📜
๕. ตทฺธิต
อถ ¶ ตทฺธิตวิธานํ ทีปิยเต.
ตทฺธิตวุตฺติ นาม วิจิตฺรา โหติ, สาติสเยน วิจิตฺราณหิตํ วหติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ กุลปุตฺตานํ หิตนฺติ ตทฺธิตํ, อิมสฺมึ กณฺเฑ สพฺพวิธานสฺส นามํ. ตํ ปน อฏฺวิธํ โหติ อปจฺจํ, อเนกตฺถํ, อสฺสตฺถิ, ภาวกมฺมํ, ปริมาณํ, สงฺขฺยา, ขุทฺทกํ, นานาตฺตนฺติ.
อปจฺจราสิ
๔๓๐. โณ วาปจฺเจ[ก. ๓๔๔; รู. ๓๖๑; นี. ๗๕๒; จํ. ๒.๔.๑๖; ปา. ๔.๑.๙๒; ‘สรานมาทิสฺสา…’ (พหูสุ)].
ฉฏฺฺยนฺตา นามมฺหา ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ วิกปฺเปน ณปจฺจโย โหติ. วาสทฺโท วากฺย, สมาสานํ วิกปฺปนตฺโถ, อิโต ปรํ อนุวตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วิกปฺปวิธิ สิชฺฌติ. ณานุพนฺโธ วุทฺธฺยตฺโถ, โส ปโยคอปฺปโยคี. วสิฏฺสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ อิมินา สุตฺเตน วสิฏฺมฺหา ณปจฺจโย, โส สามฺยตฺถฺจ อปจฺจตฺถฺจ อุภยํ วทติ, ฉฏฺี จ อปจฺจปทฺจ เตน วุตฺตตฺถา นาม โหนฺติ, วสิฏฺปทํ ปจฺจเยน สห เอกตฺถํ โหติ, อุภยํ เอกโต หุตฺวา ปุตฺตสฺส นามํ โหตีติ อตฺโถ. ตโต ‘เอกตฺถตาย’นฺติ ฉฏฺิยา โลโป, อปจฺจปทํ ปน วุตฺตตฺถมตฺเตน ลุปฺปติ. ตฺหิ สุตฺเต ปธานภาเวน นิทฺทิฏฺํ โหติ, น ฉฏฺีติ, มหาวุตฺตินา วา ปทานํ โลโป. เอวํ สพฺพตฺถ.
๔๓๑. ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ณานุพนฺเธ[ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๐].
ปทานํ อาทิภูตสฺส อการสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส จ อา, เอ, โอ วุทฺธิโย โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเรติ ปทาทิอ-การสฺส อาวุทฺธิ, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
วาสิฏฺโ, ¶ ปุริโส, วาสิฏฺี, อิตฺถี, วาสิฏฺํ, กุลํ, วสิฏฺสฺส ปุตฺโต วาสิฏฺโ, วสิฏฺสฺส ธีตา วาสิฏฺี, วสิฏฺสฺส กุลํ วาสิฏฺนฺติ เอวมฺปิ โยเชตุํ ยุชฺชติ.
ตตฺถ ‘วสิฏฺสฺสา’ติ เอเตน โคตฺตสฺเสว ปิตุภูตํ อาทิปุริสํ วทติ. กสฺมา? โคตฺตสทฺทตฺตา. เอวฺหิ สติ ตสฺมึ โคตฺเต ปจฺจาชาตา สพฺเพปิ ชนา ตสฺส อปจฺจา นาม โหนฺติ.
๔๓๒. มชฺเฌ[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
มชฺเฌ ปวตฺตานํ อ, ยุวณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ วา กฺวจิ.
วาเสฏฺโ, วาเสฏฺี, วาเสฏฺํ. วาสทฺเทน ‘‘วสิฏฺสฺส ปุตฺโต ธีตา กุล’’นฺติ วากฺยํ วา ‘‘วสิฏฺปุตฺโต วสิฏฺธีตา วสิฏฺกุล’’นฺติ สมาสํ วา วิกปฺเปติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
ภรทฺวาชสฺส อปจฺจํ ภารทฺวาโช, วิสามิตฺตสฺส [ภารทฺวาชสฺส… เวสามิตฺตสฺส… (รู.)] อปจฺจํ เวสามิตฺโต, โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม, กสฺสปสฺส อปจฺจํ กสฺสโป, วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว. เอวํ พาลเทโว.
อุปคุสฺส อปจฺจนฺติ เอตฺถ ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.
๔๓๓. วจฺฉาทิโต ณานณายนา[ก. ๓๔๕; รู. ๓๖๖; นี. ๗๕๔; ปา. ๔.๑.๙๓, ๙๔, ๑๖๒, ๑๖๓].
ฉฏฺุนฺเตหิ ¶ วจฺฉาทีหิ โคตฺตสทฺทคเณหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺธา อาน, อายนปจฺจยา โหนฺติ วา.
วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉาโน, วจฺฉายโน, วจฺฉานี, วจฺฉายนี, วจฺฉานํ, วจฺฉายนํ. เอวํ กจฺจาโน, กจฺจายโน, กาติยาโน, กาติยายโน, สากฏาโน, สากฏายโน, กณฺหาโน, กณฺหายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายโน, อคฺคิเวสฺสาโน [อคฺคิเวสฺสโนติปิ ทิสฺสติ ที. นิ. ๑.๑๗๖; ม. นิ. ๑.๓๕๓ อาทโย], อคฺคิเวสฺสายโน, มฺุจาโน, มฺุจายโน, กฺุจาโน, กฺุจายโน อิจฺจาทิ.
๔๓๔. กตฺติกาวิธวาทีหิ เณยฺยเณรา[ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; ปา. ๔.๑.๑๒๐, ๑๒๓, ๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘, ๑๒๙, ๑๓๑].
ฉฏฺฺยนฺเตหิ กตฺติกาทีหิ วิธวาทีหิ จ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ กเมน ณานุพนฺธา เอยฺย, เอรปจฺจยา โหนฺติ วา.
เณยฺเย – กตฺติกาย นาม เทวธีตาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, วินตาย นาม เทวิยา อปจฺจํ เวนเตยฺโย, โรหิณิยา นาม เทวิยา อปจฺจํ โรหิเณยฺโย, ภคินิยา อปจฺจํ ภาคิเนยฺโย, นทิยา นาม อิตฺถิยา อปจฺจํ นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.
เณเร – วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวา นาม มตปติกา อิตฺถี. พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, นาฬิกิยา นาม อิตฺถิยา ปุตฺโต นาฬิเกโร, สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต สามเณโร, สมณิยา ปวตฺตินิยา ธีตา สามเณรี อิจฺจาทิ.
๔๓๕. ณฺย ทิจฺจาทีหิ[ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๒; ปา. ๔.๑.๘๕].
ฉฏฺุนฺเตหิ ¶ ทิติอิจฺจาทีหิ ตสฺส อปจฺจนฺติ อตฺเถ ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ วา.
๔๓๖. โลโปวณฺณิวณฺณานํ[ก. ๒๖๑; รู. ๓๖๙; นี. ๕๐๙].
เย ปเร อวณฺณสฺส อิวณฺณสฺส จ โลโป โหตีติ ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโป.
ทิติยา นาม เทวธีตาย อปจฺจํ เทจฺโจ, อทิติยา อปจฺจํ อาทิจฺโจ.
ตตฺถ อิวณฺณโลเป ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ปเร ตวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, กุณฺฑนิยา อปจฺจํ โกณฺฑฺโ.
๔๓๗. อุวณฺณสฺสาวง สเร[ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๗].
สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหตีติ อุวณฺณสฺส อวตฺตํ. ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, ปุน ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ สุตฺเตน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย.
๔๓๘. อา ณิ[ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๑๙; ปา. ๔.๑.๙๕].
รสฺสา’การนฺตโต อปจฺจตฺเถ ณานุพนฺโธ รสฺสิ’ปจฺจโย โหติ วา.
ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิ. เอวํ โทณิ, วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทารุโน อปจฺจํ ทารวิ [วิจาเรตพฺพมิทํ], วรุณสฺส อปจฺจํ วารุณิ ¶ . เอวํ กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.
๔๓๙. ราชโต โ ชาติยํ[ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๗๐; ปา. ๔.๑.๑๓๗].
ชาติยํ คมฺยมานายํ ราชสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ปจฺจโย โหติ วา.
รฺโ อปจฺจํ ราชฺโ, ราชกุลสฺส ปุตฺโตติ อตฺโถ.
ชาติยนฺติ กึ? ราชปุตฺโต.
๔๔๐. ขตฺตา ยิยา[ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๒.๔.๖๙; ปา. ๔.๑.๑๓๘].
ชาติยํ คมฺยมานายํ ขตฺตสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ ย, อิยปจฺจยา โหนฺติ.
ขตฺตกุลสฺส อปจฺจํ ขตฺโย, ขตฺติโย.
ชาติยนฺตฺเวว? ขตฺติ.
๔๔๑. มนุโต สฺสสณ[ก. ๓๔๘; รู. ๓๗๑; นี. ๗๕๓; จํ. ๒.๔.๙๔, ๙๕; ปา. ๔.๑.๑๖๑].
ชาติยํ คมฺยมานายํ มนุสทฺทมฺหา อปจฺจตฺเถ สฺส, สณปจฺจยา โหนฺติ.
มนุโน อปจฺจํ มนุสฺโส, มานุโส, มนุ นาม กปฺเป อาทิขตฺติโย มหาสมฺมตราชา, อิตฺถิยํ มนุสฺสี, มานุสี,
ชาติยนฺตฺเวว? มาณโว.
๔๔๒. ชนปทนามสฺมา ชนขตฺติยา รฺเ จ โณ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๒.๔.๙๖; ปา. ๔.๑.๑๖๘; ‘‘ชนปทนามสฺมา ขตฺติยา…’’ (พหูสุ)].
ชนวาจินา ¶ จ ขตฺติยวาจินา จ ชนปทนามมฺหา รฺเ จ อปจฺเจ จ โณ โหติ.
ปฺจาลานํ ชนานํ ราชา ปฺจาโล, ปฺจาลสฺส ขตฺติยสฺส อปจฺจํ ปฺจาโล. เอวํ โกสโล, มาคโธ, โอกฺกาโก [ที. นิ. ๑.๒๖๗].
ชนปทนามสฺมาติ กึ? ทสรถรฺโ ปุตฺโต ทาสรถิ [ทาสรฏฺิ].
ชนขตฺติยาติ กึ? ปฺจาลสฺส พฺราหฺมณสฺส อปจฺจํ ปฺจาลิ.
๔๔๓. ณฺย กุรุสิวีหิ[ก. ๓๔๖; รู. ๓๖๗; นี. ๗๕๕; จํ. ๒.๔.๑๐๑ …เป… ๔.๑.๑๗๒].
กุรุ, สิวิสทฺเทหิ อปจฺเจ รฺเ จ ณฺโย โหติ.
กุรุรฺโ อปจฺจํ โกรพฺโย [ชา. ๑.๑๔.๒๒๘, ๒๓๒, ๒๓๖], กุรุรฏฺวาสีนํ ราชา โกรพฺโย, โกรพฺโพ, ปุพฺพรูปตฺตํ, สิวิรฺโ อปจฺจํ เสพฺโย, สิวิรฏฺวาสีนํ ราชา เสพฺโย.
อปจฺจราสิ นิฏฺิโต.
อเนกตฺถราสิ
๔๔๔. ณ ราคา เตน รตฺตํ[ก. ๓๔๗; รู. ๓๖๘; นี. ๗๕๖; จํ. ๓.๑.๑ …เป… ๔.๒.๑].
รชฺชนฺติ วตฺถํ เอเตนาติ ราโค, รชนวตฺถุ, ราควาจิมฺหา เตน รตฺตนฺติ อตฺเถ โณ โหติ.
กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ [ธ. ป. ๙], กาสายํ วา. เอวํ โกสุมฺภํ, หลิทฺทิยา รตฺตํ หาลิทฺทํ, ปาฏงฺเคน รตฺตํ ปาฏงฺคํ, มฺชิฏฺํ, กุงฺกุมํ อิจฺจาทิ.
‘‘นีลํ ¶ วตฺถํ, ปีตํ วตฺถ’’นฺติอาทีสุ ปน นีล, ปีตาทิสทฺทา คุณสทฺทตฺตา ปจฺจเยน วินา คุณนิสฺสยํ ทพฺพํ วทนฺติ. เอวํ สพฺเพสุ คุณสทฺท, ชาติสทฺท, นามสทฺเทสุ.
๔๔๕. นกฺขตฺเตนินฺทุยุตฺเตน กาเล[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๕; ปา. ๔.๒.๓].
อินฺทุยุตฺเตน นกฺขตฺเตน ลกฺขิเต กาเล ตนฺนกฺขตฺตวาจีหิ โณ โหติ.
ปุณฺณจนฺทยุตฺเตน ผุสฺสนกฺขตฺเตน ลกฺขิตา ผุสฺสา, รตฺติ, ผุสฺโส, อโห. เอวํ มาโฆ อิจฺจาทิ.
นกฺขตฺเตนาติ กึ? ครุคเหน ลกฺขิตา รตฺติ.
อินฺทุยุตฺเตนาติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิโต มุหุตฺโต.
กาเลติ กึ? ผุสฺเสน ลกฺขิตา อตฺถสิทฺธิ.
๔๔๖. สาสฺส เทวตา ปุณฺณมาสี[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๑๘, ๑๙ …เป… ๔.๒.๒๑-๒๔].
สา อสฺส เทวตา, สา อสฺส ปุณฺณมาสีติ อตฺเถ ปมนฺตา โณ โหติ.
พุทฺโธ อสฺส เทวตาติ พุทฺโธ, โย พุทฺธํ อตฺตโน อารกฺขเทวตํ วิย ครุํ กตฺวา วิจรติ, นิรนฺตรํ วา ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ วาจํ นิจฺฉาเรติ, ตสฺเสตํ นามํ. สุคโต อสฺส เทวตาติ โสคโต, มหินฺทเทโว อสฺส เทวตาติ มาหินฺโท. เอวํ ยาโม, โสโม, วารุโณ.
ผุสฺสี อสฺส ปุณฺณมาสีติ ผุสฺโส, มาโส. เอวํ มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺมูโล, อาสฬฺโห, สาวโณ, โปฏฺปาโท, อสฺสยุโช, กตฺติโก, มาคสิโร.
ปุณฺณมาสีติ กึ? ผุสฺสี อสฺส ปฺจมี ติถี.
๔๔๗. ตมธีเต ตํ ชานาติ กณิกา จ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๑.๓๗ …เป… ๔.๒.๕๙].
เอเตสุ ¶ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา โณ จ โก จ ณิโก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ.
ณมฺหิ – พฺยากรณํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยากรโณ [ที. นิ. ๑.๒๕๖]. ปกฺเข ‘‘เวยฺยากรณิโก, พฺยฺชนํ อธีเต ชานาติ วา เวยฺยฺชนิโก’’ติ อิมานิ ณิเกน สิชฺฌนฺติ.
กมฺหิ-ฉนฺทํ อธีเต ชานาติ วา ฉนฺโท. เอวํ ปทโก [ที. นิ. ๑.๒๕๖], นามโก.
ณิกมฺหิ-วินยํ อธีเต ชานาติ วา เวนยิโก, สุตฺตนฺติโก, อาภิธมฺมิโก.
เอตฺถ จ ‘เวยฺยากรโณ’ติ ปเท วิยฺยากรณํ อธีเตติ วากฺยํ, ‘เวยฺชนิโก’ติ ปเท วิยฺชนํ อธีเตติ. อุปริ ‘โทวาริโก, โสวคฺคิก’นฺติ ปเทสุปิ ‘ทุวาเร นิยุตฺโต, สุวคฺคาย สํวตฺตตี’ติ วากฺยํ, อตฺถํ กเถนฺเตน ปน ทุวาร, สุวคฺคสทฺทานํ ตทฺธิตภาเว เอว สิทฺธตฺตา ทฺวาเรติ จ สคฺคายาติ จ กเถตพฺโพ.
๔๔๘. ตสฺส วิสเย เทเส[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๑; ปา. ๔.๒.๕๒, ๕๓].
ตสฺส เทสรูเป วิสเย ฉฏฺุนฺตา โณ โหติ.
ถูยมิคา วสาติโน นาม, วสาตีนํ วิสโย เทโส วาสาโต. อิธ อเทสรูปตฺตา โณ น โหติ, จกฺขุสฺส วิสโย รูปํ.
๔๔๙. นิวาเส ตนฺนาเม[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๓๖๕; จํ. ๓.๑.๖๔; ปา. ๔.๒.๖๙].
ตนฺนามภูเต ¶ นิวาเส ฉฏฺฺยนฺตา โณ โหติ.
สิวีนํ นิวาโส เทโส เสพฺโย. วสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ วสาทา, พฺยคฺฆา สีหา วา, วสาทานํ นิวาโส เทโส วาสาโท.
๔๕๐. อนุภเว[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๕; ปา. ๔.๒.๗๐].
สมีเป ภวํ อนุภวํ, ‘‘อทูรภเว’’ติปิ ปาโ, ตนฺนาเม อนุภเว เทเส ฉฏฺฺยนฺตา โณ โหติ.
วิทิสาย อนุภวํ เวทิสํ, นครํ, อุทุมฺพรสฺส อนุภวํ โอทุมฺพรํ, วิมานํ.
๔๕๑. เตน นิพฺพตฺเต[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๖; ปา. ๔.๒.๖๘].
ตนฺนาเม เตน นิพฺพตฺเต เทเส ตติยนฺตา โณ โหติ.
กุสมฺเพน นาม อิสินา นิพฺพตฺตา โกสมฺพี, อิตฺถิยํ อี, นครี. เอวํ กากนฺที, มากนฺที, สหสฺเสน ธเนน นิพฺพตฺตา สาหสฺสี, ปริขา, อยฺจ ตติยา เหตุมฺหิ กตฺตริ กรเณ จ ยถาโยคํ ยุชฺชติ.
๔๕๒. ตมิธตฺถิ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๗; ปา. ๔.๒.๖๗].
ตํ อิธ อตฺถีติ อตฺเถ ตนฺนาเม เทเส ปมนฺตา โณ โหติ.
อุทุมฺพรา ¶ อสฺมึ เทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร, พทรา อสฺมึ เทเส สนฺตีติ พาทโร. เอวํ ปพฺพโช.
๔๕๓. ตตฺร ภเว[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔๘; ปา. ๔.๒.๑๓๓].
ตตฺร ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา โณ โหติ.
อุทเก ภโว โอทโก, มจฺโฉ, อุรสิ ภโว โอรโส, ปุตฺโต, สาคโม. นคเร ภโว นาคโร. เอวํ ชานปโท, มาคโธ, กปิลวตฺถุมฺหิ ภโว กาปิลวตฺถโว, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ติ อุสฺส อวตฺตํ. โกสมฺพิยํ ภโว โกสมฺโพ, มิตฺเต ภวา เมตฺตา, ปุเร ภวา โปรี [ที. นิ. ๑.๙], วาจา, มนสฺมึ ภโว มานโส. เอตฺถ ปน –
๔๕๔. มนาทีนํ สก[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร มนาทีนํ อนฺเต สาคโม โหตีติ สพฺพตฺถ มโนคณาทีนํ อนฺเต สาคโม.
มานโส, ราโค, มานสา, ตณฺหา, มานสํ, สุขํ. เอวํ เจตโส, เจตสา, เจตสํ. กฺวจิ มโน เอว มานสํ, เจโต เอว เจตโสติปิ ยุชฺชติ.
๔๕๕. อชฺชาทีหิ ตโน[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑๕; ปา. ๔.๒.๑๐๕].
ตตฺร ภโวติ อตฺเถ อชฺชาทีหิ ตโน โหติ.
อชฺช ภโว อชฺชตโน, อตฺโถ, อชฺชตฺตนี, วิภตฺติ, ทฺวิตฺตํ, อชฺชตนํ, หิตํ, สฺเว ภโว สฺวาตโน, มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํ. หิยฺโย ภโว หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตโน, หิยฺยตฺตนํ, โอสฺส อตฺตํ ทฺวิตฺตฺจ.
๔๕๖. ปุราโต โณ จ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ตตฺร ¶ ภโวติ อตฺเถ ปุราสทฺทมฺหา โณ จ ตโน จ โหนฺติ.
ปุเร ภโว ปุราโณ, อิธ โณ อนุพนฺโธ น โหติ, โปราโณ วา, ปุราตโน.
๔๕๗. อมาตฺวจฺโจ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๑๓; ปา. ๔.๒.๑๐๔].
อมาสทฺทมฺหา ภวตฺเถ อจฺโจ โหติ. ‘อมา’ติ สหตฺถวาจี.
ราชกิจฺเจสุ รฺา สห ภวตีติ อมจฺโจ [ที. นิ. ฏี. ๑.๓๓๙].
๔๕๘. มชฺฌาทีหิโม[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๒.๘๒; ปา. ๔.๓.๘, ๒๒; ‘มชฺฌาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)].
มชฺฌาทีหิ ภวตฺเถ อิโม โหติ.
มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโม. เอวํ อนฺติโม, เหฏฺิโม, อุปริโม, โอริโม, ปจฺฉิโม, อพฺภนฺตริโม, ปจฺจนฺติโม, ปุรตฺถิโม.
๔๕๙. กณ เณยฺย เณยฺยก ยิยา[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๒.๔, ๕, ๖ …เป… ๔.๒.๙๔, ๙๕, ๙๗, ๑๑๙-๑๓๐].
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา เอเต ปฺจ ปจฺจยา โหนฺติ.
กณ-กุสินารายํ ภโว โกสินารโก, มคเธสุ ภโว มาคธโก, อารฺโก, วิหาโร.
เณยฺย-คงฺคายํ ภโว คงฺเคยฺโย, ปพฺพเตยฺโย, วเน ภโว วาเนยฺโย.
เณยฺยก-โกสเลยฺยโก ¶ , พาราณเสยฺยโก, จมฺเปยฺยโก, มิถิเลยฺยโก, อิธ น วุทฺธิ.
ย-คาเม ภโว คมฺโม, ทิเว ภโว ทิพฺโพ,
อิย-คามิโย, คามิโก, ยสฺส กตฺตํ, อุทเร ภโว โอทริโย, โอทริโก, ทิเว ภโว ทิวิโย, ปฺจาลิโย, โพธิปกฺขิโย, โลกิโย.
๔๖๐. ณิโก[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๒.๔๐, ๔๑, ๔๒; ปา. ๔.๒.๑๒๖, ๑๒๗, ๑๒๘].
ภวตฺเถ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
สารทิโก, ทิวโส, สารทิกา, รตฺติ, สารทิกํ, ปุปฺผํ. ภวสทฺเทน เจตฺถ อฺเปิ อตฺเถ อุปลกฺเขติ, ปพฺพตโต ปกฺขนฺทา นที ปพฺพเตยฺยา, กิมีนํ โกเส ชาตํ โกเสยฺยํ, วตฺถํ. เอวํ สิเวยฺยํ, พาราณเสยฺยํ.
๔๖๑. ตมสฺส สิปฺปํ สีลํ ปณฺยํ ปหรณํ ปโยชนํ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๔๙-๖๖ …เป… ๔.๔.๔๗-๖๕].
ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส สีลํ, ตมสฺส ปณฺยํ, ตมสฺส ปหรณํ, ตมสฺส ปโยชนนฺติ อตฺเถสุ ปมนฺตา ณิโก โหติ.
สิปฺเป – วีณาวาทนมสฺส สิปฺปํ เวณิโก. เอตฺถ จ วีณาสทฺเทน วีณาวาทนํ วุจฺจติ. เอกตฺถีภาวสามตฺถิยฺเหตํ. เอวํ สพฺพตฺถ. เอวํ โมทิงฺคิโก, ปาณวิโก, วํสิโก.
สีเล-ปํสุกูลธารณํ อสฺส สีลํ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลํ ธาเรตุํ สีลมสฺสาติ วา ปํสุกูลิโก. สีลสทฺเทน เจตฺถ วต, ธมฺม, สาธุการาปิ คยฺหนฺติ, ปํสุกูลํ ธาเรติ สีเลนาติ ปํสุกูลิโกติปิ ยุชฺชติ. เอวํ เตจีวริโก ¶ , ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ ปตตีติ ปิณฺฑปาโต, ปิณฺฑาจาเรน ลทฺธโภชนํ, ปิณฺฑปาตยาปนํ อสฺส สีลนฺติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑปาเตน ยาเปตุํ สีลฺจ วตฺจ ธมฺโม จ ครุกาโร จ อสฺสาติ ปิณฺฑปาติโก.
‘ปณฺย’นฺติ วิกฺเกยฺยวตฺถุ วุจฺจติ, คนฺโธ ปณฺยํ อสฺสาติ คนฺธิโก. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก.
ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณํ, อาวุธภณฺฑํ, จาโป ปหรณมสฺสาติ จาปิโก. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก.
ปโยชนํ วุจฺจติ ผลํ, อุปธิ ปโยชนมสฺสาติ โอปธิกํ [อ. นิ. ๘.๕๙], ปฺุํ, สตํ ปโยชนมสฺสาติ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ [ชา. ๒.๒๑.๔๑๕].
๔๖๒. ตํ หนฺตารหติ คจฺฉตฺุฉติ จรติ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๔.๒๗-๔๓; ปา. ๔.๔.๒๘-๔๖].
ตํ หนฺติ, ตํ อรหติ, ตํ คจฺฉติ, ตํ อฺุฉติ, ตํ จรตีติ อตฺเถสุ ทุติยนฺตา ณิโก โหติ.
ปกฺขีหิ ปกฺขิโน หนฺตีติ ปกฺขิโก. เอวํ สากุณิโก [อ. นิ. ๒.๒๖๓ (สากุนิโกติปิ ทิสฺสติ)], มายูริโก, มจฺเฉหิ มจฺเฉ หนตีติ มจฺฉิโก. เอวํ เธนุโก, มเคหิ มเค หนตีติ มาควิโก, มชฺเฌ วาคโม. เอวํ หาริณิโก, ‘หริโณ’ติ มโค เอว. สูกริโก, อิธ น วุทฺธิ.
สตํ อรหตีติ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ.
ปรทารํ คจฺฉตีติ ปารทาริโก, ปรทาริโก วา. เอวํ ปถิโก, มคฺคิโก.
พทเร ¶ อฺุฉติ คเวสตีติ พาทริโก. เอวํ อามลกิโก.
ธมฺมํ จรตีติ ธมฺมิโก. เอวํ อธมฺมิโก.
๔๖๓. เตน กตํ กีตํ พนฺธํ อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ หตํ หนฺติ ชิตํ ชยติ ทิพฺพติ ขณติ ตรติ จรติ วหติ ชีวติ[ก. ๓๕๐; รู. ๓๗๓; นี. ๓๖๔; จํ. ๓.๔.๑-๒๖; ปา. ๔.๔.๑-๒๗].
เตน กตํ, เตน กีตํ…เป… เตน ชีวติ อิจฺจตฺเถสุ ตติยนฺตา ณิโก โหติ.
กาเยน กตํ กายิกํ. เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ, วาเตน กโต วาติโก, อาพาโธ.
สเตน มูเลน กีตํ ภณฺฑํ สาติกํ. เอวํ สาหสฺสิกํ.
วรตฺตาย โยตฺตาย พนฺธิโต วารตฺติโก, อยสา พนฺธิโต อายสิโก, สาคโม. เอวํ ปาสิโก.
ฆเตน อภิสงฺขตํ สํสฏฺํ วา ฆาติกํ. เอวํ โคฬิกํ, ทาธิกํ, มาริจิกํ.
ชาเลน หโต ชาลิโก, มจฺโฉ.
ชาเลน หนฺตีติ ชาลิโก, ชาลเกวฏฺโฏ. เอวํ พาฬิสิโก [สํ. นิ. ๒.๑๕๘].
อกฺเขหิ ชิตํ ธนํ อกฺขิกํ. เอวํ สาลากิกํ.
อกฺเขหิ ชยติ ทิพฺพตีติ วา อกฺขิโก.
ขณิตฺติยา ขณตีติ ขาณิตฺติโก. เอวํ กุทฺทาลิโก, อิธ น วุทฺธิ.
อุฬุมฺเปน ¶ ตรตีติ โอฬุมฺปิโก, อุฬุมฺปิโก วา. เอวํ นาวิโก [ชา. ๒.๒๐.๑๔๙], โคปุจฺฉิโก.
สกเฏน จรตีติ สากฏิโก. เอวํ รถิโก, ยานิโก, ทณฺฑิโก,
ขนฺเธน วหตีติ ขนฺธิโก. เอวํ อํสิโก, สีสิโก, อิธ น วุทฺธิ.
เวตเนน ชีวตีติ เวตนิโก. เอวํ ภติโก, กสิโก, กยิโก, วิกฺกยิโก, ภติกาทีสุ น วุทฺธิ.
๔๖๔. ตสฺส สํวตฺตติ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๖๗-๖๙; ปา. ๔.๔.๖๖-๖๘].
ตสฺส สํวตฺตตีติ อตฺเถ จตุตฺถฺยนฺตา ณิโก โหติ.
ปุน ภวาย สํวตฺตตีติ โปโนพฺภวิโก, ปุนสฺส โอตฺตํ, ภสฺส ทฺวิตฺตํ, โปโนพฺภวิกา [มหาว. ๑๔], ตณฺหา, โลกาย สํวตฺตตีติ โลกิโก, สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค, สคฺคาย สํวตฺตตีติ โสวคฺคิกํ [ที. นิ. ๑.๑๖๓], ปฺุํ. เอวํ ทิฏฺธมฺมิกํ, สมฺปรายิกํ.
๔๖๕. ตโต สมฺภูตมาคตํ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๔๙-๕๑; …เป… ๔.๓.๗๗-๗๙].
ตโต สมฺภูตํ, ตโต อาคตํ อิจฺจตฺเถสุ ปฺจมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
มาติโต สมฺภูตํ อาคตํ วา มตฺติกํ [ปารา. ๓๔], ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ. เอวํ เปตฺติกํ. ณฺย, ณิยาปิ ทิสฺสนฺติ, สุรภิโต สมฺภูตํ โสรภฺยํ, ถนโต สมฺภูตํ ถฺํ, ปิติโต สมฺภูโต เปตฺติโย. เอวํ มตฺติโย. ณฺยมฺหิ-มจฺโจ.
๔๖๖. ตตฺถ วสติ วิทิโต ภตฺโต นิยุตฺโต[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๗๐-๗๕ …เป… ๔.๔.๖๙-๗๔].
เอเตสฺวตฺเถสุ ¶ สตฺตมฺยนฺตา ณิโก โหติ.
รุกฺขมูเล วสตีติ รุกฺขมูลิโก. เอวํ อารฺิโก, โสสานิโก.
เอตฺถ จ วสตีติ สามฺวจเนปิ ตสฺสีล, ตพฺพต, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการิตานํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ตทฺธิตปจฺจยานํ ปสิทฺธตฺถทีปกตฺตา. น หิ รุกฺขมูเล มุหุตฺตมตฺตํ วสนฺโต รุกฺขมูลิโกติ โวหรียติ.
โลเก วิทิโต โลกิโก.
จตุมหาราเชสุ ภตฺตา จาตุมหาราชิกา [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑].
ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นวกมฺมิโก, อิธ น วุทฺธิ. ‘‘ชาติกิโย, อนฺธกิโย’’ อิจฺจาทีสุ มหาวุตฺตินา กิโย.
๔๖๗. ตสฺสิทํ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๓.๓.๘๕-๑๐๒; ปา. ๔.๓.๑๒๐-๑๓๓].
ตสฺส อิทนฺติ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา ณิโก โหติ.
สงฺฆสฺส อยํ สงฺฆิโก, วิหาโร, สงฺฆิกา, ภูมิ, สงฺฆสฺส อิทํ สงฺฆิกํ, ภณฺฑํ. เอวํ ปุคฺคลิกํ, คณิกํ, มหาชนิกํ, สกฺยปุตฺตสฺส เอโสติ สกฺยปุตฺติโก. เอวํ นาฏปุตฺติโก, ทาสปุตฺติโก.
๔๖๘. ณิกสฺสิโย วา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๗๕๖].
ณิกปจฺจยสฺส อิโย โหติ วา.
สกฺยปุตฺติโย, สกฺยปุตฺติโก อิจฺจาทิ.
๔๖๙. โณ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๓.๘๕; ปา. ๔.๓.๑๒๐].
ตสฺสิทนฺติ ¶ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา โณ โหติ.
กจฺจายนสฺส อิทํ กจฺจายนํ, พฺยากรณํ. เอวํ โสคตํ, สาสนํ, มาหึสํ, มํสาทิ.
๔๗๐. ควาทีหิ โย[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๘๑].
ตสฺสิทนฺติ อตฺเถ ควาทีหิ โย โหติ.
๔๗๑. ยมฺหิ โคสฺส จ[ก. ๗๘; รู. ๓๑; นี. ๒๒๙].
ยวนฺเต ปจฺจเย ปเร โคสฺส จ อุวณฺณานฺจ อวง โหตีติ อวาเทโส. ‘ตวคฺควรณาน…’นฺติ สุตฺเตน วสฺส พตฺตํ, คุนฺนํ อิทํ คพฺยํ, มํสาทิ, ทุ วุจฺจติ รุกฺโข, ตสฺส อิทํ ทพฺยํ, ทพฺพํ, มูลาทิ.
อเนกตฺถราสิ นิฏฺิโต.
อสฺสตฺถิราสิ
๔๗๒. ตเมตฺถสฺสตฺถีติ มนฺตุ[ก. ๓๖๙; รู. ๔๐๓; นี. ๗๙๓; จํ. ๔.๒.๙๘; ปา. ๕.๒.๙๔].
ตํ เอตฺถ อตฺถิ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถสุ ปมนฺตา มนฺตุปจฺจโย โหติ, อิวณฺณุ’วณฺโณ’กาเรหิ มนฺตุ. ตตฺถ อิวณฺณนฺเตหิ นิจฺจํ, อุปฏฺิตา สติ เอตสฺมึ อตฺถิ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สติมา. เอวํ คติมา, มติมา, ธิติมา [สํ. นิ. ๑.๑๙๕๒; ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อตฺถทสฺสิมา [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], สิรีมา [ชา. อฏฺ. ๑.อวิทูเรนิทานกถา] อิจฺจาทิ.
อุวณฺณนฺเตหิ ปน ¶ –
๔๗๓. อายุสฺสายส มนฺตุมฺหิ[ก. ๓๗๑; รู. ๔๐๔; นี. ๗๙๗].
มนฺตุมฺหิ ปเร อายุสฺส อายสาเทโส โหติ.
ทีฆํ อายุ อสฺมึ อตฺถิ, อสฺส วา อตฺถีติ อายสฺมา [มหานิ. ๔๙]. เอวํ จกฺขุมา, พนฺธุมา, ภาณุมา อิจฺจาทิ.
พหู คาโว อสฺมึ สนฺติ, อสฺส วา สนฺตีติ โคมา. จนฺทิมา, ปาปิมาปเทสุ จ มหาวุตฺตินา อิมนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ จนฺทสงฺขาตํ วิมานํ อสฺส อตฺถีติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], เทวปุตฺโต, อุปจาเรน ปน วิมานมฺปิ จนฺทิมาติ วุจฺจติ, เทวปุตฺโตปิ จนฺโทติ วุจฺจติ. อติ วิย ปาโป อชฺฌาสโย อสฺส อตฺถีติ ปาปิมา [สํ. นิ. ๑.๑๓๗], มาโร. น หิ อปฺปเกน ปาเปน ปาปิมาติ วุจฺจติ ปหูตาทิวเสน ปสิทฺเธ เอว มนฺตาทีนํ ปวตฺตนโต. วุตฺตฺหิ วุตฺติยํ –
‘‘ปหูเต จ ปสํสายํ, นินฺทายฺจาติสายเน.
นิจฺจโยเค จ สํสคฺเค, โหนฺติเม มนฺตุอาทโย’’ติ [โมค. ๗๘].
ตตฺถ ปหูเต-โคมา [สํ. นิ. ๑.๑๒], ธนวาติ.
ปสํสายํ-ชาติมา, คุณวาติ.
นินฺทายํ-วลิมาติ.
อติสายเน – พุทฺธิมา, วณฺณวาติ.
นิจฺจโยเค-สติมา, สีลวา, ทณฺฑีติ.
สํสคฺเค – หลิทฺทิมาติ.
ตถา วิชฺชมาเนหิ เอว สติอาทีหิ สติมา อิจฺจาทโย วุจฺจนฺติ, น อตีเตหิ อนาคเตหิ จ อวิชฺชมาเนหิ, กสฺมา ¶ ? อตฺถิสทฺเทน ปจฺจุปฺปนฺเนน นิทฺทิฏฺตฺตา. เอวํ ปน สติ กถํ ปุพฺเพปิ ตฺวํ สติมา อาสิ, อนาคเตปิ สติมา ภวิสฺสสีติ อิทํ สิทฺธนฺติ? ตทปิ ตทา วิชฺชมานาย เอว สติยา สิทฺธนฺติ.
โค, อสฺโส, มนุสฺโส อิจฺจาทีสุ ชาติสทฺเทสุ เตสํ ทพฺพาภิธานสมตฺถตฺตา มนฺตาทโย น โหนฺติ, ตถา นีโล ปโฏ, สุกฺโก ปโฏอิจฺจาทีสุ คุณสทฺเทสุ ติสฺโส, ผุสฺโสอิจฺจาทีสุ นามสทฺเทสุ จ. เยสํ ปน ทพฺพาภิธานสามตฺถิยํ นตฺถิ, เตสฺเวว โหนฺติ, พุทฺธิมา, ปฺวา, รูปวา, วณฺณวา อิจฺจาทิ.
๓๗๔. อิมิยา[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๘].
ปมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ อิม, อิยา โหนฺติ.
พหโว ปุตฺตา อสฺส อสฺมึ วา สนฺตีติ ปุตฺติโม, ปตฺถฏา กิตฺติ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ กิตฺติโม. เอวํ ผลิโม, ขนฺธิโม, รุกฺโข, ปุตฺติโย, กปฺปิโม, กปฺปิโย, ชฏิโม, ชฏิโย, ถิรํ คุณชาตํ อสฺส อสฺมึ วา อตฺถีติ เถริโย, หานภาโค อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ หานภาคิโย. เอวํ ิติภาคิโย, วิเสสภาคิโย, นิพฺเพธภาคิโย อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ปาฬิยํ จนฺทิมา, ปุตฺติมาสทฺทานํ สิมฺหิ ราชาทิคณรูปํ ทิสฺสติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ปุตฺเตหิ นนฺทติ ปุตฺติมาติ [สํ. นิ. ๑.๑๒]. กิตฺติมาสทฺทสฺส ปน กิตฺติมสฺส กิตฺติมโตติ รูปนฺติ.
๔๗๕. วนฺตฺวาวณฺณา[ก. ๓๖๘; รู. ๔๐๒; นี. ๗๙๒; จํ. ๖.๓.๓๕ …เป… ๘.๒.๙].
อวณฺณภูตา ปมนฺตา มนฺตฺวตฺเถ วนฺตุ โหติ.
นิจฺจสีลวเสน ¶ วิสุทฺธํ สีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลวา, ปสตฺโถ คุโณ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวา.
เอวํ สพฺพตฺถ ปทตฺถานุรูปํ มนฺตฺวตฺถวิเสโส วตฺตพฺโพ, ปฏิสนฺธิสหคตา ปฺา อสฺส อตฺถีติ ปฺวา, ปจฺจเย ปเร ทีฆานํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ. วิทติ เอเตนาติ วิโท, าณํ, วิโท เอตสฺส อตฺถิ, เอตสฺมึ วา วิชฺชตีติ วิทฺวา, พฺยฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโป.
อวณฺณาติ กึ? สติมา, พนฺธุมา.
พหุลาธิการา รสฺมิวา, ลกฺขิวา, ยสสฺสิวา, ภยทสฺสิวา, มสฺสุวา, คาณฺฑีวธนฺวาติปิ สิชฺฌนฺติ. ตตฺถ คาณฺฑีวธนุ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ คาณฺฑีวธนฺวา, พฺยฺชเน ปุพฺพสฺสรโลโป.
๔๗๖. ทณฺฑาทีหิกอี วา[ก. ๓๖๖; รู. ๔๐๐; นี. ๗๙๐; จํ. ๔.๒.๑๑๘-๑๒๑; ปา. ๕.๒.๑๑๕-๖].
เตหิ มนฺตฺวตฺเถ อิก, อี โหนฺติ วา.
นิจฺจํ คหิโต ทณฺโฑ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี, ทณฺฑวา. เอวํ คนฺธิโก, คนฺธี, คนฺธวา, รูปิโก, รูปี, รูปวา. อิณสามิเก วตฺตพฺเพ ธนา อิโก, ธนิโก, อฺตฺร ธนี, ธนวา, อตฺถิโก, อตฺถี, อตฺถวา.
เอตฺถ จ อสนฺนิหิเตน อตฺเถน อตฺโถ อสฺส อตฺถีติ อตฺถิโก, มหคฺเฆน อตฺถิโก มหคฺฆตฺถิโก. เอวํ ธนตฺถิโก, ปฺุตฺถิโก, เสยฺยตฺถิโก, อยํ อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถี, ปาฏเวน อตฺโถ อสฺสาติ ปาฏวตฺถี. เอวํ เฉกตฺถี, กุสลตฺถีอิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
วณฺณสทฺทนฺตา ปน อีเยว โหติ, พฺรหฺมุโน วณฺโณ สณฺานํ อสฺส อตฺถีติ พฺรหฺมวณฺณี. อถ วา พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ ¶ , พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โส พฺรหฺมวณฺณี. เอวํ พฺรหฺมวจฺฉสี, ‘วจฺฉส’นฺติ สีสํ, ตทฺธิตนฺตสมาสปทํ นาเมตํ. เอวํ เทววณฺณี.
หตฺถ, ทนฺตาทีหิ ชาติยํ อี, หตฺถี, ทนฺตี, คโช, ทาี, เกสรี, สีโห, อฺตฺร หตฺถวา, ทนฺตวา. พฺรหฺมจาริมฺหิ วตฺตพฺเพ วณฺณโต อีเยว, วณฺณี, อฺตฺร วณฺณวา. โปกฺขราทีหิ เทเส อีเยว, โปกฺขรํ วุจฺจติ กมลํ, โปกฺขรณี, ปุน อิตฺถิยํ นี, ปุพฺพอี-การสฺส อตฺตํ, อุปฺปลินี, กุมุทินี, ภิสินี, มุฬาลินี, สาลุกินี, ปทุมํ เอตฺถ เทเส อตฺถีติ ปทุมี, ตโต อิตฺถิยํ นี, ปทุมินี, ปุพฺพอี-การสฺส รสฺสตฺตํ, สพฺพํ กมลากรสฺส วา กมลคจฺฉสฺส วา นามํ, อฺตฺร โปกฺขรวา หตฺถี, อิธ โสณฺฑา โปกฺขรํ นาม.
สิขี, สิขาวา, มาลี, มาลาวา, สีลี, สีลวา, พลี, พลวา. สมาสนฺเตปิ อี, นิทฺทาสีลี, สภาสีลี, พาหุพลี, อูรุพลี. สุข, ทุกฺเขหิ อีเยว, สุขี, ทุกฺขี อิจฺจาทิ.
๔๗๗. ตปาทีหิ สี[ก. ๓๖๕; รู. ๓๙๙; นี. ๗๘๙; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๒; ‘… สฺสี’ (พหูสุ)].
ตปาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ สี โหติ วา.
ตโป อสฺส อสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี, ทฺวิตฺตํ. เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี, มโน อสฺส อตฺถีติ มนสฺสี.
วาตฺเวว? ยสวา.
๔๗๘. โณ ตปา[ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๖; ปา. ๕.๒.๑๐๓].
ตปมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ.
ตโป อสฺส อตฺถีติ ตาปโส, อิตฺถิยํ ตาปสี.
๔๗๙. มุขาทิโต โร[ก. ๓๖๗; รู. ๔๐๑; นี. ๗๙๑; จํ. ๔.๒.๑๑๐, ๑๑๑; ปา. ๕.๒.๑๐๖, ๑๐๗].
มุขาทีหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ โร โหติ.
อสํยตํ มุขํ อสฺส อตฺถีติ มุขโร, สุสิ อสฺส อตฺถีติ สุสิโร, รุกฺโข, อูโส ขาโร ยสฺมึ อตฺถีติ อูสโร, ขารภูมิปฺปเทโส, มธุ รโส อสฺส อตฺถีติ มธุโร, คุโฬ, นคา เอตฺถ สนฺตีติ นคโร, พหุปพฺพตปฺปเทโส, ‘‘นคร’’นฺติปิ ปาโ, กฺุโช วุจฺจติ หนุ, กฺุชโร, หตฺถี, อุณฺณตา ทนฺตา อสฺส สนฺตีติ ทนฺตุโร, หตฺถีเยว, มหาวุตฺตินา อสฺส อุตฺตํ.
๔๘๐. ตุนฺทฺยาทีหิ โภ[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๓๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๘; ปา. ๕.๒.๑๓๙].
ตุนฺทิอิจฺจาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โภ โหติ วา.
ตุนฺทิ วุจฺจติ วุทฺธา นาภิ, ตุนฺทิโภ, วลิโย เอตสฺมึ อตฺถีติ วลิโภ.
วาตฺเวว? ตุนฺทิมา.
๔๘๑. สทฺธาทิตฺว[ก. ๓๗๐; รู. ๔๐๕; นี. ๗๙๕; จํ. ๔.๒.๑๐๕; ปา. ๕.๒.๑๐๑ (สทฺทาทิวฺห?)].
สทฺธาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อ โหติ.
สทฺธา อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สทฺโธ. เอวํ ปฺโ, สโต.
วาตฺเวว? ปฺวา, สติมา.
๔๘๒. อาลฺวาภิชฺฌาทีหิ[ก. ๓๕๙; รู. ๓๘๔; นี. ๗๗๙; จํ. ๔.๒.๑๕๗; ปา. ๓.๒.๑๕๘].
อภิชฺฌาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ อาลุ โหติ วา.
อภิชฺฌา ¶ อธิกา อสฺส อตฺถีติ อภิชฺฌาลุ, สีตลทุกฺขํ อธิกํ อสฺส อตฺถีติ สีตาลุ, ธชา พหุลา อสฺมึ รเถ สนฺตีติ ธชาลุ, ทยา พหุลา อสฺสาติ ทยาลุ, ปุริสจิตฺตํ พหุลํ อสฺสาติ ปุริสาลุ, ปุริสโลลา อิตฺถี.
วาตฺเวว? ทยาวา.
๔๘๓. ปิจฺฉาทิตฺวิโล[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๒, ๑๐๓; ปา. ๕.๒.๙๙, ๑๐๐].
ปิจฺฉาทิโต มนฺตฺวตฺเถ อิโล โหติ วา.
ปิจฺฉํ ตูลํ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปิจฺฉิโล, ปิจฺฉวา, ตูลรุกฺโข, ปิจฺฉิลา สิปฺปลิ [สิปฺปลี, สีมฺพลี, เสมฺมลีติปิ ทิสฺสติ], เผนิโล [เผณิโลติปิ ทิสฺสติ], เผนวา, อทฺทาริฏฺโก, ชฏิโล, ชฏาวา, ตาปโส, ตุณฺฑิโล, ตุณฺฑวา, อธิกา วาจา อสฺส อตฺถีติ วาจาโล, มหาวุตฺตินา อิโลโป.
๔๘๔. สีลาทิโต โว[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๑๓; ปา. ๕.๒.๑๐๙].
สีลาทีหิ มนฺตฺวตฺเถ โว โหติ.
นิจฺจรกฺขิตสีลํ อสฺส อตฺถิ, อสฺมึ วา วิชฺชตีติ สีลโว, ปุริโส, สีลวา, อิตฺถี, เกสา อติทีฆา อสฺมึ สนฺตีติ เกสโว, เกสวา, อปริมาณา อณฺณา อุทกา อสฺมึ สนฺตีติ อณฺณโว, มหนฺตํ พลํ อสฺส อตฺถีติ พลโว, พลวา, พลวํ. คาณฺฑี วุจฺจติ สนฺธิ, พหโว คาณฺฑี อสฺมึ อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ [คณฺฑสฺส คณฺฑมิคสิงฺคสฺส อยํ คาณฺฑี, โส อสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีติ คาณฺฑีโว. (ปฺจกาฏีกา). คาณฺฑีเมณฺฑสิงฺคมสฺส อตฺถีติ คาณฺฑีวํ, ธนุ. (ปโยคสิทฺธิ). คาณฺฑี คนฺถิ, โส อตฺถิ อสฺส อสฺมึ วา คาณฺฑีโว อชฺชุนธนุ, (มุคฺธโพธฏีกา)], พหุกา ราชี อสฺส อตฺถีติ ราชีวํ, ปงฺกชํ.
๔๘๕. มายาเมธาหิ วี[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๓๗; ปา. ๕.๒.๑๒๑].
เอเตหิ ¶ มนฺตฺวตฺเถ วี โหติ.
มายาวี, เมธาวี.
๔๘๖. อิสฺสเร อามฺยุวามี[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๔๓; ปา. ๕.๒.๑๒๖; ‘‘สิสฺสเร…’’ (พหูสุ)].
อิสฺสรภูเต มนฺตฺวตฺเถ อามี, อุวามี โหนฺติ.
อิสฺสริยฏฺานภูตํ สํ อสฺส อตฺถีติ สามี, สุวามี [สุ. นิ. ๖๗๑], อิตฺถิยํ สามินี, สุวามินี, พินฺทุโลโป, กาคเม สามิโก.
๔๘๗. ลกฺขฺยา โณ อ จ[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
ลกฺขีมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โณ โหติ, อีการสฺส อตฺตฺจ โหติ.
ลกฺขี สิรี เอตสฺส อตฺถีติ ลกฺขโณ.
๔๘๘. องฺคา โน กลฺยาเณ[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
กลฺยาเณ วตฺตพฺเพ องฺคมฺหา มนฺตฺวตฺเถ โน โหติ.
กลฺยาณํ องฺคํ เอติสฺสา อิตฺถิยา อตฺถีติ องฺคนา.
๔๘๙. โส โลมา[ก. ๓๖๔; รู. ๓๙๘; นี. ๗๘๗; จํ. ๔.๒.๑๐๔; ปา. ๕.๒.๑๐๐].
โลมมฺหา มนฺตฺวตฺเถ สปจฺจโย โหติ.
พหูนิ โลมานิ อสฺส สนฺตีติ โลมโส. เอตฺถ ‘โส’ติ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สุเมธโส, ภูริเมธโส’’ อิจฺจาทีนิปิ สิชฺฌนฺติ.
อสฺสตฺถิราสิ นิฏฺิโต.
ภาว, กมฺมราสิ
๔๙๐. ตสฺส ¶ ภาวกมฺเมสุ ตฺต ตา ตฺตน ณฺย เณยฺยณิย ณ อิยา[ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๖-๑๕๓; ปา. ๕.๑.๑๑๙-๑๓๖].
ตสฺส ภาโว, ตสฺส กมฺมนฺติ อตฺเถ ฉฏฺุนฺตา เอเต อฏฺ ปจฺจยา พหุลํ ภวนฺติ.
ตตฺถ ภวนฺติ พุทฺธิ, สทฺทา เอตสฺมาติ ภาโว, สทฺทานํ อตฺตโน อตฺเถสุ อาทิมฺหิ อุปฺปตฺติการณํ, จิรกาลํ ปวตฺติการณฺจ. ตตฺถ อาทิมฺหิ ปวตฺติการณํ พฺยปฺปตฺตินิมิตฺตํ นาม. จิรกาลํ ปวตฺติการณํ ปวตฺตินิมิตฺตํ นาม. ตทุภยมฺปิ ชาติ, ทพฺพ, คุณ, กฺริยา, นามวเสน ปฺจวิธํ โหติ.
ตตฺถ ‘‘โคสฺส ภาโว โคตฺต’’นฺติ เอตฺถ โคชาติ ภาโว นาม.
‘‘ทณฺฑิโน ภาโว ทณฺฑิตฺต’’นฺติ เอตฺถ ทณฺฑทพฺพํ ภาโว นาม.
‘‘นีลสฺส ปฏสฺส ภาโว นีลตฺต’’นฺติ เอตฺถ นีลคุโณ ภาโว นาม.
‘‘ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตฺต’’นฺติ เอตฺถ ปจนกฺริยา ภาโว นาม.
‘‘ติสฺสนามสฺส ชนสฺส ภาโว ติสฺสตฺต’’นฺติ เอตฺถ ติสฺสนามํ ภาโว นาม.
ตตฺถ โคสฺส ภาโวติ โคสทฺทํ สุตฺวา โคทพฺเพ โคพุทฺธิยา วา โคทพฺพํ ทิสฺวา ตสฺมึ ทพฺเพ โคโวหารสฺส วา ปวตฺติการณนฺติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ ยถานุรูปํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ตฺตมฺหิ-โคตฺตํ, ทณฺฑิตฺตํ, ปาจกตฺตํ, ติสฺสตฺตํ อิจฺจาทิ.
ตามฺหิ-สงฺคณิการามตา ¶ , นิทฺทารามตา, ภสฺสารามตา อิจฺจาทิ.
ตฺตนมฺหิ-ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชารตฺตนํ, ชายตฺตนํ อิจฺจาทิ.
ณฺยมฺหิ-อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, สมณสฺส ภาโว สามฺํ, พฺราหฺมณสฺส ภาโว พฺราหฺมฺํ, สีลสมาธิปฺาคุโณ สามฺฺจ พฺราหฺมฺฺจ นาม. ตาปสสฺส ภาโว ตาปสฺยํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปฺุํ, วิปุลสฺส ภาโว เวปุลฺลํ, รฺโ ภาโว รชฺชํ, อาปพฺพตสฺส เขตฺตสฺส ภาโว อาปพฺพตฺยํ, ทายาทสฺส ภาโว ทายชฺชํ, วิสมสฺส ภาโว เวสมฺมํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, วาณิชานํ ภาโว วาณิชฺชํ อิจฺจาทิ.
เณยฺยมฺหิ – สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเตยฺยํ อิจฺจาทิ.
ณิยมฺหิ-อาลสิยํ, มทภาโว มทิยํ. เอวํ ทกฺขิยํ, ปุโรหิตภาโว โปโรหิติยํ, พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, พฺยาวฏสฺส ภาโว เวยฺยาวฏิยํ, อิมานิ ทฺเว ปุพฺเพ เวยฺยากรณปทํ วิย สิทฺธานิ.
ณมฺหิ-ครุโน ภาโว คารโว, ปฏุภาโว ปาฏวํ อิจฺจาทิ.
อิยมฺหิ-อธิปติภาโว อธิปติยํ, ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิติยํ, พหุสฺสุตภาโว พหุสฺสุติยํ, นคฺคสฺส ภาโว นคฺคิยํ, สูรภาโว สูริยํ, วีรภาโว วีริยํ อิจฺจาทิ.
กมฺมตฺเถ กมฺมํ นาม กฺริยา, อลสสฺส กมฺมํ อลสตฺตํ, อลสตา, อลสตฺตนํ, อาลสฺยํ, อาลเสยฺยํ, อาลสิยํ, อาลสํ, อลสิยํ อิจฺจาทิ.
๔๙๑. พฺย วทฺธทาสา วา[ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐].
ภาว ¶ , กมฺเมสุ วทฺธ, ทาเสหิ พฺโย โหติ วา.
วทฺธสฺส ภาโว กมฺมํ วา วทฺธพฺยํ, วทฺธตา, ทาสพฺยํ, ทาสตา, ‘วทฺธว’นฺติ อิธ เณ ปเร วาคโม.
๔๙๒. นณ ยุวา โพ จ วเย[ก. ๓๖๑; รู. ๓๘๘; นี. ๗๘๑; จํ. ๔.๑.๑๔๖; ปา. ๕.๑.๑๓๐; ‘…วสฺส’ (พหูสุ)].
วเย คมฺยมาเน ภาว, กมฺเมสุ ยุวโต นณ โหติ วา พาคโม จ.
ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ.
วาตฺเวว? ยุวตฺตํ, ยุวตา.
๔๙๓. อณฺวาทีหิโม[ก. ๓๖๐; รู. ๓๘๗; นี. ๗๘๐; จํ. ๔.๑.๑๓๙; ปา. ๕.๑.๑๒๒; ‘อณฺวาทิตฺวิโม’ (พหูสุ)].
เตหิ ภาเว อิโม โหติ วา.
อณุโน ภาโว อณิมา, ลฆุโน ภาโว ลฆิมา.
๔๙๔. กสฺสมหตมิเม กสมหา[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นิ. ๘๕๙; ‘กสฺสก…’?].
อิมปจฺจเย ปเร กสฺส, มหนฺตสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺติ.
กสฺสกสฺส กมฺมํ กสิมา [(กิสมหตมิเม กสมหา. อิมปจฺจเย ปเร กิส, มหนฺถสทฺทานํ กเมน กส, มหา โหนฺถิ. กิสสฺส ภาโว กสิมา, โมค. ๔-๑๓๓)], มหนฺตสฺส ภาโว มหิมา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, ณฺยมฺหิ สาคโม, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปรรูปตฺตํ. เอวํ โทมนสฺสํ, สุนฺทรํ วโจ ¶ เอตสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส ภาโว โสวจสฺสํ. เอวํ โทวจสฺสํ.
‘‘อารามรามเณยฺยกํ, อุยฺยานรามเณยฺยกํ, ภูมิรามเณยฺยกํ’’ อิจฺจาทีสุ รมิตพฺพนฺติ รมณํ, รมณํ เอตฺถ อตฺถีติ รามโณ, อาราโม, อารามรามณสฺส ภาโว อารามรามเณยฺยกํ, เณยฺโย, สกตฺเถ จ โก [กถํ รามณิยกตฺถิ? สกตฺเถ กนฺถา เณน สิทฺธํ, (โมค. ๔-๕๙)], อารามสมฺปตฺติ, อารามสิรีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุ.
ภาว, กมฺมราสิ นิฏฺิโต.
ปริมาณราสิ
๔๙๕. ตมสฺส ปริมาณํ ณิโก จ[ก. ๓๕๑; รู. ๓๗๔; นี. ๗๖๔; จํ. ๔.๑.๖๒; ปา. ๕.๑.๕๗, ๕๘].
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ปมนฺตา ณิโก โหติ โก จ. ปริมียเต อเนนาติ ปริมาณํ.
โทโณ ปริมาณมสฺสาติ โทณิโก. เอวํ ขาริโก, กุมฺภิโก, อสีติวสฺสานิ ปริมาณมสฺสาติ อาสีติโก, วโย. เอวํ นาวุติโก, อุปฑฺฒกาโย ปริมาณมสฺสาติ อุปฑฺฒกายิกํ, พิมฺโพหนํ, ทฺเว ปริมาณมสฺสาติ ทุกํ. เอวํ ติกํ, จตุกฺกํ, ปฺจกํ, ฉกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. ทสกํ, สตกํ.
๔๙๖. ยเตเตหิ ตฺตโก[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; ปา. ๕.๑.๒๒, ๒๓]
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, ต, เอตสทฺเทหิ สทิสทฺวิภูโต ตฺตโก โหติ.
ยํ ปริมาณมสฺสาติ ยตฺตกํ. เอวํ ตตฺตกํ.
๔๙๗. เอตสฺเสฏ ตฺตเก[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
ตฺตเก ¶ ปเร เอตสทฺทสฺส เอฏ โหติ.
เอตํ ปริมาณมสฺสาติ เอตฺตกํ, ยาว ปริมาณมสฺสาติ ยาวตฺตกํ. เอวํ ตาวตฺตกํ, เอตาวตฺตกํ. ‘ยเตเตหี’ติ วจเนน ยาว, ตาว, เอตาวาปิ คยฺหนฺติ.
๔๙๘. สพฺพา จ ฏาวนฺตุ[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๓; ปา. ๕.๒.๓๙; ‘สพฺพา จจวนฺตุ’ (พหูสุ)].
ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ย, เต’เตหิ จ สพฺพโต จ ฏาวนฺตุ โหติ, เอตสฺส ทฺวิตฺตํ.
สพฺพํ ปริมาณํ อสฺสาติ สพฺพาวนฺตํ, สพฺพาวา, อตฺโถ, สพฺพาวนฺโต, สพฺพาวนฺตา, อตฺถา, สพฺพาวติ, อตฺเถ, สพฺพาวนฺเตสุ, อตฺเถสุ, อิตฺถิยํ สพฺพาวตี, สพฺพาวนฺตี, ปริสา. เอวํ ยาวา, ยาวนฺตา, ยาวนฺโต, ตาวา, ตาวนฺตา, ตาวนฺโต, เอตฺตาวา, เอตฺตาวนฺตา, เอตฺตาวนฺโต อิจฺจาทิ.
กฺวจิ มหาวุตฺตินา เอกสฺส ต-การสฺส โลโป, ยาวตโก กาโย, ตาวตโก พฺยาโม [ที. นิ. ๓.๒๐๐], ยาวติกา ยานสฺส ภูมิ.
๔๙๙. กึมฺหา รติ รีว รีวตก ริตฺตกา[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; จํ. ๔.๒.๔๕; ปา. ๕.๒.๔๑].
ตํ อสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ กึสทฺทโต เอเต จตฺตาโร ปจฺจยา ภวนฺติ.
๕๐๐. รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺส[ก. ๕๓๙; รู. ๕๕๘; นี. ๑๑๒๔].
รานุพนฺเธ ¶ ปจฺจเย ปเร ปทนฺตสราทิสฺส โลโป โหติ. อาทิสทฺเทน ปทนฺตพฺยฺชนํ คยฺหติ, สุตฺตวิภตฺเตน รีวนฺตุ, ริตฺตาวนฺตุปจฺจยา จ โหนฺติ.
กึ ปริมาณมสฺสาติ กติ. ปฺจกฺขนฺธา กติ กุสลา, กติ อกุสลา [วิภ. ๑๕๑], กติวสฺโสสิ ตฺวํ ภิกฺขุ, เอกวสฺโส อหํ ภควา [มหาว. ๗๘], กึ ปริมาณํ อสฺสาติ กีวํ, กึว ทูโร อิโต คาโม. เอวํ กีวตกํ, กิตฺตกํ.
รีวนฺตุมฺหิ – กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา [ชา. ๒.๒๐.๑๐๓] ติ.
ริตฺตาวนฺตุมฺหิ – กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ [สํ. นิ. ๓.๘๒], กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต รูปนฺติ วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข ภนฺเต มาโรติ วุจฺจติ [สํ. นิ. ๓.๑๖๑].
ปุพฺพสุตฺเตน ฏาวนฺตุมฺหิ – เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปฺตฺติ, เอตฺตาวตา รูปนฺติ วุจฺจติ, เอตฺตาวตา มาโรติ วุจฺจติ.
๕๐๑. มาเน มตฺโต[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๘; ปา. ๕.๒.๓๗].
มียเต เอเตนาติ มานํ, ตํ อุมฺมานํ, ปริมาณนฺติ ทุวิธํ, อุทฺธํ มานํ อุมฺมานํ, ตทฺํ มานํ ปริมาณํ, อิมสฺมึ สุตฺเต ปน สามฺวจนตฺตา ทุวิธมฺปิ ลพฺภติ, ทุวิเธ มาเน ปวตฺตา หตฺถาทิสทฺทมฺหา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ มตฺตปจฺจโย โหติ.
หตฺโถ ปริมาณํ อสฺสาติ หตฺถมตฺตํ, ทฺเว หตฺถา ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ปริมาณํ อสฺสาติ ทฺวงฺคุลมตฺตํ. เอวํ จตุรงฺคุลมตฺตํ, วิทตฺถิมตฺตํ, โยชนมตฺตํ ¶ , ตีณิ โยชนานิ ปริมาณํ อสฺสาติ ติโยชนมตฺตํ, นาฬิมตฺตํ, ปตฺถมตฺตํ, โทณมตฺตํ, ปลํ วุจฺจติ อุมฺมานสงฺขาโต ปาติวิเสโส, ปลํ ปริมาณํ อสฺสาติ ปลมตฺตํ, ปฺจมตฺตํ, ปฺจมตฺเตหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ [ปารา. ๑], ตึสมตฺตํ, สฏฺิมตฺตํ, สตมตฺตํ, สหสฺสมตฺตํ, โกฏิมตฺตํ, กุมฺภมตฺตํ, จาฏิมตฺตํ, หตฺถิมตฺตํ, ปพฺพตมตฺตํ อิจฺจาทิ.
‘มตฺตา’ติ วา ปริมาณวาจิสทฺทนฺตรํ, หตฺโถ มตฺตา เอตสฺสาติ หตฺถมตฺตํ. เอวํ ทฺวิหตฺถมตฺตํ, อิจฺจาทินา สมาโสปิ ยุชฺชติ. อเภทูปจาเรน ปน หตฺถปริมาณํ หตฺโถติ กตฺวา ‘‘ทฺวิหตฺถํ วตฺถํ, โทโณ วีหิ, โทโณ มาโส’’ติ สิชฺฌติ.
๕๐๒. ตคฺโฆ จุทฺธํ[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๘; จํ. ๔.๒.๓๙; ปา. ๕.๒.๓๗].
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา สทฺทา ตมสฺส ปริมาณนฺติ อตฺเถ ตคฺฆปจฺจโย โหติ มตฺโต จ.
ชณฺณุ ปริมาณมสฺสาติ ชณฺณุตคฺฆํ, ชณฺณุมตฺตํ.
๕๐๓. โณ จ ปุริสา[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๒.๔๐ …เป… ๕.๒.๓๘].
อุทฺธํมาเน ปวตฺตา ปุริสมฺหา โณ จ โหติ ตคฺโฆ จ มตฺโต จ.
จตุหตฺโถ ปุริโส ปริมาณมสฺสาติ โปริสํ, ติโปริสํ, สตโปริสํ, คมฺภีรํ. เอวํ ปุริสตคฺฆํ, ปุริสมตฺตํ, อุทฺธํ ปสาริตหตฺเถน สทฺธึ ปฺจหตฺถํ ปุริสปมาณํ โปริสนฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกูนตีโส วยสา’’ติ [ที. นิ. ๒.๒๑๔ (เอกูนตึโส)] เอตฺถ เอกูนตีส วสฺสานิ อายุปริมาณํ อสฺสาติ เอกูนตีโส. เอวํ ¶ วีโส, ตีโส, จตฺตาลีโส, ปฺาโส, สหสฺโส พฺรหฺมา, ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา, ทสสหสฺโส พฺรหฺมา. เอตฺถ จ ‘‘สหสฺสปริมาณํ จกฺกวาฬํ อสฺสาติ สหสฺโส’’-อิจฺจาทินา ณปจฺจเยน สิชฺฌติ.
ปริมาณราสิ นิฏฺิโต.
สงฺขฺยาราสิ
๕๐๔. เอกา กากฺยสหาเย[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๒.๖๗; ปา. ๕.๓.๕๒].
อสหายตฺเถ เอกมฺหา ก, อากี โหนฺติ วา.
อสหาโย เอโก, เอกโก, เอกากี, เอโก วา.
อิตฺถิยํ เอกิกา, เอกากินี, เอกา วา, ‘อธาตุสฺส เก’ติ สุตฺเตน อิตฺถิยํ กมฺหิ ปเร อสฺส อิตฺตํ.
๕๐๕. ทฺวิติ จตูหิ ตียตฺถา[ก. ๓๘๕; รู. ๔๐๙; นี. ๘๑๗; ติสตฺถา?].
เตหิ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ตีโย จ ตฺโถ จ โหนฺติ.
๕๐๖. ทฺวิตีนํ ทุตา ตีเย[ก. ๓๘๖, ๔๑๐; นี. ๘๑๘; ติเย?].
ตีเย ปเร ทฺวิ, ติสทฺทานํ ทุ, ตาเทสา โหนฺติ.
ทฺวินฺนํ ปูรโณ ทุตีโย [ฉฏฺสํคีติ ปาเสุ ทุติโยตฺยาทินา ทิสฺสนฺติ], ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุตียา, ทฺวินฺนํ ปูรณํ ทุตียํ. เอวํ ตตีโย, ตตียา, ตตียํ. จตุนฺนํ ปูรโณ จตุตฺโถ, จตุตฺถี, จตุตฺถํ.
๕๐๗. ม ปฺจาทิกติหิ[ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๕; ปา. ๕.๒.๔๙].
ปฺจาทีหิ ¶ จ กติมฺหา จ ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ โม โหติ.
ปฺจโม, ปฺจมี, ปฺจมํ. เอวํ สตฺตม, อฏฺม, นวม, ทสม, เอกาทสมาทิ. กตินฺนํ ปูรโณ กติโม, กติมี, ติถี.
๕๐๘. ตสฺส ปูรเณกาทสาทิโต วา[ก. ๓๗๔; รู. ๔๑๒; นี. ๘๐๕; จํ. ๔.๒.๕๑; ปา. ๕.๒.๔๘].
ปูรเต อเนนาติ ปูรณํ, เอกาทสาทิโต ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ วา.
เอกาทสนฺนํ ปูรโณ เอกาทโส, เอกาทสี, เอกาทสํ, เอกาทสโม วา. เอวํ ทฺวาทโส, ทฺวาทสโม, เตรโส, เตรสโม, จุทฺทโส, จุทฺทสโม, ปฺจทโส, ปฺจทสโม, ปนฺนรโส, ปนฺนรสโม, โสฬโส, โสฬสโม, สตฺตรโส, สตฺตรสโม, อฏฺารโส, อฏฺารสโม.
๕๐๙. เฏ สติสฺส ติสฺส[ก. ๓๘๙; รู. ๔๑๓; นี. ๘๒๔].
เฏ ปเร สติสฺส ติ-การสฺส โลโป โหตีติ วีสติ, ตีสตีนํ ติสฺส โลโป.
เอกูนวีโส, เอกูนวีสติโม, วีโส, วีสติโม, ตีโส, ตีสติโม, จตฺตาลีโส, จตฺตาลีสโม, ปฺาโส, ปฺาสโม. สฏฺฺยาทิโต ปุริมสุตฺเตน โม, สฏฺิโม, สตฺตติโม, อสีติโม, นวุติโม.
๕๑๐. สตาทีนมิ จ[ก. ๓๗๓; รู. ๔๐๖; นี. ๘๐๒; จํ. ๔.๒.๕๓ …เป… ๕.๒.๕๗].
สตาทิโต ตสฺส ปูรณตฺเถ โม โหติ, สตาทีนํ อนฺตสฺส อิตฺตฺจ โหติ.
สตสฺส ¶ ปูรโณ สติโม, ทฺวิสติโม, ติสติโม, สหสฺสิโม.
๕๑๑. ฉา ฏฺฏฺมา[ก. ๓๘๔; รู. ๔๐๗; นี. ๘๐๓].
ฉมฺหา ตสฺส ปูรณนฺติ อตฺเถ ฏฺ, ฏฺมา โหนฺติ.
ฉฏฺโ, ฉฏฺี, ฉฏฺํ, ฉฏฺโม, ฉฏฺมี, ฉฏฺมํ.
๕๑๒. สงฺขฺยาย สจฺจุตีสาสทสนฺตายาธิกาสฺมึ สตสหสฺเส ฏ[ก. ๓๒๘; รู. ๓๕๒; นี. ๗๐๑; จํ. ๔.๒.๕๐ …เป… ๕.๒.๔๕, ๔๖; ‘…โฑ’ (พหูสุ)].
สติ, อุติ, อีส, อาส, ทสนฺตาหิ สงฺขฺยาหิ เต อธิกา อสฺมึ สตสหสฺเสติ อตฺเถ ฏานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ.
เอตฺถ จ ‘สตสหสฺเส’ติ สเต วา สหสฺเส วาติ อตฺโถ.
ตตฺถ สหสฺสสทฺเทน สหสฺสํ ทสสหสฺสํ สตสหสฺสํ ทสสตสหสฺสฺจ คยฺหติ.
ทสนฺต, สตฺยนฺต, อีสนฺต, อาสนฺต, อุตฺยนฺตาติ เอวํ อนุกฺกโม เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ทส, เอกาทสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺารสา นวสงฺขฺยา ทสนฺตา นาม.
วีสติ, เอกวีสติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺวีสติยา นวสงฺขฺยา จ ตีสติ, เอกตีสติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺตีสติยา นวสงฺขฺยา จ สตฺยนฺตา นาม.
จตฺตาลีส, เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺจตฺตาลีสาย นวสงฺขฺยา อีสนฺตา นาม.
ปฺาส ¶ , เอกปฺาสโต ปฏฺาย ยาว อฏฺปฺาสาย นวสงฺขฺยา อาสนฺตา นาม.
นวุติ, เอกนวุติโต ปฏฺาย ยาว อฏฺนวุติยา นว สงฺขฺยา อุตฺยนฺตา นาม.
เสสา ฏฺุนฺต, ตฺยนฺตาปิ อิธ สงฺคยฺหนฺติ. ฏฺุนฺตา นาม สฏฺิ,-เอกสฏฺฺยาทิกา นวสงฺขฺยา. ตฺยนฺตา นาม สตฺตติ, เอกสตฺตตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จ อสีติ, เอกาสีตฺยาทิกา นวสงฺขฺยา จ.
ทสนฺตาสุ ตาว – ทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทสสตํ. เอวํ ทสสหสฺสํ, ทสสตสหสฺสํ, เอกาทส อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกาทสสตํ. เอวํ เอกาทสสหสฺสํ, เอกาทสสตสหสฺสํ. เอวํ ทฺวาทสสตมิจฺจาทีนิ.
สตฺยนฺตาสุ – ฏมฺหิ ติ-การโลโป, วีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ วีสสตํ. เอวํ เอกวีสสตํ, ทฺวาวีสสตํ อิจฺจาทิ, ตีสติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ตีสสตํ. เอวํ เอกตีสสตํ, ทฺวตฺตีสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อีสนฺตาสุ – จตฺตาลีสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ จตฺตาลีสสตํ. เอวํ เอกจตฺตาลีสสตํ, ทฺเวจตฺตาลีสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อาสนฺตาสุ – ปฺาสํ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ปฺาสสตํ. เอวํ เอกปฺาสสตํ, ทฺเวปฺาสสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
ฏฺุนฺตาสุ – สฏฺิ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ สฏฺิสตํ. เอวํ เอกสฏฺิสตํ, ทฺวาสฏฺิสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
ตฺยนฺตาสุ ¶ – สตฺตติ อธิกา, เอกสตฺตติ อธิกา, อสีติ อธิกา, เอกาสีติ อธิกา อิจฺจาทินา วตฺตพฺพา.
อุตฺยนฺตาสุ – นวุติ อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ นวุติสตํ. เอวํ เอกนวุติสตํ, ทฺเวนวุติสตํ อิจฺจาทิ. เอส นโย สหสฺเสปิ.
อถ วา ทสนฺตา นาม เอกโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
สตฺยนฺตา นาม เอกาทสโต ปฏฺาย วีสสงฺขฺยา.
อีสนฺตา นาม เอกตีสโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
อาสนฺตา นาม เอกจตฺตาลีสโต ปฏฺาย ทสสงฺขฺยา.
เอวํ ฏฺุนฺต, ตฺยนฺต, อุตฺยนฺตาปิ เวทิตพฺพา.
เอโก อธิโก ยสฺมึ สเต ตยิทํ เอกสตํ, ‘‘อเถตฺเถกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๕๙๔] ปาฬิ. ‘‘ทฺเว อธิกา ยสฺมึ สเต ตยิทํ ทฺวิสตํ’’ อิจฺจาทินา สพฺพํ วตฺตพฺพํ, สุวิจิตฺตมิทํ วิธานนฺติ.
ยถา ปน ‘‘เอโก จ ทส จ เอกาทส, เอกาธิกา วา ทส เอกาทสา’’ติ สิชฺฌติ, ตถา อิธปิ ‘‘ทส จ สตฺจ ทสสตํ, ทสาธิกํ วา สตํ ทสสต’’นฺติอาทินา วุตฺเต สพฺพํ ตํ วิธานํ สมาสวเสน สิชฺฌติ.
ตตฺถ ปน ‘‘ทฺเว สตานิ ทฺวิสตํ, ตีณิ สตานิ ติสต’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สหสฺสานิ ทฺวิสหสฺสํ, ตีณิ สหสฺสานิ ติสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ‘‘ทฺเว สตสหสฺสานิ ทฺวิสตสหสฺสํ, ตีณิ สตสหสฺสานิ ติสตสหสฺส’’มิจฺจาทีนิ จ ทิคุสมาเส สิชฺฌนฺติ.
๕๑๓. วารสงฺขฺยายกฺขตฺตุํ[ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๕; ปา. ๕.๔.๑๗].
วารสมฺพนฺธิภูตา สงฺขฺยาสทฺทา กฺขตฺตุํปจฺจโย โหติ.
ทฺเว ¶ วารา ทฺวิกฺขตฺตุํ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ, จตุกฺขตฺตุํ, ปฺจกฺขตฺตุํ, ทสกฺขตฺตุํ, สตกฺขตฺตุํ, สหสฺสกฺขตฺตุํ.
๕๑๔. กติมฺหา[ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๖; ปา. ๕.๔.๒๐].
วารสมฺพนฺธิภูตา กติสทฺทา กฺขตฺตุํ โหติ. กติ วารา กติกฺขตฺตุํ.
๕๑๕. พหุมฺหา ธา จ ปจฺจาสตฺติยา[ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; ‘ปจฺจาสตฺติยํ’ (พหูสุ)].
วารสมฺพนฺธิภูตา พหุสทฺทา ปจฺจาสตฺติยา สติ ธา จ โหติ กฺขตฺตฺุจ.
พหุวารา พหุกฺขตฺตุํ, พหุสทฺเทน อเนกวารํ อุปลกฺเขติ, อเนกวารา อเนกกฺขตฺตุํ. เอวํ พหุวารา พหุธา, อเนกวารา อเนกธา. ปจฺจาสตฺติ นาม วารานํ อจฺจาสนฺนตา วุจฺจติ, ทิวสสฺส พหุกฺขตฺตุํ ภฺุชติ, พหุธา ภฺุชติ, วารานํ ทูรภาเว สติ เต ปจฺจยา น โหนฺติ, มาสสฺส พหุวาเร ภฺุชติ.
๕๑๖. สกึ วา[ก. ๖๔๖; รู. ๔๑๙; นี. ๑๒๘๒; จํ. ๔.๔.๘; ปา. ๕.๔.๑๙].
เอกวารนฺติ อตฺเถ สกินฺติ นิปจฺจเต วา.
สกึ ภฺุชติ, เอกวารํ ภฺุชติ.
สงฺขฺยาราสิ นิฏฺิโต.
ขุทฺทกราสิ
ปการราสิ
๕๑๗. ธา ¶ สงฺขฺยาหิ[ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๓.๒๐; ปา. ๕.๓.๔๒].
สงฺขฺยาวาจีหิ ปกาเร ธา โหติ.
ทฺวีหิ ปกาเรหิ ทฺวิธา. เอวํ ติธา, จตุธา, ปฺจธา, ทสธา, สตธา, สหสฺสธา, พหุธา, เอกธา, อเนกธา.
๕๑๘. เวกา ชฺฌํ[ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๗; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖].
เอกมฺหา ปกาเร ชฺฌํ โหติ วา.
เอเกน ปกาเรน เอกชฺฌํ, เอกธา วา.
๕๑๙. ทฺวิตีเหธา[ก. ๔๐๔; รู. ๔๒๐-๓๗๐; นี. ๘๕๙; จํ. ๔.๓.๒๔; ปา. ๕.๓.๔๖].
ทฺวิติสทฺเทหิ ปกาเร เอธา โหติ วา.
ทฺเวธา, เตธา, ทฺวิธา, ติธา วา.
๕๒๐. สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา[ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙].
พหุเภโท วา สามฺสฺส เภทโก วิเสโส วา ปกาโร, สพฺพาทีหิ ปกาเร ถา โหติ.
สพฺเพน ปกาเรน สพฺพถา, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพถา, ยาทิเสน ปกาเรน ยถา, ยาทิเสหิ ปกาเรหิ ยถา. เอวํ ตถา, อฺถา, อุภยถา, อิตรถา.
๕๒๑. กถมิตฺถํ[ก. ๓๙๙; รู. ๔๒๒; นี. ๘๔๕; ปา. ๕.๓.๒๔, ๒๕].
เอเต ¶ สทฺทา ปกาเร นิปจฺจนฺติ.
เกน ปกาเรน กถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ. อิมินา สุตฺเตน กึ, อิมสทฺเทหิ ถํ, ตฺถํปจฺจเย กตฺวา กึสฺส กตฺตํ, อิมสฺส อิตฺตฺจ กริยติ.
๕๒๒. ตพฺพติ ชาติโย[ก. ๓๙๘; รู. ๔๒๑; นี. ๘๔๔; จํ. ๔.๓.๒๖; ปา. ๕.๓.๖๙].
โส ปกาโร อสฺส อตฺถีติ ตพฺพา, ตสฺมึ ตพฺพติ, ปการวนฺเต ทพฺเพติ อตฺโถ. ตํสามฺวาจิมฺหา ตพฺพติ ชาติยปจฺจโย โหติ.
วิเสเสน ปฏุรูโป ปณฺฑิโต ปฏุชาติโย. วิเสเสน มุทุรูปํ วตฺถุ มุทุชาติยํ.
๕๒๓. โส วีจฺฉาปฺปกาเรสุ[ก. ๓๙๗; รู. ๔๒๐; นี. ๘๓๖; จํ. ๔.๔.๒ …เป… ๕.๔.๔๓].
วีจฺฉายํ ปกาเร จ โสปจฺจโย โหติ.
วีจฺฉายํ –
ปทํ ปทํ วาเจติ ปทโส วาเจติ. ขณฺฑํ ขณฺฑํ กโรติ ขณฺฑโส กโรติ, พิลํ พิลํ วิภชฺชติ พิลโส วิภชฺชติ อิจฺจาทิ. เอตฺถ จ ‘ปทํ ปทํ’ อิจฺจาทีสุ กฺริยาวิเสสเน ทุติยา.
ปกาเร –
พหูหิ ปกาเรหิ ปุถุโส, สพฺเพหิ ปกาเรหิ สพฺพโส อิจฺจาทิ.
‘‘โยนิโส ¶ อุปายโส, านโส, เหตุโส, อตฺถโส, ธมฺมโส, สุตฺตโส, อนุพฺยฺชนโส’’ อิจฺจาทีสุ ปน มหาวุตฺตินา ตติเยกวจนสฺส โสตฺตํ. ตถา ทีฆโส, โอรโส อิจฺจาทิ.
อิติ ปการราสิ.
กุลราสิ
๕๒๔. ปิติโต ภาตริ เรยฺยณ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ปิตุสทฺทมฺหา ตสฺส ภาตาติ อตฺเถ เรยฺยณ โหติ.
ปิตุ ภาตา เปตฺเตยฺโย [อ. นิ. ๖.๔๔]. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ อุสฺส โลโป, ตสฺส ทฺวิตฺตํ.
๕๒๕. มาติโต จ ภคินิยํ โฉ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
มาติโต ปิติโต จ ภคินิยํ โฉ โหติ.
มาตุ ภคินี มาตุจฺฉา [อุทา. ๒๒], ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา [สํ. นิ. ๒.๒๔๓].
๕๒๖. มาตาปิตูสฺวามโห[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๑.๖๐; ปา. ๔.๒.๓๖].
มาตาปิตูหิ เตสํ มาตาปิตูสุ อามโห โหติ.
มาตุ มาตา มาตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห [ม. นิ. ๒.๔๑๑], ปิตุ มาตา ปิตามหี, ปิตุ ปิตา ปิตามโห.
อิติ กุลราสิ.
หิต, สาธุ, อรหราสิ
๕๒๗. หิเต ¶ เรยฺยณ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
มาตาปิตูหิ เตสํ หิเต เรยฺยณ โหติ.
มาตุ หิโต เมตฺเตยฺโย, ปิตุ หิโต เปตฺเตยฺโย. มาตาปิตูสุ สุปฺปฏิปนฺโน.
๕๒๘. อิโย หิเต[ก. ๓๕๖; รู. ๓๘๑; นี. ๗๗๓].
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ อิโย โหติ.
อุปาทานานํ หิตํ อุปาทานิยํ. เอวํ โอฆนิยํ, โยคนิยํ, คนฺถนิยํ, นีวรณิยํ, สุตฺตวิภตฺติยา อฺตฺเถสุปิ อิโย, สมาโนทเร สยิโต โสทริโย.
๕๒๙. จกฺขฺวาทิโต สฺโส[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗].
ตสฺส หิตนฺติ อตฺเถ จกฺขฺวาทีหิ สฺโส โหติ.
จกฺขุสฺส หิตํ จกฺขุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๐๘], สุภรูปํ จกฺขุเภสชฺชฺจ. อายุโน หิตํ อายุสฺสํ [อ. นิ. ๕.๒๓๑], อายุวฑฺฒนวิธิ.
๕๓๐. ณฺโย ตตฺถ สาธุ[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๐, ๑๐๓; ปา. ๔.๔.๙๘, ๑๐๓, ๑๐๕].
ตสฺมึ สาธูติ อตฺเถ ณฺโย โหติ.
สภายํ สาธุ สพฺโภ, ‘สาธู’ติ กุสโล โยคฺโย หิโต วา. มิตฺตานํ หิตํ เมตฺตํ. สุตฺตวิภาคา อฺตฺรปิ ณฺโย, รถํ วหตีติ รจฺฉา, รถวีถิ.
๕๓๑. กมฺมานิยฺา[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗].
ตสฺมึ ¶ สาธูติ อตฺเถ กมฺมมฺหา นิย, ฺา โหนฺติ.
กมฺเม สาธุ กมฺมนิยํ, กมฺมฺํ.
๕๓๒. กถาทิติโก[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; จํ. ๓.๔.๑๐๔; ปา. ๔.๔.๑๐๒].
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ กถาทีหิ อิโก โหติ.
กถายํ สาธุ กถิโก, ธมฺมกถายํ สาธุ ธมฺมกถิโก, สงฺคาเม สาธุ สงฺคามิโก, คามวาเส สาธุ คามวาสิโก, อุปวาเส สาธุ อุปวาสิโก.
๕๓๓. ปถาทีหิ เณยฺโย[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๓.๔.๑๐๕; ปา. ๔.๔.๑๐๔].
ตตฺถ สาธูติ อตฺเถ ปถาทีหิ เณยฺโย โหติ.
ปเถ สาธุ ปาเถยฺยํ, สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปติ สปติ, สปติมฺหิ สาธุ สาปเตยฺยํ.
๕๓๔. ทกฺขิณายารเห[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; จํ. ๔.๑.๘๐; ปา. ๕.๑.๖๙].
ทกฺขิณาสทฺทมฺหา อรหตฺเถ เณยฺโย โหติ.
ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย.
๕๓๕. อาโย ตุมนฺตา[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕; ‘ราโย ตุมนฺตา’ (พหูสุ)].
ตุมนฺตมฺหา อรหตฺเถ อาโย โหติ.
ฆาเตตุํ ¶ อรหตีติ ฆาเตตาโย, ชาเปตุํ อรหตีติ ชาเปตาโย, ‘ชาเปตุ’นฺติ หาเปตุํ, ปพฺพาเชตุํ อรหตีติ ปพฺพาเชตาโย, มหาวุตฺตินา อายมฺหิ สพินฺทุโน อุสฺส โลโป.
อิติ หิต, สาธุ, อรหราสิ.
วิกติราสิ
๕๓๖. ตสฺส วิการาวยเวสุ ณ ณิก เณยฺยมยา[ก. ๓๕๒, ๓๕๑, ๓๗๒; รู. ๓๗๖, ๓๗๔, ๓๘๕; นี. ๗๖๕, ๗๖๔, ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๓; ปา. ๔.๓.๑๓๔].
ตสฺส วิกาโร, ตสฺส อวยโวติ อตฺเถสุ ณาทโย โหนฺติ, ปกติยา อุตฺตริ อวตฺถนฺตราปตฺติ วิกาโร.
อุทุมฺพรสฺส วิกติ โอทุมฺพรํ, ภสฺมา, อุทุมฺพรสฺส อวยโว โอทุมฺพรํ, ปณฺณาทิ. กโปตาวยโว กาโปตํ, มํสโลหิตปตฺตาทิ.
ณิกมฺหิ-กปฺปาสสฺส วิกติ กปฺปาสิกํ, สุตฺตํ วตฺถฺจ.
เณยฺยมฺหิ-เอณิสฺส อวยโว เอเณยฺยํ, มํสํ. โกสกิมีนํ วิกติ โกเสยฺยํ, สุตฺตํ วตฺถฺจ.
มยมฺหิ-ติณานํ วิกติ ติณมยํ. เอวํ ทารุมยํ, นฬมยํ, มตฺติกามยํ, คุนฺนํ วิกติ โคมยํ, กรีสํ.
๕๓๗. ชตุโต มยณ วา[ก. ๓๗๒; รู. ๓๘๕; นี. ๗๙๘; จํ. ๓.๓.๑๐๘; ปา. ๔.๓.๑๓๘; ชตุโต สณ วา (พหูสุ)].
ตสฺส วิการาวยเวสุ ชตุโต มยณ โหติ วา.
ชตุโน วิกาโร ชตุมยํ.
อิติ วิกติราสิ.
วิเสสราสิ
๕๓๘. ตรตมิสฺสิกิยิฏฺาติสเย[ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๔๕; ปา. ๕.๓.๕๕, ๕๗].
อติสยตฺเถ ¶ เอเต ปจฺจยา ภวนฺติ.
ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปตโร, ปาปตโม, ปาปิสฺสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโ, อิตฺถิยํ ปาปตรา, อติสยโตปิ อติสยปจฺจโย โหติ, อติสเยน ปาปิฏฺโ ปาปิฏฺตโร.
๕๓๙. วจฺฉาทีหิ ตนุตฺเต ตโร[ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๔; ปา. ๕.๓.๙๑].
วจฺฉาทีหิ สพฺพตนุภาเว ตโร โหติ.
อติตรุโณ วจฺโฉ วจฺฉตโร, อิตฺถิยํ วจฺฉตรี. โยพฺพนสฺส ตนุตฺเต โยพฺพนปตฺตานํ สุสุตฺตสฺส ตนุตฺเต อติตรุโณ อุสโภ อุกฺขตโร, อสฺสภาวสฺส ตนุตฺเต ตรุณอสฺโส อสฺสตโร, อิตฺถิยํ อสฺสตรี. สามตฺถิยสฺส ตนุตฺเต ตรุณอุสโภ อุสภตโร.
๕๔๐. กึมฺหา นิทฺธารเณ ตรตมา[ก. ๓๖๓; รู. ๓๙๐; นี. ๗๘๖; จํ. ๔.๓.๗๗; ปา. ๕.๓.๙๒, ๙๓; ‘…รตร รตมา’ (พหูสุ)].
กึสทฺทา นิทฺธารเณ คมฺยมาเน ตร, ตมา โหนฺติ.
กตโร ภวตํ เทวทตฺโต, กตโร ภวตํ ยฺทตฺโต, กตโม ภวตํ เทวทตฺโต, กตโม ภวตํ ยฺทตฺโต, ‘กิสฺส โก’ติ สุตฺเตน ตร, ตเมสุ กิสฺส กตฺตํ.
อิติ วิเสสราสิ.
สมูหราสิ
๕๔๑. สมูเห ¶ กณณณิกา[ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๔๓-๔๗; ปา. ๔.๒.๓๗-๔๒].
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ กณ, ณ, ณิกา โหนฺติ.
โคตฺตปจฺจยนฺเตหิ ตาว – ราชฺานํ สมูโห ราชฺกํ, มานุสฺสกํ.
อุกฺขาทีหิ-อุกฺขานํ อุสภานํ สมูโห โอกฺขกํ, โอฏฺานํ สมูโห โอฏฺกํ, อุรพฺภานํ สมูโห โอรพฺภกํ. เอวํ ราชกํ, ราชปุตฺตกํ, หตฺถิกํ, เธนุกํ, สสํ อเทนฺติ ภกฺขนฺตีติ สสาทกา, เตสํ สมูโห สสาทกกํ. อิกฺขณิกํ.
ณมฺหิ-อมิตฺตานํ สมูโห อมิตฺตํ.
ณิกมฺหิ-อปูปานํ สมูโห อาปูปิกํ, สกุณานํ สมูโห สากุณิโก [สํกุลานํ สมูโห สํกุลิกํ?].
๕๔๒. ชนาทีหิ ตา[ก. ๓๕๕; รู. ๓๘๐; นี. ๗๗๑; จํ. ๓.๑.๖๙; ปา. ๔.๒.๔๓].
ตสฺส สมูโหติ อตฺเถ ตา โหติ.
ชนตา, ราชตา, พนฺธุตา, คามตา, สหายตา, นครวาสีนํ สมูโห นาครตา อิจฺจาทิ.
๕๔๓. อยูภทฺวิตีหํเส[ก. ๓๕๔; รู. ๓๗๙; นี. ๗๗๑; จํ. ๔.๒.๔๗, ๔๘; ปา. ๕.๒.๔๓, ๔๔].
อุภ, ทฺวิ, ตีหิ ตสฺส อํสตฺเถ อโย โหติ.
อุโภ อํสา ภาคา อสฺสาติ อุภยํ, ทฺเว อํสา อสฺสาติ ทฺวยํ, ตโย อํสา อสฺสาติ ตยํ, วตฺถุตฺตยํ, รตนตฺตยํ, ทฺเว วา ตโย วา อํสา อสฺสาติ ทฺวตฺตยํ.
อิติ สมูหราสิ.
ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ
๕๔๔. เตน ¶ ทตฺเต ลิยา[ก. ๓๕๘, ๓๕๖; รู. ๓๘๓, ๓๘๑; นี. ๗๗๘, ๗๗๓].
เตน ทตฺโตติ อตฺเถ ล, อิยา โหนฺติ. มหาวุตฺตินา ทินฺนสทฺทสฺส ทตฺตตฺตํ.
เทเวน ทตฺโตติ เทวโล [ชา. ๑.๘.๖๕]. ‘เทวิโล’ติปิ [เทวีโล?] ปาฬิ. เทวิโย, เทวทตฺโต วา.
เอวํ พฺรหฺมโล, พฺรหฺมิโย, พฺรหฺมทตฺโต, สิเวน พิสฺสนุเทวราเชน ทตฺโต สีวโล, สีวิโย, อิตฺถิยํ สีวลิ, สีวิยิ, สิสฺส ทีโฆ.
๕๔๕. เตน นิพฺพตฺเต[ก. ๓๕๓; รู. ๓๗๘; นี. ๗๖๗; ‘เตน นิพฺพตฺเต อิโม’?].
เตน นิพฺพตฺเต อิโม โหติ.
ปาเกน นิพฺพตฺตํ ปากิมํ, เผเณน นิพฺพตฺตํ เผณิมํ, เวเนน นิพฺพตฺตํ เวิมํ. เอวํ เวธิมํ, โคปฺผเนน นิพฺพตฺตํ โคปฺผิมํ [ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑], ปุปฺผทามํ, กรเณน นิพฺพตฺตํ กิตฺติมํ, กุตฺติมํ วา, มหาวุตฺตินา กรณสฺส กิตฺตํ กุตฺตฺจ. สุตฺตวิภตฺเตน สํหาริมํ, อาหาริมํ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
อิติ ทตฺต, นิพฺพตฺตราสิ.
ล, อิต, กราสิ
๕๔๖. ตนฺนิสฺสิเต โล[ก. ๓๕๘; รู. ๓๘๓; นี. ๗๗๘; ‘ลฺโล’ (พหูสุ)].
ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล โหติ.
เวทํ าณํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ลสฺส ทฺวิตฺตํ, ทุฏฺุ นิสฺสิตํ ทุฏฺุลฺลํ. ‘‘มทนียํ, พนฺธนียํ, มุจฺฉนียํ, รชนียํ, คมนียํ, ทสฺสนียํ’’ ¶ อิจฺจาทีนิ กรเณ วา อธิกรเณ วา อนียปจฺจเยน สิชฺฌนฺติ.
‘ธูมายิตตฺต’นฺติอาทีสุ ธูโม วิย อตฺตานํ อาจรตีติ ธูมายิตํ, คคนํ, ธูมายิตํ เอว ธูมายิตตฺตํ, สกตฺเถ ตฺต. เอวํ ติมิรายิตตฺตํ, นามธาตุโต [สํ. นิ. ๓.๘๗] อายปจฺจเยน สิทฺธํ.
๕๔๗. สฺชาตา ตารกาทฺวิตฺวิโต[ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๔.๒.๓๗ …เป… ๕.๒.๓๖; ‘สฺชาตํ…’ (พหูสุ)].
ตารกาทีหิ เต อสฺส สฺชาตาติ อตฺเถ อิโต โหติ.
ตารกา สฺชาตา อสฺสาติ ตารกิตํ, คคนํ. ปุปฺผานิ สฺชาตานิ อสฺสาติ ปุปฺผิโต. เอวํ ผลิโต, รุกฺโข. ปลฺลวานิ สฺชาตานิ อสฺสาติ ปลฺลวิตา, ลตา. ทุกฺขํ สฺชาตํ อสฺสาติ ทุกฺขิโต, สุขํ สฺชาตํ อสฺสาติ สุขิโต.
ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, ปณฺฑา สฺชาตา อสฺสาติ ปณฺฑิโต, ทณฺโฑ สฺชาโต อสฺสาติ ทณฺฑิโต. มหาวุตฺตินา ตสฺส นตฺเต มลํ สฺชาตํ อสฺสาติ มลินํ. ตถา ปิปาสา สฺชาตา อสฺสาติ ปิปาสิโต, ชิฆจฺฉา สฺชาตา อสฺสาติ ชิฆจฺฉิโต, พุภุกฺขา สฺชาตา อสฺสาติ พุภุกฺขิโต, มุจฺฉา สฺชาตา อสฺสาติ มุจฺฉิโต, วิสฺา สฺชาตา อสฺสาติ วิสฺิโต, นินฺทา สฺชาตา อสฺสาติ นินฺทิโต.
เอวํ คพฺพ-ถมฺเภ คพฺพิโต. ทพฺพ-ปาฏเว ทพฺพิโต. อนฺตรํ สฺชาตํ อสฺสาติ อนฺตริโต, วจฺจํ สฺชาตํ อสฺสาติ วจฺจิโต.
๕๔๘. นินฺทาฺาตปฺปปฏิภาครสฺสทยาสฺาสุ โก[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๓.๖๒, ๖๓, ๖๔; ปา. ๕.๓.๗๓-๗๙, ๙๖, ๙๗].
นินฺทาทีสุ ¶ โชตนิเยสุ นามสฺมา โก โหติ.
นินฺทายํ – กุจฺฉิโต สมโณ สมณโก. เอวํ มุณฺฑโก, อสฺสโก, อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, อฏฺิกํ อิจฺจาทิ.
อฺาเต – อฺาโต อสฺโส อสฺสโก, กสฺส อยํ อสฺโสติ วา อสฺสโก อิจฺจาทิ.
อปฺปตฺเถ – อปฺปกํ เตลํ เตลกํ. เอวํ ฆตกํ, ขุทฺทกํ ธนุ ธนุกํ, รถกํ, คามกํ อิจฺจาทิ.
ปฏิภาคตฺเถ – หตฺถิรูปกํ หตฺถิกํ. เอวํ อสฺสกํ, พลีพทฺทโก อิจฺจาทิ.
รสฺเส-รสฺโส มนุสฺโส มนุสฺสโก. เอวํ รุกฺขโก, ปิลกฺขโก อิจฺจาทิ.
ทยายํ-อนุกมฺปิโต ปุตฺโต ปุตฺตโก. เอวํ วจฺฉโก, อิตฺถิกา, อมฺพกา, กุมาริกา อิจฺจาทิ.
สฺายํ-นามมตฺเตน โมโร วิย โมรโก อิจฺจาทิ.
อิติ ล, อิต, ก ราสิ.
อภูตตพฺภาวราสิ
๕๔๙. อภูตตพฺภาเว กราสภูโยเค วิการาจี[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๕; จํ. ๔.๔.๓๕; ปา. ๕.๔.๕๐].
ปุพฺเพ ตสฺส อภูตสฺส วตฺถุโน กทาจิ ตถา ภวนํ อภูตตพฺภาโว, ตสฺมึ อภูตตพฺภาเว โชตนิเย สติ กรา’ส, ภูธาตูนํ โยเค วิการวาจิมฺหา นามสฺมา จานุพนฺโธ อีปจฺจโย โหติ.
อธวลํ ¶ ธวลํ กโรติ ธวลีกโรติ, อธวโล ธวโล สิยา ธวลีสิยา, อธวโล ธวโล ภวติ ธวลีภวติ. เอวํ ธวลีกาโร, ธวลีภูโต.
อภูตตพฺภาเวติ กึ? ฆฏํ กโรติ, ฆโฏ อตฺถิ, ฆโฏ ภวติ.
กราสภูโยเคติ กึ? อธวโล ธวโล ชายเต.
วิการาติ กึ? ปกติยา มา โหตุ, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ กโรติ, สุวณฺณสฺส กุณฺฑลกรณํ นาม โลเก ปกติรูปนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ สุวณฺณํ กุณฺฑลํ สิยา, สุวณฺณํ กุณฺฑลํ ภวตีติ.
อิติ อภูตตพฺภาวราสิ.
สกตฺถราสิ
๕๕๐. สกตฺเถ[ก. ๑๗๘, ๓๖๐, ๓๗๒; รู. ๒๒๔, ๓๘๗, ๓๘๕, ๓๗๘; นี. ๓๖๔, ๗๘๐, ๗๙๘, ๗๖๗].
สกตฺเถปิ ปจฺจยา ทิสฺสนฺติ. ‘สกตฺโถ’ติ สกปทตฺโถ, ปกติลิงฺคปทตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
หีโน เอว หีนโก, โปโต เอว โปตโก, เทโว เอว เทวตา, ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณา เอว การฺุํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานฺจํ, ปาคฺุเมว ปาคฺุตา, กมฺมฺเมว กมฺมฺตา, ทานํ เอว ทานมยํ, สีลํ เอว สีลมยํ. เอวํ ภาวนามยํ อิจฺจาทิ.
ยถา จ อมจฺจปุตฺตา เอว ‘อมจฺจปุตฺติยา’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ‘‘สกฺยปุตฺโต เอว สกฺยปุตฺติโย, อสมโณ โหติ อสกฺยปุตฺติโย ¶ [ปารา. ๕๕], เอวํ นาฏปุตฺติโย, ทาสปุตฺติโย’’ติปิ ยุชฺชติ.
‘ภยทสฺสิวา, อตฺถทสฺสิมา’ติ วนฺตุ, มนฺตุปจฺจยาสกตฺเถปิ ยุชฺชนฺติ. ‘พฺรหฺมวณฺณี, เทววณฺณี’ติ เอตฺถ พฺรหฺมุโน วณฺโณ พฺรหฺมวณฺโณ, พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ อสฺส อตฺถีติ อตฺเถ สติ อีปจฺจโย ปจฺจยตฺโถ เอว โหติ, น สกตฺโถ. พฺรหฺมวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ พฺรหฺมวณฺณีติ อตฺเถ สติ สกตฺโถเยว. อปิ จ เอกสฺมึ อฺปทตฺเถ ทฺเว สมาส, ตทฺธิตา วตฺตนฺตีติปิ ยุชฺชติ, ตถา ‘ปคุณสฺส ภาโว ปาคฺุตา’ติอาทีสุ ทฺเว ตทฺธิตปจฺจยา ภาวตฺเถติ.
อิติ สกตฺถราสิ.
นิทฺทิฏฺปจฺจยราสิ
๕๕๑. อฺสฺมึ[ก. ๓๕๒; รู. ๓๗๖; นี. ๗๖๕].
ปุพฺเพ นิทฺทิฏฺา ณาทโย ปจฺจยา นิทฺทิฏฺตฺถโต อฺเสุปิ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติ.
มคเธสุ ชาโต มาคโธ, มคเธสุ สํวฑฺฒิโต มาคโธ, มคเธสุ นิวุตฺโถ มาคโธ, มคธานํ มคเธสุ วา อิสฺสโร มาคโธ อิจฺจาทิ, โณ.
กาสึ อคฺฆตีติ กาสิโย [จูฬว. ๓๗๖], ‘กาสี’ติ สตํ วา สหสฺสํ วา วุจฺจติ, อิโย.
เอวมฺเปิ ปจฺจยา ยถานุรูปํ เวทิตพฺพา.
๕๕๒. ทิสฺสนฺตฺเปิ ปจฺจยา[ก. ๓๕๑, ๓๕๒; รู. ๓๗๔, ๓๗๖; นี. ๗๖๔, ๗๖๕].
ปุพฺเพ ¶ นิทฺทิฏฺปจฺจเยหิ อฺเปิ ปจฺจยา นิทฺทิฏฺเสุ อนิทฺทิฏฺเสุ จ อตฺเถสุ ทิสฺสนฺติ.
วิสทิสา [วิวิธา (โมค.)] มาตโร วิมาตโร, ตาสํ ปุตฺตา เวมาติกา [เนตฺติ ๙๕], อิกณ.
ปเถ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน [ม. นิ. ๒.๓๔๗], อฆํ ทุกฺขํ ปาปํ วา คจฺฉตีติ อฆาวี, อาวี.
อิสฺสา อสฺส อตฺถีติ อิสฺสุกี [ชา. ๑.๖.๔๓], อุกี.
ธุรํ วหนฺตีติ โธรยฺหา [อ. นิ. ๓.๕๘], ยฺหณ.
โลภสฺส หิตา โลภเนยฺยา. เอวํ โทสเนยฺยา, โมหเนยฺยา, อเนยฺโย.
ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสเนยฺโย. เอวํ วนฺทเนยฺโย, ปูชเนยฺโย, นมสฺสเนยฺโย, เอยฺโย.
โอฆานํ หิตา โอฆนิยา, โยคนิยา, คนฺถนิยา, กมฺมนิยํ, อตฺตนิยํ, ทสฺสนิยํ, ปูชนิโย, นมสฺสนิโย อิจฺจาทิ, อนิโย.
ยํ ปริมาณํ อสฺสาติ ยาวํ, ยาวนฺตสฺส ภาโว ยาวตฺวํ. เอวํ ตาวตฺวํ, ตฺว.
ปรมานํ อุตฺตมปุริสานํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, สมคฺคานํ ภาโว กมฺมํ วา สามคฺคี, ณี.
‘‘นาควตา, สีหวตา, อาชฺวตา’’ อิจฺจาทีสุ ภาเว วนฺตุปจฺจยํ อิจฺฉนฺติ.
มาตุ ภาตา มาตุโล, อุโล.
อิติ นิทฺทิฏฺปจฺจยราสิ.
วุทฺธิราสิ
‘ปทานมาทิสฺสายุวณฺณสฺสาเอโอ ¶ ณานุพนฺเธ’ติ ปทาทิภูตานํ อการ, อิวณฺณุ’วณฺณานํ อา, เอ, โอวุทฺธิ.
อาทิจฺโจ, วาสิฏฺโ, เวนเตยฺโย, เมนิโก, เปตฺติกํ, โอทุมฺพรํ, โอฬุมฺปิโก, โอทคฺยํ, โทภคฺคํ, โสภคฺคํ อิจฺจาทิ.
ณานุพนฺเธติ กึ? นามโก, ปทโก, ปุราตโน.
‘มชฺเฌ’ติ สุตฺเตน ปทมชฺเฌปิ วุทฺธิ, วาเสฏฺโ, อฑฺฒเตยฺโย อิจฺจาทิ.
๕๕๓. สํโยเคปิ กฺวจิ[ก. ๔๐๕; รู. ๓๖๕; นี. ๘๖๔; ‘ปิ’ (พหูสุ นตฺถิ)].
ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร สํโยเคปิ กฺวจิ วุทฺธิ โหติ.
เปตฺเตยฺโย, เปตฺติกํ, เทจฺโจ, ปมุเข สาธุ ปาโมกฺขํ, ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํ, วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, โภคฺคํ, โยคฺคํ อิจฺจาทิ.
อิติ วุทฺธิราสิ.
โลปราสิ
‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ สุตฺเตน ณฺยมฺหิ ปเร อวณฺณิ’วณฺณานํ โลโป.
ตตฺถ อวณฺเณ-ปณฺฑิจฺจํ, ตจฺฉํ, ทายชฺชํ, ทฺวิธา ภาโว ทฺเวชฺฌํ, กรุณาเยว การฺุํ อิจฺจาทิ.
อิวณฺเณ-อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ. เอวํ อาทิจฺโจ, โกณฺฑฺโ อิจฺจาทิ.
‘อุวณฺณสฺสาวง ¶ สเร’ติ สเร ปเร อุวณฺณสฺส อวง โหติ.
ณมฺหิ-ลหุโน ภาโว ลาฆวํ, ราฆวํ, ชมฺพุรุกฺเข ภวํ ชมฺพวํ. ตถา กปิลวตฺถุมฺหิ ภวํ กาปิลวตฺถวํ, วนํ. ภาตุโน อปจฺจํ ภาตพฺโย, คพฺยํ, ทพฺยํ.
‘เฏ สติสฺสา…’ติ ฏมฺหิ ปจฺจเย วีสติ, ตีสตีนํ ติโลโป.
วีสติยา ปูรโณ วีโส, เอกูนวีโส. เอวํ ตีโส, เอกูนตีโส.
‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ รานุพนฺเธ ปจฺจเย ปทนฺตสราทีนํ โลโป.
เมตฺเตยฺโย, เปตฺเตยฺโย, กิวํ, กิตฺตกํ, อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส, อาหจฺจ, อุปหจฺจ, สกฺกจฺจ, อธิกิจฺจ, กิริยา, เวทคู, ปารคู อิจฺจาทิ.
๕๕๔. ปจฺจยานํ โลโป[ก. ๓๙๑; รู. ๔๒๓; นี. ๘๓๐; โมคฺคลฺลาเน ‘โลโป’ ตฺเวว ทิสฺสติ].
ปจฺจยานํ กฺวจิ โลโป โหติ.
พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ, จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา [สํ. นิ. ๔.๘๕]. เอตฺถ จ รตนสฺส ภาโว รตนํ, อตฺตโน ภาโว อตฺตา, อตฺตโน สกสฺส ภาโว อตฺตนิยนฺติ เอวํ ภาวปจฺจยโลโป.
‘‘พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ’’อาทีสุ ‘‘พุทฺธสฺส ภาโว พุทฺโธ, พุทฺธสฺส อยํ คุโณ พุทฺโธ’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยโลโป เวทิตพฺโพ.
๕๕๕. โลโป วีมนฺตุวนฺตูนํ[ก. ๒๖๘; รู. ๓๙๗; นี. ๕๑๘].
อิยิ’ฏฺเสุ ¶ ปเรสุ วี, มนฺตุ, วนฺตูนํ โลโป โหติ.
เมธาวีนํ อติสเยน เมธาวีติ เมธิโย, เมธิฏฺโ, สติมนฺตานํ อติสเยน สติมาติ สติโย, สติฏฺโ, คุณวนฺตานํ อติสเยน คุณวาติ คุณิโย, คุณิฏฺโ.
อิติ โลปราสิ.
ขุทฺทกราสิ นิฏฺิโต.
นานาตฺตราสิ
๕๕๖. โช วุทฺธสฺสิยิฏฺเสุ[ก. ๒๖๒; รู. ๓๙๑; นี. ๕๑๓; จํ. ๔.๓.๕๐; ปา. ๕.๓.๖๑, ๖๒].
อิยิ’ฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ วุทฺธสทฺทสฺส โช โหติ.
วุทฺธานํ อติสเยน วุทฺโธติ เชยฺโย, เชฏฺโ.
๕๕๗. พาฬฺหนฺติกปสตฺถานํ สาธเนทสชา[ก. ๒๖๓, ๒๖๔, ๒๖๕; รู. ๓๙๒, ๓๙๓, ๓๙๔; นี. ๕๑๒, ๕๑๔, ๕๑๕; จํ. ๔.๓.๔๙, ๕๑; ปา. ๕.๓.๖๐, ๖๓; ‘… ทสา’ (พหูสุ)].
อิย, อิฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ พาฬฺห, อนฺติก, ปสตฺถสทฺทานํ สาธ, เนท, ส, ชาเทสา โหนฺติ.
พาฬฺหานํ อติสเยน พาฬฺโหติ สาธิโย, สาธิฏฺโ, อนฺติกานํ อติสเยน อนฺติโกติ เนทิโย, เนทิฏฺโ, ปสตฺถานํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสยฺโย, เสฏฺโ, เชยฺโย, เชฏฺโ.
๕๕๘. กณกน อปฺปยุวานํ[ก. ๒๖๖, ๒๖๗; รู. ๓๙๕, ๓๙๖; นี. ๕๑๖, ๕๑๗; จํ. ๔.๓.๕๓; ปา. ๕.๓.๖๔].
อิย ¶ , อิฏฺปจฺจเยสุ ปเรสุ อปฺป, ยุวสทฺทานํ กณ, กนอาเทสา โหนฺติ.
อปฺปานํ นวานํ อติสเยน อปฺโป นโวติ กณิโย, กณิฏฺโ, ยุวานํ ตรุณานํ อติสเยน ยุวา ตรุโณติ กนิโย, กนิฏฺโ, กนิเย วเย ภวา กฺา.
๕๕๙. โกสชฺชาชฺชว ปาริสชฺช สุหชฺช มทฺทวาริสฺยาส ภาชฺเถยฺยพาหุสจฺจา[ก. ๓๖๐, ๓๖๑; รู. ๓๘๗, ๓๘๘; นี. ๗๘๐, ๗๘๑; ‘…ริสฺสา…’’ (พหูสุ)].
ภาว, กมฺเมสุ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต. ตตฺถ อชฺชว, มทฺทวา’สภสทฺทา ณมฺหิ สิชฺฌนฺติ, เสสา ณฺยมฺหิ.
ตตฺถ อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิมินา สุตฺเตน ณมฺหิ อุสฺส อตฺตํ, ‘อุวณฺณสฺสาวง…’ อิติ อุสฺส อวตฺตํ. เอวํ มุทุโน ภาโว มทฺทวํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ, อุสฺส อาตฺตํ. กุสิตสฺส [กุสีตสฺส?] ภาโว โกสชฺชํ, อิมินา อิโลโป, ตฺยสฺส ชฺชตฺตํ, ปริสาสุ อุปฺปนฺโน ปาริสชฺโช [ที. นิ. ๒.๒๑๕], ทาคโม, สุหทโยว สุหโท, ยโลโป, สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ [ชา. ๑.๕.๒๓], อิสิโน อิทํ อาริสฺยํ, อิสฺส อาริตฺตํ, อาชานิยสฺส [อาชานียสฺสาติปิ ทิสฺสติ] ภาโว อาชฺํ, ยโลโป, ปุน ‘โลโปวณฺณิวณฺณาน’นฺติ อิโลโป, ตโต ปรํ สนฺธิรูปํ, อาชานิโย เอว วา อาชฺโ [ชา. ๑.๑.๒๔], สกตฺเถ ณฺโย, เถนสฺส ภาโว, กมฺมํ วา เถยฺยํ, นสฺส ยตฺตํ, พหุสุตสฺส ภาโว พาหุสจฺจํ, อุสฺส อตฺตํ, ปุน สนฺธิรูปํ.
๕๖๐. อธาตุสฺส เก[ปาณินิเย, จนฺเท จ ‘กาก’อิติ ปฺจมฺยนฺตํ ทิสฺสเต]สฺยาทิโต เฆสฺสิ[ก. ๔๐๔; รู. ๓๗๐; นี. ๘๕๙].
‘เฆสฺสี’ติ ¶ เฆ+อสฺส+อิ, ฉปทมิทํ สุตฺตํ.
อธาตุสฺส อวยวภูเต กกาเร ปเร ปุพฺพสฺส อการสฺส พหุลํ อิ โหติ กนิสฺสิเต เฆ อสฺยาทิโต ปเร สติ.
พาลิกา, เอกิกา, หตฺถิโปติกา, มหลฺลิกา, กุมฺภการิกา, กมฺมการิกา, อนฺนทายิกา, อุปาสิกา, สาวิกา, ธมฺมวาจิกา.
อธาตุสฺสาติ กึ? กุลุปกา- ภิกฺขุนี, เธนุปกา, ขีรุปกา-วจฺฉี, อิธ ธาตฺวาเทโสปิ กกาโร ธาตุสฺํ ลภติเยว.
เกติ กึ? เวทนา, เจตนา.
อสฺยาทิโตติ กึ? พหุปริพฺพาชกา-ราชธานี.
อสฺสาติ กึ? พหุกตฺตุกา-สาลา.
เอตฺถ จ พหโว ปริพฺพาชกา ยสฺสา สา พหุปริพฺพาชกาติ วิคฺคโห. ปริพฺพาชกสทฺโท ปกติสฺยาทิสทฺโท โหติ, ตสฺมา กนิสฺสิตสฺส ฆสฺสฺส อาการสฺส สฺยาทิโต ปรตฺตา ปุพฺพสฺส อสฺส อิตฺตํ น ภวติ. ยทิ ภเวยฺย, พหุกา ปริพฺพาชิกาโย ยสฺสนฺติ อตฺถปฺปสงฺโค สิยาติ.
อิติ นานาตฺตราสิ นิฏฺิโต.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานพฺยากรณ-
ทีปนิยา ตทฺธิตกณฺโฑ ปฺจโม.