📜
๔. สมาสกณฺฑ
อถ ¶ ยุตฺตตฺถานํ สฺยาทฺยนฺตปทานํ เอกตฺถีภาโว วุจฺจเต. เอกตฺถีภาโวติ จ อิธ สมาโส วุจฺจติ. โส จ สมาโส ฉพฺพิโธ อพฺยยีภาโว, ตปฺปุริโส, กมฺมธารโย, ทิคุ, พหุพฺพีหิ, ทฺวนฺโทติ.
อพฺยยีภาวสมาส
ตตฺถ อพฺยยีภาโว ปมํ วุจฺจเต. พฺยโย วุจฺจติ วิกาโร, นตฺถิ พฺยโย เอตสฺสาติ อพฺยโย, อพฺยโย หุตฺวา ภวตีติ อพฺยยีภาโว, นานาลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนสุ รูปวิการรหิโต หุตฺวา ภวตีติ อตฺโถ, สพฺพลิงฺค,-วิภตฺติ, วจเนสุปิ เยภุยฺเยน เอกรูเปน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ.
อพฺยยนฺติ วา อุปสคฺคนิปาตานํ เอว นามํ, อยํ ปน ปกติ อพฺยยํ น โหติ, อสงฺขฺเยหิ สห เอกตฺถตาวเสน อพฺยยํ โหติ, อิติ อนพฺยยมฺปิ อพฺยยํ ภวตีติ อพฺยยีภาโว.
๓๓๑. สฺยาทิสฺยาทิเนกตฺถํ[ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๒.๑; ปา. ๒.๑.๔].
อธิการสุตฺตมิทํ. สฺยาทิ วุจฺจติ สฺยาทฺยนฺตปทํ, ‘สฺยาทินา’ติ สฺยาทฺยนฺตปเทน, เอโก อตฺโถ ยสฺส ตํ เอกตฺถํ, สฺยาทิปทํ สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหตีติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ ‘สฺยาที’ติ วจเนน อุปสคฺค, นิปาเตหิ สทฺธึ สพฺพานิ นามิกปทานิ นามปฏิรูปกานิ จ สงฺคณฺหาติ, ตฺยาทฺยนฺตปทานิ นิวตฺเตติ.
ตตฺถ ¶ นามปฏิรูปกานิ นาม ‘เยวาวนกธมฺมา’ อิจฺจาทีนิ. ตถา สฺาสทฺทภาวํ ปตฺตานิ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย, อตฺถิขีรา พฺราหฺมณี, อฺาสิโกณฺฑฺโ, มกฺขลิโคสาโล’’ อิจฺจาทีสุ ‘อตฺถิ’ อิจฺจาทีนิ.
‘เอกตฺถ’นฺติ เอเตน ทฺวนฺทสมาเสปิ ปทานํ เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺถีภาโว วุตฺโต โหตีติ.
๓๓๒. อสงฺขฺยํ วิภตฺติสมฺปตฺติสมีปสากลฺยาภาวยถาปจฺฉายุคปทตฺเถ[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๒; ปา. ๒.๑.๖].
‘อสงฺขฺย’นฺติ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทฺจ วุจฺจติ. ตํ ทฺวยมฺปิ หิ เอกตฺต, พหุตฺตสงฺขฺยํ ปฏิจฺจ รูปวิการรหิตตฺตา ‘อสงฺขฺย’นฺติ วุจฺจติ. วิภตฺยตฺเถ, สมฺปตฺยตฺเถ, สมีปตฺเถ, สากลฺยตฺเถ, อภาวตฺเถ, ยถาตฺเถ, ปจฺฉาตฺเถ, ยุคปทตฺเถ ปวตฺตํ อสงฺขฺยํ นาม สฺยาทิปทํ อฺเน สฺยาทิปเทน สห เอกตฺถํ โหติ. อยฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘อสงฺขฺโย’ติ จ ‘อพฺยยีภาโว’ติ จ วุจฺจติ.
วิภตฺยตฺเถ ตาว –
อธิตฺถิ. เอตฺถ จ อธิโต สิ, ตสฺส ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ สุตฺเตน โลโป, อิตฺถิโต สุ, ‘อธิ อิตฺถีสู’ติ วากฺยํ, ตสฺส จ อตฺถํ กเถนฺเตน นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห กาตพฺโพ ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺโต วจนปโถ’’ติ วา ‘‘อิตฺถีสุ ปวตฺตํ วจน’’นฺติ วา, ตโต ปุริมสุตฺเตน เอกตฺถสฺา, อิมินา สุตฺเตน อสงฺขฺเยกตฺถสฺา จ กริยเต, เอกตฺถสฺาย ปน กตาย วากฺยตฺถาย ปยุตฺตานํ วิภตฺตีนํ อตฺโถ เอกตฺถปเทน วุตฺโต โหติ, ตทา วิภตฺติโย วุตฺตตฺถา นาม.
อิทานิ ¶ วุตฺตตฺถานํ อปฺปโยคารหตฺตา โลปวิธานมาห.
๓๓๓. เอกตฺถตายํ[ก. ๓๑๖; รู. ๓๓๑; นี. ๖๗๕; จํ. ๒.๑.๓๙; ปา. ๒.๔.๗๑; ๑.๒.๔๕, ๔๖].
เอโก อตฺโถ เยสํ ตานิ เอกตฺถานิ, ‘อตฺโถ’ติ เจตฺถ ปทนฺตเร กตฺตุ, กมฺมาทิภาเวน วิเธยฺโย ปธานตฺโถ เอว เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตฺถ ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว ตถาวิเธยฺโย โหติ, น ราชสทฺทตฺโถ, สพฺพฺจ วจนวากฺยํ นาม วิเธยฺยตฺเถหิ เอว สิชฺฌติ, โน อฺถา, ยสฺมา จ ‘ราชปุตฺโต’ติ เอตํ ปุตฺตสทฺทตฺถสฺเสว นามํ โหติ, น ราชสทฺทตฺถสฺส, ตสฺมา เอโก ปธานภูโต ปุตฺตสทฺทตฺโถ เอว เตสํ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ อตฺโถ นาม โหติ, น ราชสทฺทตฺโถติ, เอกตฺถานํ ภาโว เอกตฺถตา, เอกตฺถีภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โส ติวิโธ สมาโส, ตทฺธิโต, ธาตุปจฺจยนฺโต จาติ. ติสฺสํ ติวิธายํ เอกตฺถตายํ สพฺพาสํ วุตฺตตฺถานํ สฺยาทิวิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา สุสฺส โลโป. พหุลาธิการตฺตา ปน อลุตฺตสมาโสปิ ทิสฺสติ.
๓๓๔. ตํ นปุํสกํ[ก. ๓๒๐; รู. ๓๓๕; นี. ๖๙๘; จํ. ๒.๒.๑๕; ปา. ๒.๔.๑๘].
ตํ อสงฺขฺยํ นาม เอกตฺถํ นปุํสกํ โหตีติ อิมินา อธิตฺถีสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
๓๓๕. สฺยาทีสุ รสฺโส[ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๓๔; จํ. ๒.๒.๘๔; ปา. ๑.๒.๔๗].
นปุํสกสฺส เอกตฺถสฺส รสฺโส โหติ สฺยาทีสุ วิภตฺตีสูติ อิมินา อีการสฺส รสฺโส.
๓๓๖. ปุพฺพสฺมามาทิโต[ก. ๓๔๓; รู. ๓๓๘; นี. ๓๗๕; จํ. ๒.๑.๔๐; ปา. ๑.๑.๔๑].
ปุพฺพอมาทิ ¶ นาม ปุพฺพปทตฺถปธานภูโต อสงฺขฺยสมาโส วุจฺจติ, ตโต ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหติ, อาทิสทฺเทน เจตฺถ ปมาวิภตฺติปิ คยฺหติ. อถ วา อมาทิ วุจฺจติ ตปฺปุริโส, ตโต ปุพฺพํ นาม อสงฺขฺยสมาโส, อิติ อมาทิโต ปุพฺพภูตา อสงฺขฺเยกตฺถา ปราสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป โหตีติ อิมินา อธิตฺถิสทฺทโต สพฺพวิภตฺตีนํ โลโป.
อธิตฺถิ ติฏฺติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถา ติฏฺตีติ อตฺโถ. อธิตฺถิ ติฏฺนฺติ, อิตฺถีสุ ปวตฺตา กถาโย ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสสวิภตฺตีสุ เสสวจเนสุ เสสลิงฺเคสุ จ. เอวํ สพฺพลิงฺเคสุ สพฺพวิภตฺตีสุ สพฺพวจเนสุ จ เอเกเนว รูเปน ติฏฺติ, ตสฺมา อยํ สมาโส รูปวิการรหิตตฺตา ‘อพฺยยีภาโว’ติ วุจฺจติ.
เอตฺถ จ วิภตฺยตฺโถ นาม ‘‘อธิตฺถิ, พหิคามํ, อุปริคงฺค’’ มิจฺจาทีสุ สมฺปตฺยาทีหิ วิเสสตฺเถหิ รหิโต เกวโล วิภตฺตีนํ อตฺโถ วุจฺจติ. วิคฺคเห ปน ‘‘กถา, ปวตฺตา’’ อิจฺจาทีนิ สมาสสามตฺถิเยน วิทิตานิ อตฺถปทานิ นาม, อธิสทฺทสฺส อตฺถปทานีติปิ วทนฺติ. เอวํ อธิกุมาริ, อธิวธุ, อธิชมฺพุอิจฺจาทิ.
อตฺตนิ ปวตฺโต ธมฺโม, ปวตฺตา วาธมฺมาติ อตฺเถ วิภตฺตีนํ โลเป กเต อธิอตฺตสทฺทสฺส นปุํสกภาวํ กตฺวา ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘ปุพฺพสฺมามาทิโต’ติ สฺยาทีนํ โลเป สมฺปตฺเต –
๓๓๗. นาโตมปฺจมิยา[ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๑; ปา. ๒.๔.๘๓; มุ. ๔.๓.๓๗๔].
อการนฺตมฺหา ¶ อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ โลโป น โหติ, ปฺจมีวชฺชิตานํ วิภตฺตีนํ อํ โหติ.
อชฺฌตฺตํ ธมฺโม ชายติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมา ชายนฺติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมํ ปสฺสติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ปสฺสนฺติ.
อปฺจมิยาติ กึ? อชฺฌตฺตา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ อเปติ.
๓๓๘. วา ตติยาสตฺตมีนํ[ก. ๓๔๑; รู. ๓๓๖; นี. ๗๓๓; จํ. ๒.๑.๔๒; ปา. ๒.๔.๘๔; มุ. ๔.๓.๓๗๕].
อการนฺตมฺหา อสงฺขฺเยกตฺถา ปรํ ตติยา, สตฺตมีนํ วิกปฺเปน อํ โหติ.
อชฺฌตฺตํ ธมฺเมน วตฺตติ อชฺฌตฺเตน วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมหิ วตฺตติ อชฺฌตฺเตหิ วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส เทติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ เทติ, อชฺฌตฺตา ธมฺมา อเปติ, อชฺฌตฺเตหิ ธมฺเมหิ อเปติ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมสฺส สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺมานํ สนฺตกํ, อชฺฌตฺตํ ธมฺเม ติฏฺติ อชฺฌตฺเต วา, อชฺฌตฺตํ ธมฺเมสุ ติฏฺติ อชฺฌตฺเตสุ วา. เอตฺถ จ ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺโม’ติ อชฺฌตฺตภูโต ธมฺโม, ‘อชฺฌตฺตํ ธมฺมา’ติ อชฺฌตฺตภูตา ธมฺมา อิจฺจาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺโต ปวตฺตาติ วา วุตฺเตปิ อตฺตสฺส อาธารภาโว สิชฺฌติเยว. เอวํ อธิจิตฺตํ, อตฺตนิ วิสุํ วิสุํ ปวตฺตํ ปวตฺตานิ วา ปจฺจตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อชฺฌตฺตํ อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาติ, พหิทฺธา อภินิวิสิตฺวา อชฺฌตฺตํ วุฏฺาตี’’ติ [ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๓๒] ปาโ อตฺถิ, ตสฺมา ปฺจมิยา อํภาววชฺชนํ อปฺปกตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อชฺฌตฺตา ธมฺมา, พหิทฺธา ¶ ธมฺมา’’ติ [ธ. ส. ติกมาติกา ๒๐] ปาโ อตฺถิ, ตสฺมา ปมาทีนมฺปิ วิกปฺโป ลพฺภตีติ.
สมฺปตฺติอตฺเถ –
สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํ, ‘พฺรหฺม’นฺติ เวโท วุจฺจติ. เอตฺถ จ ‘อกาเล สกตฺถสฺสา’ติ สุตฺเตน สหสทฺทสฺส สาเทโส, ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน กตนปุํสกสฺส รสฺสตฺตํ.
สมีเป –
นครสฺส สมีปํ อุปนครํ, กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, มณิกาย สมีปํ อุปมณิกํ, วธุยา สมีปํ อุปวธุ, คุนฺนํ สมีปํ อุปคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ.
สากลฺเย –
ติเณน สห สกลํ สติณํ, ติเณน สทฺธึ สกลํ วตฺถุํ อชฺโฌหรตีติ อตฺโถ. สหสทฺทสฺส สาเทโส.
อภาเว –
มกฺขิกานํ อภาโว นิมฺมกฺขิกํ, ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, ภิกฺขานํ อภาโว ทุพฺภิกฺขํ, อภาวตฺโถปิ ทุสทฺโท อตฺถิ. ยถา? ทุสฺสีโล ทุปฺปฺโติ. เอตฺถ จ ‘สมฺปนฺนํ พฺรหฺม’นฺติอาทินา สทฺทพฺยากรเณสุ อตฺถวจนํ สทฺทตฺถวิภาวนมตฺตํ. สุตฺตนฺเตสุ ปน อิเมสํ ปทานํ ยุตฺตํ อภิเธยฺยตฺถํ ตฺวา ตทนุรูปํ อตฺถวจนมฺปิ เวทิตพฺพํ.
ยถาสทฺทตฺเถ –
รูปสฺส สภาวสฺส โยคฺยํ อนุรูปํ, อตฺตานํ อตฺตานํ ปฏิจฺจ ปวตฺตํ ปจฺจตฺตํ, อฑฺฒมาสํ อฑฺฒมาสํ อนุคตํ อนฺวฑฺฒมาสํ, ฆรํ ฆรํ อนุคตํ อนุฆรํ, วสฺสํ วสฺสํ อนุคตํ อนุวสฺสํ, เชฏฺานํ ¶ อนุปุพฺพํ อนุเชฏฺํ, สตฺติยา อนุรูปํ ยถาสตฺติ, พลสฺส อนุรูปํ ยถาพลํ, กมสฺส อนุรูปํ ยถากฺกมํ. เอวํ ยถาสงฺขฺยํ, ยถาลาภํ. โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ, ปฏิวาตํ, ปฏิสทฺทํ.
ปจฺฉาปทตฺเถ –
รถสฺส ปจฺฉา อนุรถํ.
ยุคภูโต ปทตฺโถ ยุคปทตฺโถ, สหภาวีอตฺถทฺวยสฺเสตํ นามํ. ตตฺถ อสนิผเลน สห ปวตฺตํ จกฺกํ สจกฺกํ, คทาวุเธน ยุคฬปวตฺตํ วาสุเทวสฺส จกฺกาวุธนฺติปิ วทนฺติ [ยุคปทตฺเถ สจกฺกํ นิเธหิ, (โมคฺคลฺลานวุตฺติยํ). จกฺเกน ยุคปต เธหิ สจกฺกํ, (มุคฺธโพธวุตฺติยํ). เห พิสณุ! จกฺเกน สห ยุคปเทกกาเล คทํ ธารย. (มุคฺธโพธฏีกายํ ๒๒๖ ปิฏฺเ)], สหสฺส สตฺตํ.
๓๓๙. ยถา นตุลฺเย[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๓; ปา. ๒.๑.๗].
ตุลฺยโต อฺสฺมึ อตฺเถ ปวตฺโต ยถาสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ โหติ [โมคฺคลฺลาเน อฺถาวุตฺติ ทสฺสิตา].
ยถาสตฺติ, ยถาพลํ, ยถากฺกมํ, เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ วา ยถาวุฑฺฒํ.
นตุลฺเยติ กึ? ยถา เทวทตฺโต, ตถา ยฺทตฺโต.
๓๔๐. ยาวาวธารเณ[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๔; ปา. ๒.๑.๘].
อวธารณํ วุจฺจติ ปริจฺฉินฺทนํ, อวธารเณ ปวตฺโต ยาวสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติ.
ยตฺตกํ ¶ อตฺโถ วตฺตตีติ ยาวทตฺถํ, ทาคโม. ยตฺตกํ ชีโว วตฺตตีติ ยาวชีวํ, ยตฺตกํ อายุ วตฺตตีติ ยาวตายุกํ, ตการ, กการา อาคมา.
๓๔๑. ปราปาพหิติโรปุเรปจฺฉา วา ปฺจมฺยา[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๗; ปา. ๒.๑.๑๒, ๑๓; ‘ปยฺยปา…’ (พหูสุ)].
ปริ, อป, อาอิจฺจาทโย สทฺทา ปฺจมฺยนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วา.
ปพฺพตโต ปริ สมนฺตา วสฺสีติ เทโว ปริปพฺพตํ ปริปพฺพตา วา, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวา วสฺสีติ อตฺโถ. ปพฺพตโต พหิทฺธา อปปพฺพตํ อปปพฺพตา วา, ปาฏลิปุตฺตโต พหิทฺธา วสฺสีติ เทโว อาปาฏลิปุตฺตํ อาปาฏลิปุตฺตา วา, อากุมาเรหิ กจฺจายนสฺส ยโส วตฺตตีติ อากุมารํ อากุมารา วา, อาภวคฺคา ภควโต ยโส วตฺตตีติ อาภวคฺคํ อาภวคฺคา วา, อาปาณโกฏิยา สรณคมนํ วตฺตตีติ อาปาณโกฏิกํ, กาคโม. คามโต พหิ พหิคามํ พหิคามา วา, เอวํ พหินครํ, พหิเลณํ, ปพฺพตโต ติโร ติโรปพฺพตํ ติโรปพฺพตา วา, เอวํ ติโรปาการํ, ติโรกุฏฺฏํ. เอตฺถ จ ‘ติโร’ติ ปรภาโค วุจฺจติ. ภตฺตมฺหา ปุเร ปุเรภตฺตํ ปุเรภตฺตา วา, อรุณมฺหา ปุเร ปุรารุณํ ปุรารุณา วา, ภตฺตสฺส ปจฺฉา ปจฺฉาภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตา วา.
๓๔๒. สมีปายาเมสฺวนุ[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๙; ปา. ๒.๑.๑๕, ๑๖].
สมีเป อายาเม จ ปวตฺโต อนุสทฺโท สฺยาทินา สห เอกตฺโถ ภวติ วา.
วนสฺส สมีปํ อนุวนํ, อสนิ อนุวนํ คตา, คงฺคํ อนุยาตา อนุคงฺคํ, พาราณสี.
๓๔๓. โอโร ¶ ปริ ปฏิ ปาเร มชฺเฌ เหฏฺุทฺธาโธนฺโต วา ฉฏฺิยา[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๖; จํ. ๒.๒.๑๑; ปา. ๒.๑.๑๘; ‘โอเรปริ…’ (พหูสุ)].
โอราทโย สทฺทา ฉฏฺียนฺเตน สฺยาทินา สห เอกตฺถา ภวนฺติ วา.
เอตฺถ จ โอเร, ปาเร, มชฺเฌสทฺเทสุ ‘ตทมินาทีนี’ติ สุตฺเตน เอกาโร, คงฺคาย โอรํ โอเรคงฺคํ, สิขรสฺส อุปริ อุปริสิขรํ. เอวํ อุปริปาสาทํ, อุปริมฺจํ, อุปริปพฺพตํ, โสตสฺส ปฏิโลมํ ปฏิโสตํ. เอวํ ปฏิวาตํ, ยมุนาย ปารํ ปาเรยมุนํ, คงฺคาย มชฺฌํ มชฺเฌคงฺคํ, ปาสาทสฺส เหฏฺา เหฏฺาปาสาทํ, เหฏฺามฺจํ, คงฺคาย อุทฺธํ อุทฺธํคงฺคํ, คงฺคาย อโธ อโธคงฺคํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ. เอวํ อนฺโตคามํ, อนฺโตนครํ, อนฺโตวสฺสํ.
วาติ กึ? คงฺคาโอรํ, มชฺเฌสมุทฺทสฺมึ อิจฺจาทิ.
๓๔๔. ติฏฺคฺวาทีนิ[ก. ๓๑๙; รู. ๓๓๐; นี. ๖๙๗; จํ. ๒.๒.๑๐; ปา. ๒.๑.๑๗].
ติฏฺคุอิจฺจาทีนิ อสงฺขฺเยกตฺเถ สิชฺฌนฺติ.
ติฏฺนฺติ คาโว ยสฺมึ กาเล ติฏฺคุ, วหนฺติ คาโวยสฺมึ กาเล วหคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ. อายตึ ยโว ยสฺมึ กาเลติ อายติยโว, ขเล ยโว ยสฺมึ กาเลติ ขเลยวํ. ปุพฺพปเท วิภตฺติอโลโป. ลุนา ยวา ยสฺมึ กาเลติ ลุนยวํ, เอตฺถ ‘ลุนา’ติ ลาวิตา, ลุยมานา ยวา ยสฺมินฺติ ลุยมานยวํ อิจฺจาทิ.
ตถา ปาโต นหานํ ยสฺมึ กาเลติ ปาตนหานํ. เอวํ สายนหานํ, ปาโต กมฺมกรณกาโล ยสฺมินฺติ ¶ ปาตกาลํ. เอวํ สายกาลํ, ปาโต วสฺสติ เมโฆ ยสฺมินฺติ ปาตเมฆํ. เอวํ สายเมฆํ, ปาโต คนฺตพฺโพ มคฺโค ยสฺมินฺติ ปาตมคฺคํ. เอวํ สายมคฺคํ อิจฺจาทิ. มหาวุตฺตินา ปาโตสทฺทสฺส ปาตตฺตํ. เอตฺถ จ ‘ติฏฺคุ’ อิจฺจาทีนิ วิคฺคหตฺถวเสน อฺปทตฺเถ สิทฺธานิ วิย ทิสฺสนฺติ, อฺปทสฺส ปน ลิงฺคาทีนํ วเสน เตสํ รูปวิกาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา อพฺยยรูปตฺตา อิธ คหิตานิ, สพฺพฺเจตํ อสงฺขฺยสมาสปทํ นาม นปุํสกํ เอว โหติ, รสฺสนฺตเมว โหติ. สพฺพวิภตฺตีนฺจ อการนฺตมฺหา พหุลํ อํ โหติ, อิการุการนฺเตหิ โลโป โหติ.
อพฺยยีภาวสมาโส นิฏฺิโต.
ตปฺปุริสสมาส
ทุติยาตปฺปุริส
อถ อมาทิสมาโส วุจฺจเต, โส ตปฺปุริโสติ จ วุจฺจติ. ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทฺเทน สทิสตฺตา อยํ สมาโส ตปฺปุริโสติ วุจฺจติ. ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท วิเสสนปทตฺถํ ชหิตฺวา วิเสสฺยปทตฺเถ ติฏฺติ, เอวํ อยํ สมาโสปีติ.
๓๔๕. อมาทิ[ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๑๖].
อมาทิวิภตฺติยุตฺตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ปมนฺเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สห เอกตฺถํ ภวติ, อยฺจ สมาโส อนฺวตฺถวเสน ‘‘อมาทิสมาโส’’ติ จ ‘‘ตปฺปุริสสมาโส’’ติ จ วุจฺจติ. อิมินา อมาทิสหิตสฺส วากฺยสฺส อมาเทกตฺถสฺํ กตฺวา วุตฺตตฺถานํ วิภตฺตีนํ โลโป, ตโต เอกตฺถปทนฺเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ โหติ.
โส ¶ ปน สมาโส ทุติยาตปฺปุริโส, ตติยาตปฺปุริโส, จตุตฺถีตปฺปุริโส, ปฺจมีตปฺปุริโส, ฉฏฺีตปฺปุริโส, สตฺตมีตปฺปุริโสติ ฉพฺพิโธ. เอกเมกสฺมิฺเจตฺถ ‘‘นิจฺจสมาโส, อนิจฺจสมาโส’’ติ จ ‘‘ลุตฺตสมาโส, อลุตฺตสมาโส’’ติ จ ทุวิโธ.
ตตฺถ ทุติยาตปฺปุริโส กตฺตุวาจเกสุ คต, นิสฺสิต,-อตีต, อติกฺกนฺต, ปตฺต, อาปนฺนอิจฺจาทีสุ ปเรสุ โหติ.
คามํ คโตติ คามคโต คามํ คโต วา. เอวํ อรฺคโต, ภูมิคโต, ราชานํ นิสฺสิโตติ ราชนิสฺสิโต. เอวํ อตฺถนิสฺสิโต, ธมฺมนิสฺสิโต. ภวํ อตีโต ภวาตีโต. เอวํ ภยาตีโต, กาลาตีโต, ขณาตีโต, ปมาณํ อติกฺกนฺโตติ ปมาณาติกฺกนฺโต, สุขํ ปตฺโตติ สุขปฺปตฺโต. เอวํ ทุกฺขปฺปตฺโต, โสตํ อาปนฺโนติ โสตาปนฺโน. เอวํ นิโรธสมาปนฺโน, อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโนติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโน, รุกฺขํ อารูฬฺโหติ รุกฺขารูฬฺโห, รถารูฬฺโห, โอฆํ ติณฺโณติ โอฆติณฺโณ โอฆํ ติณฺโณ วา อิจฺจาทิ.
กมฺมุปปทวิหิเตหิ กิตนฺตปเทหิ ปน นิจฺจสมาโสเยว, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคฺคาโห, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, ธมฺมกาโม, วินยํ ธาเรตีติ วินยธโร, ธมฺมธโร, พฺรหฺมํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี, ภวปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ภวปารคู, สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺูอิจฺจาทิ.
พหุลาธิการตฺตา ต, ตวนฺตุ, ตาวี, อนฺต, มาน, ตุน, ตฺวาน, ตฺวา, ตุํ, ตเวปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมาโส น โหติ, วสฺสํ วุตฺโถ, โอทนํ ภุตฺโต, โอทนํ ภุตฺตวา, โอทนํ ภุตฺตาวี, ธมฺมํ สุณนฺโต, ธมฺมํ สุณมาโน ¶ ธมฺมํ โสตุน, ธมฺมํ สุตฺวาน, ธมฺมํ สุตฺวา, ธมฺมํ โสตุํ, ธมฺมํ โสตเว.
อิติ ทุติยาตปฺปุริโส.
ตติยาตปฺปุริส
ตติยาตปฺปุริโส กมฺมวาจเกสุ กิตนฺเตสุ จ สมฺปนฺน, สหคตาทีสุ จ ปุพฺพ, สทิส, สม, อูนตฺถ, กลห, นิปุณ,-มิสฺสก, สขิลาทีสุ จ ปเรสุ โหติ.
พุทฺเธน ภาสิโต พุทฺธภาสิโต. เอวํ พุทฺธเทสิโต, พุทฺธปฺตฺโต, พุทฺธรกฺขิโต, สตฺถารา วณฺณิโต สตฺถุวณฺณิโต, วิฺูหิ ครหิโต วิฺุครหิโต, วิฺุปสตฺโถ, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, อตฺตนา กตํ สยํกตํ, ปเรหิ กตํ ปรํกตํ, พินฺทาคโม. สุเกหิ อาหฏํ สุกาหฏํ, รฺา หโต ราชหโต, โรเคน ปีฬิโต โรคปีฬิโต, อคฺคินา ทฑฺโฒ อคฺคิทฑฺโฒ, สปฺเปน ทฏฺโ สปฺปทฏฺโ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, อิจฺฉาย อปกโต อภิภูโต อิจฺฉาปกโต.
สีเลน สมฺปนฺโน สีลสมฺปนฺโน. เอวํ สุขสหคตํ, าณสมฺปยุตฺตํ, มิตฺตสํสคฺโค, ปิยสมฺปโยโค, ปิยวิปฺปโยโค, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, คุณหีโน, คุณวุฑฺโฒ, จตุวคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ กมฺมํ จตุวคฺคกรณียํ. เอวํ ปฺจวคฺคกรณียํ, กาเกหิ เปยฺยา กากเปยฺยา, นที.
เอกกฺขเรสุ ปรปเทสุ นิจฺจสมาโส, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป อิจฺจาทิ.
กฺวจิ มชฺเฌปทโลโป, คุเฬน สํสฏฺโ โอทโน คุโฬทโน. เอวํ ขีโรทโน, อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ. เอวํ อาชฺรโถ, มคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ มคฺคจิตฺตํ ¶ , ชมฺพุยา ปฺาโต ทีโป ชมฺพุทีโป, เอเกน อธิกา ทส เอกาทส อิจฺจาทิ.
ปุพฺพาทีสุ – มาเสน ปุพฺโพ มาสปุพฺโพ, มาตรา สทิโส มาตุสทิโส. เอวํ มาตุสโม, ปิตุสโม, เอเกน อูนา วีสติ เอกูนวีสติ, สีเลน วิกโล สีลวิกโล, อสินา กลโห อสิกลโห, วาจาย นิปุโณ วาจานิปุโณ. เอวํ ยาวกาลิกสมฺมิสฺสํ, วาจาสขิโล, สตฺถารา สทิโส สตฺถุกปฺโป, ปฺุเน อตฺโถ ปฺุตฺโถ, ปฺุเน อตฺถิโก ปฺุตฺถิโก. เอวํ เสยฺยตฺถิโก, มหคฺฆตฺถิโก, คุเณน อธิโก คุณาธิโก อิจฺจาทิ.
พหุลาธิการา กฺวจิ สมาโส น โหติ, ผรสุนา ฉินฺนํ, กาเกหิ ปาตพฺพา, ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา อิจฺจาทิ.
อิติ ตติยาตปฺปุริโส.
จตุตฺถีตปฺปุริส
จตุตฺถีตปฺปุริโส ตทตฺเถ วา อตฺถ, หิต, เทยฺยาทีสุ วา ปเรสุ โหติ.
กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, กถินตฺถาย อาภฏํ ทุสฺสนฺติ อตฺโถ. เอวํ กถินจีวรํ, กถินาย ทุสฺสํ, กถินาย จีวรนฺติปิ ยุชฺชติ, กถินตฺถารายาติ อตฺโถ. จีวราย ทุสฺสํ จีวรทุสฺสํ. เอวํ จีวรมูลํ [จีวรมูลฺยํ (รู. นี.)], สงฺฆสฺส อาภฏํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ, สงฺฆตฺถาย วา ปฏิยตฺตํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ. เอวํ อาคนฺตุกภตฺตํ, คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ.
สงฺฆสฺส ¶ อตฺโถ สงฺฆตฺโถ, โลกสฺส หิโต โลกหิโต, พุทฺธสฺส เทยฺยํ พุทฺธเทยฺยํ, พุทฺธสฺส ปณาโม พุทฺธปฺปณาโม. เอวํ พุทฺธโถมนา, พุทฺธุปฏฺานํ, สุตฺตสฺส อนุโลมํ สุตฺตานุโลมํ. เอวํ สุตฺตานุรูปํ, สุตฺตานุกูลํ, สุตฺตานุคุณํ, านสฺส อรหํ านารหํ, รฺโ อรหํ ราชารหํ. เอวํ ราชคฺฆํ, ราชเทยฺยํ, กตฺตุํ กาเมตีติ กตฺตุกาโม. เอวํ คนฺตุกาโม, กเถตุกาโม, ทฏฺุกาโม, โสตุกาโม. เอตฺถ จ ตุมนฺตสฺส อสงฺขฺยตฺตา ‘อสงฺขฺเยหิ สพฺพาส’นฺติ ตโต นิจฺจํ จตุตฺถีโลโป โหติ, สมาเส กเต นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป จ. ‘‘สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, สงฺฆสฺส ทาตุํ’’ อิจฺจาทีสุ สมาโส น โหติ.
อิติ จตุตฺถีตปฺปุริโส.
ปฺจมีตปฺปุริส
ปฺจมีตปฺปุริโส อปคมน, ภย, วิรติ, โมจนาทิอตฺเถสุ ปเรสุ โหติ.
เมถุนา อเปโตติ เมถุนาเปโต, ปลาสโต อปคโตติ ปลาสาปคโต, นครมฺหา นิคฺคโตติ นครนิคฺคโต, ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต. เอวํ คามนิกฺขนฺโต, รุกฺขปติโต, สาสนมฺหา จุโตติ สาสนจุโต, อาปตฺติยา วุฏฺานํ อาปตฺติวุฏฺานํ, อุทกโต อุคฺคโต อุทกุคฺคโต, ภวโต นิสฺสโฏ ภวนิสฺสโฏ, ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏํ, โจรมฺหา ภีโตติ โจรภีโต, ปาปโต ภายติ สีเลนาติ ปาปภีรุโก, ปาปโต ชิคุจฺฉติ สีเลนาติ ปาปชิคุจฺฉี, วฏฺฏโต นิพฺพินฺทตีติ วฏฺฏนิพฺพินฺโน, กายทุจฺจริตโต วิรติ กายทุจฺจริตวิรติ. เอวํ วจีทุจฺจริตวิรติ, พนฺธนา มุตฺโต พนฺธนมุตฺโต. เอวํ พนฺธนโมกฺโข, กมฺมโต สมุฏฺิตํ กมฺมสมุฏฺิตํ ¶ . เอวํ กมฺมชาตํ, กมฺมสมฺภูตํ, กมฺมนิพฺพตฺตํ, โลกโต อคฺโค โลกคฺโค. เอวํ โลกเชฏฺโ, โลกุตฺตโม, สพฺเพหิ เชฏฺโ สพฺพเชฏฺโ, สพฺเพหิ กนิฏฺโ สพฺพกนิฏฺโ. เอวํ สพฺพหีโน, สพฺพปจฺฉิโม, อุกฺกฏฺโต อุกฺกฏฺโติ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ, โอมกโต โอมโกติ โอมโกมโก.
กฺวจิ นิจฺจสมาโส โหติ, มาติโต ชาโต มาตุโช. เอวํ ปิตุโช, กมฺมชํ, จิตฺตชํ, อุตุชํ อิจฺจาทิ.
อิติ ปฺจมีตปฺปุริโส.
ฉฏฺีตปฺปุริส
รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโต. เอวํ ราชปุริโส, พุทฺธสาวโก, สมุทฺทโฆโส, ธฺานํ ราสิ ธฺราสิ, มตฺติกาย ปตฺโตติ มตฺติกาปตฺโต, วิการสมฺพนฺเธ ฉฏฺี, มตฺติกามยปตฺโตติ อตฺโถ. เอวํ สุวณฺณกฏาหํ, สุวณฺณภาชนํ, ปานียสฺส ถาลกํ ปานียถาลกํ.
สมาสมชฺเฌ อี, อูนํ พหุลํ รสฺสตฺตํ, ทณฺฑิโน กุลํ ทณฺฑิกุลํ, หตฺถิปทํ, อิตฺถิรูปํ, นทิกูลํ, นทิตีรํ, ภิกฺขุนีนํ สงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ชมฺพุยา สาขา ชมฺพุสาขา อิจฺจาทิ.
อนฺต, มาน, นิทฺธารณิย, ปูรณ, ภาว, สุหิตตฺเถหิ สมาโส น โหติ, มมํ อนุกุพฺพนฺโต, มมํ อนุกุรุมาโน, คุนฺนํ กณฺหา สมฺปนฺนขีรตมา. วิภตฺตาวธิฉฏฺิยา ปน โหติเยว, นรานํ อุตฺตโม นรุตฺตโม, นรเสฏฺโ, นรวโร, คณานํ อุตฺตโม คณุตฺตโม, ทฺวิปทานํ อุตฺตโม ทฺวิปทุตฺตโม อิจฺจาทิ. สิสฺสานํ ปฺจโม สิสฺโส, กปฺปสฺส ตติโย ภาโค, ปกฺขสฺส อฏฺมี, ปฏสฺส สุกฺกตา, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส ¶ มุทุตา, รูปสฺส กมฺมฺตา. กฺวจิ โหติ, กายลหุตา, จิตฺตลหุตา, พุทฺธสุพุทฺธตา. ธมฺมสุธมฺมตา, ผลานํ สุหิโต, ผลานํ ติตฺโต, ผลานํ อสิโต, กรณตฺเถ ฉฏฺี.
‘‘ภโฏ รฺโ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘ราชปุตฺโต’ติ น โหติ อฺมฺานเปกฺขตฺตา. ‘‘เทวทตฺตสฺส กณฺหา ทนฺตา’’ติ เอตฺถ ‘เทวทตฺตกณฺหทนฺตา’ติ น โหติ อฺสาเปกฺขตฺตา [นี. ๖๙๐]. อฺสาเปกฺขตฺเตปิ นิจฺจํ สมฺพนฺธีเปกฺขสทฺทานํ สมาโส โหติ วากฺเย วิย สมาเสปิ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตา. วุตฺตฺจ ‘‘สติปิ สาเปกฺขตฺเต คมกตฺตา สมาโส โหตี’’ติ [ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๖๙๑], เทวทตฺตคุรุกุลํ, ราชทาสีปุตฺโต, เทวทาสีปุตฺโต อิจฺจาทิ. ตตฺถ เทวทตฺตสฺส คุรุ เทวทตฺตคุรุ, ตสฺส กุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติ วิคฺคโห. คุรุโน กุลํ คุรุกุลํ, เทวทตฺตสฺส คุรุกุลํ เทวทตฺตคุรุกุลนฺติปิ วทนฺติ. ‘‘รฺโ มาคธสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต’’ติ เอตฺถปิ อฺสาเปกฺขตฺตา ‘พิมฺพิสารปุตฺโต’ติ น โหติ, รฺโ โค จ อสฺโส จ ปุริโส จาติ อตฺเถ ‘ราชควสฺสปุริสา’ติ โหติ ทฺวนฺทโต ปุพฺพปทสฺส ทฺวนฺทปเทหิปิ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธสฺส วิทิตตฺตา. ตถา ทฺวนฺทโต ปรปทสฺสปิ, นรานฺจ เทวานฺจ สารถิ นรเทวสารถิ.
อิติ ฉฏฺีตปฺปุริโส.
สตฺตมีตปฺปุริส
สตฺตมีตปฺปุริเส รูเป สฺา รูปสฺา. เอตฺถ จ การกานํ กฺริยาสาธนลกฺขณตฺตา กฺริยาปเทเหว สมฺพนฺโธ โหติ, ตสฺมา อกฺริยวาจเกน ปรปเทน สทฺธึ สมาเส ชาเต มชฺเฌ อนุรูปํ กฺริยาปทํ วิฺายติ, ยถา ¶ ‘อสฺเสน ยุตฺโต รโถ อสฺสรโถ’ อิติ ‘รูเป สฺา’ติ รูเป อุปฺปนฺนา สฺาติ อตฺโถ. จกฺขุสฺมึ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ, ธมฺเม รโต ธมฺมรโต. เอวํ ธมฺมรุจิ, ธมฺมคารโว, ทาเน อชฺฌาสโย ทานชฺฌาสโย. เอวํ ทานาธิมุตฺติ, วฏฺเฏ ภยํ วฏฺฏภยํ, วฏฺฏทุกฺขํ, คาเม สูกโร คามสูกโร, วนมหึโส, สมุทฺทมจฺโฉ, อิตฺถีสุ ธุตฺโต อิตฺถิธุตฺโต, อิตฺถิโสณฺโฑ.
อุปปทกิตนฺเตสุ นิจฺจสมาโส [นี. ๖๘๒], วเน จรตีติ วนจโร, กามาวจโร, กุจฺฉิมฺหิ สยตีติ กุจฺฉิสฺสโย, คพฺเภ เสตีติ คพฺภเสยฺโย, ถเล ติฏฺตีติ ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, ปงฺเก ชาตํ ปงฺกชํ. เอวํ อตฺรโช, เขตฺรโช อิจฺจาทิ. อิธ น โหติ [นี. ๖๘๑], โภชเน มตฺตฺุตา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร, อาสเน นิสินฺโน, อาสเน นิสีทิตพฺพํ.
อิติ สตฺตมีตปฺปุริโส.
ลุตฺตตปฺปุริส
ตปฺปุริสปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน กฺวจิ วิปลฺลาโส.
อุปริคงฺคา, เหฏฺานที, อนฺโตวิหาโร, อนฺโตสมาปตฺติ, หํสานํ ราชา ราชหํโส หํสราชา วา, มาสสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒมาสํ, กหาปณสฺส อฑฺฒํ อฑฺฒกหาปณํ, อฑฺฒมาสํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ. เอวํ ปุพฺพรตฺตํ, ปรรตฺตํ, อิสฺส อตฺตํ. กายสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพกาโย, ปรกาโย, อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌณฺโห, สายนฺโห, ปุพฺเพทิฏฺโ ทิฏฺปุพฺโพ, ตถาคตํ ทิฏฺปุพฺโพ เถโร, ตถาคโต ทิฏฺปุพฺโพ เถเรน อิจฺจาทิ.
อิติ ลุตฺตตปฺปุริโส.
อลุตฺตตปฺปุริส
อิทานิ ¶ อลุตฺตตปฺปุริสา วุจฺจนฺเต.
ทีปงฺกโร, ปภงฺกโร, อมตนฺทโท, ปุรินฺทโท, เวสฺสนฺตโร, อตฺตนฺตโป, ปรนฺตโป, รณฺชโห, ชุตินฺธโร, วิชฺชนฺธโร, ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺโม, กุโตโช, ตโตโช, อิโตโช, ภยโต อุปฏฺานํ ภยตุปฏฺานํ, กฏตฺตากมฺมํ, กฏตฺตารูปํ, ปรสฺสปทํ, อตฺตโนปทํ, เทวานมินฺโท, เทวานํปิยติสฺโส, ควมฺปติตฺเถโร, ปุพฺเพนิวาโส, มชฺเฌกลฺยาณํ, ทูเรรูปํ, สนฺติเกรูปํ, ทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานํ, อนฺเตวาสิโก, ชเนสุโต, กาเมสุมิจฺฉาจาโร อิจฺจาทิ [ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๖๘๖].
อิติ อลุตฺตตปฺปุริโส.
สพฺโพ จายํ อมาทิตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จ.
อมาทิตปฺปุริโส นิฏฺิโต.
กมฺมธารยสมาส
อถ กมฺมธารยสฺิโต ปมาตปฺปุริโส วุจฺจเต.
กมฺมมิว ทฺวยํ ธาเรตีติ กมฺมธารโย. ยถา กมฺมํ กฺริยฺจ ปโยชนฺจ ทฺวยํ ธาเรติ กมฺเม สติ ตสฺส ทฺวยสฺส สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ อิมสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นามทฺวยสฺส สมฺภวโตติ [ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒].
อปิ จ กตฺตพฺพนฺติ กมฺมํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธาริยํ, กมฺมฺจ ตํ ธาริยฺจาติ กมฺมธาริยํ, ยํกิฺจิ หิตกมฺมํ, กมฺมธาริยสทฺทสทิสตฺตา ¶ สพฺโพ จายํ สมาโส กมฺมธารโยติ วุจฺจติ อิสฺส อตฺตํ กตฺวา. ยถา หิ กมฺมธาริยสทฺโท เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธาเรติ, ตถา อยํ สมาโสปีติ. โส เอว อุตฺตรปทตฺถปธานตาสงฺขาเตน ตปฺปุริสลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตปฺปุริโส’ติ จ วุจฺจติ. ภินฺนปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา นาม, เตน ตุลฺยาธิกรณลกฺขเณน ยุตฺตตฺตา ‘ตุลฺยาธิกรณสมาโส’ติ จ วุจฺจติ. โส เอว จ วิเสสนปทวเสน คุณวิเสสทีปนตฺตา ‘วิเสสนสมาโส’ติ จ วุจฺจติ. ตสฺมึ วิเสสนสมาเส –
๓๔๖. วิเสสนเมกตฺเถน[ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; นี. ๗๐๒; จํ. ๒.๒.๑๘; ปา. ๒.๑.๕๗].
วิเสสนภูตํ สฺยาทฺยนฺตปทํ เอกตฺเถน วิเสสฺยภูเตน สฺยาทฺยนฺตปเทน สทฺธึ เอกตฺถํ โหติ.
เอตฺถ จ วิเสสียติ ทพฺพํ วิสิฏฺํ กรียติ เอเตนาติ วิเสสนํ. เอโก อตฺโถ ยสฺสาติ เอกตฺถํ, ‘เอโก’ติ สมาโน, ‘อตฺโถ’ติ อภิเธยฺยตฺโถ, เนมิตฺตกตฺโถ, โสเยว ทฺวินฺนํ ปวตฺตินิมิตฺตานํ อธิฏฺานฏฺเน ‘อธิกรณ’นฺติ จ วุจฺจติ. ปวตฺตินิมิตฺตานฺจ อธิฏฺานตฺเต สติ ปทานมฺปิ อธิฏฺานตา สิทฺธา โหติ. อิติ เอกตฺถนฺติ ตุลฺยาธิกรณํ, สมานาธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ, เตน เอกตฺเถน. ‘เอกตฺถํ โหตี’ติ เอกตฺถีภูตํ โหตีติ อตฺโถ.
โส จ สมาโส นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท, อุปมานุตฺตรปโท, สมฺภาวนาปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโท, นนิปาตปุพฺพปโท, กุนิปาตปุพฺพปโท, ปาทิปุพฺพปโท จาติ.
ตตฺถ ¶ วิเสสนปุพฺพปโท ยถา? มหาปุริโส, มหานที, มหพฺภยํ. เอตฺถ จ ‘‘สา เสนา ทิสฺสเต มหา [ชา. ๒.๒๒.๗๗๑], พาราณสิรชฺชํ นาม มหา’’ติ [ชา. อฏฺ. ๑.๑.มหาสีลวชาตกวณฺณนา] ปาฬิ ทิสฺสติ. ตสฺมา สมาเสปิ ติลิงฺเค นิปาตรูโป มหาสทฺโท ยุชฺชติ. มหา จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหา จ สา นที จาติ มหานที, มหา จ ตํ ภยฺจาติ มหพฺภยํ, ทฺวิตฺตํ สํโยเค จ รสฺสตฺตํ. มหาสทฺทเววจเนน มหนฺตสทฺเทนปิ วากฺยํ ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต ปุริโส มหาปุริโส, มหนฺตี นที มหานที, มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยนฺติ. จ, ตสทฺเทหิ จ สทฺธึ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ยุชฺชติ, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหนฺตี จ สา นที จาติ มหานที, มหนฺตฺจ ตํ ภยฺจาติ มหพฺภยนฺติ. มหนฺตสทฺโท วา มหา โหติ, ‘ฏ นฺตนฺตูน’นฺติ สุตฺเตน อุตฺตรปเท ปเร นฺตสฺส สพฺพสฺส อตฺตํ, มหาวุตฺตินา ทีโฆ จ.
เอตฺถ จ ทฺวีหิ จสทฺเทหิ ทฺวินฺนํ ปทานํ สกตฺถนานาตฺตํ ทีเปติ. ตํสทฺเทน สกตฺถนานาตฺเตปิ สกตฺถานํ อธิกรณภูตสฺส ทพฺพตฺถสฺส เอกตฺตํ ทีเปติ. อิมสฺมึ พฺยากรเณ วิสุํ รูปวิธานกิจฺจํ นาม นตฺถิ, ตํตํสุตฺตวิธานฺจ ตทนุรูปํ ทสฺสิตวิคฺคหวากฺยฺจ ทิสฺวา ตสฺส ตสฺส สิทฺธปทสฺส อตฺถพฺยฺชนวินิจฺฉเย าเต รูปวิธานกิจฺจํ สิทฺธํ โหติ, สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, เสตหตฺถี, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ.
วิสทิสลิงฺค, วจนาปิ สทฺทา เอกตฺถา โหนฺติ, วินโย จ โส ปริยตฺติ จาติ วินยปริยตฺติ, วินโย จ โส ปิฏกฺจาติ วินยปิฏกํ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, อวิชฺชา จ สา นีวรณฺจาติ อวิชฺชานีวรณํ. เอวํ อิตฺถิรตนํ, สีลฺจ ตํ คุโณ จาติ สีลคุโณ, สีลฺจ ตํ ปติฏฺา จาติ สีลปติฏฺา อิจฺจาทิ.
ตถา ¶ วีสติ จ สา ปุริสา จาติ วีสติปุริสา, สตฺจ ตํ ปุริสา จาติ สตปุริสา, สงฺขารา จ เต ปจฺจโย จาติ สงฺขารปจฺจโย, องฺคา จ เต ชนปทฺจาติ องฺคชนปทํ, มคธา จ เต รฏฺฺจาติ มคธรฏฺํ. เอวํ กาสิรฏฺํ อิจฺจาทิ.
อิธ น โหติ [รู. ๓๔๑; นี. ๖๘๑], ปุณฺโณ มนฺตานีปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมา สหมฺปติ อิจฺจาทิ.
กฺวจิ นิจฺจสมาโส, กณฺหสปฺโป, โลหิตมาลํ อิจฺจาทิ.
วิเสสนุตฺตรปโท ยถา? สาริปุตฺตตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, อาจริยคุตฺติโล วา, มโหสธปณฺฑิโต, ปุริสุตฺตโม, ปุริสวโร, ปุริสวิเสโส อิจฺจาทิ.
วิเสสโนภยปโท ยถา? ฉินฺนฺจ ตํ ปรูฬฺหฺจาติ ฉินฺนปรูฬฺหํ, สีตฺจ ตํ อุณฺหฺจาติ สีตุณฺหํ, ขฺโช จ โส ขุชฺโช จาติ ขฺชขุชฺโช. เอวํ อนฺธพธิโร, กตฺจ ตํ อกตฺจาติ กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตฺจ ตํ สมฺมฏฺฺจาติ สิตฺตสมฺมฏฺํ, สนฺตสฺส ภาโว สจฺจํ, อเขมฏฺเน ทุกฺขฺจ ตํ อวิปรีตฏฺเน สจฺจฺจาติ ทุกฺขสจฺจํ อิจฺจาทิ.
อุปมานุตฺตรปโท ยถา? สีโห วิยาติ สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห. เอวํ มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิยาติ รํสิ, สทฺธมฺโม จ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิ. เอวํ วินยสาคโร, สมณปทุโม, สมณปุณฺฑรีโก อิจฺจาทิ.
สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา? เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุปจฺจโย. เอวํ อารมฺมณปจฺจโย, มนุสฺสภูโต, เทวภูโต, ธมฺโม อิติ สงฺขาโต ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ธมฺมสฺิโต ¶ , ธมฺมลกฺขิโต, เอว อิติ สงฺขาโต สทฺโท เอวสทฺโท. เอวํ จสทฺโท, วาสทฺโท, อริยภูโต สงฺโฆ อริยสงฺโฆ. เอวํ พุทฺธมุนิ, ปจฺเจกมุนิ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ สมฺภาวนา นาม สามฺภูตสฺส อุตฺตรปทตฺถสฺส ทฬฺหํ กตฺวา โถมนา สรูปวิเสสทีปนา, น คุณมตฺตทีปนาติ อธิปฺปาโย. ครู ปน ‘‘ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ. เอวํ ธมฺมสฺา, อนิจฺจสฺา, ธาตุสฺา, มาตุสฺา, ปาณสฺิตา, อตฺตทิฏฺิ’’ อิจฺจาทีนิปิ เอตฺถ อาหรนฺติ, อิมานิ ปน ‘‘สรณํ อิติ คโต อุปคโต สรณงฺคโต’’ติ ปทํ วิย อิติลุตฺตานิ ปมาตปฺปุริสปทานิ นาม ยุชฺชนฺตีติ [รู. ๓๔๓; นี. ๗๐๒].
อวธารณปุพฺพปโท ยถา? คุโณ เอว ธนํ น มณิสุวณฺณาทีติ คุณธนํ. เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, จกฺขุ เอว ทฺวารํ น คามทฺวาราทีติ จกฺขุทฺวารํ. เอวํ จกฺขุวตฺถุ, จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, ขนฺธา เอว ภารา ขนฺธภารา. เอตฺถ จ ยทิ ภริตพฺพฏฺเน ภารา นาม สิยุํ, ปฺจกฺขนฺธา เอว ภารา นาม สิยุํ, น สีสภาร, อํสภาราทโย. ขนฺธา หิ นิจฺจภารา โหนฺติ, อิตเร ตาวกาลิกา, ขนฺธมูลิกา จาติ. เอวํ อติสยตฺถสมฺภาวนตฺถํ ขนฺธา เอว ภาราติ อวธารณวากฺยํ ปยุชฺชติ, น สีสภาราทีนํ สพฺพโส ภารภาวปฏิกฺขิปนตฺถนฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ, อวิชฺชา เอว มลํ น กํสมลาทิกนฺติ อวิชฺชามลํ, อวิชฺชา เอว อาสโว น มธฺวาสวาทิโกติ อวิชฺชาสโว. เอวํ ตณฺหาสลฺลํ, ปฺาสตฺถํ, ปฺาโลโก, ปฺาปชฺโชโต, ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ อิจฺจาทิ. ครู ปน ‘‘ธนํ วิยาติ ธนํ, สทฺธา เอว อริยานํ ธนํ สทฺธาธนํ, สตฺถํ วิยาติ สตฺถํ, ปฺา เอว สตฺถํ ปฺาสตฺถ’’นฺติ โยเชนฺติ, เอวํ สติ อติสยสมฺภาวนตฺโถ น สิชฺฌติ [รู. ๓๔๓; นี. ๗๐๒].
๓๔๗. นนิปาตปุพฺพปเท นอุ[ก. ๓๒๖; รู. ๓๔๑; นี. ๗๐๗].
านุพนฺโธ ¶ ปฏิเสธมฺหา อฺนการ นิวตฺตนตฺโถ, นอุอิจฺเจตํ สฺยาทฺยนฺตํ อฺเน สฺยาทฺยนฺเตน สห เอกตฺถํ โหติ. อิมินา นเ กตฺถสฺํ กตฺวา –
๓๔๘. ฏ นอุสฺส[ก. ๓๓๓; รู. ๓๔๔; นี. ๗๑๗; จํ. ๒.๒.๒๐; ปา. ๒.๒.๖; ‘‘นอุ’’ (พหูสุ)].
อุตฺตรปเท ปเร นอุอิจฺเจตสฺส ฏานุพนฺโธ อ โหตีติ นสฺส อตฺตํ.
น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ. เอตฺถ สิยา – กึ วิชฺชมานสฺส วายํ นิเสโธ, อุทาหุ อวิชฺชมานสฺส วาติ, กิฺเจตฺถ – ยทิ วิชฺชมานสฺส นิเสโธ, เอวํ สติ โลเก วิชฺชมานา สพฺเพ พฺราหฺมณา อพฺราหฺมณา นาม ภเวยฺยุํ. ตสฺมา ‘‘อิธ ชโน น พฺราหฺมโณ, ตตฺถ ชโน น พฺราหฺมโณ’’ติอาทินา เทสาทินิยมํ วินา โลเก วิชฺชมานสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเสโธ น ยุชฺชติ, อถ โลเก อวิชฺชมานสฺส นิเสโธ, เอวฺจ สติ กึ อวิชฺชมานสฺส นิเสเธน นิเสธนียสฺเสว อวิชฺชมานตฺตาติ? วุจฺจเต – ตํสทิสาทิอตฺเถสุ ตพฺโพหารสฺเสวายํ นิเสโธ. ตถา หิ พฺราหฺมณสทิเส อพฺราหฺมเณ เกสฺจิ พฺราหฺมณสฺา สณฺาติ, สฺานุรูปฺจ พฺราหฺมณโวหาโร ตสฺมึ ปวตฺตติ, เอวํ ปวตฺตสฺส อพฺราหฺมเณ พฺราหฺมณโวหารสฺส อยํ ปฏิเสโธ โหติ. ยถา ตํ? โลกสฺมึ พาลชนานํ มิจฺฉาสฺาวเสน มิจฺฉาโวหาโร ปวตฺตติเยว ‘‘รูปํ อตฺตา, เวทนา อตฺตา’’ อิจฺจาทิ, เตสํ ตสฺส มิจฺฉาภาวขฺยาปนตฺถํ ปฏิเสโธ โยชิยติ ‘‘รูปํ อนตฺตา, เวทนา อนตฺตา’’ [มหาว. ๒๐] อิจฺจาทิ. เอตฺตาวตา สุทฺธพฺราหฺมณสทฺทสฺสปิ มิจฺฉาวเสน ตํสทิเส อตฺเถ ปวตฺติสมฺภโว สิทฺโธ โหติ, นการสฺส ¶ จ ตทตฺถโชตกมตฺตตา สิทฺธา โหติ, เอวฺจ สติ อุตฺตรปทตฺถปธานตาสงฺขาตํ ตปฺปุริสลกฺขณมฺปิ อิธ น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย ตทฺ, ตพฺพิรุทฺธ, ตทภาวตฺถาทีสุ.
ตตฺถ ตทฺตฺเถ –
สงฺขตา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมา [ธ. ส. ทุกมาติกา ๘]. เอตฺถ จ น สงฺขตา อสงฺขตา, สงฺขตธมฺเมหิ อฺเ ธมฺมาติ อตฺโถ.
ตพฺพิรุทฺเธ –
อกุสโล, กุสลปฏิปกฺโข ธมฺโมติ อตฺโถ.
ตทภาเว –
น กตฺวา อกตฺวา, กรเณน สพฺพโส วินาติ อตฺโถ.
ทุวิโธ ปฏิเสโธ ปสชฺชปฏิเสโธ, ปยิรุทาสปฏิเสโธ จาติ.
ตตฺถ อตฺตนา ยุตฺตปทตฺถํ ปสชฺช ลคฺเคตฺวา ปฏิเสเธตีติ ปสชฺชปฏิเสโธ, ตทภาวมตฺตโชตโก นกาโร, กฺริยามตฺตนิเสโธติ วุตฺตํ โหติ. อกตฺวา, อกาตุํ, อกโรนฺโต, น กโรติ, น กาตพฺพํ อิจฺจาทิ.
ปสชฺชมตฺเต อฏฺตฺวา ตํสทิสาทิเก ปริโตภาเค อุคฺคยฺห นิเสเธตพฺพํ อตฺถํ อสติ ขิปติ ฉฑฺเฑตีติ ปยิรุทาโส, ตํสทิสาทิโชตโก, ทพฺพนิเสโธติ วุตฺตํ โหติ. อพฺราหฺมโณ อิจฺจาทิ. เอวํ อสมโณ, อสกฺยปุตฺติโย, อมิตฺโต, มิตฺตธมฺมวิธุโรติ อตฺโถ.
๓๔๙. อน สเร[ก. ๓๓๔; รู. ๓๔๕; นี. ๗๑๘; จํ. ๕.๒.๑๑๙; ปา. ๖.๓.๑๐๕].
สเร ปเร นอุอิจฺเจตสฺส อน โหติ.
น ¶ อริโย อนริโย, อริยธมฺมวิมุโขติ อตฺโถ. น อาวาโส อนาวาโส, น อิสฺสโร อนิสฺสโร. น อีติ อนีติ, ‘อีตี’ติ อุปทฺทโว, น ยุตฺโต อุปาโย อนุปาโย, น อูมิ อนูมิ, น ยุตฺตา เอสนา อเนสนา, น ยุตฺโต โอกาโส อโนกาโส, น อติกฺกมฺม อนติกฺกมฺม, อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิ.
พหุลาธิการา อยุตฺตตฺถานมฺปิ สมาโส โหติ [ก. ๓๓๖; รู. ๓๔๗; นี. ๖๘๙], ปุน น คายิตพฺพาติ อปุนเคยฺยา, คาถา, จนฺทํ น อุลฺโลเกนฺตีติ อจนฺทมุลฺโลกิกานิ, มุขานิ, สูริยํ น ปสฺสนฺตีติ อสูริยปสฺสา, ราชกฺา, สทฺธํ น ภฺุชติ สีเลนาติ อสทฺธโภชี. เอวํ อลวณโภชี, อตฺถํ น กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา. เอวํ อหิตกามา, โอกาสํ น กาเรสีติ อโนกาสํกาเรตฺวา. เอวํ อนิมิตฺตํกตฺวา, มูลมูลํ น คจฺฉตีติ อมูลมูลํคนฺตฺวา อิจฺจาทิ.
‘‘ปุน คายิตพฺพาติ ปุนเคยฺยา, น ปุนเคยฺยา อปุนเคยฺยา. อตฺถํ กาเมนฺตีติ อตฺถกามา, น อตฺถกามา อนตฺถกามา. อถ วา น อตฺโถ อนตฺโถ, อนตฺถํ กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา’’ อิจฺจาทินา วากฺเย โยชิเต ปน ยุตฺตสมาสา โหนฺติ. ครู ปน ‘‘อตฺถํ น กาเมนฺติ อนตฺถเมว กาเมนฺตีติ อนตฺถกามา, หิตํ น กาเมนฺติ อหิตเมว กาเมนฺตีติ อหิตกามา, ผาสุํ น กาเมนฺติ อผาสุเมว กาเมนฺตีติ อผาสุกามา’’ติ โยเชสุํ, ทฺวาธิปฺปายปทํ นาเมตํ.
กุนิปาตปุพฺพปเท นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห, ขุทฺทกา นที กุนฺนที, ขุทฺทโก โสมฺโภ กุโสมฺโภ, ขุทฺทกํ วนํ กุพฺพนํ.
๓๕๐. สเร กท กุสฺสุตฺตรตฺเถ[ก. ๓๓๕; รู. ๓๔๖; นี. ๗๑๙].
สราทิเก ¶ อุตฺตรปเท ปเร อุตฺตรปทตฺเถ วตฺตมานสฺส กุนิปาตสฺส กทิ โหติ.
กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กุจฺฉิตํ อสนํ กทสนํ, กุจฺฉิโต อริโย กทริโย, มจฺฉรี.
สเรติ กึ? กุปุตฺตา, กุทารา, กุทาสา.
อุตฺตรตฺเถติ กึ? กุจฺฉิโต โอฏฺโ ยสฺสาติ กุโอฏฺโ.
๓๕๑. กาปฺปตฺเถ[ก. ๓๓๖; รู. ๓๔๗; นี. ๗๒๐].
อุตฺตรปเท ปเร อุตฺตรปทตฺเถ ิตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กุนิปาตสฺส กา โหติ วา.
อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ. เอวํ กาปุปฺผํ.
ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปกฏฺํ วจนํ ปาวจนํ, ทีฆตฺตํ, ปกฏฺํ หุตฺวา นีตํ ปณีตํ, ปมุขํ หุตฺวา ธานํ ปธานํ. เอวํ ปฏฺานํ, วิวิธา มติ วิมติ, อธิโก เทโว อธิเทโว, อติเรโก วิเสโส วา ธมฺโม อภิธมฺโม, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ. โสภณํ กตํ สุกตํ, กุจฺฉิตํ กตํ ทุกฺกฏํ, วิปรีโต ปโถ อุปฺปโถ. เอวํ อุมฺมคฺโค, อุทฺธมฺโม, อุพฺพินโยอิจฺจาทิ.
อยมฺปิ กมฺมธารยสมาโส อภิเธยฺยวจโน ปรปทลิงฺโค จ.
กมฺมธารยสมาโส นิฏฺิโต.
ทิคุสมาส
อถ ¶ ทิคุสงฺขาโต ปมาตปฺปุริโส วุจฺจเต.
ทฺเว คาโว ทิคุ, สงฺขฺยาปุพฺพตฺเตน นปุํสเกกตฺเตน จ ทิคุสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทิคูติ วุจฺจติ.
๓๕๒. สงฺขฺยาทิ[ก. ๓๒๑; รู. ๓๔๙; นี. ๖๙๙].
สมาหาเรกตฺเถ สงฺขฺยาปุพฺพกํ เอกตฺถํ นปุํสกํ โหติ, สมาหารวจเนเนว เอกตฺตฺจ สิทฺธํ.
ทฺเว คาโว ทิคุ, ‘โคสฺสู’ติ สุตฺเตน โอสฺส อุตฺตํ, ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย โลกา าณสฺมึ สมาหฏา สมฺปิณฺฑิตาติ ติโลกํ, ติณฺณํ โลกานํ สมาหาโรติ ติโลกํ, ตโย จ เต โลกา จาติ ติโลกํ. เอวํ ติภวํ, ติปุริสํ, ตีณิ มลานิ ติมลํ, ติรตนํ, ติสฺโส สฺาโยติสฺํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํ. จตฺตาโร ปถา จตุปฺปถํ, จตฺตาริ สจฺจานิ จตุสจฺจํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ. เอวํ ปฺจสิกฺขาปทํ, สฬายตนํ, สตฺตาหํ, อฏฺปทํ, นวโลกุตฺตรํ, ทสสิกฺขาปทํ, สตโยชนํ, สหสฺสโยชนํ อิจฺจาทิ.
อิมสฺมึ สมาหารทิคุมฺหิ สพฺพํ นปุํสกเมว รสฺสนฺตเมว เอกวจนนฺตเมว จาติ.
อสมาหารทิคุ[รู. ๓๕๐ นี. ๗๐๓] ยถา? เอโก ปุคฺคโล เอกปุคฺคโล, ตโย ภวา ติภวา, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสา อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาาเน ปน [ก. ๓๙๒; รู. ๔๑๘; นี. ๘๓๑] ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ. เอวํ ติสตํ, จตุสตํ, ปฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺสตํ, นวสตํ, ทสสตํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ, จตุสหสฺสํ, ปฺจสหสฺสํ, ทสสหสฺสํ.
ทฺเว ¶ สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํ. เอวํ ‘‘ติสตสหสฺสํ, จตุสตสหสฺสํ, ปฺจสตสหสฺส’’นฺติ วา ‘‘ทฺวิสตานิ, ทฺเว สตานิ, ติสตานิ, ตีณิ สตานิ, จตุสตานิ, จตฺตาริ สตานิ, ทฺวิสหสฺสานิ, ทฺเว สหสฺสานิ, ติสหสฺสานิ, ตีณิ สหสฺสานิ, ทฺวิสตสหสฺสานิ, ทฺเว สตสหสฺสานี’’ติ วา เอวํ วจนทฺวยฺจ วากฺยฺจ เวทิตพฺพํ. เอวํ สตสหสฺเสปีติ.
เอตฺถ สิยา – ทิคุ นาม สงฺขฺยาปุพฺพเมว สิยา, อิเมสุ จ สพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว โหตีติ? ทิคุมฺหิ ปุพฺพํ สงฺขฺยาปทเมว สิยา, ปรปทํ ปน สงฺขฺยาปทมฺปิ อฺมฺปิ ยุชฺชตีติ.
ทิคุสมาโส นิฏฺิโต.
พหุพฺพีหิสมาส
อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเต.
พหโว วีหโย ยสฺมึ เทเส โสยํ พหุพฺพีหิ, ตาทิโส คาโม วา เทโส วา ชนปโท วา, พหุพฺพีหิสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ. ยถา หิ พหุพฺพีหิสทฺโท สมาสปทตฺเถ อติกฺกมฺม คาม, เทส, ชนปทอิจฺจาทีนํ อฺเสํ ปทานํ อตฺเถสุ ติฏฺติ, ตถา อยํ สมาโสปิ. อฺปทตฺถปธาโน หิ พหุพฺพีหิสมาโส.
โส สงฺเขเปน ทุวิโธ ตคฺคุณสํวิฺาโณ, อตคฺคุณสํวิฺาโณ จาติ.
ตตฺถ ‘คุโณ’ติ อปฺปธานภูโต สมาสปทานํ อตฺโถ, โส อฺปทตฺถสฺส วิเสสนภูตตฺตา ตสฺส อฺปทตฺถสฺส คุโณติ ¶ อตฺเถน ตคฺคุโณติ วุจฺจติ, วิฺาตพฺโพติ วิฺาโณ, อฺปทตฺโถ, ตคฺคุณํ อมฺุจิตฺวา ตคฺคุเณน สเหว วิฺาโณ อฺปทตฺโถ ยสฺมินฺติ ตคฺคุณสํวิฺาโณ, น ตคฺคุณสํวิฺาโณ อตคฺคุณสํวิฺาโณ, ยตฺถ สมาสปทตฺโถ อวยวภาเวน วา สหวิเธยฺยภาเวน วา อฺปทตฺเถ อนฺโตคโธ โหติ, โส ตคฺคุณสํวิฺาโณ. ยถา? ฉินฺนหตฺโถ ปุริโส, พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ เทติ, สปุตฺตทาโร อาคโต, ปาทโย อุปสคฺคา นามาติ.
เอตฺถ จ ‘พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ เทตี’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภตฺตํ เทติ, ปมุขภูตสฺส พุทฺธสฺส จ ภตฺตํ เทตีติ อตฺโถ. ‘สปุตฺตทาโร อาคโต’ติ ปุตฺตทารา จ อาคตา, ปุริโส จ อาคโตติ อตฺโถ. ‘ปาทโย อุปสคฺคา นามา’ติ ป-กาโร จ อุปสคฺโค นาม, ปราทโย จ อุปสคฺคา นามาติ อตฺโถ. เอวํ โยชนารหตา อฺปทตฺเถน สห สมาสปทตฺถสฺส วิเธยฺยตา นามาติ.
อตคฺคุณสํวิฺาโณ ยถา? ทินฺนสุงฺโก ราชา ทานํ เทติ, ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานิ กสฺสติ อิจฺจาทิ. อิเมสุ ปน สมาสปทตฺโถ อวิเธยฺโย, อฺปทตฺโถ เอว วิเธยฺโย.
ปมาพหุพฺพีหิ
ปมาพหุพฺพีหิ, ทุติยาพหุพฺพีหิ, ตติยาพหุพฺพีหิ, จตุตฺถีพหุพฺพีหิ, ปฺจมีพหุพฺพีหิ, ฉฏฺีพหุพฺพีหิ, สตฺตมีพหุพฺพีหิ จาติ สตฺตวิโธ.
ตตฺถ ปมาพหุพฺพีหิ สหปุพฺพปท, อุปมานปุพฺพปท, สงฺขฺโยภยปท, ทิสนฺตราฬตฺถ, พฺยติหารลกฺขณวเสน ปฺจวิโธ.
ตตฺถ –
๓๕๓. วาเนกมฺตฺเถ[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘].
อเนกํ ¶ สฺยาทฺยนฺตปทํ อฺปทสฺส อตฺเถ วิกปฺเปน เอกตฺถํ โหติ.
สห วิตกฺเกนาติ สวิตกฺโก, วิตกฺเกน สห โย วตฺตตีติ วา สวิตกฺโก, สมาธิ.
เอตฺถ จ ‘สห วิตกฺเกนา’ติ เอตฺถ ปมาวิภตฺติยา อตฺถภูโต อฺปทตฺโถ วากฺยสามตฺถิเยน สิชฺฌติ. น หิ กฺริยาการกรหิตํ วากฺยํ นาม สมฺภวติ, อิมินา สุตฺเตน สหปท, วิตกฺกปทานํ สมาธิสงฺขาเตน อฺปทตฺเถน เอกตฺถีภาโว โหติ, เอกตฺถีภาเว จ โหนฺเต วากฺเย ิตานํ อฺปทานํ วิภตฺตีนฺจ สพฺเพ อตฺถา เอกตฺถภูเตน สมาเสน วุตฺตา นาม โหนฺติ, อฺปทานิ จ วิภตฺติโย จ วุตฺตตฺถา นาม, วุตฺตตฺถานฺจ อตฺถรหิตตฺตา ปโยคกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘เอกตฺถตาย’นฺติ สุตฺเตน วิภตฺตีนํ โลโป, เอวํ สพฺพสมาเสสุ วากฺเยทิสฺสมานานํ ย, ต, เอต, อิม, อิติ, เอว, อิว, วิย, จ, วาอิจฺจาทีนํ อฺปทานํ มหาวุตฺติสุตฺเตน โลโป, วิภตฺตีนฺจ โลเป สติ สรนฺตานํ พฺยฺชนนฺตานฺจ สมาสปทานํ สยเมว ปกติภาโว, อิธ ปน ‘สหสฺส โสฺตฺเถ’ติ สุตฺเตน สหสทฺทสฺส สตฺตํ, ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สวิตกฺโก สมาธิ, สวิตกฺกา สมาธโย, สวิตกฺกา ปฺา, สวิตกฺกา ปฺาโย, สวิตกฺกํ ฌานํ, สวิตกฺกานิ ฌานานิ อิจฺจาทินา สพฺพลิงฺค, วิภตฺติ, วจเนหิ โยเชตฺวา ปโยคสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อุปมานปุพฺพปโท ยถา? กายพฺยามานํ สมปมาณตฺตา นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล นิคฺโรธปริมณฺฑโล, นิคฺโรโธ อิว วา ปริมณฺฑโล โย โหตีติ โส นิคฺโรธปริมณฺฑโล, ราชกุมาโร, สงฺโข อิว ปณฺฑโร สงฺขปณฺฑโร, กาโก ¶ อิว สูโร กากสูโร, สตฺตานํ ปฺาจกฺขุปฏิลาภกรเณน เตสํ จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต, โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภกรเณน เตสํ ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต, นิจฺจโสมฺมหทยตาย พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต อิจฺจาทิ.
สงฺขฺโยภยปโท ยถา? ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวิตฺติปฺปตฺตา, อิธ วาสทฺทาเยว อฺปทานิ นาม, อนิยมภูโต เตสํ อตฺโถ อฺปทตฺโถ นาม. ทฺวีหํ วา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปฺจ วา วาจา ฉปฺปฺจวาจา. เอวํ สตฺตฏฺมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ อิจฺจาทิ.
ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา? ทกฺขิณสฺสา จ ปุพฺพสฺสา จ ยทนฺตราฬํ โหติ สา ทกฺขิณปุพฺพา. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, ปจฺฉิมุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, มหาวุตฺตินา ปุพฺพปเท รสฺสตฺตํ. ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ ทกฺขิณปุพฺพา อิจฺจาทินา กมฺมธารโยปิ ยุชฺชติ.
พฺยติหารลกฺขเณ[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘] –
๓๕๔. ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ สรูปํ.
สตฺตมฺยนฺตํ ตติยนฺตฺจ สมานรูปํ สฺยาทฺยนฺตปทํ ตตฺถ คเหตฺวา เตน ปหริตฺวา ยุทฺเธ อฺปทตฺเถ เอกตฺถํ โหติ วา.
๓๕๕. งิ วีติหาเร[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐].
อฺปทตฺถวิสเย กฺริยาพฺยติหาเร คมฺยมาเน ปทนฺเต งานุพนฺโธ อิปจฺจโย โหติ, เอตฺถ อิกาโร รสฺโส เอว.
๓๕๖. งิ สฺมึจ[ก. ๔๐๓; รู. ๓๕๔].
วิปจฺจยนฺเต ¶ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปทนฺตสฺส อาตฺตํ โหติ.
เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ. เอวํ มุฏฺามุฏฺิ, มุสลามุสลิ.
อิติ ปมาพหุพฺพีหิ.
ทุติยาพหุพฺพีหิ
อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามํ โสยํ อาคตสมโณ, สงฺฆาราโม. เอตฺถ จ สมาสปทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ.
ตตฺถ สงฺฆารามสฺส สมเณหิ ปตฺตพฺพภาวสงฺขาตา กมฺมสตฺติ วาจฺจตฺโถ นาม, สตฺติมนฺตภูโต สงฺฆาราโม อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ตตฺถ อาคตสมณสทฺโท วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ, อาคตสมโณติ สุตฺวา สมเณหิ ปตฺตพฺพภาวมตฺตํ ชานาติ, สงฺฆารามทพฺพํ น ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ตสฺสํ อภิเธยฺยตฺโถ อฺเน สงฺฆารามสทฺเทน อาจิกฺขิยติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน เตน อุชุํ วุตฺตตฺตา ปุน วตฺตพฺพาภาวโต ทุติยาวิภตฺติยา อาจิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, ตสฺมา สงฺฆารามปเท ทุติยาวิภตฺติสมฺภโว นตฺถิ, ลิงฺคตฺถมตฺตวิสยา ปมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตติ, ปุน ปทนฺตรสมฺพนฺเธ สติ ‘‘สงฺฆารามํ ปสฺสติ อาคตสมณํ, สงฺฆาราเมน คาโม โสภติ อาคตสมเณน, สงฺฆารามสฺส ปูเชติ อาคตสมณสฺสา’’ติอาทินา ตโต สพฺพา วิภตฺติโย ¶ ปวตฺตนฺติ. เอส นโย สพฺเพสุ วาจกปเทสุ เนตพฺโพติ.
อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, อาคจฺฉนฺติ สมณา อิมนฺติ วา อาคตสมโณ, วิหาโร. อารูฬฺหา วานรา อิมํ รุกฺขนฺติ อารูฬฺหวานโร, รุกฺโข. สมฺปตฺตา คามิกา ยํ คามนฺติ สมฺปตฺตคามิโก. เอวํ ปวิฏฺคามิโก อิจฺจาทิ.
อิติ ทุติยาพหุพฺพีหิ.
ตติยาพหุพฺพีหิ
ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนาติ ชิตินฺทฺริโย, สมโณ. ทิฏฺโ จตุสจฺจธมฺโม เยนาติ ทิฏฺธมฺโม. เอวํ ปตฺตธมฺโม, วิทิตธมฺโม, ปริโยคาฬฺหธมฺโม, กตานิ จตุมคฺคกิจฺจานิ เยนาติ กตกิจฺโจ, พหุวจเน สติ กตานิ กิจฺจานิ เยหิ เต กตกิจฺจา, อรหนฺโต. ธมฺเมน อธิคตา โภคา เยนาติ ธมฺมาธิคตโภโค, ปุริโส. เอวํ อธมฺมาธิคตโภโค. เอวํ กตฺตริ. กรเณ ปน ฉินฺโน รุกฺโข เยนาติ ฉินฺนรุกฺโข, ผรสุ อิจฺจาทิ.
อิติ ตติยาพหุพฺพีหิ.
จตุตฺถีพหุพฺพีหิ
ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รฺโ โสยํ ทินฺนสุงฺโก, อุปนีตํ โภชนํ ยสฺสาติ อุปนีตโภชโน, นตฺถิ ตุโล เอตสฺสาติ อตุโล, ‘ฏ นฺสฺสา’ติ น-การสฺส ฏตฺตํ, นตฺถิ ปฏิปุคฺคโล ยสฺสาติ อปฺปฏิปุคฺคโล, นตฺถิ สีลํ อสฺสาติ ทุสฺสีโล, นตฺถิ ปฏิสนฺธิปฺา อสฺสาติ ทุปฺปฺโ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน ฆสฺสฺส อาสฺส ¶ รสฺสตฺตํ. นตฺถิ สีลํ อสฺสาติ นิสฺสีโล, นิปฺปฺโ, อปฺโ, วิรูปํ มุขํ อสฺสาติ ทุมฺมุโข. เอวํ ทุมฺมโน, ทุพฺพณฺโณ, นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตโร อธิโก ยสฺสาติ อนุตฺตโร, ‘อน สเร’ติ สุตฺเตน นสฺส อน.
อิธ พาหิรตฺถพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ อจิรปรินิพฺพุโต, มาโส ชาตสฺส อสฺสาติ มาสชาโต, ทฺเวมาสชาโต, เอโก มาโส อภิสิตฺตสฺส อสฺส รฺโติ เอกมาสาภิสิตฺโต, เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมตํ. เอวํ ทฺวีหมตํ, ตีหมตํ, เอกาหํ ปฏิจฺฉนฺนาย อสฺสาติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา. เอวํ ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, อาปตฺติ. โยชนํ คตสฺส อสฺสาติ โยชนคโต, ทฺวิโยชนคโต อิจฺจาทิ.
อิติ จตุตฺถีพหุพฺพีหิ.
ปฺจมีพหุพฺพีหิ
นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามาติ นิคฺคตชโน, อปคตํ กาฬกํ อิโตติ อปคตกาฬโก, ปโฏ. อปคตกาฬกํ, วตฺถํ. อเปตํ วิฺาณํ ยมฺหาติ อเปตวิฺาณํ, มตสรีรํ อิจฺจาทิ.
อิติ ปฺจมีพหุพฺพีหิ.
ฉฏฺีพหุพฺพีหิ
ฉินฺโน หตฺโถ ยสฺส โสติ ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโน, ชาโต ฉนฺโท ยสฺสาติ ชาตฉนฺโท, ฉนฺทชาโต, สฺชาตํ ปีติโสมนสฺสํ ยสฺสาติ สฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสฺชาโต, วิสุทฺธํ สีลํ ยสฺสาติ วิสุทฺธสีโล ¶ , สีลวิสุทฺโธ, มหนฺโต กาโย ยสฺสาติ มหากาโย.
อิธ อุปมานปุพฺพปโท นาม วุจฺจติ, สุวณฺณสฺส วิย วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺณวณฺโณ, พฺรหฺมุโน วิย สโร ยสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร, นาคสฺส วิย คติ อสฺสาติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหสฺส วิย หนุ อสฺสาติ สีหหนุ, เอณิสฺส วิย ชงฺฆา ยสฺสาติ เอณิชงฺโฆ, อุสภสฺส วิย อสฺส ขนฺโธติ อุสภกฺขนฺโธ อิจฺจาทิ.
รูปํ วุจฺจติ สภาโว, ยาทิสํ รูปํ อสฺสาติ ยถารูปํ. เอวํ ตถารูปํ, เอวํ รูปํ อสฺสาติ เอวรูปํ, พินฺทุโลโป. เอวํ อาทิ อสฺสาติ เอวมาทิ. ตถา อิจฺจาทิ, อิจฺเจวมาทิ, อีทิสํ นามํ ยสฺสาติ อิตฺถนฺนาโม, เอวํนาโม, กีทิสํ นามํ ยสฺสาติ กินฺนาโม, ‘โกนาโม’ติ เอตฺถ มหาวุตฺตินา กึสทฺทสฺส โกตฺตํ.
โก สมุทโย ยสฺส ธมฺมสฺสาติ กึสมุทโย, กา ชาติ ยสฺสาติ กึชาติโก, กึนิทานํ ยสฺสาติ กึนิทาโน, กติ วสฺสานิ ยสฺสาติ กติวสฺโส, โก อตฺโถ อสฺสาติ กิมตฺถํ, วจนํ. ‘กฺวตฺโถ’ติ มหาวุตฺตินา กึสทฺทสฺส โกตฺตํ, ยาทิโส อตฺโถ อสฺสาติ ยทตฺโถ, ตาทิโส อตฺโถ อสฺสาติ ตทตฺโถ, เอทิโส อตฺโถ ยสฺส วินยสฺสาติ เอตทตฺโถ, วินโย. เอตทตฺถา, วินยกถา. เอตทตฺถํ, โสตาวธานํ อิจฺจาทิ.
อิติ ฉฏฺีพหุพฺพีหิ.
สตฺตมีพหุพฺพีหิ
สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส, สุลภา ภิกฺขา ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สุภิกฺโข ¶ , ทุลฺลภา ภิกฺขา ยสฺมินฺติ ทุพฺภิกฺโข, พหโว คามา อสฺมึ ชนปเทติ พหุคาโม. เอวํ พหุชโน, คาโม. นตฺถิ คามเขตฺตํ ยสฺมึ อรฺเ ตยิทํ อคามกํ, สมาสนฺเต โก. สํวิชฺชนฺติ มนุสฺสา ยสฺมึ คาเม สมนุสฺโส, น วิชฺชนฺติ มนุสฺสา ยสฺมึ คาเม อมนุสฺโส อิจฺจาทิ.
อิติ สตฺตมีพหุพฺพีหิ.
ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ
ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส, อุภโต กมฺมโต อุปฺปนฺนํ พฺยฺชนทฺวยํ อสฺสาติ อุภโตพฺยฺชโน, อลุตฺตสมาโส. เอวํ กณฺสฺมึ กาโฬ อสฺสาติ กณฺเกาโฬ, อุรสฺมึ โลมานิ อสฺสาติ อุรสิโลโม, ยสฺส หตฺเถ ปตฺโต อตฺถีติ ปตฺตหตฺโถ. เอวํ อสิหตฺโถ, ทณฺฑหตฺโถ, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ. เอวํ สตฺถปาณิ, ทณฺฑปาณิ, วชิรปาณิ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย, ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺเธสุ ภตฺติ อสฺสาติ พุทฺธภตฺติโก, พุทฺเธ คารโว อสฺสาติ พุทฺธคารโว, ธมฺมคารโว อิจฺจาทิ.
ติปทพหุพฺพีหิ
ติปทพหุพฺพีหิ นาม วุจฺจติ, ปรกฺกเมน อธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา, ธมฺเมน อธิคตา โภคา เยหิ เต ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตมฺหา ปาณิ เยน โส โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา ยสฺมึ วเนติ มตฺตพหุมาตงฺคํ อิจฺจาทิ.
พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺิโต.
ทฺวนฺทสมาส
อถ ¶ ทฺวนฺทสมาโส ทีปิยเต.
ทฺเว จ ทฺเว จ ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺเว จ ทฺเว จ อตฺถา วา ทฺวนฺทา, มหาวุตฺตินา ทฺวินฺนํ ทฺวิสทฺทานํ ทฺวนฺทาเทโส. ทฺวนฺทสทฺทสทิสตฺตา สพฺโพ จายํ สมาโส ทฺวนฺโทติ วุจฺจติ.
อถ วา ทฺเว อวยวา อนฺทิยนฺติ พนฺธิยนฺติ เอตฺถาติ ทฺวนฺโท, ยุคฬสฺเสตํ นามํ ‘‘ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, วนฺทามิ สิรสามห’’นฺติ เอตฺถ วิย, อิธ ปน ปทยุคฬํ อตฺถยุคฬฺจ คยฺหติ. อุภยปทตฺถปธาโน หิ ทฺวนฺโท.
เอตฺถ สิยา – ยทิ อุภยปทตฺถปฺปธาโน ทฺวนฺโท, เอวฺจ สติ ทฺวนฺเท กถํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ สิยาติ? วุจฺจเต – อภินฺนวิเธยฺยตฺถตฺตา. วจนปถฺหิ ปตฺวา กตฺตุภาวกมฺมภาวาทิโก วิเธยฺยตฺโถ เอว ปทานํ อจฺจนฺตปฺปธานตฺโถ โหติ วจนวากฺยสมฺปตฺติยา ปธานงฺคตฺตา, โส จ วิเธยฺยตฺโถ ทฺวนฺเทปิ อภินฺโน เอว โหติ. ตถา หิ ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา คจฺฉนฺติ, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน ปสฺสติ’’ อิจฺจาทีสุ ทฺเว อตฺถา เอกวิภตฺติยา วิสยา หุตฺวา เอกกตฺตุ, เอกกมฺมาทิภาเวน เอกตฺตํ คจฺฉนฺติ, เอวํ ทฺวนฺเทปิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ พหุนฺนํ วา ปทานํ เอกตฺถีภาวลกฺขณํ ลพฺภติเยวาติ.
๓๕๗. จตฺเถ[ก. ๓๒๙; รู. ๓๕๗; นี. ๗๐๙].
อเนกํ สฺยาทฺยนฺตปทํ จสทฺทสฺส อตฺเถ เอกตฺถํ โหติ วา.
เอตฺถ จ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย, อิตรีตรโยโค, สมาหาโรติ จตฺตาโร จสทฺทตฺถา โหนฺติ.
ตตฺถ สมุจฺจโย ยถา? จีวรฺจ ปิณฺฑปาตฺจ เสนาสนฺจ เทตีติ. อนฺวาจโย ยถา? ทานฺจ เทติ, สีลฺจ รกฺขตีติ. อิเม ¶ ทฺเว จสทฺทตฺถา วากฺยทฺวนฺเท เอว ลพฺภนฺติ, น สมาสทฺวนฺเท ปทานํ อฺมฺํ นิรเปกฺขตฺตาติ วทนฺติ. ตํ อนฺวาจเย ยุชฺชติ นานากฺริยาเปกฺขตฺตา, สมุจฺจเย ปน ‘‘จีวรฺจ ปิณฺฑปาตฺจ เสนาสนฺจ เทตี’’ติ วา ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนานิ เทตี’’ติ วา เอวํ ทฺวิธาปิ โยเชตุํ ยุชฺชติเยว ‘‘ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ [ม. นิ. ๑.๖๕] ปาฬิทสฺสนโต. อนฺวาจโยปิ วา สมาสทฺวนฺเท โน น ลพฺภติ ‘‘มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา’’ติ [ที. นิ. ๑.๑๐] ปาฬิทสฺสนโต. เอวํ ปน ยุชฺเชยฺย – จสทฺทตฺโถ เอกกฺริย, นานากฺริยาเปกฺขนเภเทน ทุวิโธ โหติ สมุจฺจโย, อนฺวาจโย จาติ, เตสุ จ เอเกโก อวยวปฺปธาน, สมุทายปฺปธานเภเทน ทุวิโธ โหติ อิตรีตรโยโค, สมาหาโร จาติ. ตตฺถ อิตรีตรโยเค อวยวปฺปธานตฺตา สพฺพวิภตฺตีสุ พหุวจนเมว ยุชฺชติ.
ทฺวนฺเท ปณีตตรํ ปุพฺเพ นิปตติ. สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิ. เอวํ สมณพฺราหฺมณา, พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา.
อปฺปกฺขร, พหฺวกฺขเรสุ อปฺปกฺขรํ กฺวจิ ปุพฺพํ โหติ, คามนิคมา, คามชนปทา อิจฺจาทิ.
กฺวจิ อิวณฺณุ’วณฺณนฺตา ปุพฺเพ โหนฺติ, อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมา, รตฺติทิวา, ธาตุลิงฺคานิ.
อวณฺณนฺเตสุ สราทิปทํ ปุพฺพํ โหติ, อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมา, ธมฺมตฺถา วา อิจฺจาทิ.
อยฺจ ¶ นิยโม ทฺวิปททฺวนฺเทสุ เยภุยฺเยน ลพฺภติ, พหุปททฺวนฺเทสุ น ลพฺภติ.
สมาหารทฺวนฺเท –
๓๕๘. สมาหาเร นปุํสกํ[ก. ๓๒๒; รู. ๓๕๙; นี. ๗๐๐].
จตฺเถ สมาหาเร เอกตฺถปทํ นปุํสกํ โหติ, เอกวจนนฺตตฺตํ ปน สมาหารวจเนเนว สิทฺธํ, อยฺจ สมาหาโร ปาณฺยงฺคาทีนํ ทฺวนฺเทสุ นิจฺจํ ลพฺภติ, รุกฺขติณาทีนํ ทฺวนฺเทสุ วิกปฺเปน ลพฺภติ.
ตตฺถ นิจฺจลทฺเธสุ ตาว ปาณฺยงฺคทฺวนฺเท –
จกฺขุ จ โสตฺจ จกฺขุโสตํ, มุขฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ รสฺสตฺตํ. หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ. เอวํ กณฺณนาสํ, ฉวิ จ มํสฺจ โลหิตฺจ ฉวิมํสโลหิตํ, นามฺจ รูปฺจ นามรูปํ, ชรา จ มรณฺจ ชรามรณํ. พหุลาธิการา กฺวจิ วิกปฺปรูปมฺปิ ทิสฺสติ, หตฺถา จ ปาทา จ หตฺถปาทํ, หตฺถปาทา วา อิจฺจาทิ.
ตูริยงฺคทฺวนฺเท –
นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ นจฺจคีตวาทิตํ. เอวํ สมฺมตาฬํ, ‘สมฺม’นฺติ กํสตาฬํ, ‘ตาฬ’นฺติ หตฺถตาฬํ, สงฺโข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ อิจฺจาทิ.
โยคฺคงฺคทฺวนฺเท –
ผาโล จ ปาจนฺจ ผาลปาจนํ, ยุคฺจ นงฺคลฺจ ยุคนงฺคลํ อิจฺจาทิ.
เสนงฺคทฺวนฺเท –
หตฺถิโน ¶ จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ. เอวํ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมฺจ อสิจมฺมํ. ‘จมฺม’นฺติ สรปริตฺตาณผลกํ, ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ อิจฺจาทิ.
ขุทฺทกปาณทฺวนฺเท –
ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ [สุ. นิ. ๖๐๗], กีฏปฏงฺคํ อิจฺจาทิ.
นิจฺจเวริทฺวนฺเท –
อหิ จ นกุโล จ อหินกุลํ, พิฬาโร จ มูสิกา จ พิฬารมูสิกํ, รสฺสตฺตํ. กาโกลูกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, นาคสุปณฺณํ อิจฺจาทิ.
สภาคทฺวนฺเท –
สีลฺจ ปฺาณฺจ สีลปฺาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณฺจ วิชฺชาจรณํ. เอวํ สติสมฺปชฺํ, หิริโอตฺตปฺปํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินมิทฺธํ อิจฺจาทิ.
วิวิธวิรุทฺธทฺวนฺเท –
กุสลากุสลํ, สาวชฺชานวชฺชํ, กณฺหสุกฺกํ, หีนปณีตํ, เฉกพาลํ อิจฺจาทิ.
เอกสงฺคีติทฺวนฺเท –
ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ, องฺคุตฺตรสํยุตฺตกํ, ขนฺธกวิภงฺคํ อิจฺจาทิ.
สงฺขฺยาปริมาณทฺวนฺเท –
เอกกทุกํ, ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปฺจกํ อิจฺจาทิ.
ปจนจณฺฑาลทฺวนฺเท –
โอรพฺภิกา ¶ จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ. เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปากจณฺฑาลํ, เวนรถการํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ อิจฺจาทิ.
ลิงฺควิสภาคทฺวนฺเท –
อิตฺถิปุมํ, ทาสิทาสํ อิจฺจาทิ.
ทิสาทฺวนฺเท –
ปุพฺพา จ อปรา จ ปุพฺพาปรํ. เอวํ ทกฺขิณุตฺตรํ, ปุพฺพทกฺขิณํ, ปุพฺพุตฺตรํ, อปรทกฺขิณํ, อปรุตฺตรํ.
นทีทฺวนฺเท –
คงฺคายมุนํ, มหิสรภุ, สพฺพตฺถ นปุํสกตฺตา อนฺเต ทีฆานํ รสฺสตฺตํ สตฺตสุ วิภตฺตีสุ เอกวจนนฺตฺจ.
อิติ นิจฺจสมาหารราสิ.
วิกปฺปลทฺเธสุ [ก. ๓๒๓; รู. ๓๖๐; นี. ๗๐๑] ติณวิเสสทฺวนฺเท –
อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณา. เอวํ มฺุชปพฺพชํ, มฺุชปพฺพชา, กาสกุสํ, กาสกุสา.
รุกฺขวิเสสทฺวนฺเท –
ขทิโร จ ปลาโส จ ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา, ธโว จ อสฺสกณฺโณ จ ธวสฺสกณฺณํ, ธวสฺสกณฺณา, ปิลกฺขนิคฺโรธํ, ปิลกฺขนิคฺโรธา, อสฺสตฺถกปีตนํ [กปิตฺถนํ (กตฺถจิ)], อสฺสตฺถกปีตนา, สากสาลํ, สากสาลา.
ปสุวิเสสทฺวนฺเท –
คชา ¶ จ ควชา จ คชควชํ, คชควชา, โคมหิสํ, โคมหิสา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา, อเชฬกํ, อเชฬกา, กุกฺกุฏสูกรํ, กุกฺกุฏสูกรา, หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวา.
สกุณวิเสสทฺวนฺเท –
หํสพิลวํ, หํสพิลวา, การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา, พกพลากํ, พกพลากา.
ธนทฺวนฺเท –
หิรฺสุวณฺณํ, หิรฺสุวณฺณา, มณิ จ สงฺโข จ มุตฺตา จ เวฬุริยฺจ มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยํ, มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยา, ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตา.
ธฺทฺวนฺเท –
สาลิยวํ, สาลิยวา, ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา, นิปฺผาวกุลตฺถํ, นิปฺผาวกุลตฺถา.
พฺยฺชนานํ ทฺวนฺเท –
มจฺฉมํสํ, มจฺฉมํสา, สากสูปํ, สากสูปา, คพฺยมาหิสํ, คพฺยมาหิสา, เอเณยฺยวาราหํ, เอเณยฺยวาราหา, มิคมายูรํ, มิคมายูรา.
ชนปททฺวนฺเท –
กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา, วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา, เจตวํสํ, เจตวํสา, มชฺฌฺจ สูรเสนฺจ มชฺฌสูรเสนํ, มชฺฌสูรเสนา, กุรุปฺจาลํ, กุรุปฺจาลา.
อิติ วิกปฺปสมาหารราสิ.
ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺิโต.
วิเสสวิธาน
อิทานิ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ ฉสุ สมาเสสุ วิเสสวิธานานิ วุจฺจนฺเต.
นปุํสเกกตฺตํ, สมาสนฺตรสฺโส, ปุมฺภาวาติเทโส, สมาสนฺเต ก, สมาสนฺเต อ, นานาเทโส, อพฺยโย, สงฺขฺยา.
นปุํสเกกตฺตราสิ
ตตฺถ สพฺโพ อพฺยยีภาโว นปุํสกลิงฺโค เอว, สมาหารภูตา ทิคุ, ทฺวนฺทา นปุํสกา จ เอกตฺตสงฺขฺยา จ.
๓๕๙. กฺวเจกตฺตฺจ ฉฏฺิยา[ก. ๓๒๗; รู. ๓๕๑; นี. ๗๐๔; จํ. ๒.๒.๖๙-๗๓; ปา. ๒.๔.๒๒-๒๕].
ฉฏฺีสมาเส กฺวจิ นปุํสกตฺตํ เอกตฺตฺจ โหติ.
ฉายา, สภาสฺเววายํ วิธิ, สลภานํ ฉายา สลภจฺฉายํ […สภจฺฉายํ (มูลปาเ)]. เอวํ สกฏจฺฉายํ, ฆรจฺฉายํ. อิธ น โหติ, รุกฺขจฺฉายา, ปพฺพตจฺฉายา. สภาสทฺเท อมนุสฺสสภาสฺเววายํ วิธิ, พฺรหฺมูนํ สภา พฺรหฺมสภํ. เอวํ เทวสภํ, อินฺทสภํ, ยกฺขสภํ, รกฺขสสตํ. มนุสฺสสภาสุ นตฺถิ, ขตฺติยสภา, ราชสภา อิจฺจาทิ.
กฺวจีติ กึ? ราชปริสา.
อิติ นปุํสเกกตฺตราสิ.
สมาสนฺตรสฺสราสิ
‘สฺยาทีสุ รสฺโส’ติ สุตฺเตน อพฺยยีภาว, สมาหารทิคุ, ทฺวนฺทานํ กสฺสจิ ตปฺปุริสสฺส จ สฺยาทีสุ รสฺโส.
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ ¶ อธิตฺถิ, อุปวธุ.
สมาหารทิคุมฺหิ –
จตุทฺทิสํ, ทสิตฺถิ, ทสวธุ.
สมาหารทฺวนฺเท –
มุขนาสิกํ, หนุคีวํ.
ตปฺปุริเส –
สลภจฺฉายํ, พฺรหฺมสภํ.
๓๖๐. ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺส[ก. ๔๐๓; รู. ๓๕๔; นี. ๘๕๘; จํ. ๒.๒.๘๖; ปา. ๑.๒.๔๘].
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ ฆปสฺส รสฺโส โหติ.
พหุพฺพีหิมฺหิ –
พหุกฺโ, โปโส, พหุอิตฺถิ, กุลํ, พหุวธุ, กุลํ.
อพฺยยีภาเว –
อุปมณิกํ, อธิตฺถิ, อุปวธุ.
อนฺตสฺสาติ กึ? สทฺธาธโน, ปุริโส.
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชกฺา, ราชกุมารี, พฺรหฺมพนฺธู.
๓๖๑. โคสฺสุ[ก. ๓๔๒; รู. ๓๓๗; นี. ๗๒๒; จํ. ๒.๒.๘๕; ปา. ๑.๒.๔๘].
สฺยาทีสุ อนฺตภูตสฺส อปฺปธานภูตสฺส จ โคสฺส อุ โหติ.
ติฏฺคุ ¶ จิตฺตคุ.
อปฺปธานสฺสาติ กึ? ราชคโว.
อนฺตสฺสาติ กึ? โคกุลํ.
อิติ สมาสนฺตรสฺสราสิ.
ปุมฺภาวาติเทสราสิ
๓๖๒. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาเวกตฺเถ[ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๒๙; ปา. ๖.๓.๓๔].
‘เอกตฺเถ’ติ ตุลฺยาธิกรเณ, อิตฺถิยํ วตฺตมาเน เอกตฺเถ อุตฺตรปเท ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท ปุมา อิว โหติ. จตุรงฺคมิทํ วิธานํ, ปุพฺพปทํ อิตฺถิลิงฺคฺจ ภาสิตปุมฺจ สิยา, ปรปทํ นิยติตฺถิลิงฺคฺจ ปุพฺพปเทน เอกตฺถฺจ สิยาติ.
ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โส ทีฆชงฺโฆ, ปุริโส, ทีฆชงฺฆา, อิตฺถี, ทีฆชงฺฆํ, กุลํ.
เอตฺถ จ เย สทฺทา กตฺถจิ ปุลฺลิงฺครูปา โหนฺติ, กตฺถจิ อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา อิตฺถิลิงฺครูปา, เต ภาสิตปุมา นาม. ทีโฆ มคฺโค, ทีฆา รตฺติ, คโต ปุริโส, คตา อิตฺถี, กุมาโร, กุมารี, พฺราหฺมโณ, พฺราหฺมณี อิจฺจาทิ.
เย ปน อิตฺถิปจฺจยยุตฺตา นิจฺจํ อิตฺถิลิงฺครูปา โหนฺติ, เต ภาสิตปุมา นาม น โหนฺติ, กฺา, ปฺา, สทฺธา, นที, อิตฺถี, ปถวี อิจฺจาทิ. ตถา สภาวอิตฺถิลิงฺคาปิ นิยตปุนฺนปุํสกลิงฺคาปิ ภาสิตปุมา น โหนฺติ, เทวตา, รตฺติ, เธนุ, วธู, สกฺโก, เทโว, พฺรหฺมา, รตนํ, สรณํ อิจฺจาทิ.
อิธ ปน ทีฆสทฺโท ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ [ธ. ป. ๖๐] อาทีสุ ภาสิตปุโม, โส วิเสสฺยลิงฺคานุคตวเสน อิธ อิตฺถิปจฺจยยุตฺโต ¶ อิตฺถิลิงฺคสทฺโท นาม. อิมินา สุตฺเตน ปุมฺภาวาติเทเส กเต ตตฺถ อาปจฺจโย อนฺตรธายติ, ‘ฆปสฺสนฺตสฺสาปฺปธานสฺสา’ติ สุตฺเตน สมาสนฺตสฺส อาการสฺส รสฺสตฺตํ, กุมารี ภริยา ยสฺส โส กุมารภริโย, อีปจฺจยนิวตฺติ. ยุวติ ชายา ยสฺส โส ยุวชาโย, ติปจฺจยนิวตฺติ. พฺรหฺมพนฺธู ภริยา ยสฺส โส พฺรหฺมพนฺธุภริโย, อูปจฺจยนิวตฺติ.
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี รตนํ ยสฺส โส กุมารีรตโน, ปุริโส, อิธ ปรปทํ อิตฺถิลิงฺคํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาโร รตนํ ยสฺส กุมารรตโนติ เอวํ อนิฏฺตฺโถ ภเวยฺย.
เอกตฺเถติ กึ? กุมารีสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารีภตฺติโก. เอวํ สมณีภตฺติโก, พฺราหฺมณีภตฺติโก, สมาสนฺเต โก, อิธ ปรปทํ ปุพฺพปเทน เอกตฺถํ น โหติ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทโส น กาตพฺโพ, ยทิ กเรยฺย, กุมาเรสุ ภตฺติ ยสฺส โส กุมารภตฺติโกติ เอวํ อนิฏฺตฺโถ ภเวยฺย.
อิตฺถีติ กึ? ทฏฺพฺพฏฺเน ทิฏฺิ, คามณิกุลํ ทิฏฺิ เยน โส คามณิทิฏฺิ, อิธ คามณิสทฺโท ภาสิตปุโม โหติ, อิธ ปน กุลวาจกตฺตา นปุํสกลิงฺเค ติฏฺติ, อิตฺถิปจฺจโย นตฺถิ, ตสฺมา ปุมฺภาวาติเทสกิจฺจํ นตฺถิ.
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธา ปกติ ยสฺส โส สทฺธาปกติโก. เอวํ ปฺาปกติโก, อิธ ปุพฺพปทํ นิยติตฺถิลิงฺคตฺตา ภาสิตปุมํ น โหตีติ. สทฺธาธโน, ปฺาธโน, สทฺธาธุโร ปฺาธุโร อิจฺจตฺร ทุวงฺคเวกลฺลํ โหติ.
กมฺมธารยมฺหิ [ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖] ปน ‘เอกตฺเถ’ติ ปทํ วิสุํ เอกํ องฺคํ น โหติ อเนกตฺถสฺส อิธ อสมฺภวโต. ทีฆา จ สา ชงฺฆา จาติ ¶ ทีฆชงฺฆา, กุมารี จ สา ภริยา จาติ กุมารภริยา. เอวํ ขตฺติยกฺา, พฺราหฺมณกฺา, ยุวติ จ สา ภริยา จาติ ยุวภริยา, พฺรหฺมพนฺธู จ สา ภริยา จาติ พฺรหฺมพนฺธุภริยา.
อิตฺถิยนฺติ กึ? กุมารี จ สา รตนฺจาติ กุมารีรตนํ. เอวํ สมณีปทุมํ.
อิตฺถีติ กึ? คามณิกุลฺจ ตํ ทิฏฺิ จาติ คามณิทิฏฺิ.
ภาสิตปุโมติ กึ? สทฺธาปกติ, คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุ.
สฺาสทฺเทสุ ปน จตุรงฺคยุตฺเตปิ วิธานํ น โหติ, นนฺทาเทวี, นนฺทาโปกฺขรณี, กายคตาสติ, ปมาวิภตฺติ, ทุติยาวิภตฺติ, ปฺจมีวิภตฺติ, ฉฏฺีวิภตฺติ อิจฺจาทิ.
๓๖๓. กฺวจิ ปจฺจเย[ก. ๓๓๒; รู. ๓๔๓; นี. ๗๑๖; จํ. ๕.๒.๓๑; ปา. ๖.๓.๓๕].
ปจฺจเย ปเร กทาจิ ภาสิตปุโม อิตฺถิลิงฺคสทฺโท กฺวจิ ปุมาว โหติ.
พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมา, เอตฺถ จ พฺยตฺตานํ อิตฺถีนํ อติสเยน พฺยตฺตาติ พฺยตฺตตรา, พฺยตฺตตมาติ อตฺโถ. เอวํ ปณฺฑิตตรา, ปณฺฑิตตมา อิจฺจาทิ.
๓๖๔. สพฺพาทโย วุตฺติมตฺเต[ก. ๓๓๑; รู. ๓๕๓; นี. ๗๑๔; จํ. ๕.๒.๔๑; ปา. ๖.๓.๓๕].
วุตฺติมตฺเต าเน สพฺพาทินามกา สพฺพนามสทฺทา ปุมาว โหนฺติ.
สา ปมุขา ยสฺส โส ตปฺปมุโข. เอวํ ตปฺปธาโน, ตาย ตาหิ วา สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโต. สา เอว ปมุขา ตปฺปมุขา. เอวํ ตปฺปธานา, ตสฺสา มุขํ ตมฺมุขํ, ตสฺสํ คาถายํ ¶ ตาสุ คาถาสุ วา ตตฺร, ตาย คาถโต ตาหิ วา คาถาหิ ตโต, ตสฺสํ เวลายํ ตทา อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ วุตฺติ นาม สมาส, ตทฺธิตา’ ยาทิธาตุปจฺจยนฺต, วิภตฺติปจฺจยนฺตานํ นามํ.
อิติ ปุมฺภาวาติเทสราสิ.
สมาสนฺตกปจฺจยราสิ
๓๖๕. ลฺติตฺถิยูหิ โก[ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๔.๔.๑๔๐; ปา. ๕.๔.๑๕๒].
อฺปทตฺถวิสเย กตฺตุอิจฺจาทีหิ ลฺตุปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ อี, อูการนฺเตหิ จ พหุลํ กปจฺจโย โหติ.
พหโว กตฺตาโร ยสฺมึ เทเส โส พหุกตฺตุโก. เอวํ พหุวตฺตุโก, พหุกา นทิโย ยสฺมึ เทเส โส พหุนทิโก. เอวํ พหุอิตฺถิโก, คาโม, พหุอิตฺถิกา, สภา, พหุอิตฺถิกํ, กุลํ. เอวํ พหุกุมาริกํ, พหุพฺรหฺมพนฺธุโก.
เอตฺถ จ ‘พฺรหฺมพนฺธู’ติ รสฺสปทํ พฺราหฺมณํ วทติ, ทีฆปทํ พฺราหฺมณึ วทติ, กปจฺจเย ปเร ทีฆานํ มหาวุตฺตินา รสฺสตฺตํ อิจฺฉนฺติ.
พหุลนฺติ กึ? พหุกตฺตา, คาโม.
๓๖๖. วาฺโต[ก. ๓๓๘; รู. ๓๕๖; นี. ๗๒๕; จํ. ๖.๒.๗๒; ปา. ๕.๔.๑๕๒].
อฺปทตฺถวิสเย ลฺติตฺถิยูหิ อฺโต อวณฺณิวณฺณุวณฺณนฺเตหิ พหุลํ กปจฺจโย โหติ วา.
อวณฺณนฺตมฺหา ¶ ตาว –
อคามกํ, อรฺํ, พหุคามโก, ชนปโท, สโสตโก, อโสตโก, สโลมโก, สปกฺขโก, พหุมาลโก, พหุมาโล, พหุมายโก, พหุมาโย.
อิวณฺณนฺตมฺหา –
สุนฺทรา ทิฏฺิ ยสฺส โส สมฺมาทิฏฺิโก, สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิโก, มิจฺฉาทิฏฺิ, มตปติกา, อิตฺถี, สทฺธาปกติโก, ปฺาปกติโก, พหุหตฺถิโก, พหุทณฺฑิโก.
อุวณฺณนฺตมฺหา –
สเหตุโก, อเหตุโก, สจกฺขุโก, อจกฺขุโก, สภิกฺขุโก, อภิกฺขุโก, ทีฆายุโก, อปฺปายุโก, พหุเธนุโก, วโช, พหุรตฺตฺุโก, ภิกฺขุสงฺโฆ.
อิตฺถิลิงฺเค กมฺหิ ปเร อการสฺส มหาวุตฺตินา วา ‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน วา พหุลํ อิการตฺตํ โหติ, พหุปุตฺติกา, อิตฺถี, พหุปุตฺตกา วา, เอกปุตฺติกา, เอกปุตฺตกา อิจฺจาทิ.
อิติ สมาสนฺตกปจฺจยราสิ.
สมาสนฺตอปจฺจยราสิ
๓๖๗. สมาสนฺต[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๕๒; ปา. ๕.๔.๖๘; ‘ตฺว’ (พหูสุ)].
‘สมาสนฺโต+อ’ อิติ ทฺวิปทมิทํ, สมาสนฺโต หุตฺวา อปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตมิทํ.
๓๖๘. ปาปาทีหิ ภูมิยา[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๒; …เป… ๕.๔.๗๕; ‘โคทาวรีนํ’ (พหูสุ)].
ปาปาทีหิ ¶ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อโหติ, ‘ภูมิสทฺทสฺสา’ติ วตฺตพฺเพ นิยติตฺถิลิงฺคทสฺสนตฺถํ ‘ภูมิยา’ติ วุตฺตํ. เอวํ อฺตฺถปิ.
ปาปานํ ภูมิ ปาปภูมํ, ปาปานํ อุปฺปตฺติภูมิตฺยตฺโถ, ชาติยา ภูมิ ชาติภูมํ, สตฺถุชาตรฏฺํ. เอวํ ปจฺฉาภูมํ, มชฺฌิมเทเส ปจฺฉาภาครฏฺํ.
๓๖๙. สงฺขฺยาหิ[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕].
สงฺขฺยาหิ ปราย ภูมิยา สมาสนฺโต อ โหติ.
ทฺเว ภูมิโย เอตฺถาติ ทฺวิภูโม, ทฺวิภูมโก, ปาสาโท, ทฺวิภูมิโก วา, ติสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ วา ตีสุ ภูมิสุ ปริยาปนฺนาติ วา เตภูมกา, ธมฺมา, จตุภูมกา, ธมฺมา, เตภูมิกา, จตุภูมิกา วา. ทิคุมฺหิ-ทฺเว ภูมิโย ทฺวิภูมํ, ติสฺโส ภูมิโย ติภูมํ, จตสฺโส ภูมิโย จตุภูมํ อิจฺจาทิ.
๓๗๐. นทีโคธาวรีนํ[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๓; ปา. ๕.๔.๗๕].
สงฺขฺยาหิ ปราสํ นที, โคธาวรีนํ สมาสนฺโต อ โหติ.
ปฺจ นทิโย ปฺจนทํ, ปฺจ วา นทิโย ยสฺมึ ปเทเส โส ปฺจนโท, สตฺต โคธาวริโย สตฺตโคธาวรํ.
๓๗๑. อสงฺขฺเยหิ จงฺคุลฺยานฺาสงฺขฺยตฺเถสุ[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๔; ปา. ๕.๔.๘๖].
อฺตฺโถ จ อสงฺขฺยตฺโถ จ อฺาสงฺขฺยตฺถา. ตตฺถ ‘อฺตฺโถ’ติ อฺปทตฺโถ พหุพฺพีหิสมาโส, ‘อสงฺขฺยตฺโถ’ติ อสงฺขฺยตฺถสมาโส ¶ อพฺยยีภาวสมาโสติ วุตฺตํ โหติ, น อฺาสงฺขฺยตฺถา อนฺาสงฺขฺยตฺถา, อฺาสงฺขฺยตฺถวชฺชิเตสุ สมาเสสุ อสงฺขฺเยหิ อุปสคฺเคหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อ โหติ. จสทฺเทน ‘‘สุคตงฺคุเลน, ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
องฺคุลีหิ นิคฺคตํ นิรงฺคุลํ, องฺคุลิโย อติกฺกนฺตํ อจฺจงฺคุลํ, อิเม ทฺเว อมาทิสมาสา, ทฺเว องฺคุลิโย สมาหฏาติ ทฺวงฺคุลํ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ปฺจ องฺคุลิโย อสฺมินฺติ ปฺจงฺคุลิ, หตฺโถ. องฺคุลิยา สมีปํ อุปงฺคุลิ. ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ โอสาเรตฺวา [มหาว. ๖๖], อฏฺงฺคุลํ ทนฺตกฏฺํ, ทฺวงฺคุลปรมํ, จตุรงฺคุลปรมํ, อฏฺงฺคุลปรม’’นฺติอาทีสุ ‘องฺคุล’นฺติ อการนฺตํ ปมาณวาจีสทฺทนฺตรํ.
๓๗๒. ทารุมฺหงฺคุลฺยา[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๗; ปา. ๕.๔.๑๑๔; ‘ทารุมฺยงฺคุลฺยา’ (พหูสุ)].
ทารุสงฺขาเต อฺปทตฺเถ ปวตฺตาย องฺคุลิยา สมาสนฺโต อโหติ.
ปฺจ องฺคุลิโย อสฺสาติ ปฺจงฺคุลํ, ทารุ. เอตฺถ จ องฺคุลิปมาณาวยโว ธฺาทีนํ มานวิเสโส ‘ทารู’ติ วุจฺจติ.
๓๗๓. ทีฆาโหวสฺเสกเทเสหิ จ รตฺยา[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๕; ปา. ๕.๔.๘๗].
ทีโฆ จ อโห จ วสฺโส จ เอกเทโส จาติ ทฺวนฺโท, เอกเทโส นาม ปุพฺพ, ปราทิ, อนฺาสงฺขฺยตฺเถสุ ทีฆาทีหิ จ อสงฺขฺเยหิ จ สงฺขฺยาหิ จ ปราย รตฺติยา สมาสนฺโต อ โหติ. จสทฺเทน ‘‘จิรรตฺต’’นฺติ สิชฺฌติ.
ทีฆา ¶ รตฺติโย ทีฆรตฺตํ, ทีฆา รตฺติทิวปรํปราตฺยตฺโถ. อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, วสฺเสน เตมิตา รตฺติ วสฺสรตฺตํ, รตฺติยา ปุพฺพํ ปุพฺพรตฺตํ, รตฺติยา ปรํ ปรรตฺตํ, รตฺติยา อฑฺฒํ อฑฺฒรตฺตํ, รตฺตึ อติกฺกนฺโต อติรตฺโต, ทฺเว รตฺติโย ทฺวิรตฺตํ. เอวํ ติรตฺตํ, จตุรตฺตํ, ปฺจรตฺตํ, ฉารตฺตํ, วาธิการตฺตา ‘‘เอกรตฺตํ, เอกรตฺตี’’ติ สิชฺฌติ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? ทีฆา รตฺติ เอตฺถาติ ทีฆรตฺติ, เหมนฺโต. รตฺติยา สมีปํ อุปรตฺติ.
๓๗๔. โค ตฺวจตฺเถ จาโลเป[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๗๗; ปา. ๕.๔.๙๒].
อจตฺเถ จ อนฺา’สงฺขฺยตฺเถสุ จ ปวตฺตา โคสทฺทมฺหา อโลปฏฺาเน สมาสนฺโต อ โหติ.
รฺโ โค ราชคโว, อตฺตโน โค สคโว, ปเรสํ โค ปรคโว, ปฺจคโว, ปฺจควํ. เอวํ ทสควํ.
อโลเปติ กึ? ปฺจหิ โคหิ กีโต ปฺจคุ. เอตฺถ จ เตน กีโตติ เอตสฺมึ อตฺเถ ตทฺธิตปจฺจยสฺส โลโป, เตน อยํ อปจฺจโย น โหติ, ‘โคสฺสู’ติ โอสฺสุตฺตํ.
อจตฺเถติ กึ? ควชา จ คาโว จ ควชคโว, โยมฺหิ โคสฺส ควตฺตํ.
อนฺาสงฺขฺยตฺเถสูติ กึ? จิตฺตคุ, อุปคุ.
๓๗๕. รตฺติทิว ทารคว จตุรสฺสา[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๒; ปา. ๕.๔.๗๗].
เอเต ตโย สทฺทา ออนฺตา นิปจฺจนฺเต.
รตฺติ จ ทิวา จ รตฺติทิวํ, ทารา จ คาโว จ ทารควํ, จตสฺโส อสฺสิโย ยสฺส โส จตุรสฺโส, อปจฺจโย, อสฺสิสฺส อิสฺส อตฺตํ.
๓๗๖. อายาเมนุควํ[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๖๙; ปา. ๕.๔.๘๓].
อายาเม ¶ คมฺยมาเน อนุควนฺติ นิปจฺจเต.
โคหิ อนุฏฺิตํ สกฏํ อนุควํ.
อายาเมติ กึ? คุนฺนํ ปจฺฉา อนุคุ.
๓๗๗. อกฺขิสฺมาฺตฺเถ[ก. ๓๓๗; รู. ๓๕๐; นี. ๗๒๒; จํ. ๔.๔.๙๖; ปา. ๕.๔.๑๑๓].
อฺปทตฺเถ ปวตฺตา อกฺขิมฺหา สมาสนฺโต อ โหติ.
วิสาลานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิสาลกฺโข, วิรูปานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส วิรูปกฺโข, อเนกสหสฺสานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส สหสฺสกฺโข, โลหิตานิ อกฺขีนิ ยสฺส โส โลหิตกฺโข. เอวํ นีลกฺโข, นีลกฺขิ วา. พหุลาธิการา อนฺตฺเถปิ, อกฺขีนํ ปฏิมุขํ ปจฺจกฺขํ, อกฺขีนํ ปรภาโค ปโรกฺขํ, อกฺขีนํ ติโรภาโค ติโรกฺขํ. อกฺขิสทฺเทน เจตฺถ ปฺจินฺทฺริยานิ คยฺหนฺติ.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ สมาสนฺโต อ, อา, อิปจฺจยา โหนฺติ.
ตตฺถ อปจฺจเย –
วายุโน สขา วายุสโข, วายุสงฺขาโต สขา อสฺสาติ วา วายุสโข, อคฺคิ, สพฺเพสํ ปิยา’ปิยมชฺฌตฺตานํ สขาติ สพฺพสโข, สพฺเพ วา สขาโย อสฺสาติ สพฺพสโข, เมตฺตาวิหารี. ‘‘สพฺพมิตฺโต สพฺพสโข’’ติ [เถรคา. ๖๔๘] ปาฬิ. ปาปานํ สขาติ ปาปสโข, ปาปา สขาโร ยสฺสาติ วา ปาปสโข. ‘‘ปาปมิตฺโต ปาปสโข’’ติ [ที. นิ. ๓.๒๕๓] ปาฬิ. ปหิโต เปสิโต อตฺตา เยนาติ ปหิตตฺโต, มชฺฌิโม อตฺตา สภาโว ยสฺสาติ มชฺฌตฺโต, ฉาตํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ [สณฺานํ (มูลปาเ)] ยสฺสาติ ฉาตชฺฌตฺโต, สุหิโต อตฺตา ยสฺสาติ สุหิตตฺโต ¶ , ยโต สํยโต อตฺตา ยสฺสาติ ยตตฺโต, ิโต อตฺตา อสฺสาติ ิตตฺโตอิจฺจาทิ.
อาปจฺจเย –
ปจฺจกฺโข ธมฺโม ยสฺสาติ ปจฺจกฺขธมฺมา, ฉาเทตีติ ฉโท, โมโห, วิวโฏ ฉโท ยสฺมินฺติ วิวฏจฺฉทา, สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
อิปจฺจเย –
สุนฺทโร คนฺโธ ยสฺสาติ สุคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ยสฺสาติ ทุคฺคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ยสฺสาติ ปูติคนฺธิ, สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิ. ‘‘สรีรสฺส สุคนฺธิโน, คุณคนฺธิยุตฺโต อห’’นฺติ ปาฬิ.
อิติ สมาสนฺตอปจฺจยราสิ.
นานาเทสราสิ
๓๗๘. อุตฺตรปเท[ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘].
อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพปเท วิธิ โหตีติ อตฺโถ. อธิการสุตฺตมิทํ.
‘‘อพฺราหฺมโณ, อนริโย, อภิกฺขุโก, อนนฺโต’’อิจฺจาทีสุ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร น-การสฺส อ, อน โหนฺติ.
๓๗๙. นขาทโย[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๕.๒.๙๕; ปา. ๖.๓.๗๕].
นขาทโย สทฺทา นปกติกา สิชฺฌนฺติ.
นา’สฺส ขมตฺถีติ นโข, ‘ข’นฺติ สุขํ, ทุกฺขฺจ, นา’สฺส กุลมตฺถีติ นกุโล, เอวํนามโก พฺราหฺมโณ, ปุมสฺส สกํ ปุํสกํ ¶ นตฺถิ ปุํสกํ เอตสฺมินฺติ นปุํสโก, ขฺชนํ เวกลฺลคมนํ ขตฺตํ, นตฺถิ ขตฺตํ เอตสฺสาติ นกฺขตฺตํ, กํ วุจฺจติ สุขํ, ตพฺพิรุทฺธตฺตา อกํ วุจฺจติ ทุกฺขํ, นตฺถิ อกํ เอตสฺมินฺติ นาโก, สคฺโค, น มฺุจตีติ นมุจิ, มาโร. น คลติ น จวตีติ นครํ, เคเห วตฺตพฺเพ ‘อคาร’นฺติ สิชฺฌติ.
๓๘๐. นโค วา ปาณินิ[ก. ๓๓๓-๓๓๔; รู. ๓๔๔-๓๔๕; นี. ๗๑๗-๗๑๘; จํ. ๕.๒.๙๖; ปา. ๖.๓.๗๗; ‘นโค วาปฺปาณินิ’ (พหูสุ)].
อปาณิมฺหิ นโคติ สิชฺฌติ วา.
น คจฺฉนฺตีติ นคา, รุกฺขา. นคา, ปพฺพตา. อคา, รุกฺขา, อคา, ปพฺพตา.
อปาณินีติ กึ? อโค วสโล กึ เตน. เอตฺถ ‘อโค’ติ ทุคฺคตชโน, ‘วสโล’ติ ลามโก, ‘กึ เตนา’ติ นินฺทาวจนํ, ‘‘สีเตนา’’ติปิ ปาโ. เอวํ เนเก, อเนเก, เนกานิ, อเนกานิ อิจฺจาทิ.
อิติ น-ราสิ.
๓๘๑. สหสฺส โสฺตฺเถ[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๗; ปา. ๖.๓.๘๒].
อฺปทตฺเถ สมาเส อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ วา.
ปุตฺเตน สห โย วตฺตตีติ สปุตฺโต, สหปุตฺโต.
อฺตฺเถติ กึ? สห กตฺวา, สห ยุชฺฌิตฺวา.
๓๘๒. สฺายํ[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๘; ปา. ๖.๓.๗๘].
สฺายํ อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ.
สห ¶ อายตฺตํ สายตฺตํ, สห ปลาสํ สปลาสํ, อครุการสฺเสตํ นามํ.
๓๘๓. อปจฺจกฺเข[ก. ๔๐๔; รู. ๓๐๗; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๙๙; ปา. ๖.๓.๘๐].
อปจฺจกฺเข คมฺยมาเน อุตฺตรปเท ปเร สหสฺส โส โหติ.
โอฑฺฑิยติ เอตายาติ โอฑฺฑิ, ปาโส. โอฑฺฑิยา สห โย วตฺตตีติ โสฑฺฑิ, กโปโต. อิธ ‘โอฑฺฑิ’ อปจฺจกฺขา. ‘‘สาคฺคิ กโปโต’’ติปิ ปาโ, ปิจุนา สห วตฺตตีติ สปิจุกา, วาตมณฺฑลิกา, สา จ อปจฺจกฺขา, อุคฺคนฺตฺวา อากาเส ปริพฺภมนฺตํ ปิจุสงฺฆาฏํ ทิสฺวา าตพฺพา. ‘‘สปิสาจา วาตมณฺฑลิกา’’ติปิ ปาโ. เอวํ สรชา, วาตา, สรกฺขสี, รตฺติ.
๓๘๔. อกาเล สกตฺถสฺส[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๑๐; ปา. ๖.๓.๘๑].
สกตฺถปฺปธานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อกาเล อุตฺตรปเท ปเร.
สพฺรหฺมํ, สจกฺกํ.
อกาเลติ กึ? สห ปุพฺพณฺหํ, สห ปรณฺหํ, สุนกฺขตฺเตน สห ปวตฺตํ ปุพฺพณฺหํ, ปรณฺหนฺติ อตฺโถ.
๓๘๕. คนฺถนฺตาธิกฺเย[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๑; ปา. ๖.๓.๗๙].
คนฺถสฺส อนฺโต คนฺถนฺโต. ยถา ตํ กจฺจายนคนฺถสฺส อนฺโต อุณาทิกปฺโป, อธิกภาโว อาธิกฺยํ, คนฺถนฺเต จ อาธิกฺเย จ วตฺตมานสฺส สหสทฺทสฺส โส โหติ อุตฺตรปเท ปเร.
สห ¶ อุณาทินา’ ยํ อธิยเตติ ตํ โสณาทิ, สกลํ กจฺจายนํ อธีเตตฺยตฺโถ. สห มุหุตฺเตน สกลํ โชตึ อธีเต สมุหุตฺตํ, โชตีติ นกฺขตฺตสตฺถํ.
อาธิกฺเย – สโทณา, ขารี, สกหาปณํ, นิกฺขํ, สมาสกํ, กหาปณํ. นิจฺจตฺถมิทํ สุตฺตํ.
๓๘๖. สมานสฺส ปกฺขาทีสุ วา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๓-๔; ปา. ๖.๓.๘๔-๘๖].
ปกฺขาทีสุ อุตฺตรปเทสุ สมานสฺส โส โหติ วา.
สมาโน ปกฺโข สหาโย สปกฺโข, สมาโน ปกฺโข ยสฺสาติ วา สปกฺโข, สมานปกฺโข วา. เอวํ สชาติ, สมานชาติ, สชนปโท, สรตฺติ.
สมาโน ปติ ยสฺสา สา สปติ. เอวํ สนาภิ, สพนฺธุ, สพฺรหฺมจารี, สนาโม. อวฺหยํ วุจฺจติ นามํ, จนฺเทน สมานํ อวฺหยํ ยสฺส โส จนฺทสวฺหโย, สโคตฺโต, อินฺเทน สมานํ โคตฺตํ ยสฺส โส อินฺทสโคตฺโต, สรูปํ, สฏฺานํ. หริ วุจฺจติ สุวณฺณํ, หรินา สมาโน วณฺโณ ยสฺส โส หริสฺสวณฺโณ, สสฺส ทฺวิตฺตํ. เอวํ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, สวโย, สธโน, สธมฺโม, สชาติโย.
ปกฺขาทีสูติ กึ? สมานสีโล.
๓๘๗. อุทเร อิเย[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๕.๒.๑๐๕; ปา. ๖.๓.๘๘].
อิยยุตฺเต อุทเร ปเร สมานสฺส โส โหติ วา.
สมาเน อุทเร ชาโต โสทริโย, สมาโนทริโย.
อิเยติ กึ? สมาโนทรตา.
อฺเสุปิ ¶ สมานสฺส โส โหติ, จนฺเทน สมานา สิรี ยสฺส ตํ จนฺทสฺสสิรีกํ, มุขํ. เอวํ ปทุมสฺสสิรีกํ, วทนํ.
มหาวุตฺตินา สนฺตาทีนฺจ โส โหติ, สํวิชฺชติ โลมํ อสฺสาติ สโลมโก. เอวํ สปกฺขโก, สํวิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ สาสวา, สํวิชฺชนฺติ ปจฺจยา เอเตสนฺติ สปฺปจฺจยา, สํวิชฺชนฺติ อตฺตโน อุตฺตริตรา ธมฺมา เอเตสนฺติ สอุตฺตรา, สนฺโต ปุริโส สปฺปุริโส. ตถา สชฺชโน, สทฺธมฺโม, สนฺตสฺส ภาโว สพฺภาโว อิจฺจาทิ.
อิติ ส-ราสิ.
๓๘๘. อิมสฺสิทํ[ก. ๑๒๙; รู. ๒๒๒; นี. ๓๐๕].
อุตฺตรปเท ปเร อิมสฺส อิทํ โหติ.
อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, สมาสนฺเต อี, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตา. อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. ‘‘อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา’’ติปิ โยเชนฺติ. ‘อิท’นฺติ นิปาตปทมฺปิ อตฺถิ, ‘‘รูปฺจ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสา, เวทนา จ หิทํ. สฺา จ หิทํ. สงฺขารา จ หิทํ ภิกฺขเว อตฺตา อภวิสฺสํสุ’’ อิจฺจาทิ [มหาว. ๒๐].
๓๘๙. ปุํ ปุมสฺส วา[ก. ๘๒; รู. ๑๔๙].
อุตฺตรปเท ปเร ปุมสฺส ปุํ โหติ วา.
ปุมสฺส ลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ, ปุมสฺส ภาโว ปุมฺภาโว, ปุมา จ โส โกกิโล จาติ ปุงฺโกกิโล, ปุมา จ โส โค จาติ ปุงฺคโว, ‘โค ตฺวจตฺเถ…’ติ อปจฺจโย, นปุํสโก.
วาติ กึ? ปุมิตฺถี.
๓๙๐. ฏ นฺตนฺตูนํ[ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑].
อุตฺตรปเท ¶ ปเร นฺต, นฺตูนํ ฏ โหติ วา กฺวจิ.
ภวํ ปติฏฺโ เยสํ เต ภวํปติฏฺา, พินฺทาคโม. ภควา มูลํ เยสํ เต ภควํมูลกา, ธมฺมา. เอวํ ภควํปฏิสรณา, ธมฺมา.
พหุลาธิการา ตราทีสุ จ ปเรสุ, มหนฺตีนํ อติสเยน มหาติ มหตฺตรี, รตฺตฺูนํ มหนฺตสฺส ภาโว รตฺตฺุมหตฺตํ. เอวํ ชาติมหตฺตํ, คุณมหตฺตํ, ปฺุมหตฺตํ, อรหนฺตสฺส ภาโว อรหตฺตํ.
๓๙๑. อ[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๖; ปา. ๖.๓.๘๙].
อุตฺตรปเท ปเร นฺต, นฺตูนํ อ โหติ.
ภวนฺตปติฏฺา, มยํ, คุณวนฺตปติฏฺา, มยํ.
๓๙๒. รีริกฺขเกสุ[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๗; ปา. ๖.๓.๘๙-๙๐].
รี, ริกฺข, กปจฺจยนฺเตสุ ปเรสุ สมานสฺส โส โหติ.
นิจฺจสมาสตฺตา อฺปเทน วิคฺคโห, สํวิชฺชตีติ สมาโน, ปจฺจกฺเข วิย จิตฺเต อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. สมาโน วิย โส ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโส, สมานา วิย เต ทิสฺสนฺตีติ สทิสา.
๓๙๓. นฺตกิมิมานํ ฏากีฏี[ก. ๑๒๖; รู. ๑๐๑; นี. ๓๐๑].
เตสุ ปเรสุ นฺตปจฺจยนฺตสฺส จ กึ, อิมสทฺทานฺจ กเมน ฏา, กี, ฏี โหนฺติ.
ภวํ ¶ วิย โส ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส, โก วิย โส ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส, อยํ วิย โส ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.
๓๙๔. สพฺพาทีนมา[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙; จํ. ๕.๒.๑๐๘; ปา. ๖.๓.๙๑].
เตสุ ปเรสุ สพฺพาทินามกานํ ย, ต, เอต, อฺ, อมฺห, ตุมฺหสทฺทานํ อนฺโต อา โหติ.
ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส.
๓๙๕. เวตสฺเสฏ[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙].
เตสุ ปเรสุ เอตสฺส เอฏ โหติ วา.
เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส, อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโส, ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส.
๓๙๖. ตุมฺหมฺหานํ ตาเมกสฺมึ[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๙; นี. ๑๒๖๙].
เตสุ ปเรสุ เอกวจเน ปวตฺตานํ ตุมฺห’ มฺหสทฺทานํ ตา, มา โหนฺติ วา.
อหํ วิย โส ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส, ตฺวํ วิย โส ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.
เอกสฺมินฺติ กึ? อมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาทิโน, อมฺหาทิกฺขา, อมฺหาทิสา, ตุมฺเห วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาทิโน, ตุมฺหาทิกฺขา, ตุมฺหาทิสา. เอตฺถ จ อุปมานตฺถสฺเสว เอกตฺตํ อิจฺฉียติ, ตสฺมา อหํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ มาทิสา ¶ ตฺวํ วิย เต ทิสฺสนฺตีติ ตาทิโน, ตาทิสาติปิ ยุชฺชนฺติ. ‘‘มาทิสา เว ชินา โหนฺติ, เย ปตฺตา อาสวกฺขย’’นฺติ [มหาว. ๑๑] ปาฬิ, อิมานิ ปทานิ อุปริ กิตกณฺเฑปิ อาคมิสฺสนฺติ.
๓๙๗. ตํมมฺตฺร[ก. ๑๔๓; รู. ๒๓๕; นี. ๓๒๒].
รี, ริกฺข, กปจฺจเยหิ อฺสฺมึ อุตฺตรปเท ปเร ตุมฺห’มฺหานํ ตํ, มํอาเทสา โหนฺติ กฺวจิ.
ตฺวํ เลณํ เยสํ เต ตํเลณา, อหํ เลณํ เยสํ เต มํเลณา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙]. เอวํ ตํทีปา, มํทีปา [สํ. นิ. ๔.๓๕๙], ตํปฏิสรณา, มํปฏิสรณา.
๓๙๘. มนาทฺยาปาทีนโม มเย จ[ก. ๑๘๓; รู. ๓๘๖; นี. ๓๗๕].
อุตฺตรปเท มยปจฺจเย จ ปเร มนาทีนํ อาปาทีนฺจ โอ โหติ.
มโนเสฏฺา, มโนมยา, รโชชลฺลํ, รโชมยํ, สพฺโพ มโนคโณ อิธ วตฺตพฺโพ, อาโปธาตุ, อาโปมยํ. อนุยนฺติ ทิโสทิสํ [ที. นิ. ๓.๒๘๑], ชีว ตฺวํ สรโทสตํ [ชา. ๑.๒.๙].
๓๙๙. ปรสฺส สงฺขฺยาสุ[ก. ๓๖; รู. ๔๗; นี. ๑๓๐].
สงฺขฺยาสุ ปราสุ ปรสฺส โอ โหติ.
ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, ปโรปณฺณาส ธมฺมา, อิธ ปรสทฺโท ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺต’’นฺติ เอตฺถ วิย อธิกตฺถวาจิสทฺทนฺตรํ, น สพฺพนามํ.
๔๐๐. ชเน ปุถสฺสุ[ก. ๔๙; รู. ๔๔; นี. ๑๒๙].
ชเน ¶ ปเร ปุถสฺส อุ โหติ.
อริเยหิ ปุถเควายํ ชโนติ ปุถุชฺชโน. อปิ จ ปาฬินเย ปุถุสทฺโทเยว พหุลํ ทิสฺสติ, ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสตฺถารานํ มุขํ อุลฺโลเกนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา [มหานิ. ๕๑, ๙๔], สฺานานาตฺตปุถุตฺตปเภทํ ปฏิจฺจ ตณฺหานานาตฺตปุถุตฺตปเภโท โหติ [ธ. ส. อฏฺ. ๑], อิงฺฆ อฺเปิ ปุจฺฉสฺสุ, ปุถู สมณพฺราหฺมเณ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]. คามา คามํ วิจริสฺสํ, สาวเก วินยํ ปุถู, อายตานิ ปุถูนิ จ, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา [ชา. ๒.๒๒.๙๖๘], ปุถุกายา ปุถุภูตา อิจฺจาทิ. ตสฺมา ‘‘ปุถเคว, ปุถกฺกรเณ’’ อิจฺจาทีสุ ถุสฺส อุการสฺส อกาโร [อกาโรติ?] ยุชฺชติ.
๔๐๑. โส ฉสฺสาหายตเนสุ วา[ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๔].
อเห จ อายตเน จ ปเร ฉสฺส โส โหติ วา.
ฉ อหานิ สาหํ. อตฺถิ สาหสฺส ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๓๑๔], ‘สาหสฺสา’ติ สาหํ+อสฺสาติ เฉโท. สฬายตนํ.
วาติ กึ? ฉาหปฺปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ [จูฬว. ๑๓๔], ฉ อายตนานิ.
๔๐๒. ลฺตุปิตาทีนมารงฺรง[ก. ๒๐๐; รู. ๑๕๙; นี. ๔๑๕; จํ. ๕.๒.๒๐; ปา. ๖.๓.๓๒].
สมาสุตฺตรปเท ปเร ลฺตุปจฺจยนฺตานํ ปิตาทีนฺจ กเมน อารง, รง โหนฺติ วา.
สตฺถุโน ¶ ทสฺสนํ สตฺถารทสฺสนํ. เอวํ กตฺตารนิทฺเทโส. มาตา จ ปิตา จ มาตรปิตโร, มาตาปิตูสุ สํวฑฺโฒ มาตาปิตรสํวฑฺโฒ.
วาติ กึ? สตฺถุทสฺสนํ, กตฺตุ นิทฺเทโส, มาตาปิตโร.
๔๐๓. วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนมา ตตฺร จตฺเถ[ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๑; ปา. ๖.๓.๒๕].
จตฺถสมาเส วิชฺชาสมฺพนฺธีนํ โยนิสมฺพนฺธีนฺจ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติ เตสฺเวว ปเรสุ.
มาตาปิตา, มาตาปิตโร อิจฺจาทิ.
ตตฺราติ กึ? มาตุยา ภาตา มาตุภาตา.
เอตฺถ จ วิชฺชาสิปฺปานิ สิกฺขาเปนฺตา อาจริยา สิสฺสานํ วิชฺชาสมฺพนฺธี มาตาปิตโร นาม.
๔๐๔. ปุตฺเต[ก. ๑๙๙; รู. ๑๕๘; นี. ๗๓๖; จํ. ๕.๒.๒๒; ปา. ๖.๓.๒๕].
จตฺเต ปุตฺเต ปเร วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธีนํ ลฺตุปิตาทีนํ อา โหติ.
มาตาปุตฺตา คจฺฉนฺติ, ปิตาปุตฺตา คจฺฉนฺติ. มหาวุตฺตินา เตสฺจ อิ โหติ, มาติปกฺโข, ปิติปกฺโข. มาติโฆ ลภเต ทุขํ [ชา. ๒.๑๙.๑๑๘], ปิติโฆ ลภเต ทุขํ, มาตฺติกํ ธนํ, เปตฺติกํ ธนํ [ปารา. ๓๔]. เอตฺถ จ มาตุยา สนฺตกํ มาตฺติกํ, ปิตุโน สนฺตกํ เปตฺติกํ, ทฺวิตฺตํ วุทฺธิ จ. มาติโต, ปิติโต, ภาตา เอว ภาติโก, ภาติกราชา.
๔๐๕. ชายาย ชายํ ปติมฺหิ[ก. ๓๓๙; รู. ๓๕๘; นี. ๗๓๑; ‘…ชยํ ปติมฺหิ’ (พหูสุ)].
ปติมฺหิ ¶ ปเร ชายาสทฺทสฺส ชายํ โหติ.
ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา, ชายา จ ปติ จ ชายมฺปตี [ชยมฺปตี (พหูสุ)]. อถ วา ‘‘ชายมฺปตี’’ติ อิทํ สนฺธิวิธินาว สิทฺธํ, ตสฺมา ‘‘ชมฺปตี’’ติปาโ สิยา ยถา ‘‘เทวราชา สุชมฺปตี’ [สํ. นิ. ๑.๒๖๔]’ติ, ยถา จ สกฺกตคนฺเถสุ ‘‘ทาโร จ ปติ จ ทมฺปตี’’ติ. อิธ ปน มหาวุตฺตินา ปติมฺหิ สุชาตาย สุชํ โหติ, ทารสฺส จ ทํ โหติ, ตถา ชายา จ ปติ จ ชมฺปตีติ นิฏฺํ คนฺตพฺพํ.
ยฺจ วุตฺติยํ ‘‘ชานิปตีติ ปกตฺยนฺตเรน สิทฺธํ, ตถา ทมฺปตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุตฺตํ ชเนตีติ ชานี. ชานี จ ปติ จ ชานีปตีติ ยุชฺชติ. ‘‘ตุทมฺปตี’’ติ ปาโ. กจฺจายเน จ ‘ชายาย ตุ ทํชานิ ปติมฺหี’ติ. ตตฺถ ตุสทฺโท ปทปูรณมตฺเต ยุชฺชติ.
๔๐๖. สฺายมุโททกสฺส[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๕; ปา. ๖.๓.๕๗].
สฺายํ คมฺยมานายํ อุตฺตรปเท ปเร อุทกสฺส อุโท โหติ.
อุทกํ ธาเรตีติ อุทธิ, มหนฺตํ อุทกํ ธาเรตีติ มโหทธิ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ อุทปานํ, อุทกํ ปิวนฺติ เอตายาติ อุทปาติ.
๔๐๗. กุมฺภาทีสุ วา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๗; จํ. ๕.๒.๖๙; ปา. ๖.๓.๕๙].
กุมฺภาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุโท โหติ วา.
อุทกสฺส ¶ กุมฺโภ อุทกุมฺโภ, อุทกกุมฺโภ. เอวํ อุทปตฺโต, อุทกปตฺโต, อุทพินฺทุ, อุทกพินฺทุ. มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘นีโลทา โปกฺขรณี’’ติ ปาฬิ.
๔๐๘. โสตาทีสุ โลโป[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๒๕๖].
โสตาทีสุ ปเรสุ อุทกสฺส อุสฺส โลโป โหติ.
อุทกสฺส โสตํ ทกโสตํ, อุทเก รกฺขโส ทกรกฺขโส, อุทกํ อาสโย เยสํ เต ทกาสยา, ปาณา. มหาวุตฺตินา สฺยาทีสุปิ, ‘‘ทเก ทกาสยา เสนฺตี’’ติ [สํ. นิ. ๓.๗๘ (โถกํ วิสทิสํ)] ปาฬิ.
๔๐๙. ปุพฺพาปรชฺชสายมชฺเฌหาหสฺส ณฺโห[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นฺโห (สี.)].
ปุพฺพาทีหิ ปรสฺส อหสฺส ณฺโห โหติ.
ปุพฺพณฺโห, อปรณฺโห, อชฺชณฺโห, สายณฺโห [สายนฺโห], มชฺฌณฺโห.
นานาเทสราสิ นิฏฺิโต.
อพฺยยราสิ
๔๑๐. กุปาทโย นิจฺจมสฺยาทิวิธิมฺหิ[ก. ๓๒๔; รู. ๓๓๙; จํ. ๒.๒.๒๔; ปา. ๒.๒.๑๘].
สฺยาทิวิธิโต อฺตฺถ กุอาทโย ปาทโย จ สทฺทา สฺยาทฺยนฺเตน สห นิจฺจํ เอกตฺถา โหนฺติ.
กุจฺฉิโต พฺราหฺมโณ กุพฺราหฺมโณ, อีสกํ อุณฺหํ กทุณฺหํ, ปากโฏ หุตฺวา ภวตีติ ปาตุภูโต, อาวี [‘อาวิ’ปิ ทิสฺสติ] หุตฺวา ภวตีติ อาวีภูโต, ตุณฺหี ภวตีติ ตุณฺหีภูโต, ปมุโข นายโก ปนายโก, ปกาเรน กริตฺวา ปกริตฺวา ¶ ปกาเรน กตํ ปกตํ, ปมํ วา กตํ ปกตํ, วิรูโป ปุริโส ทุปฺปุริโส. เอวํ ทุกฺกฏํ, โสภโณ ปุริโส สุปุริโส. เอวํ สุกตํ, อภิธมฺโม, อภิตฺถุโต, ภุสํ กฬาโร อากฬาโร, ภุสํ พนฺโธ อาพนฺโธ อิจฺจาทิ.
ปาทโย ปกตาทฺยตฺเถ ปมาย เอกตฺถา โหนฺติ, ปกโต อาจริโย ปาจริโย. เอวํ ปยฺยโก, ปโร อนฺเตวาสี ปนฺเตวาสี, ปโร ปุตฺโต ปปุตฺโต, ปโร นตฺตา ปนตฺตา.
อตฺยาทโย อติกฺกนฺตาทฺยตฺเถ ทุติยาย, มฺจํ อติกฺกนฺโต อติมฺโจ. เอวํ อติพาโล, อติเวลา.
อวาทโย กุฏฺาทฺยตฺเถ ตติยาย, โกกิลาย อวกุฏฺํ วนํ อวโกกิลํ, ‘อวกุฏฺ’นฺติ ฉฑฺฑิตนฺติ วทนฺติ. เอวํ อวมยูรํ.
ปริยาทโย คิลานาทฺยตฺเถ จตุตฺถิยา, อชฺฌายิตุํ คิลาโน ปริยชฺเฌโน.
นฺยาทโย นิกฺขนฺตาทฺยตฺเถ ปฺจมิยา, โกสมฺพิยา นิกฺขนฺโต นิกฺโกสมฺพิ, วานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ.
อสฺยาทิวิธิมฺหีติ กึ? รุกฺขํ ปติ วิชฺโชตเต.
๔๑๑. จี กฺริยตฺเถหิ[จํ. ๒.๒.๒๕; ปา. ๑.๔.๖๐, ๖๑].
จีปจฺจยนฺโต สทฺโท กฺริยตฺเถหิ สทฺเทหิ สห เอกตฺโถ โหติ.
พลสา กิริย พลีกิริย, ปากฏีกิริย, ปากฏีภุยฺย, ปากฏีภวิย.
๔๑๒. ภูสนาทรานาทราทีสฺเวหิ สห[จํ. ๒.๒.๒๗; ปา. ๑.๔.๖๓, ๖๔].
อลมาทโย ¶ สทฺทา ภูสนาทีสุ อตฺเถสุ เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ สห เอกตฺถา โหนฺติ.
ภูสนํ อกาสีติ อลํกิริย, สมํ อาทรํ อกาสีติ สกฺกจฺจ, อสมํ อนาทรํ อกาสีติ อสกฺกจฺจ, พินฺทุโน ปรรูปตฺตํ.
ภูสนาทีสูติ กึ? อลํ ภุตฺวา คโต, ‘อล’นฺติ ปริยตฺตํ, สกฺกตฺวา คโต, โสภณํ กตฺวาตฺยตฺโถ. ‘‘กจฺจ, กิริย’’ อิจฺจาทินา สํขิตฺตรูเปหิ อุปปเทน สห สิทฺเธหิ เอว เอกตฺถสฺา, น ‘‘กตฺวา’’ อิจฺจาทินา อสํขิตฺตรูเปหิ วิสุํ สิทฺเธหีติ อธิปฺปาโย.
๔๑๓. อฺเ จ[ก. ๓๒๔, ๓๒๗; รู. ๓๓๙, ๓๕๑; นี. ๖๘๒-๖๘๘, จํ. ๒.๒.๓๐, ๓๓, ๓๔, ๓๗, ๔๔; ปา ๑.๔.๖๗, ๗๑, ๗๒, ๗๕, ๗๖; ๓.๔.๖๓].
อฺเ จ สทฺทา กฺริยตฺเถหิ สฺยาทฺยนฺเตหิ สห พหุลํ เอกตฺถา โหนฺติ.
อติเรกํ อภวีติ ปโรภุยฺย. เอวํ ติโรภุยฺย, ปโรกิริย, ติโรกิริย, อุรสิกิริย, มนสิกิริย, มชฺเฌกิริย, ตุณฺหีภุยฺย.
ตฺยาทิสทฺทาปิ สฺาภาวํ ปตฺตา นิปาตรูปา โหนฺติ, สฺยาทิรูปา จ. ตสฺมา เตปิ อิมสฺมึ สุตฺเต สงฺคยฺหนฺติ.
อตฺถิขีรา คาวี, นสนฺติปุตฺตา อิตฺถี, อตฺถิ หุตฺวา ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย. เอวํ นตฺถิปจฺจโย, อโหสิ เอว กมฺมํ อโหสิกมฺมํ, เอหิ จ ปสฺส จ เอหิปสฺส, เอหิปสฺส อิติ วิธานํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, อยํ ตทฺธิตนฺตสมาโส นาม. เอวํ ปรตฺถ.
เอหิ ¶ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น เอตีติ นเอหิภทฺทนฺติโก [ที. นิ. ๑.๓๙๔], ติฏฺ ภทฺทนฺเตติ วุตฺโตปิ น ติฏฺตีติ นติฏฺภทฺทนฺติโก, เอหิ สฺวาคตํ ตุยฺหนฺติ วทนสีโล เอหิสฺวาคติโก, เอหิสฺวาคตวาที [ปารา. ๔๓๒] วา, เอหิ ภิกฺขูติ วจเนน สิทฺธา อุปสมฺปทา เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, เอวํ โปราณา อาหํสุ วา, เอวํ ปุเร อาสึสุ วาติ เอวํ ปวตฺตํ วิธานํ เอตฺถ อตฺถีติ อิติหาโส [ที. นิ. ๑.๒๕๖], ปุราณคนฺโถ, ยํ ปุพฺเพ อนฺาตํ, ตํ อิทานิ สฺสามิ อิติ ปวตฺตสฺส อินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อสุโก อิติ อาห อสุโก อิติ อาห, อสุกสฺมึวา คนฺเถ อิติ อาห อสุกสฺมึ คนฺเถ อิติ อาหาติ เอวํ ปวตฺตวจนํ อิติหิติหํ, อฺาสิ อิติ พฺยากโต โกณฺฑฺโ อฺาสิโกณฺฑฺโ [มหาว. ๘] อิจฺจาทิ.
เกจิ ปน ‘‘สจฺฉิกโรติ, มนสิกโรติ, ปากฏีกโรติ, อาวีกโรติ, ปาตุกโรติ, อลงฺกโรติ, สกฺกโรติ, ปภวติ, ปราภวติ’’ อิจฺจาทีนมฺปิ เอกตฺถีภาวํ วทนฺติ. ตุมนฺตตฺวนฺตาทิกาปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ, คนฺตุํ กาเมตีติ คนฺตุกาโม, กตฺตุกาโม, ทฏฺุกาโม, คนฺตุํ มโน เอตสฺสาติ คนฺตุมโน, สํวิธาย อวหาโร สํวิธาวหาโร, ยโลโป. เอวํ อุปาทาย อุปฺปนฺนํ รูปํ อุปาทารูปํ, อนุปาทาย วิมุตฺโต อนุปาทาวิมุตฺโต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อาหจฺจภาสิโต, อุปหจฺจปรินิพฺพายี [ปุ. ป. ๓๗], อเวจฺจปฺปสาโท, ฉกฺขตฺตุปรมํ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม [ปุ. ป. ๓๑] อิจฺจาทิ.
อพฺยยราสิ นิฏฺิโต.
สงฺขฺยาราสิ
อิทานิ ¶ สงฺขฺยาราสิ วุจฺจเต.
๔๑๔. วิธาทีสุ ทฺวิสฺส ทุ[ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑].
วิธาทีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส ทุ โหติ.
ทฺเว วิธา ปการา ยสฺสาติ ทุวิโธ, ทฺเว ปฏฺฏานิ ยสฺสาติ ทุปฏฺฏํ, จีวรํ, ทุวงฺคิกํ, ฌานํ อิจฺจาทิ.
๔๑๕. ทิ คุณาทีสุ[ก. ๓๘๖; รู. ๔๑๐; นี. ๘๑๑].
คุณาทีสุ ทฺวิสฺส ทิ โหติ.
ทฺเว คุณา ปฏลา ยสฺสาติ ทิคุณา, สงฺฆาฏิ, ทฺเว คาโว ทิคุ, ทฺเว รตฺติโย ทิรตฺตํ, ทฺวิรตฺตํ วา.
๔๑๖. ตีสฺว[ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕].
ตีสุ ปเรสุ ทฺวิสฺส อ โหติ.
ทฺเว วา ตโย วา วารา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ, ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา.
๔๑๗. อา สงฺขฺยายาสตาโทนฺตฺเถ[ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕; จํ. ๕.๒.๕๒; ปา. ๖.๓.๔๗].
อฺปทตฺถวชฺชิเต สมาเส สตาทิโต อฺสฺมึ สงฺขฺยาปเท ปเร ทฺวิสฺส อา โหติ.
ทฺเว จ ทส จ ทฺวาทส, ทฺวีหิ วา อธิกา ทส ทฺวาทส, ทฺวาวีสติ, ทฺวตฺตึส, รสฺสตฺตํ.
อสตาโทติ กึ? ทฺวิสตํ, ทฺวิสหสฺสํ.
อนฺตฺเถติ กึ? ทฺเว ทส ยสฺมินฺติ ทฺวิทส.
๔๑๘. ติสฺเส[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๓; ปา. ๖.๓.๔๘].
อนฺตฺเถ ¶ อสตาโท สงฺขฺยาปเท ปเร ติสฺส เอ โหติ.
ตโย จ ทส จ เตรส, ตีหิ วา อธิกา ทส เตรส. เอวํ เตวีสติ, เตตฺตึส.
๔๑๙. จตฺตาลีสาโท วา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๔๙].
จตฺตาลีสาทีสุ ปเรสุ ติสฺส เอ โหติ วา.
เตจตฺตาลีสํ, ติจตฺตาลีสํ, เตปฺาสํ, ติปฺาสํ, เตสฏฺิ, ติสฏฺิ, เตสตฺตติ, ติสตฺตติ, เตอสีติ, ติอสีติ, เตนวุติ, ตินวุติ.
๔๒๐. ทฺวิสฺสา จ[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐ จํ. ๕.๒.๕๔; ปา. ๖.๓.๖๙].
จตฺตาลีสาโท ทฺวิสฺส เอ โหติ วา อา จ.
ทฺเวจตฺตาลีสํ, ทฺวาจตฺตาลีสํ, ทฺวิจตฺตาลีสํ, ทฺเวปฺาสํ, ทฺวิปฺาสํ, ทฺวาสฏฺิ, ทฺเวสฏฺิ, ทฺวาสตฺตติ, ทฺเวสตฺตติ, ทฺวาสีติ, ทฺวานวุติ, ทฺเวนวุติ. วาสทฺเทน ปฺาสมฺหิ อาตฺตํ, อสีติมฺหิ เอตฺตฺจ นตฺถิ.
๔๒๑. พาจตฺตาลีสาโท วา[ก. ๓๘๐; รู. ๒๕๕; นี. ๘๑๐].
อจตฺตาลีสาโท ปเร ทฺวิสฺส พา โหติ วา.
พารส, ทฺวาทส, พาวีสติ, ทฺวาวีสติ, พาตฺตึส, ทฺวตฺตึส.
อจตฺตาลีสาโทติ กึ? ทฺวาจตฺตาลีสํ.
๔๒๒. จตุสฺส จุโจ ทเส[ก. ๓๙๐; รู. ๒๕๖; นี. ๘๒๖].
ทเส ¶ ปเร จตุสฺส จุ, โจ โหนฺติ วา.
จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.
๔๒๓. วีสติทเสสุ ปฺจสฺส ปณฺณปนฺนา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๑๔].
เอสุ ปฺจสฺส ปณฺณ, ปนฺนา โหนฺติ วา ยถากฺกมํ.
ปณฺณวีสติ, ปฺจวีสติ, ปนฺนรส, ปฺจทส.
๔๒๔. ฉสฺส โส[ก. ๓๗๔; รู. ๔๐๘; นี. ๘๐๖].
ทเส ปเร ฉสฺส โส โหติ.
โสฬส.
๔๒๕. เอกฏฺานมา[ก. ๓๘๓; รู. ๒๕๓; นี. ๘๑๕].
ทเส ปเร เอก, อฏฺานํ อา โหติ.
เอกาทส, อฏฺารส.
๔๒๖. ร สงฺขฺยาโต วา[ก. ๓๘๑; รู. ๒๕๔; นี. ๘๑๒].
เอกาทิสงฺขฺยมฺหา ปรสฺส ทสสฺส ร โหติ วา.
เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส, ปนฺนรส, ปฺจทส, สตฺตรส, สตฺตทส, อฏฺารส, อฏฺาทส, พาเทเส ปนฺนาเทเส จ นิจฺจํ. อิธ น โหติ, จตุทฺทส.
๔๒๗. ฉตีหิ โฬ จ[ก. ๓๗๙; รู. ๒๕๘; นี. ๘๐๙].
ฉ, ตีหิ ปรสฺส ทสฺส โฬ โหติ โร จ.
โสฬส, เตรส, เตฬส.
๔๒๘. จตุตฺถตติยานมฑฺฒุฑฺฒติยา[ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙].
‘อฑฺฒุฑฺฒติยา’ติ ¶ อฑฺฒา+อุฑฺฒติยาติ เฉโท, อฑฺฒมฺหา ปเรสํ จตุตฺถ, ตติยานํ อุฑฺฒ, ติยา โหนฺติ ยถากฺกมํ.
อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.
สกตฺเถ ณฺยมฺหิ อฑฺฒเตยฺโย.
๔๒๙. ทุติยสฺส สห ทิยฑฺฒทิวฑฺฒา[ก. ๓๘๗; รู. ๔๑๑; นี. ๘๑๙].
อฑฺฒมฺหา ปรสฺส ทุติยสฺส สห อฑฺเฒน ทิยฑฺฒ, ทิวฑฺฒา โหนฺติ.
อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, ทิวฑฺโฒ.
ยถา จ เอก, ทฺวิ,ติ, จตุ, ปฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺ, นว, ทสสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ตถา วีสติ, ตึสติ, จตฺตาลีส, ปฺาส, สฏฺิ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติสทฺทา ปจฺเจกํ อตฺตโน อตฺเถสุ นิปตนฺติ, ทสสทฺทสฺส การิยา น โหนฺติ, เอวํ สตสหสฺสสทฺทาปีติ ทฏฺพฺพํ.
ตโต ปรํ ปน ทส สหสฺสานิ ทสสหสฺสํ, อิทํ ‘นหุต’นฺติ จ วุจฺจติ, สตํ สหสฺสานิ สตสหสฺสํ, อิทํ ‘ลกฺข’นฺติ จ วุจฺจติ, ทส สตสหสฺสานิ ทสสตสหสฺสนฺติ เอวํ ทิคุสมาสวเสน เอตานิ ปทานิ สิชฺฌนฺติ.
ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสตํ, ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺสํ อิจฺจาทีนิ ทิคุมฺหิ วุตฺตาเนว.
คณนปเถ ปน เอกฏฺานํ, ทสฏฺานํ, สตฏฺานํ, สหสฺสฏฺานํ, ทสสหสฺสฏฺานํ, สตสหสฺสฏฺานํ, ทสสตสหสฺสฏฺานนฺติ ¶ อิมานิ สตฺต านานิ กเมน ทสคุณิตานิ โหนฺติ. ตตฺถ เอกฏฺานํ นาม เอกํ, ทฺเว, ตีณิ อิจฺจาทิ. ทสฏฺานํ นาม ทส, วีสํ, ตึสํ อิจฺจาทิ. สตฏฺานํ นาม สตํ, ทฺวิสตํ, ติสตํ อิจฺจาทิ. สหสฺสฏฺานํ นาม สหสฺสํ, ทฺวิสหสฺสํ, ติสหสฺสํ อิจฺจาทิ. เอวํ อุปริปิ. เอกเมกสฺมิฺจ าเน นว ปทานิ จ นว อนฺตรนวนฺตานิ จ โหนฺติ. อยํ มูลภูมิ นาม.
ตทุตฺตริ โกฏิภูมิ นาม. ตตฺถปิ เอกฏฺานํ, ทสฏฺานํ, สตฏฺานํอิจฺจาทีนิ สตฺต านานิ โหนฺติ. ตตฺถ มูลภูมิยา อนฺติมฏฺานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต โกฏิภูมิยํ เอกฏฺานํ โหติ, อิธปิ สตฺต านานิ กเมน ทสคุณิตานิเยว, อิธ ทสโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺานํ ภวติ.
ตทุตฺตริ ปโกฏิภูมิ นาม. เอตฺถปิ สตฺต านานิ โหนฺติ. ตตฺถ โกฏิภูมิยา อนฺติมฏฺานํ คเหตฺวา ทสคุณิเต กเต ปโกฏิภูมิยํ เอกฏฺานํ โหติ, อิธปิ สตฺต านานิ ทสคุณิตานิเยว, ทสปโกฏิสตสหสฺสํ อนฺติมฏฺานํ, อิมินา นเยน สพฺพภูมีสุ อุปรูปริ ภูมิสงฺกนฺติ จ านเภโท จ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปเนตฺถ ภูมิกฺกโม-มูลภูมิ, โกฏิภูมิ, ปโกฏิภูมิ, โกฏิปโกฏิภูมิ, นหุตภูมิ, นินฺนหุตภูมิ, อกฺโขภิณีภูมิ [ภินี, ภนีติปิ ทิสฺสนฺติ], พินฺทุภูมิ, อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อหหภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ, กุมุทภูมิ, ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมิ, กถานภูมิ, มหากถานภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยภูมีติ เอกวีสติ ภูมิโย สตฺตจตฺตาลีสสตํ านานิ จ โหนฺติ.
นิรยภูมีนํ กเมน ปน อพฺพุทภูมิ, นิรพฺพุทภูมิ, อพพภูมิ, อฏฏภูมิ, อหหภูมิ, กุมุทภูมิ, โสคนฺธิกภูมิ, อุปฺปลภูมิ ¶ , ปุณฺฑรีกภูมิ, ปทุมภูมีติ วตฺตพฺโพ. เอตฺถ จ ยสฺมา ปาฬิภาสายํ ทสสตสหสฺสํ นาม สตฺตมฏฺานํ นตฺถิ, ฉ านานิ เอว อตฺถิ, ตสฺมา ครู อฏฺกถาสุ [สํ. นิ. ๑.๑๘๑] อาคตนเยน สตฺตมฏฺานํ อุลฺลงฺเฆตฺวา ฉฏฺฏฺานโต อุปริ ภูมิสงฺกนฺตึ กเถนฺตา สตคุณิตํ กตฺวา กเถนฺติ, สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ อิจฺจาทิ.
ตตฺถ สตสหสฺสานํ สตํ นาม ทสสตสหสฺสานํ ทสกเมว โหติ, ตสฺมา ตถา กเถนฺตาปิ ภูมีนํ สพฺพฏฺานานฺจ ทสคุณสิทฺธิเมว กเถนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จ คณนภูมิสงฺขาโต คณนปโถ นาม นานาเทสวาสีนํ วเสน นานาวิโธ โหติ, ตสฺมา ทีปวํเส อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิ วชฺเชตฺวา ปาฬินเยน สตฺตรส ภูมิโยว วุตฺตา. กจฺจายเน [ก. ๓๙๔, ๓๙๕; รู. ๔๑๖, ๔๑๗] ปุพฺเพ ทสฺสิตา เอกวีสติ ภูมิโย, สกฺกตคนฺเถสุ ตโต สาธิกภูมิโย, กตฺถจิ ปน มหาพลกฺขนฺธปริยนฺตา สฏฺิ ภูมิโยติ อาคตา.
ตตฺถ สกสกภูมิโต อติเรกวตฺถูนิ คณนปถวีติวตฺตานิ นาม โหนฺติ, เยสํ ปน มูลภูมิมตฺตํ อตฺถิ, เตสํ โกฏิมตฺตานิปิ วตฺถูนิ คณนปถาติกฺกนฺตานิ เอว.
อปิ จ ‘คณนปถวีติวตฺต’นฺติ จ ‘คณนปถาติกฺกนฺต’นฺติ จ ‘อสงฺขฺเยยฺย’นฺติ จ อตฺถโต เอกํ. ตสฺมา อิธปิ วีสติ ภูมิโย เอว อนุกฺกเมน ทสคุณิตา คณนปถา นาม โหนฺติ. อสงฺขฺเยยฺยนฺติ ปน ทสคุณวินิมุตฺตา คณนปถาติกฺกนฺตภูมิ เอว วุจฺจติ. มหากถานภูมาติกฺกนฺตโต ปฏฺาย หิ อนนฺตมหาปถวิยา สพฺพปํสุจุณฺณานิปิ อิธ อสงฺขฺเยยฺยภูมิยํ สงฺคยฺหนฺติ. อิตรถา อสงฺขฺเยยฺยนฺติ จ คณนปถภูมีติ จ วิรุทฺธเมตนฺติ.
ทีปวํเส ¶ จ ‘‘ตโต อุปริ อภูมิ, อสงฺขฺเยยฺยนฺติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘อภูมี’ติ วจเนน คณนปถภูมิ เอว ปฏิสิทฺธา, น ตุ คณนปถาติกฺกนฺตา วิสุํ อสงฺขฺเยยฺยภูมิ นาม. จริยาปิฏกสํวณฺณนายมฺปิ [จริยา. อฏฺ. นิทานกถา] อยมตฺโถ วุตฺโต. อสงฺขฺเยยฺยภูมิยมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยานํ จูฬ, มหาทิวเสน อเนกปฺปเภโท ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺเตน [ม. นิ. ๓.๓๗๐] ทีเปตพฺโพ.
สทฺทนีติยํ [นี. ๘๓๓] ปน ปาฬินยํ คเหตฺวา ‘‘วีสติ อพฺพุทานิ เอกํ นิรพฺพุทํ นาม. วีสติ นิรพฺพุทานิ เอกํ อพพํ นาม’’ อิจฺจาทินา นิรพฺพุทาทีนํ สงฺขฺยานมฺปิ วีสติมตฺตคุณํ นาม วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ. นิรเยสุ หิ วีสติมตฺตคุเณน อพฺพุท, นิรพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ตานิ นามานิ สิทฺธานิ ภวนฺติ. ครู ปน ตานิ นามานิ คเหตฺวา ทสคุณสิทฺเธสุ คณนปเถสุ ปกฺขิปึสุ, ตสฺมา นามมตฺเตน สทิสานิ ภวนฺติ, คุณวิธิ ปน วิสทิโสเอว.
เอวฺจกตฺวา ปาฬิยมฺปิ พกพฺรหฺมาสุตฺเต [สํ. นิ. ๑.๑๗๕] ‘‘สตํ สหสฺสานํ นิรพฺพุทานํ, อายุํ ปชานามิ ตวาหํ พฺรหฺเม’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยทิ คณนภูมิปเถปิ นิรพฺพุทานํ วีสติมตฺเตน อพพภูมิ ภเวยฺย, เอวํ สติ นิรพฺพุทานํ สตสหสฺสํ นาม น วุจฺเจยฺย. ชาตกฏฺกถายฺจ [ชา. อฏฺ. ๓.๗.๖๙] ‘‘นิรพฺพุทสตสหสฺสานํ เอกํ อหหํ นาม, เอตฺตกํ พกสฺส พฺรหฺมุโน ตสฺมึภเว อวสิฏฺํ อายู’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิมํ คณนภูมิปถํ ปตฺวา วีสติคุณํ นาม นตฺถีติ สิทฺธํ โหติ. อกฺโขภิณี, พินฺทุ, กถาน, มหากถานานิปิ อฺโต คเหตฺวา ปกฺขิตฺตานิ สิยุํ. เอวํ ปกฺขิตฺตานฺจ จุทฺทสนฺนํ สงฺขฺยานํ กจฺจายเน กโมกฺกมตา ปน ปจฺฉาชาตา สิยาติ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณทีปนิยา
สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถ.