติอิจฺจาทิ.
สามิสฺสราทิโยเค ปน ฉฏฺี สตฺตมี จ โหติ, คุนฺนํ สามิ, โคสุ สามิ, คุนฺนํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, คุนฺนํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, คุนฺนํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, คุนฺนํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, คุนฺนํ ปติภู, โคสุ ปติภู, คุนฺนํ ปสุโต, โคสุ ปสุโต, อายุตฺโต กฏกรณสฺส, อายุตฺโต กฏกรเณติ, เอเตสุ ปน สมฺพนฺเธ ฉฏฺี, วิสยาธาเร สตฺตมี. าณสฺมึ ปสนฺโน, าณสฺมึ อุสฺสุกฺโกติ วิสยาธาเร สตฺตมี. าเณน ปสนฺโน, าเณน อุสฺสุกฺโกติ กรเณ ตติยา.
๓๒๘. สตฺตมฺยาธิกฺเย[ก. ๓๑๔; รู. ๓๒๘; นี. ๖๔๕; จํ. ๒.๑.๖๐; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๘๗].
อธิกภาวตฺเถ อุเปน ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติ.
อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ, อติเรกโทณา ขารี, อติเรกกหาปณํ นิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๓๒๙. สามิตฺเตธินา[จํ. ๒.๑.๖๑; ปา. ๒.๓.๙; ๑.๔.๙๗].
สามิภาวตฺเถ อธินา ยุตฺตา ลิงฺคมฺหา สตฺตมี โหติ.
อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา, อธิ ปฺจาเลสุ พฺรหฺมทตฺโต, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ. ตตฺถ ‘อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปฺจาลา’ติ พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปฺจาลรฏฺวาสิโนติ วทนฺติ, ‘ปฺจาลา’ติ วา ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ, กทาจิ ปฺจาลราชา พฺรหฺมทตฺเต กาสิรฺเ อิสฺสโร, กทาจิ พฺรหฺมทตฺโต ปฺจาลรฺเ อิสฺสโรติ อตฺโถ.
๓๓๐. สพฺพาทิโต ¶ สพฺพา[จํ. ๒.๑.๗๒; ปา. ๒.๓.๒๗].
เหตฺวตฺเถหิ โยเค สพฺพาทีหิ สพฺพนาเมหิ เหตฺวตฺเถ สพฺพา วิภตฺติโย โหนฺติ.
กึ การณํ, เกน การเณน [ชา. อฏฺ. ๔.๑๕ มาตงฺคชาตกวณฺณนา], กึ นิมิตฺตํ, เกน นิมิตฺเตน, กึ ปโยชนํ, เกน ปโยชเนน, เกนฏฺเน [ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา], เกน วณฺเณน [สํ. นิ. ๑.๒๓๔], กิมตฺถํ, กุโต นิทานํ [ปารา. ๔๒], กิสฺส เหตุ [ปารา. ๓๙], กสฺมึ นิทาเน, เอตสฺมึ นิทาเน [ปารา. ๔๒], เอตสฺมึ ปกรเณ [ปารา. ๔๒] อิจฺจาทิ.
สตฺตมีวิภตฺติราสิ นิฏฺิโต.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
การกกณฺโฑ นิฏฺิโต.