📜
๖. อาขฺยาตกณฺฑ
สุทฺธกตฺตุรูป
อถ ¶ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปกํ ลิงฺคเภทรหิตํ กฺริยาปธานวาจกํ ตฺยาทฺยนฺตนามกํ อาขฺยาตปทํ ทีปิยเต.
ตตฺถ กฺริยํ ธาเรตีติ ธาตุ. สา ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิธา.
ตตฺถ ภู, หู, คมุ, ปจ อิจฺจาทิ ปกติธาตุ นาม สภาเวน สิทฺธตฺตา.
ติติกฺข, ติกิจฺฉ, พุภุกฺข, ชิฆจฺฉอิจฺจาทิ วิกติธาตุ นาม สงฺขตวเสน สิทฺธตฺตา.
ปุตฺตีย, ปพฺพตาย อิจฺจาทิ นามธาตุ นาม นามภูตสฺส สโต กฺริยวาจีปจฺจยโยเคน ธาตุฏฺาเน ิตตฺตา.
ปกติธาตุ จ สกมฺมิกา’กมฺมิกวเสน ทุวิธา.
ตตฺถยา ธาตุ กมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา สกมฺมิกา นาม. คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิ.
ยา กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา อกมฺมิกา นาม. ภวติ, โหติ, ติฏฺติ, เสติ อิจฺจาทิ.
สกมฺมิกา จ เอกกมฺมิก, ทฺวิกมฺมิกวเสน ทุวิธา.
ตตฺถ ยา เอกกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา เอกกมฺมิกา นาม. คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจติ อิจฺจาทิ.
ยา ปธานา’ปธานวเสน กมฺมทฺวยาเปกฺขํ กฺริยํ วทติ, สา ทฺวิกมฺมิกา นาม.
สา จ นฺยาทิ, ทุหาทิวเสน ทุวิธา.
ตตฺถ ¶ ยา ธาตุ ปาปนตฺถา โหติ, สา นฺยาทิ นาม. อชํ คามํ เนติ, ภารํ คามํ วหติ, สาขํ คามํ อากฑฺฒติ.
เสสา ทฺวิกมฺมิกา ทุหาทิ นาม. คาวึ ขีรํ ทุหติ, พฺราหฺมณํ กมฺพลํ ยาจติ, ทายกํ ภิกฺขํ ภิกฺขติ, โคณํ วชํ รุนฺธติ, ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ, สิสฺสํ ธมฺมํ อนุสาสติ, ภควา ภิกฺขู เอตํ [วจนํ] อโวจ, ราชา อมจฺจํ วจนํ พฺรวีติ อิจฺจาทิ.
ตตฺถ ยทา กมฺมสฺมึ รูปํ สิชฺฌติ, ตทา วิภตฺติ, ปจฺจยา นฺยาทิมฺหิ ปธานกมฺมํ วทนฺติ, ทุหาทิมฺหิ อปธานกมฺมํ, สพฺพธาตูสุ การิตโยเค การิตกมฺมนฺติ, สพฺพฺเจตํ ธาตูนํ ปกติอตฺถวเสน วุตฺตํ, อเนกตฺถตฺตา ปน ธาตูนํ อตฺถนฺตรวจเน วา นานุปสคฺคโยเค วา อกมฺมิกาปิ สกมฺมิกา โหนฺติ, สกมฺมิกาปิ อกมฺมิกา โหนฺติ.
อตฺถนฺตรวจเน ตาว –
วิท – สตฺตายํ, ธมฺโม วิชฺชติ, สํวิชฺชติ.
วิท – าเณ, ธมฺมํ วิทติ.
วิท – ลาเภ, ธนํ วินฺทติ.
วิท – อนุภวเน, สุขํ เวเทติ, วิปากํ ปฏิสํเวเทติ [ม. นิ. ๓.๓๐๓].
วิท – อาโรจเน, เวทยามหํ ภนฺเต เวทยตีติ มํ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒], การณํ นิเวเทติ, ธมฺมํ ปฏิเวเทติ อิจฺจาทิ.
นานุปสคฺคโยเค –
ปท-คติยํ, มคฺคํ ปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ, มคฺโค อุปฺปชฺชติ, นิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, โภโค ภวติ, สมฺภวติ, โภคํ อนุภวติ, ตณฺหํ ¶ อภิภวติ, ปริภวติ, อธิภวติ, อรฺํ อภิสมฺภวติ, อชฺโฌคาหตีติ อตฺโถ. คจฺฉนฺตํ มคฺเค อภิสมฺภวติ, สมฺปาปุณาตีติ อตฺโถ อิจฺจาทิ.
ปทานํ พฺยฺชนสมฺปตฺติยา วา อตฺถสมฺปตฺติยา วา อุปการกา วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจยา นาม.
ตตฺถ วิภตฺติโย ตฺยาทิ, ตฺวาทิอิจฺจาทินา อฏฺวิธา ภวนฺติ, สรูปโต ฉนฺนวุติวิธา.
ตตฺถ ปุพฺพฉกฺกภูตานิ อฏฺจตฺตาลีสรูปานิ ปรสฺสปทานิ นาม. ปรฉกฺกภูตานิ อฏฺจตฺตาลีสรูปานิ อตฺตโนปทานิ นาม.
ตตฺถ ปรหิตปฏิสํยุตฺเตสุ าเนสุ ปวตฺติพหุลานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ นาม. อตฺตหิตปฏิสํยุตฺเตสุ ปวตฺติพหุลานิ อตฺตโนปทานิ นามาติ เอเก.
ปโร วุจฺจติ กตฺตา สพฺพกฺริยาสาธารณตฺตา, อตฺตา วุจฺจติ กมฺมํ สกสกกฺริยาสาธารณตฺตา, ปรสฺส อภิธายกานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, อตฺตโน อภิธายกานิ ปทานิ อตฺตโนปทานีติ อฺเ.
อตฺตา วุจฺจติ ปทตฺถานํ สรีรภูตา กฺริยา, กตฺตุนา ปน สาธฺยฏฺเน กฺริยรูปานิ ภาว, กมฺมานิปิ อตฺตาติ วุจฺจนฺติ. สาธกฏฺเน เตหิ ปรภูโต กตฺตา ปโร นามาติ อปเร.
อตฺตา วุจฺจติ อมฺหตฺโถ, ปโร วุจฺจติ ตุมฺห, นามตฺโถ, ปุพฺพฉกฺกานิ ปรพหุลตฺตา ปรสฺสปทานิ นาม, ปรฉกฺกานิ ปน รูฬฺหีวเสน อตฺตโนปทานิ นามาติปิ วทนฺติ. อิทํ น ยุชฺชติ ปรฉกฺเกสุ ตพฺพหุลมตฺตสฺสาปิ อสิทฺธตฺตา. ปาฬิภาสํ ปน ปตฺวา ทฺวินฺนํ ฉกฺกานํ อตฺตหิต, ปรหิเตสุ วา ตีสุ การเกสุ วา ปวตฺตินานาตฺตํ น ทิสฺสติเยว, ตสฺมา อิมสฺมึ คนฺเถ ตํ นามทฺวยํ น คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ปจฺจยา ¶ ปน จตุพฺพิธา วิกรณ, กิจฺจ, การิต, ธาตุปจฺจยวเสน.
ตตฺถ เย ธาตุสิทฺธานิ ตฺยาทิปทานิ ตพฺพาทิปทานิ จ คณวิภาควเสน อฺมฺํ วิสทิสรูปานิ กโรนฺติ, เต วิกรณปจฺจยา นาม, ล, ย, โณอิจฺจาทโย.
ภาว, กมฺมวิสโย กฺโย กิจฺจปจฺจโย นาม.
ปเรสํ อาณาปนสงฺขาเต ปโยชกพฺยาปาเร ปวตฺตา ณิ, ณาปิปจฺจยา การิตปจฺจยา นาม.
วิสุํ ตํตํกฺริยวาจีภาเวน ธาตุรูปา ข, ฉ, สอิจฺจาทิกา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา นาม.
‘‘กาล, การก, ปุริส, สงฺขฺยาเภททีปก’’นฺติ เอตฺถ อตีต, ปจฺจุปฺปนฺนา’นาคต, กาลวิมุตฺตวเสน กาลเภโท จตุพฺพิโธ.
ตตฺถ หิยฺยตฺตนี, อชฺชตฺตนี [อชฺชตนี (พหูสุ)], ปโรกฺขาติ อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย อตีเต กาเล วตฺตนฺติ.
วตฺตมานา, ปฺจมีติ ทฺเว ปจฺจุปฺปนฺเน.
เอกา ภวิสฺสนฺตี อนาคเต.
สตฺตมี, กาลาติปตฺตีติ ทฺเว กาลวิมุตฺเต วตฺตนฺติ, อยํ กิร โปราณิโก วิภตฺตีนํ กโม, โส จ ปาฬิยา สเมติเยว.
‘‘สพฺเพ สทฺธมฺมครุโน, วิหํสุ วิหรนฺติ จ.
อโถปิ วิหริสฺสนฺติ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตา’’ติ [อ. นิ. ๔.๒๑] จ –
‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา’’ติ จ [อป. เถร ๑.๑.๕๘๘] ปาฬี. อิมสฺมึ กเม ปฺจมี, สตฺตมีติ นามทฺวยมฺปิ อนฺวตฺถวเสน สิทฺธํ ¶ ภวติ. ปจฺฉา ปน ครุโน วตฺติจฺฉาวเสน วิภตฺตีนํ นานากมํ กโรนฺติ.
กตฺตุ, กมฺม, ภาวา ปน การกเภโท นาม. ตตฺถ ภาโว ทุวิโธ สาธฺย, สาธนวเสน วิเสสน, วิเสสฺยวเสน จ. ตตฺถ ธาตฺวตฺถกฺริยา สาธฺยภาโว นาม. ปจฺจยตฺถกฺริยา สาธนภาโว นาม.
เตสุ สาธฺยภาโว นานาธาตูนํ วเสน นานาวิโธ โหติ. สาธนภาโว นานาธาตฺวตฺถานํ ปวตฺตาการสงฺขาเตน เอกฏฺเน เอโกว โหติ. โส ปน ยถา ชาติ นาม อนุปฺปนฺนปกฺเข ิเต สงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺตี วิย ขายติ, ตถา โวหารวิสยมตฺเต ิเต สพฺพธาตฺวตฺเถ ปาตุโภนฺเต กโรนฺโต วิย ขายติ, ตสฺมา โส สาธนนฺติ จ การกนฺติ จ วุจฺจติ. ยถา จ ชาติวเสน อุปฺปนฺนา สงฺขตธมฺมา ‘‘จินฺตนํ ชาตํ, ผุสนํ ชาต’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ชาตึ วิเสเสนฺติ, ตถา ปจฺจยตฺถวเสน ปาตุโภนฺตา นานาธาตฺวตฺถาปิ ‘‘ภุยฺยเต, คมฺยเต, ปจฺจเต, ภวนํ, คมนํ, ปจน’’ มิจฺจาทินา เอกนฺตเมว ปจฺจยตฺถํ วิเสเสนฺติ. วตฺติจฺฉาวเสน ปน ภาวสาธนปเทสุ ธาตฺวตฺถ, ปจฺจยตฺถานํ อเภโทปิ วตฺตุํ ยุชฺชติเยว. อิธ ปน ทฺวีสุ ภาเวสุ สาธนภาโว อธิปฺเปโตติ.
ปม, มชฺฌิมุ’ตฺตมปุริสา ปุริสเภโท. ‘ปุริโส’ติ จ ‘‘ยํกิฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา’’ติ [ม. นิ. ๓.๑] เอตฺถ อตฺตา เอว วุจฺจติ, โส จ อตฺตา ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ [อ. นิ. ๖.๔๓; วิสุทฺธิ. ๒.๕๘๐] เอตฺถ การโกติ วุจฺจติ. อิติ ‘ปุริโส’ติ การโก เอว.
โส จ ติวิโธ นามตฺโถ, ตุมฺหตฺโถ, อมฺหตฺโถ จาติ. ตตฺถ อตฺตโน อชฺฌตฺตสนฺตานภูตตฺตา อมฺหตฺโถ อุตฺตมปุริโส ¶ นาม, เสสา ปน กเมน ปมปุริโส, มชฺฌิมปุริโสติ วุจฺจนฺติ. วิภตฺติโย ปน ตทฺทีปกตฺตา ปมปุริสาทินามํ ลภนฺติ. อิทฺจ นามํ การกเภเท อนฺโตคธเมวาติ กตฺวา อิมสฺมึ คนฺเถ น คหิตนฺติ.
สงฺขฺยาเภโท ทุวิโธ เอกตฺต, พหุตฺตวเสน.
‘ลิงฺคเภทรหิต’นฺติ ‘‘ปุริโส คจฺฉติ, อิตฺถี คจฺฉติ, กุลํ คจฺฉติ’’ อิจฺจาทีสุ ‘ปุริโส’อิจฺจาทีนํ อภิเธยฺยปทานํ ลิงฺคานุคโต รูปเภโท อาขฺยาตปเท นตฺถิ.
‘กฺริยาปธานวาจก’นฺติ เอตฺถ กฺริยํ เอว ปธานโต อภิธาติ, น นามปทํ วิย ทพฺพํ ปธานโต อภิธาตีติ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กฺริยา นาม ธาตฺวตฺถภาโว วุจฺจติ, สา จ กาลวเสน อตีตกฺริยา, ปจฺจุปฺปนฺนกฺริยา, อนาคตกฺริยา, กาลวิมุตฺตกฺริยาติ จตุพฺพิธา โหติ.
อาณตฺติกฺริยา, อาสิฏฺกฺริยา, อนุมติกฺริยา, ปริกปฺปกฺริยา, อรห, สกฺก, วิธิ, นิมนฺตนา’มนฺตนาทิกฺริยาติ พหุวิโธ กฺริยาเภโทติ.
ภู-สตฺตายํ, สนฺตสฺส ภาโว สตฺตา, ตสฺสํ สตฺตายํ, ภูธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, สพฺพปทตฺถานํ สทฺท, พุทฺธิวิสยภาเวน วิชฺชมานภาเว วตฺตเตตฺยตฺโถ.
๕๖๑. กฺริยตฺถา[ก. ๔๓๒, ๔๕๕; รู. ๓๖๒, ๕๓๐; นี. ๙๐๕, ๙๓๖; ปา. ๓.๑.๙๑].
อธิการสุตฺตมิทํ, กฺริยตฺถา ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺตีติ อตฺโถ. กฺริยา อตฺโถ ยสฺสาติ กฺริยตฺโถ. ปกติธาตุ, วิกติธาตุ, นามธาตุวเสน ติวิโธ ธาตุ, การิตปจฺจยนฺตรูปมฺปิ วิกติธาตุมฺหิ สงฺคยฺหติ.
๕๖๒. วตฺตมาเนติ ¶ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส วฺเห เอ มฺเห[ก. ๔๑๔; รู. ๔๒๘; นี. ๘๗๒; จํ. ๑.๒.๘๒; ปา. ๓.๒.๑๒๓].
อารภิตฺวา นิฏฺํ อนุปคโต ภาโว วตฺตมาโน นาม, ตํสมฺพนฺธีกาโลปิ ตทูปจาเรน วตฺตมาโนติ วุจฺจติ. วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ. อยฺจ วิภตฺติ ตฺยาทีติ จ วตฺตมานกาลวิสยตฺตา วตฺตมานาติ จ สิชฺฌติ.
๕๖๓. ปุพฺพาปรฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหมฺหเสเสสุ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิมุตฺตมปมา[ก. ๔๐๘; รู. ๔๓๑; นี. ๘๖๗].
ตุมฺหนามํ, อมฺหนามํ, ตทุภยโต เสสนามนฺติ ตีสุ นาเมสุ ปยุชฺชมาเนสุ วา คมฺยมาเนสุ วา เอกสฺมึ วา อเนเกสุ วา อตฺเถสุ ปุพฺพฉกฺก, ปรฉกฺกานํ ทฺเว ทฺเว มชฺฌิม, อุตฺตม, ปมา วิภตฺติโย ภวนฺติ. ‘‘อุตฺตมนฺติ อุตฺตรํ อนฺติม’’นฺติ จูฬโมคฺคลฺลาเน วุตฺตํ.
เอตฺถ จ วิภตฺติวิธานมุเขน ตํตํสฺาวิธานมฺปิ สิทฺธํ โหติ.
กถํ?ติ, อนฺติ, สิ, ถ, มิ, ม อิติ ปุพฺพฉกฺกํ นาม.
เต, อนฺเต, เส, วฺเห, เอ, มฺเห อิติ ปรฉกฺกํ นาม.
ปุพฺพฉกฺเก จ-ติ, อนฺติทฺวยํ ปมทุกํ นาม, สิ, ถทฺวยํ มชฺฌิมทุกํ นาม, มิ, มทฺวยํ อุตฺตมทุกํ นาม. เอวํ ปรฉกฺเก.
ตตฺถ ตุลฺยาธิกรณภูเต เสสนาเม ปยุชฺชมาเน วา คมฺยมาเน วา ปมทุกํ ภวติ. ตถา ตุมฺหนาเม มชฺฌิมทุกํ, อมฺหนาเม อุตฺตมทุกํ. ทุเกสุ จ เอกสฺมึ อตฺเถ วตฺตพฺเพ เอกวจนํ, พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจนํ.
เอตฺถ ¶ จ นามานํ อตฺถนิสฺสิตา กตฺวตฺถ, กมฺมตฺถา อิธ นามตฺถาติ วุจฺจนฺติ. กตฺตุ, กมฺมสงฺขาเต ยสฺมึ นามตฺเถ ตฺยาทิวิภตฺติโย ภวนฺติ, โส นามตฺโถ ตฺยาทิวาจกานํ เอว วาจฺจภูโต วุตฺตตฺโถ นาม โหติ, น สฺยาทิวิภตฺตีนํ.
วุตฺตกตฺตุ, กมฺมาธิฏฺานสฺส จ ลิงฺคตฺถสฺส วาจกํ นามปทํ อภิเธยฺยปทํ นาม, เอตเทว ตุลฺยาธิกรณปทนฺติ จ วุจฺจติ.
อมาทโย จ อตฺถวาจกวิภตฺติโย เอตสฺมึ โอกาสํ น ลภนฺติ, ลิงฺคตฺถมตฺตโชติกา ปมาวิภตฺติ เอว โอกาสํ ลภติ. เอวรูปานิ ตุลฺยาธิกรณภูตานิ อภิเธยฺยปทานิ สนฺธาย สุตฺเต ‘ตุมฺหมฺหเสเสสู’ติ วุตฺตํ.
อิทฺจ สุตฺตํ สุทฺเธหิ ตุมฺห’มฺห, เสสนาเมหิ ยุตฺตวากฺเย จ มิสฺสเกหิ ยุตฺตวากฺเย จาติ ทฺวีสุ ทฺวีสุ วากฺเยสุ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ สุทฺเธหิ ยุตฺเต ปจฺเจกํ ทุกานิ วตฺตนฺติ. ยถา? โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉามาติ.
ตถา สุทฺธทฺวนฺเทปิ. ยถา? โส จ โส จ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ วา. เต จ เต จ คจฺฉนฺติ, โส จ เต จ คจฺฉนฺติ, ตฺวฺจ ตฺวฺจ คจฺฉสิ, คจฺฉถ วา. ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, ตฺวฺจ ตุมฺเห จ คจฺฉถาติ.
มิสฺสเกหิ ยุตฺเต ทฺวนฺทวากฺเย ปน ‘วิปฺปฏิเสเธ’ติ สงฺเกตตฺตา ปรทุกานิ เอว โอกาสํ ลภนฺติ, เตสุ จ พหุวจนานิ เอว. ยถา? โส จ ตฺวฺจ คจฺฉถ, โส จ อหฺจ คจฺฉาม, ตฺวฺจ อหฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวฺจ อหฺจ คจฺฉาม. เอกวจนจตุกฺกํ.
เต จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, เต จ มยฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ มยฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ มยฺจ คจฺฉาม. พหุวจนจตุกฺกํ.
โส ¶ จ ตุมฺเห จ คจฺฉถ, โส จ มยฺจ คจฺฉาม, ตฺวฺจ มยฺจ คจฺฉาม, โส จ ตฺวฺจ มยฺจ คจฺฉาม. เอกวจนมูลจตุกฺกํ.
เต จ ตฺวฺจ คจฺฉถ, เต จ อหฺจ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ อหฺจ คจฺฉาม, เต จ ตุมฺเห จ อหฺจ คจฺฉาม. พหุวจนมูลจตุกฺกํ.
อปิ จ ตฺวฺจ โส จ คจฺฉถ, อหฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวฺจ อหฺจ โส จ คจฺฉาม, ตุมฺเห จ โส จ คจฺฉถ, มยฺจ โส จ คจฺฉาม, ตฺวฺจ เต จ คจฺฉถ, อหฺจ เต จ คจฺฉามอิจฺจาทีนิปิ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.
อตฺริมา ปาฬี – ตุวฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถ [ชา. ๑.๘.๗]. อหฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสม [ชา. ๑.๘.๗].
อหฺจ ทานิ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสาม [ม. นิ. ๒.๑๖๐].
อหฺจ อิเม จ ภิกฺขู สมาธินา นิสีทิมฺหา.
อหฺจ ภริยา จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๕๙๓].
อหฺจ สามิโก จ ทานปตี อหุมฺหา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] อิจฺจาทิ.
ยํ ปน ‘‘โส จ คจฺฉติ, ตฺวฺจ คจฺฉสี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ วา ‘‘โส จ คจฺฉติ, อหฺจ คจฺฉามี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มยํ คจฺฉามา’’ติ วา วจนํ, ตํ ปกติพหุวจนเมว, น ปโรปุริสพหุวจนํ.
ยฺจ กจฺจายเน – ‘‘สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส’’ติ [นี. ๒๑๖ ปิฏฺเ] สุตฺตํ, ตตฺถปิ สพฺเพสํ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา มิสฺสกภูตานํ ¶ นาม, ตุมฺห’มฺหานํ เอกโต อภิธาเน มิสฺสกทฺวนฺทวากฺเย ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพติ อตฺโถ น น สมฺภวตีติ.
๕๖๔. กตฺตริ โล[ก. ๔๕๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕].
อปโรกฺเขสุ มาน, นฺต, ตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ ลานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ. ลานุพนฺโธ ‘อูลสฺเส’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺโถ.
เอเตน ยตฺถ มาน, นฺต, ตฺยาทโย กตฺตริ วตฺตนฺติ, ตตฺถ อยํ ลปจฺจโยติ ลปจฺจเยน เตสํ กตฺตุวาจกภาวํ าเปติ, เอส นโย ‘‘กฺโย ภาวกมฺเมสุ…’’ อิจฺจาทีสุปิ.
เอตฺถ จ วิกรณปจฺจยา นาม พฺยฺชนปูรณา เอว โหนฺติ, น อตฺถปูรณา, ตสฺมา ยสฺมึ ปโยเค เตหิ วินา ปทรูปํ น สิชฺฌติ, ตตฺเถว เต วตฺตนฺติ. ยตฺถ สิชฺฌติ, ตตฺถ น วตฺตนฺติ, อยมฺปิ ลปจฺจโย ธาตุโต ปรํ วิภตฺติสเร วา อาคมสเร วา อสนฺเต วตฺตติ, สนฺเต ปน ‘‘ปจามิ, ปจาม, ปจาหิ, คเมติ, คเมนฺติ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ’’-อิจฺจาทีสุ การิยนฺตรตฺถาย วตฺตติ. ยตฺถ จ ปจฺจยานํ โลโป วิหิโต, ตตฺถ คณนฺตร, รูปนฺตรปฺปสงฺคปฏิสิทฺธาย วตฺตติ, อฺตฺถ น วตฺตติ.
๕๖๕. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย[ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๑.๑.๘๒; ปา. ๓.๑.๖๐].
วิภตฺติ, ปจฺจยา ปจฺจโย นาม. อิ, กี, ขิ, จิ, ชิ อิจฺจาทโย อิวณฺณา นาม. จุ, ชุ, ภู, หู อิจฺจาทโย อุวณฺณา นาม. ปจฺจเย ปเร เอกกฺขรธาตฺวนฺตานํ อิวณฺณุ’วณฺณานํ กเมน เอ, โอวุทฺธิโย โหนฺติ. ‘ปโร กฺวจี’ติ ปรสรโลโป.
สํปุพฺโพ-สมฺโภติ ¶ , สมฺโภนฺติ, สมฺโภสิ, สมฺโภถ, สมฺโภมิ, สมฺโภม.
อนุปุพฺโพ-อนุภวเน, โส โภคํ อนุโภติ, เต โภคํ อนุโภนฺติ, ตฺวํ โภคํ อนุโภสิ, ตุมฺเห โภคํ อนุโภถ, อหํ โภคํ อนุโภมิ, มยํ โภคํ อนุโภม.
ตตฺถ ยถา ‘‘นีโล ปโฏ’’ติ เอตฺถ นีลสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ คุณสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
คุณนิสฺสโย ทพฺพตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
นีลสทฺโท ปน วจฺจาตฺถเมว อุชุํ วทติ, นีลสทฺทมตฺตํ สุณนฺโต นีลคุณเมว อุชุํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ปโฏ’’ อิติ ปทนฺตเรน นีลสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ.
ตถา ‘‘อนุโภตี’’ติ เอตฺถ ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ กตฺตุสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ติสทฺโท ปน วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ. ‘‘อนุโภตี’’ติ สุณนฺโตสาธฺยกฺริยาสหิตํ กตฺตารเมว อุชุํ ชานาติ, น กิฺจิ ทพฺพนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ‘‘โส’’ อิติ ปทนฺตเรน ติสทฺทสฺส อภิเธยฺยตฺโถ อาจิกฺขียติ, วาจฺจตฺถสฺส ปน ติสทฺเทเนว อุชุํ วุตฺตตฺตา ตติยาวิภตฺติยา ปุน อาจิกฺขิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ลิงฺคตฺถโชตนตฺถํ อภิเธยฺยปเท ปมาวิภตฺติ เอว ปวตฺตตีติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
๕๖๖. เอโอนมยวา สเร[ก. ๕๑๓, ๕๑๔; รู. ๔๓๕, ๔๙๑; นี. ๑๐๒๗, ๑๐๒๘].
สเร ¶ ปเร เอ, โอนํ กเมน อย, อวา โหนฺติ. ย, เวสุ อ-กาโร อุจฺจารณตฺโถ.
ภวติ, ภวนฺติ, ภวสิ, ภวถ.
๕๖๗. หิมิเมสฺวสฺส[ก. ๔๗๘; รู. ๔๓๘; นี. ๙๕๙].
หิ, มิ, เมสุ ปเรสุ อ-การสฺส ทีโฆ โหติ.
ภวามิ, ภวาม.
ปรฉกฺเก – ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวมฺเห.
ปปุพฺโพ ภู-ปวตฺติยํ, นที ปภวติ.
อธฺยา’ภิ, ปริปุพฺโพ หึสายํ, อธิภวติ, อภิภวติ, ปริภวติ.
วิปุพฺโพ วินาเส, ปากเฏ, โสภเณ จ, วิภวติ.
ปราปุพฺโพ ปราชเย, ปราภวติ.
อภิ, สํปุพฺโพ ปตฺติยํ, อชฺโฌคาเห จ, อภิสมฺภวติ, ตถา ปาตุพฺภวติ, อาวิภวติ อิจฺจาทิ.
อิติ สุทฺธกตฺตุรูปํ.
สุทฺธภาวกมฺมรูป
๕๖๘. กฺโย ¶ ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุ[ก. ๔๔๐; รู. ๔๔๕; นี. ๙๒๐; จํ. ๑.๑.๘๐; ปา. ๓.๑.๖๗].
ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มาน, นฺตปจฺจเยสุ ตฺยาทีสุ จ ปเรสุ กฺริยตฺถา ภาวสฺมึ กมฺมนิ จ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ, พหุลาธิการา กฺวจิ กตฺตริ จ.
รูปํ วิภุยฺยติ, โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], ภตฺตํ ปจฺจติ, คิมฺเห อุทกํ ฉิชฺชติ, กุสูโล ภิชฺชติ.
กานุพนฺเธ นาคเม จ อิวณฺณุ’วณฺณานํ อสฺส จ เต เอ, โอ,-อา น โหนฺตีติ กฺยมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ.
กมฺเม-เตน ปุริเสน โภโค อนุภูยติ, เตน โภคา อนุภูยนฺติ, เตน ตฺวํ อนุภูยสิ, เตน ตุมฺเห อนุภูยถ, เตน อหํ อนุภูยามิ, เตน มยํ อนุภูยาม. ยสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ, อนุภุยฺยติ, อนุภุยฺยนฺติ.
ตตฺถ ‘‘อนุภูยตี’’ติ เอตฺถ กฺยปจฺจยสหิตสฺส ติสทฺทสฺส อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถติ.
ตตฺถ กมฺมสตฺติสงฺขาโต สกตฺโถ วาจฺจตฺโถ นาม.
สตฺตินิสฺสโย ลิงฺคตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นาม.
ติสทฺโท ปน กฺยปจฺจยสหิโต วาจฺจตฺถเมว อุชุํ วทติ, น อภิเธยฺยตฺถํ. ‘‘อนุภูยตี’’ติ สุณนฺโต สาธฺยกฺริยาสหิตํ กมฺมสตฺตึ เอว อุชุํ ชานาติ, น กิฺจิ ทพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว.
อนุภูยเต ¶ , อนุภุยฺยเต, อนุภูยนฺเต, อนุภุยฺยนฺเต, อนุภูยเส, อนุภูยวฺเห, อนุภูเย, อนุภุยฺเย, อนุภูยมฺเห, อนุภุยฺยมฺเห.
๕๗๐. ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘คุรุ…’ (พหูสุ)].
ครุปุพฺพมฺหา รสฺสโต นฺเต, นฺตีนํ เรอาเทโส โหติ.
ชายเร, ชายนฺติ, ชายเร, ชายนฺเต, คจฺฉเร, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร, คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร, คมิสฺสนฺเต.
ครุปุพฺพาติ กึ? ปจนฺติ, ปจนฺเต.
รสฺสาติ กึ? ปาเจนฺติ, ปาจนฺเต.
เอตฺถ จ สุตฺตวิภาเคน ‘‘สพฺพํ หิทํ ภฺชเร กาลปริยายํ [ชา. ๑.๑๕.๓๗๐], มฺุจเร พนฺธนสฺมา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๔๘], ชีวเร’ วาปิ สุสฺสตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๘๔๐] เอตานิ ปาฬิปทานิ สิชฺฌนฺติ.
ตตฺถ ‘ภฺชเร’ติ ภิชฺชติ, ‘มฺุจเร’ติ มฺุจนฺตุ, ‘ชีวเร’ วาปี’ติ ชีวนฺโต’วาปิ. อนุภูยเร, อนุภูยนฺติ, อนุภูยเร, อนุภูยนฺเต.
ภาโว นาม ภวน, คมนาทิโก กฺริยากาโร, โส ธาตุนา เอว ตุลฺยาธิกรณภาเวน วิเสสียติ, น นามปเทน, ตสฺมา ตตฺถ ตุมฺห’มฺห, เสสนามวเสน ตฺยาทิทุกวิเสสโยโค นาม นตฺถิ, ปมทุกเมว ตตฺถ ภวติ, ทพฺพสฺเสว จ ตสฺส อพฺยตฺตสรูปตฺตา สงฺขฺยาเภโทปิ นตฺถิ, เอกวจนเมว ภวติ.
เตน โภคํ อนุภูยติ, อนุภุยฺยติ, อนุภูยเต, อนุภุยฺยเต, อนุภวนํ โหตีติ อตฺโถ.
อิติ สุทฺธภาวกมฺมรูปานิ.
เหตุกตฺตุรูป
๕๗๑. ปโยชกพฺยาปาเร ¶ ณาปิ จ[ก. ๔๓๘; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔].
โย สุทฺธกตฺตารํ ปโยเชติ, ตสฺส ปโยชกสฺส กตฺตุโน พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิ จ ณาปิ จ โหนฺติ. ณานุพนฺธา วุทฺธุตฺถา.
เตสุ จ อาการนฺตโต [‘อโต’ (โมค.)] ณาปิเยว โหติ, ทาเปติ, ทาปยติ.
อุวณฺณนฺตโต ณิเยว, สาเวติ, สาวยติ.
เสสโต ทฺเวปิ, ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติ.
ปโยชกพฺยาปาโรปิ กฺริยา เอวาติ ตทตฺถวาจีหิ ณิ,-ณาปีหิ ปรํ วิภตฺติ, ปจฺจยา ภวนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ ณิ, ณาปีนฺจ วุทฺธิ.
โส มคฺคํ ภาเวติ, เต มคฺคํ ภาเวนฺติ, ตฺวํ มคฺคํ ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ ภาเวถ, อหํ มคฺคํ ภาเวมิ, มยํ มคฺคํ ภาเวม.
๕๗๒. อายาวา ณานุพนฺเธ[ก. ๕๑๕; รู. ๕๔๑; นี. ๑๐๒๙].
เอ, โอนํ กเมน อาย, อาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร, สุตฺตวิภตฺติยา อณานุพนฺเธปิ อายา’วา โหนฺติ.
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติ.
อปปุพฺโพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, อปจายนฺติ.
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, นิชฺฌายติ อิจฺจาทิ.
๕๗๓. ณิณาปฺยาปีหิ จ[‘‘…วา’’ (พหูสุ)].
ณิ ¶ , ณาปิ, อาปีหิ จ กตฺตริ โล โหติ วา.
การยติ, การาปยติ, สทฺทาปยติ.
อิมินา อสเร าเน อยาเทสโต ปรํ อกาโร โหติ, โส มคฺคํ ภาวยติ, ภาวยนฺติ, ภาวยสิ, ภาวยถ, ภาวยามิ, ภาวยาม.
อิติ เหตุกตฺตุรูปานิ.
ตฺยาทิ
‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ณิ, ณาปิปจฺจยนฺตโต โย.
๕๗๔. กฺยสฺส[ก. ๔๔๒; รู. ๔๔๘; นี. ๙๒๒].
กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อาทิมฺหิ อี โหติ.
เตน มคฺโค ภาวียติ, เตน มคฺคา ภาวียนฺติ, เตน ตฺวํ ภาวียสิ, เตน ตุมฺเห ภาวียถ, เตน อหํ ภาวียามิ, เตน มยํ ภาวียาม.
รสฺสตฺเต-ภาวิยติ, ภาวิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยติ, ภาวิยฺยนฺติ. ตถา ภาวยียติ, ภาวยียนฺติ.
รสฺสตฺเต-ภาวยิยติ, ภาวยิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ภาวยิยฺยติ, ภาวยิยฺยนฺติ.
อกมฺมิกาปิ ยา ธาตุ, การิเต ตฺเว’กกมฺมิกา;
เอกกมฺมา ทฺวิกมฺมา จ, ทฺวิกมฺมา จ ติกมฺมกา.
อิติ ¶ สุทฺธกตฺตุรูปํ, สุทฺธกมฺมรูปํ, เหตุกตฺตุรูปํ, เหตุกมฺมรูปนฺติ เอกธาตุมฺหิ จตฺตาริ นิปฺผนฺนรูปานิ ลพฺภนฺติ.
กตฺตุรูเปน เจตฺถ กมฺมกตฺตุรูปมฺปิ สงฺคยฺหติ. กุสูโล ภิชฺชติ, ภิชฺชนธมฺโม ภิชฺชติ.
กมฺมรูเปน จ กตฺตุกมฺมรูปมฺปิ สงฺคยฺหติ. ตตฺถ ยํ ปทํ กตฺตุวาจกํ สมานํ สทฺทรูเปน กมฺมรูปํ ภวติ, ตํ กตฺตุกมฺมรูปํ นาม, ตํ ปาฬิยํ พหุลํ ทิสฺสติ.
รูปํ วิภาวิยฺยติ [มหานิ. ๑๐๘], อติกฺกมิยฺยติ, สมติกฺกมิยฺยติ, วีติวตฺติยฺยติ, นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ โคตฺรภุ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], ปวตฺตํ อภิภุยฺยติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙], จุตึ อภิภุยฺยติ, อุปปตฺตึ อภิภุยฺยตีติ [ปฏิ. ม. ๑.๕๙] โคตฺรภุ อิจฺจาทิ.
ตถา โส ปหีเยถาปิ โนปิ ปหีเยถ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], นิหิยฺยติ ยโส ตสฺส [ที. นิ. ๓.๒๔๖], หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส, ปเรติ ปริหายติ [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], อาชานียา หสียนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๖๙], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐] อิจฺจาทิ.
ยฺจ ‘ยมฺหิ ทา ธา มา ถา หา ปา มห มถาทีนมี’ติ กจฺจายเน สุตฺตํ, ตํ กมฺมนิ อิจฺฉนฺติ, กตฺตริ เอว ยุชฺชติ กมฺมนิ อิวณฺณาคมสฺส สพฺภาวา. สทฺทนีติยํ ปน ‘‘โส ปหียิสฺสตี’’ติ ปทานํ ภาวรูปตฺตํ ทฬฺหํ วทติ, ตานิ ปน กตฺตุกมฺมรูปานิ เอวาติ.
เอตฺถ จ วตฺตมานํ จตุพฺพิธํ นิจฺจปวตฺตํ, ปวตฺตาวิรตํ, ปวตฺตุปรตํ, สมีปวตฺตมานนฺติ.
ตตฺถ นิจฺจปวตฺเต – อิธายํ ปพฺพโต ติฏฺติ, จนฺทิมสูริยา ปริยายนฺติ, ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [อ. นิ. ๔.๖๙].
ปวตฺตาวิรเต ¶ – อปิ นุ เต คหปติ กุเล ทานํ ทียตีติ, ทียติ เม ภนฺเต กุเล ทานํ [อ. นิ. ๙.๒๐].
เอตฺถ จ ยาว ทาเน สอุสฺสาโห, ตาว ยถาปวตฺตา ทานกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ อุสฺสาหสฺส อวิรตตฺตา.
ปวตฺตุปรเต – น ขาทติ อยํ มํสํ, เนว ปาณํ หนติ [อ. นิ. ๓.๖๗], น อทินฺนํ อาทิยติ [อ. นิ. ๓.๖๗]. เอตฺถ ยาว ตพฺพิปกฺขกฺริยํ น กโรติ, ตาว วิรมณกฺริยา วตฺตมานา เอว นาม โหติ.
สมีเป – อตีเต – กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ [สํ. นิ. ๑.๑๓๐], ราชคหโต อาคจฺฉามีติ. อนาคเต – ธมฺมํ เต เทเสมิ, สาธุกํ สุโณหิ.
สุตฺตวิภตฺเตน ตทาโยเค อตีเตปิ อยํ วิภตฺติ โหติ, วากจีรานิ ธุนนฺโต, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา [พุ. วํ. ๒.๓๗].
ยาว, ปุเร, ปุราโยเค อนาคเตปิ-อิเธว ตาว ติฏฺาหิ, ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ยํนูนาหํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา], ปุเร อธมฺโม ทิพฺพติ, ธมฺโม ปฏิพาหิยฺยติ [จูฬว. ๔๓๗], ทนฺเต อิเม ฉินฺท ปุรา มรามิ [ชา. ๑.๑๖.๑๒๗].
เอกํสตฺเถปิ-นิรยํ นูนคจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย [ชา. ๒.๒๒.๓๓๑]. อวสฺสมฺภาวิยตฺเถปิ-ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ [พุ. วํ. ๒.๑๐๙], ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ [พุ. วํ. ๒.๘๑] วา.
อนิยมตฺเถปิ-มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา [ธ. ป. ๒] จินฺเตตีติ จิตฺตํ [ธ. ส. อฏฺ. ๑], ผุสตีติ ผสฺโส [ธ. ส. อฏฺ. ๑], พุชฺฌตีติ พุทฺโธ.
กทา ¶ กรหิโยเคปิ-กทา คจฺฉติ, กรหิ คจฺฉติ, คมิสฺสติ วา.
อิติ ตฺยาทิ.
ตฺวาทิ
อถ ตฺวาทิ วุจฺจเต.
๕๗๕. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สุ วฺโห เอ อามเส[ก. ๔๒๔; รู. ๔๕๐; นี. ๘๙๗; จํ. ๑.๓.๑๒๒; ปา. ๓.๓.๑๖๒].
วตฺตมาเน กาเล ปฺห, ปตฺถนา, วิธีสุ กฺริยตฺถา ตฺวาทโย โหนฺติ.
ปฺเห-ธมฺมํ วา ตฺวํ อธิยสฺสุ วินยํ วา [ปาจิ. ๔๗๑ (อตฺถโต สทิสํ)].
ปตฺถนาสทฺเทน อาสีสาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ปตฺถนายํ-ภวาภเว สํสรนฺโต, สทฺโธ โหมิ อมจฺฉรี.
อาสีสายํ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปชฺชุนฺโน อภิวสฺสตุ [จริยา. ๓.๘๙], สพฺเพ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตุ [ชา. ๑.๒.๑๐๕], สพฺเพ สตฺตา อเวรา โหนฺตุ [ปฏิ. ม. ๒.๒๒].
ยาจเน-เอกํ เม นยนํ เทหิ [จริยา. ๑.๕๙].
อายาจเน-เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ [ที. นิ. ๒.๖๘], โอวทตุ มํ ภควา [สํ. นิ. ๓.๑], อนุสาสตุ มํ สุคต [สํ. นิ. ๓.๑], อุลฺลุมฺปตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. ๗๑], อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร [ชา. ๒.๒๑.๑๘๑], เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห [ชา. ๑.๓.๖๖].
วิธิสทฺเทน นิโยชนาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ¶ วิธิมฺหิ-อกุสลํ ปชหถ, กุสลํ อุปสมฺปชฺช วิหรถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐; ปารา. ๑๙], เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺเกถ [ปฏิ. ม. ๓.๓๐].
นิโยชเน-เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ [อ. นิ. ๕.๑๑๔], อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ [ที. นิ. ๒.๑๘๕], เอถ คณฺหถ พนฺธถ [ที. นิ. ๒.๓๔๒], มา โว มฺุจิตฺถ กิฺจนํ [ที. นิ. ๒.๓๔๒].
อชฺเฌสเน-อุทฺทิสตุ ภนฺเต เถโร ปาติโมกฺขํ [มหาว. ๑๕๕].
อาณตฺติยํ-สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ [ปารา. ๓๖๘].
เปสเน-คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา [ปารา. ๔๓๒].
ปวารณายํ-วทตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ [มหาว. อฏฺ. ๒๑๓], วเทถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐].
อนุมติยํ-ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหิ [ปาจิ. ๓๗๔].
วรทาเน-ผุสฺสตี วรวณฺณาเภ, วรสฺสุ ทสธา วเร [ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕], อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ, ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ [อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๙๒].
อนฺุายํ-ปุจฺฉ วาสว มํ ปฺหํ, ยํ กิฺจิ มนสิจฺฉสิ [ที. นิ. ๒.๓๕๖].
กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห [สุ. นิ. ๑๐๓๖].
สมฺปฏิจฺฉเน-เอวํ โหตุ [ที. นิ. ๒.๔๑๙].
อกฺโกเส-มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๖.๒๙๕], โจรา ตํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทนฺตุ [ม. นิ. อฏฺ. ๑].
สปเถ-เอเตน สจฺจวชฺเชน, ปุตฺโต อุปฺปชฺชตํ อิเส [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔], มุสา เม ภณมานาย, มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา [ชา. ๑.๑๔.๑๐๔].
อามนฺตเน-เอตุ ¶ เวสฺสนฺตโร ราชา [ชา. ๒.๒๒.๒๓๔๑], ‘‘เอหิ ภิกฺขุ จร พฺรหฺมจริยํ [มหาว. ๒๘], เอถ ภิกฺขเว สีลวา โหถ’’ อิจฺจาทีสุปิ เอหิ, เอถสทฺทา อามนฺตเน ติฏฺนฺติ.
นิมนฺตเน-อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา สฺวาตนาย ภตฺตํ [ปารา. ๗๗].
ปเวทเน-เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตุ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒], อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ [ที. นิ. ๑.๒๙๙], ปุนารายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๖๙].
ปตฺตกาเล-ปรินิพฺพาตุ ภนฺเต ภควา, ปรินิพฺพาตุ สุคโต, ปรินิพฺพานกาโล ภนฺเต ภควโต [ที. นิ. ๒.๑๖๘], กาโล โข เต มหาวีร, อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ [พุ. วํ. ๑.๖๗], พฺยากโรหิ อคฺคิเวสฺสน น ทานิ เต ตุณฺหีภาวสฺส กาโล [ม. นิ. ๑.๓๕๗].
อนุโภตุ, อนุโภนฺตุ, อนุโภหิ, อนุโภถ, อนุโภมิ, อนุโภม, ภวตุ, ภวนฺตุ, ‘หิมิเมสฺวสฺสา’ติ หิ, มิ, เมสุ อสฺส ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภวาหิ.
๕๗๖. หิสฺสโต โลโป[ก. ๔๗๙; รู. ๔๕๒; นี. ๙๖๐; จํ. ๕.๓.๙๙; ปา. ๖.๔.๑๐๕].
อการโต ปรสฺส หิสฺส โลโป โหติ.
อโตติ กึ? พฺรูหิ, เทหิ, โหหิ.
อิมินา อโต หิสฺส โลโป, ตฺวํ ปณฺฑิโต ภว.
ตุมฺเห ปณฺฑิตา ภวถ, ภวามิ, ภวาม.
ปรฉกฺเก-โส ภวตํ, เต ภวนฺตํ, ตฺวํ ภวสฺสุ, ตุมฺเห ภววฺโห, อหํ ภเว, มยํ ภวามเส, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
อนุภูยตุ ¶ , อนุภูยนฺตุ, อนุภุยฺยตุ, อนุภุยฺยนฺตุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาเวตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยตุ, ภาวยนฺตุ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
ภาวียตุ, ภาวียนฺตุ. รสฺสตฺเต-ภาวิยตุ, ภาวิยนฺตุ. ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺยตุ, ภาวิยฺยนฺตุ. ตถา ภาวยียตุ, ภาวยียนฺตุอิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน ถสฺส วฺโห, ตุมฺเห ภววฺโห, ภวถ วา.
อิติ ตฺวาทิ.
เอยฺยาทิ
อถ เอยฺยาทิ วุจฺจเต.
๕๗๗. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยาวฺโห[เอยฺยวฺโห (โมคฺคลฺลานาทีสุ)]เอยฺยํ เอยฺยามฺเห วา[ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๐; จํ. ๑.๓.๑๒๐; ปา. ๓.๓.๑๕๖].
อฺมฺสมฺพนฺธินิยา เหตุกฺริยายฺจ ผลกฺริยายฺจ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติ วา. เหตุผเลสุปิ กทาจิ อฺวิภตฺตุปฺปตฺติทีปนตฺโถ วาสทฺโท, สเจ โส ยานํ ลภิสฺสติ, คมิสฺสติ, สเจ น ลภิสฺสติ, น คมิสฺสติ อิจฺจาทิ.
สเจ สงฺขาโร นิจฺโจ ภเวยฺย, สุโข นาม ภเวยฺย, สเจ โส ปณฺฑิโต ภเวยฺย, สุขิโต ภเวยฺย.
๕๗๘. ปฺหปตฺถนาวิธีสุ[จํ. ๑.๓.๑๒๑; ปา. ๓.๓.๑๖๑].
เอเตสุ ¶ เอยฺยาทโย โหนฺติ.
ปฺเห-กินฺนุ โข ตฺวํ วินยํ วา อธิยฺเยยฺยาสิ ธมฺมํ วา.
ปตฺถนายํ-ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.
วิธิมฺหิ-ปาณํ น หเนยฺย, อทินฺนํ น อาทิเยยฺย, ทานํ ทเทยฺย, สีลํ รกฺเขยฺย.
๕๗๙. สตฺตารเหสฺเวยฺยาที[ก. ๔๑๖; รู. ๔๕๔; นี. ๘๘๑-๔; จํ. ๑.๓.๑๒๘; ปา. ๓.๓.๑๖๙-๑๗๒; สตฺยรเหสฺเวยฺยาที (พหูสุ)].
สตฺติยํ อรหตฺเถ จ เอยฺยาทโย โหนฺติ.
ภวํ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ รชฺชํ กาตุํ สกฺโก, กาตุํ อรโหติ อตฺโถ.
โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ [สํ. นิ. ๑.๒๓].
๕๘๐. สมฺภาวเน วา[ก. ๔๑๖; รู. ๘๕๔; นี. ๘๘๑, ๘๘๓-๔; จํ. ๑.๓.๑๑๘-๙; ปา. ๓.๓.๑๕๔-๕].
สมฺภาวเนปิ เอยฺยาทโย โหนฺติ วา.
ปพฺพตมปิ สิรสา ภินฺเทยฺย, ภเวยฺย, ภเวยฺยุํ, ภเวยฺยาสิ, ภเวยฺยาถ, ภเวยฺยามิ, ภเวยฺยาม.
ปรฉกฺเก-โส ภเวถ, เต ภเวรํ, ตฺวํ ภเวโถ, ตุมฺเห ภเวยฺยาวฺโห, อหํ ภเวยฺยํ, มยํ ภเวยฺยามฺเห, อิติ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํ. ทฺวิตฺเต รสฺสตฺตํ, อนุภุยฺเยยฺย, อนุภุยฺเยยฺยุํ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาเวยฺย ¶ , ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺย, ภาวเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํ. รสฺสตฺเต-ภาวยิเยยฺย, ภาวยิเยยฺยุํ. ทฺวิตฺเต-ภาวิยฺเยยฺย, ภาวิยฺเยยฺยุํ. ตถา ภาวยีเยยฺย, ภาวยีเยยฺยุํ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
๕๘๑. เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ เฏ โหติ วา.
อตฺริมา ปาฬี-จเช มตฺตา สุขํ ธีโร, ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ [ธ. ป. ๒๙๐]. กึ ตฺวํ สุตโสมา’นุตปฺเป [ชา. ๒.๒๑.๓๙๙], ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ, ธีเรน สห สํวเส [ชา. ๑.๑๓.๙๔] อิจฺจาทิ.
โส ภเว, ภเวยฺย, ตฺวํ ภเว, ภเวยฺยาสิ, อหํ ภเว, ภเวยฺยํ.
๕๘๒. เอยฺยุํสฺสุํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺยุํสฺส อุํ โหติ วา.
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อุปยานานิ เม ทชฺชุํ, ราชปุตฺต ตยี คเตติ [ชา. ๒.๒๒.๒๖].
๕๘๓. เอยฺยามสฺเสมุ จ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอยฺยามสฺส เอมุ จ โหติ, อนฺตสฺส อุ จ.
อตฺริมา ปาฬี-กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], มฺุเจมุ นํ อุรคํ พนฺธนสฺมา [ชา. ๑.๑๕.๒๕๒], ทกฺเขมุ เต นาค นิเวสนานิ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔], คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ, อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิตํ [ชา. ๑.๑๕.๑๓], ทชฺเชมุ โข ¶ ปฺจสตานิ โภโต [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๒], ปฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริส [ที. นิ. ๒.๓๕๔], วิหเรมุ อเวริโน [ที. นิ. ๒.๓๕๗], ตยาชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺตินฺติ [ชา. ๑.๒.๑๘]. ภเวยฺยามุ, ภเวยฺยาม.
มหาวุตฺตินา กฺวจิ มชฺเฌ ยฺยา-การสฺส โลโป, อตฺถํ ธมฺมฺจ ปุจฺเฉสิ [ชา. ๑.๑๖.๑๕๐], อุเรคณฺฑาโย พุชฺเฌสิ, ตาโย พุชฺเฌสิ มาณว [ชา. ๒.๑๗.๑๓๒-๑๓๓], ยถา คตึ เม อภิสมฺภเวถ [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], ยถา คตึ เต อภิสมฺภเวม [ชา. ๒.๑๗.๘๗-๘๙], โอกาสํ สมฺปชานาถ, วเน ยตฺถ วเสมเสติ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๕ ‘วสามเส’].
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทิสุตฺเตน เอยฺยาถสฺส โอ จ, ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ, ภเวยฺยาถ วา.
เอตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตา ปฺห, ปตฺถนา, วิธิปฺปเภทา อิธปิ ยถาปโยคํ เวทิตพฺพา. ปฺหสทฺเทน ปริปฺห, ปริปุจฺฉา, ปริวิตกฺก, ปริวีมํสาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
ปริปฺเห-ธมฺมํ วา ปมํ สงฺคาเยยฺยาม วินยํ วา.
ปริปุจฺฉายํ-วเทถ ภนฺเต กิมหํ กเรยฺยํ, โก อิมสฺส อตฺโถ, กถฺจสฺส อตฺถํ อหํ ชาเนยฺยํ.
ปริวิตกฺเก-กสฺสาหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยํ [ที. นิ. ๒.๗๒], ยํนูนาหํ ธมฺมฺจ วินยฺจ สงฺคาเยยฺยํ [ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา].
ปริวีมํสายํ-คจฺเฉยฺยํ วา อหํ อุโปสถํ, น วาคจฺเฉยฺยํ [มหาว. ๑๓๗].
ปตฺถนายํ-เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔], อุมฺมาทนฺตฺยา รมิตฺวาน, สิวิราชา ตโต สิยํ [ชา. ๒.๑๘.๗๐], ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [ชา. ๒.๒๑.๔๕๓].
อายาจเน-ลเภยฺยาหํ ¶ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ [มหาว. ๒๘; สํ. นิ. ๒.๑๗].
วิธิมฺหิ-จเรยฺย ธมฺมํ [ชา. ๑.๑๔.๖๓].
นิโยชเน-จเรยฺยาทิตฺตสีโสว, นตฺถิ มจฺจุสฺส นา คโม [สํ. นิ. ๑.๑๔๕].
อชฺเฌสเน-ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย [มหาว. ๑๓๒], ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย [มหาว. ๗๐].
ปวารณายํ-วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ [ปารา. ๒๙๐].
อนุมติยํ-ตํ ชโน หเรยฺย วา ทเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย [ม. นิ. ๑.๒๔๗].
อนฺุายํ-อากงฺขมาโน สงฺโฆ กมฺมํ กเรยฺย [จูฬว. ๖].
อามนฺตเน-ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕].
นิมนฺตเน-อิธ ภวํ นิสีเทยฺย.
ปตฺตกาเล-สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย [มหาว. ๑๖๗].
‘สมฺภาวเน วา’ติ วาสทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เตน ปริกปฺป, กฺริยาติปนฺนาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ปริกปฺโป ทุวิโธ ภูตา’ภูตวเสน.
ตตฺถ ภูตปริกปฺเป-โย พาลํ เสเวยฺย, โสปิ พาโล ภเวยฺย.
อภูตปริกปฺเป-ยทา ¶ กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา [ชา. ๑.๘.๗๘]. ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา [ชา. ๑.๘.๗๙].
กฺริยาติปนฺเน-สเจ โส อคารํ อชฺฌาวเสยฺย, ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี [ที. นิ. ๓.๑๓๖].
อิติ เอยฺยาทิ.
หิยฺยตฺตนี
อถ หิยฺยตฺตนี วุจฺจเต.
๕๘๔. อนชฺชตฺตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเส[ก. ๔๑๘; รู. ๔๕๖; นี. ๘๘๖; จํ. ๑.๒.๗๗; ปา. ๓.๒.๑๑๑].
อชฺชโต อฺสฺมึ ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อาอิจฺจาทโย โหนฺติ.
๕๘๕. อา อี สฺสาทีสฺว วา[ก. ๕๑๙; รู. ๔๕๗; นี. ๑๐๓๒].
อาอิจฺจาทีสุ อีอิจฺจาทีสุ สฺสาทีสุ จ เตสํ อาทิมฺหิ อ โหติ วา.
โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวตฺถ, ภวตฺถ, อหํ อภว, ภว, มยํ อภวมฺหา, ภวมฺหา.
ปรฉกฺเก-อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวตฺถุํ, ภวตฺถุํ, อภวเส, ภวเส, อภววฺหํ, ภววฺหํ, อภวึ, ภวึ, อภวมฺหเส, ภวมฺหเส.
๕๘๖. อา ¶ อี อู มฺหา สฺสา สฺสามฺหานํ วา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เอเตสํ รสฺโส โหติ วา.
โส อภว, เต อภวุ, มยํ อภวมฺห.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อาสฺส ตฺถตฺตํ, อสฺส จ อํ, โส อภวตฺถ, ภวตฺถ, อภวา, ภวา วา, อหํ อภวํ, ภวํ, อภว, ภว วา, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
เอตฺถ จ มหาวุตฺตินา อา-วิภตฺติยา ถาเทโส พหุลํ ทิสฺสติ, เมทนี สมฺปกมฺปถ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๒], วิสฺี สมปชฺชถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], อิมา คาถา อภาสถ [ชา. ๒.๒๒.๓๒๘], ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ [เถรคา. ๑๗๒], นิพฺพิทา สมติฏฺถ [เถรคา. ๒๗๓], เอโก รหสิ ฌายถ [ชา. ๑.๑๕.๒๘๖] อิจฺจาทิ. ตถา โอ-วิภตฺติยา จ, ทุพฺเภยฺยํ มํ อมฺถ อิจฺจาทิ.
อิติ หิยฺยตฺตนี.
อชฺชตฺตนี
อถ อชฺชตฺตนี วุจฺจเต.
๕๘๗. ภูเต อี อุํ โอ ตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อํ มฺเห[ก. ๔๑๙; รู. ๔๖๙; นี. ๘๘๗].
อภวีติ ภูโต, อตีโตติ อตฺโถ, ภูเต กาเล กฺริยตฺถา ปรํ อีอิจฺจาทโย โหนฺติ.
๕๘๘. อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ[ก. ๕๑๖; รู. ๔๖๖; นี. ๑๐๓๐; จํ. ๑.๒.๗๖; ปา. ๓.๒.๑๑๐ ออีสฺสอาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ (พหูสุ)].
ออาทิสฺส อีอาทิสฺส สฺสาอาทิสฺส สฺสติอาทิสฺส จ พฺยฺชนสฺส อาทิมฺหิ อิอุ โหติ. ‘พฺยฺชนสฺสา’ติ เอเตน ออาทิมฺหิ ¶ ปฺจ, อีอาทิมฺหิ สตฺตาติ ทฺวาทส สุทฺธสรวิภตฺติโย ปฏิกฺขิปติ.
‘อาอีสฺสาทีสฺว วา’อิติ สุตฺเตน วิกปฺเปน ธาตฺวาทิมฺหิ อกาโร.
โส อภวี, ภวี, เต อภวุํ, ภวุํ, ตฺวํ อภโว, ภโว, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวึ, ภวึ, มยํ อภวิมฺหา, ภวิมฺหา, โส อภวา, ภวา, เต อภวู, ภวู, ตฺวํ อภวิเส, ภวิเส, ตุมฺเห อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ, อหํ อภวํ, ภวํ, มยํ อภวิมฺเห, ภวิมฺเห.
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา อี, มฺหา, อา, อูนํ รสฺสตฺเต-โส อภวิ, ภวิ, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห, โส อภว, ภว, เต อภวุ, ภวุ.
๕๘๙. เอยฺยาถสฺเสออาอีถานํ โอ อ อํ ตฺถ ตฺโถ วฺโห วา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘…วฺโหก’ (พหูสุ)].
เอยฺยาถาทีนํ ยถากฺกมํ โออาทโย โหนฺติ วา.
ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ, คจฺเฉยฺยาถ วา, ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส วา, อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม วา, โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา วา, โส อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมี, คมี วา, ตุมฺเห คจฺฉวฺโห, คจฺฉถ วาติ.
อิมินา อี, อา, อวจนานํ ตฺโถ, ตฺถ, อํอาเทสา โหนฺติ, โส อภวิตฺโถ, ภวิตฺโถ, โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ, อหํ อภวํ, ภวํ.
อตฺริมา ปาฬี – อีมฺหิ-ปงฺโก จ มา วิสิยิตฺโถ [ชา. ๑.๑๓.๔๔], สฺชคฺฆิตฺโถ มยา สห [ชา. ๑.๑๖.๒๔๑]. อามฺหิ-อนุโมทิตฺถ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], นิมนฺตยิตฺถ ¶ วาสโว [ชา. ๒.๒๒.๑๖๖๗], ขุพฺภิตฺถ นครํ ตทา [ชา. ๒.๒๒.๑๖๗๓], สุภูติตฺเถโร คาถํ อภาสิตฺถ [เถรคา. ๑]. อมฺหิ-อิธาหํ มลฺลิกํ เทวึ เอตทโวจํ [สํ. นิ. ๑.๑๑๙], อชานเมวํ อาวุโส อวจํ ชานามีติ [ปารา. ๑๙๕], อหํ กามานํ วสมนฺวคํ [ชา. ๒.๑๙.๔๕], อชฺฌคํ อมตํ สนฺตึ อิจฺจาทิ.
๕๙๐. อุํสฺสึสฺวํสุ[ก. ๕๐๔, ๕๑๗; รู. ๔๗๐-๔๘๘; นี. ๑๐๑๖-๑๑๐๕].
อุมิจฺจสฺส อึสุ, อํสุ โหนฺติ.
อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํ. อิมินา อุํสฺส อึสุ, อภวึสุ, ภวึสุ.
๕๙๑. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
โอสฺส ออิจฺจาทโย โหนฺติ.
ตฺวํ อภว, ตฺวํ อภวิ, ตฺวํ อภวิตฺถ, ตฺวํ อภวิตฺโถ.
อตฺริมา ปาฬี-โอสฺส อตฺเต-มา เหวํ อานนฺท อวจ [ที. นิ. ๒.๙๕], ตฺวเมว ทานิ’มกร, ยํ กาโม พฺยคมา ตยิ [ชา. ๑.๒.๑๖๗]. อิตฺเต-มา ตฺวํ ภายิ มหาราช, มา ตฺวํ ภายิ รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๖๘๔], มา จินฺเตสิ มา ตฺวํ โสจิ, ยาจามิ ลุทฺทกํ อหํ [คเวสิตพฺพํ]. ตฺถตฺเตมาสฺสุ ติณฺโณ อมฺิตฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๕๕], มา กิลิตฺถ มยา วินา [ชา. ๒.๒๒.๑๗๑๓], มาสฺสุ กุชฺฌิตฺถ นาวิก [ชา. ๑.๖.๕]. ตฺโถตฺเต-มา ปุราเณ อมฺิตฺโถ [เถรคา. ๒๘๐], มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ [สํ. นิ. ๑.๒๑๒], ติณมตฺเต อสชฺชิตฺโถ [ชา. ๑.๑.๘๙], มา ตฺวํ พฺรหฺมุโน วจนํ อุปาติวตฺติตฺโถ [ม. นิ. ๑.๕๐๒], มา ตฺวํ มฺิตฺโถ น มํ ชานาตี [ม. นิ. ๑.๕๐๒] ติ.
ตตฺถ ¶ ‘มา ทยฺหิตฺโถ’อิจฺจาทีนิ ปโรกฺขาวจเนนปิ สิชฺฌนฺติ.
สุตฺตวิภตฺเตน ตฺถสฺส ตฺโถ โหติ, ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา [อป. เถร ๑.๑.๓๖๗], มสฺสุ มิตฺตานํ ทุพฺภิตฺโถ. มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโกติ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๒].
มหาวุตฺตินา โอสฺส กฺวจิ โลโป, ปุน ทานํ อทา ตุวํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๖], มา โน ตฺวํ ตาต อททา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๒๖], มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒; เถรีคา. ๕๗].
๕๙๒. สิ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
โอสฺส สิ โหติ วา.
ตฺวํ อภวสิ, ภวสิ, ตฺวํ อนุโภสิ.
๕๙๓. มฺหาตฺถานมุอุ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
มฺหา, ตฺถานํ อาทิมฺหิ อุ โหติ.
อสฺโสสุมฺหา, อเหสุมฺหา, อโวจุมฺหา, อโวจุตฺถ อิจฺจาทีนิ ทิสฺสนฺติ.
ตุมฺเห อภวุตฺถ, ภวุตฺถ, อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, มยํ อภวุมฺหา, ภวุมฺหา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วา.
๕๙๔. อึสฺส จ สุอุ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…สิอุ’’ (พหูสุ)].
อิมิจฺจสฺส มฺหา, ตฺถานฺจ อาทิมฺหิ สุอุ โหติ, สาคโม โหตีติ อตฺโถ. จสทฺเทน อีอาทีนมฺปิ อาทิมฺหิ สาคโม โหติ, สาคเม จ สติ พฺยฺชนํ โหติ, ตสฺส อาทิมฺหิ อิอาคโม ลพฺภติ. เตน ‘‘อิมา คาถา อภาสิสุํ [คเวสิตพฺพํ], เต เม ¶ อสฺเส อยาจิสุํ, ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ’’ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๓] อิจฺจาทีนิ [ที. นิ. ๓.๒๗๗] สิชฺฌนฺติ.
โส โภคํ อนุโภสิ, อนุภวิ วา, ตุมฺเห อนุโภสิตฺถ, อนุภวิตฺถ วา, อหํ อนุโภสิ, อนุภวึ วา. มยํ อนุโภสิมฺหา อนุภวิมฺหา วา.
๕๙๕. เอโอนฺตา สุํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘เอโอตฺตา สุํ’’ (พหูสุ)].
เอทนฺตโต โอทนฺตโต จ ปรสฺส อุํวจนสฺส สุํ โหติ วา.
อาเนสุํ, สาเยสุํ, จินฺเตสุํ, ปจฺจนุโภสุํ, ปริโภสุํ, อธิโภสุํ, อภิโภสุํ.
สุตฺตวิภตฺเตน อาทนฺตโตปิ จ, วิหาสุํ วิหรนฺติ จ [สํ. นิ. ๑.๑๗๓], เต อนุโภสุํ, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
เตน โภโค อนฺวภูยี, อนุภูยี.
รสฺสตฺเต-อนฺวภูยิ, อนุภูยิ.
ทฺวิตฺเต-อนฺวภุยฺยิ, อนุภุยฺยิ.
เตน โภคา อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ, อนฺวภูยึสุ, อนุภูยึสุ อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
โส มคฺคํ อภาวิ, ภาวิ, อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, เต มคฺคํ อภาวึสุ, ภาวึสุ.
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ เอทนฺตมฺหา สุํ. เต มคฺคํ อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยึสุ, ภาวยึสุ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวย, ภาวย, อภาวยิ, ภาวยิ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, ตฺวํ มคฺคํ อภาวยิตฺโถ, ภาวยิตฺโถ, ตฺวํ มคฺคํ ¶ อภาเวสิ, ภาเวสิ, ตุมฺเห มคฺคํ อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ, อหํ มคฺคํ อภาวึ, ภาวึ, อภาเวสึ, ภาเวสึ, อภาวยึ, ภาวยึ, มยํ มคฺคํ อภาวิมฺหา, ภาวิมฺหา, อภาวิมฺห, ภาวิมฺห, อภาวยิมฺหา, ภาวยิมฺหา, อภาวยิมฺห, ภาวยิมฺห.
โส มคฺคํ อภาวา, ภาวา, อภาวิตฺถ, ภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ, ภาวยิตฺถ อิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
เตน มคฺโค อภาวิยิ, ภาวิยิ, เตน มคฺคา อภาวิยึสุ, ภาวิยึสุ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
อิติ อชฺชตฺตนี.
ปโรกฺขา
อถ ปโรกฺขา วุจฺจเต.
๕๙๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ถ อํ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห อึ มฺเห[ก. ๔๑๗; รู. ๔๖๐; นี. ๘๘๗; จํ. ๑.๒.๘๑; ปา. ๓.๒.๑๑๕].
อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขํ, อปจฺจกฺขนฺติ อตฺโถ. ภูเต กาเล อตฺตโน ปโรกฺขกฺริยาย วตฺตพฺพาย กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ.
มหาวุตฺตินา คสฺส ทีโฆ วา, โส กิร ชคาม, เต กิร ชคามุ, ตฺวํ กิร ชคาเม, ตุมฺเห กิร ชคามิตฺถ, อหํ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺห อิจฺจาทิ.
เอตฺถ จ ‘โส กิร ชคาม’ อิจฺจาทีนิ อนุสฺสวปโรกฺขานิ นาม.
‘อหํ ¶ กิร ชคามํ, มยํ กิร ชคามิมฺหา’ติ อิทํ อตฺตนา คนฺตฺวาปิ คมนํ ปมุฏฺสฺส วา อสมฺปฏิจฺฉิตุกามสฺส วา ปฏิวจนปโรกฺขํ นาม.
๕๙๗. ปโรกฺขายฺจ[ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒].
ปโรกฺขมฺหิ ปุพฺพกฺขรํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, จสทฺเทน อฺสฺมิมฺปิ ทฺเวทฺเวรูปํ สิชฺฌติ.
จงฺกมติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, ชุโหติ, โลลุโป, โมมูโห.
๕๙๘. ทุติยจตุตฺถานํ ปมตติยา[ก. ๔๖๑; รู. ๔๖๔; นี. ๙๔๒].
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ ทุติย, จตุตฺถานํ กเมน ปม, ตติยา โหนฺติ.
๕๙๙. ปุพฺพสฺส อ[ก. ๔๕๐; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; จํ. ๖.๒.๑๒๖; ปา. ๗.๔.๗๓].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อนฺโต อ โหติ.
๖๐๐. ภูสฺส วุก[ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖; จํ. ๕.๓.๙๒; ปา. ๖.๔.๘๘].
ทฺวิตฺเต ภูธาตุสฺส อนฺเต วุก โหติ, วาคโม โหตีติ อตฺโถ.
‘‘ตตฺถปฺปนาโท ตุมุโล พภูวา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๓๗] ปาฬิ.
โส กิร ราชา พภูว, เต กิร ราชาโน พภูวุ, ตฺวํ พภูเว.
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ สุตฺเตน พฺยฺชนาทิมฺหิ อิอาคโม, ตุมฺเห พภูวิตฺถ, อหํ พภูวํ, มยํ พภูวิมฺห ¶ , โส พภูวิตฺถ, เต พภูวิเร, ตฺวํ พภูวิตฺโถ, ตุมฺเห พภูวิวฺโห, อหํ พภูวึ, มยํ พภูวิมฺเห, อิมานิ สุทฺธกตฺตุรูปานิ.
‘กฺโย ภาวกมฺเมสฺวปโรกฺเขสู’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา ปโรกฺขมฺหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย น โหติ, ‘เตน กิร โภโค อนุพภูวิตฺถ, เตน โภโค อนุพภูวิเร’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
อิติ ปโรกฺขา.
สฺสตฺยาทิ
อถ สฺสตฺยาทิ วุจฺจเต.
๖๐๑. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสวฺเห สฺสํ สฺสามฺเห[ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๒; จํ. ๑.๓.๒; ปา. ๓.๓.๑๓].
ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, อนาคตกาโล, ตสฺมึ ภวิสฺสติ กาเล กฺริยตฺถสฺส ตฺยาทโย โหนฺติ.
๖๐๒. นาเม ครหาวิมฺหเยสุ[ก. ๔๒๑; รู. ๔๗๓; นี. ๘๙๓; จํ. ๑.๓.๑๐๙, ๑๑๕; ปา. ๓.๓.๑๔๓, ๑๕๐].
นิปาตนามโยเค ครหายฺจ วิมฺหเย จ สฺสตฺยาทโย โหนฺติ, อตีตกาเลปิ สฺสตฺยาทีนํ อุปฺปตฺติทีปนตฺถมิทํ สุตฺตํ, อนุตฺถุนน, ปจฺจานุตาป, ปจฺจานุโมทนาทีนิปิ เอตฺถ สงฺคยฺหนฺติ.
ตตฺถ ครหายํ-อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภฺุชิสฺสสิ [ปารา. ๓๒].
วิมฺหเย-ยตฺร ¶ หิ นาม สฺี สมาโน ปฺจมตฺตานํ สกฏสตานํ สทฺทํ น โสสฺสติ [ที. นิ. ๒.๑๙๒].
อนุตฺถุนนาทีสุ-น อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺสํ [ปาจิ. ๖๖๕], น ปุพฺเพ ธนเมสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๓], ภูตานํ นาปจายิสฺสํ, ปหุ สนฺโต น โปสิสฺสํ, ปรทารํ อเสวิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๔], น ปุพฺเพ ปยิรุปาสิสฺสํ [ชา. ๑.๑๒.๕๘], อิติ ปจฺฉานุตปฺปติ [ชา. ๑.๑๒.๕๐], อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ [ธ. ป. ๑๕๓].
กตฺถจิ ปน คาถาวเสน เอกสการโลโป, มิตฺโต มิตฺตสฺส ปานิยํ, อทินฺนํ ปริภฺุชิสํ [ชา. ๑.๑๑.๕๙], นิรยมฺหิ อปจฺจิสํ [เถรีคา. ๔๓๘], คจฺฉนฺโต นํ อุทกฺขิสํ [คเวสิตพฺพํ], โยนิโส ปจฺจเวกฺขิสํ [เถรคา. ๓๔๗] อิจฺจาทิ.
‘อ อี สฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ อิอาคโม, ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม, ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต, ภวิสฺสเร, ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.
อนุโภสฺสติ, อนุโภสฺสนฺติ, อนุโภสฺสเร อิจฺจาทิ สุทฺธกตฺตุรูปํ.
อนุภูยิสฺสติ, อนุภูยิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสเร.
๖๐๓. กฺยสฺส สฺเส[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กฺยสฺส โลโป โหติ วา สฺสการวติ วิภตฺติมฺหิ.
เตน มคฺโค คมิสฺสติ, คมียิสฺสติ วา, เตน มคฺโค อคมิสฺสา, อคมียิสฺสา วาติ วิกปฺเปน กฺยสฺส โลโป.
เตน ¶ โภโค อนุภวิสฺสติ, อนุภูยิสฺสติ วา, เตน โภคา อนุภวิสฺสนฺติ, อนุภูยิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ สุทฺธกมฺมรูปํ.
ภาวิสฺสติ, ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอ, ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติอิจฺจาทิ เหตุกตฺตุรูปํ.
เตน มคฺโค ภาวียิสฺสติ, มคฺคา ภาวียิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ เหตุกมฺมรูปํ.
อิติ สฺสตฺยาทิ.
สฺสาทิ
อถ สฺสาทิ วุจฺจเต.
๖๐๔. เอยฺยาโทติปตฺติยํ สฺสา สฺสํสุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สฺสเส สฺสวฺเห สฺสึ สฺสามฺหเส[ก. ๔๒๒; รู. ๔๗๕; นี. ๘๙๕; จํ. ๑.๓.๑๐๗; ปา. ๓.๓.๑๓๙; เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ (พหูสุ)].
เอยฺยาทิวิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย ภวนฺติ. เอยฺยาทิวิสโย นาม เหตุผลกฺริยาสมฺภโว, ตทุภยกฺริยาย อภาโว กฺริยาติปตฺติ.
สา ทุวิธา อตีตา จ อนาคตา จ.
ตตฺถ อตีตายํ-สเจ โส ปมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา, อรหา อภวิสฺสา [‘สเจ ปน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺส, อรหตฺตํ ปาปุณิสฺส’ (ธมฺมปท อฏฺ. ๑)] อิจฺจาทิ.
อนาคตายํ-สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิโย โส อภวิสฺสา อิจฺจาทิ.
‘อาอีสฺสาทีสฺว ¶ วา’อิติ ธาตฺวาทิมฺหิ วิกปฺเปน อการาคโม,‘อ อีสฺสา สฺสตฺยาทีนํ พฺยฺชนสฺสิอุ’ อิติ สฺสาทีสุ อิอาคโม, อภวิสฺสา, ภวิสฺสา, อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ, อภวิสฺเส, ภวิสฺเส, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา, อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ, อภวิสฺสึสุ, ภวิสฺสึสุ, อภวิสฺสเส, ภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห, ภวิสฺสวฺเห, อภวิสฺสึ, ภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส, ภวิสฺสามฺหเส.
‘อาอีอู’อิจฺจาทินา สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺสตฺเต-โส อภวิสฺส, ภวิสฺส, มยํ อภวิสฺสามฺห, ภวิสฺสามฺห. ‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺเต-ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส อิจฺจาทีนิ รูปจตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพานิ.
อิติสฺสาทิ.
ภูธาตุรูปํ นิฏฺิตํ.
อฏฺวิภตฺตุปฺปตฺติราสิ นิฏฺิโต.
ภูวาทิคณ
สรนฺตธาตุ
อาการนฺตธาตุรูป
อิโต ปฏฺาย สรนฺตธาตุโย สรานุกฺกเมน, พฺยฺชนนฺตธาตุโย อกฺขรานุกฺกเมน วุจฺจนฺเต.
กจฺจายนคนฺเถ อเนกสฺสรธาตุโย อิธ พฺยฺชนนฺตธาตุโย นาม. ตสฺมา อิธ ธาตฺวนฺตสรโลปกิจฺจํ นาม นตฺถิ.
ขา, ขฺยา-กถเน, คา-สทฺเท, ฆา-คนฺโธปาทาเน, า-ปฺายเน อวโพธเน จ, า-คตินิวตฺติยํ, ตา-ปาลเน, ถา-าเน ¶ , ทา-ทาเน, ธา-ธารเณ, ปา-ปาเน, ผา-วุทฺธิยํ, ภา-ทิตฺติยํ, มา-มาเน, ยา-คติยํ, ลา-อาทาเน เฉทเน จ, วา-คติ, พนฺธ, คนฺธเนสุ, สา-อสฺสาทเน ตนุกรเณ อนฺตกมฺมนิ จ, หา-จาเค, นฺหา-โสเจยฺเย.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริโล, มหาวุตฺตินา สเร ปเร อาทนฺตมฺหา กฺวจิ ยาคโม, อกฺขาติ. ปรสฺสรโลโป, อกฺขายติ, กฺริยํ อาขฺยาติ, อาขฺยายติ, ชาตึ อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต [สุ. นิ. ๔๒๓], สงฺคายติ, สงฺคายึสุ มเหสโย [วิ. ว. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา], คนฺธํ ฆายติ, ปฺายติ, ปฺายนฺติ, ปฺายตุ, ปฺายนฺตุ.
กมฺเม กฺโย, ธมฺโม ายติ, ธมฺมา ายนฺติ, วิฺายติ, วิฺายนฺติ.
ปโยชกพฺยาปาเร-ณาปิ, าเปติ, าเปนฺติ, าปยติ, าปยนฺติ.
กมฺเม-าปียติ, าปียนฺติ, าติ, านฺติ, โอปุปฺผา ปทฺมา านฺติ, มาลาว คนฺถิตา านฺติ, ธชคฺคาเนว ทิสฺสเร [ชา. ๒.๒๒.๑๙๘๙].
๖๐๕. ฺจีลสฺเส[ก. ๕๑๐; รู. ๔๘๗; นี. ๑๐๒๓].
านุพนฺธสฺส อีอาคมสฺส จ กตฺตริ วิหิตสฺส ลปจฺจยสฺส จ กฺวจิ เอตฺตํ โหตีติ ลสฺส เอตฺตํ.
อธิฏฺเติ, อธิฏฺเนฺติ.
๖๐๖. าปานํ ติฏฺปิวา[ก. ๔๖๘-๙; รู. ๔๙๒-๔; นี. ๙๔๙].
า, ปานํ ติฏฺ, ปิวา โหนฺติ นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ติฏฺติ, ติฏฺนฺติ.
๖๐๗. ปาทิโต าสฺส วา โห กฺวจิ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ปาทโย ¶ อุปสคฺคา ปาทิ นาม, ปาทิโต ปรสฺส าสฺส โห โหติ วา กฺวจิ.
สณฺหติ, สณฺหนฺติ, สณฺาติ, สณฺานฺติ, อุปฏฺหติ, อุปฏฺหนฺติ, อุปฏฺาติ, อุปฏฺานฺติ.
กมฺเม –
๖๐๘. อฺาทิสฺสิ กฺเย[ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๕; ‘อฺาทิสฺสาสีกฺเย’ (พหูสุ)].
าทิโต อฺสฺส อาการนฺตกฺริยตฺถสฺส อิ โหติ กฺเย ปรมฺหิ.
อธิฏฺียติ, อธิฏฺียนฺติ, อุปฏฺียติ, อุปฏฺียนฺติ.
อฺาทิสฺสาติ กึ? ายติ, ายนฺติ, อากฺขายติ, อากฺขายนฺติ, อาขฺยายติ, อาขฺยายนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปติ, ปติฏฺาเปนฺติ, ปติฏฺาปยติ, ปติฏฺาปยนฺติ.
อชฺฌตฺตนิมฺหิ วิกปฺเปน สาคโม, อฏฺาสิ, ปติฏฺาสิ, อธิฏฺหิ, อธิฏฺาสิ, อธิฏฺเสิ, สณฺหิ, สณฺาสิ, อุปฏฺหิ, อุปฏฺาสิ.
‘อุํสฺสึสฺวํสู’ติ อุํสฺส อึสุ, อํสุ, อธิฏฺหึสุ, สณฺหึสุ, อุปฏฺหึสุ. อตฺถเมนฺตมฺหิ สูริเย, วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๖]. อฏฺํสุ, อุปฏฺหํสุ.
ปรฉกฺเก-อฏฺา พุทฺธสฺส สนฺติเก [สุ. นิ. ๔๓๑].
กมฺเม-อธิฏฺิยิ, อธิฏฺิยึสุ, อุปฏฺิยิ, อุปฏฺิยึสุ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปสิ ¶ , ปติฏฺาปยิ, สณฺาเปสิ, สณฺาปยิ.
‘เอโอนฺตาสุ’นฺติ อุํสฺสสุํ, สรโลโป, อฏฺาสุํ, อุปฏฺาสุํ, ปติฏฺาเปสุํ, สณฺาเปสุํ, ปติฏฺาปยุํ, สณฺาปยุํ, ปติฏฺาปยึสุ, สณฺาปยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺสติ, สฺสนฺติ, รสฺสตฺตํ, อุปฏฺิสฺสติ, อุปฏฺิสฺสนฺติ, อหํ โภตึ อุปฏฺิสฺสํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๔], สณฺหิสฺสติ, สณฺหิสฺสนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ปติฏฺาเปสฺสติ, ปติฏฺาเปสฺสนฺติ.
ตา-ปาลเน, ภยํ ตายติ.
ถา-าเน, อวตฺถาติ, อวตฺถายติ, วิตฺถายติ, วิตฺถายนฺติ, มา โข วิตฺถาสิ [มหาว. ๑๒๖].
ทา-ทาเน, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, เทติ, เทนฺติ, เทสิ, เทถ, เทมิ, เทม.
‘ปโรกฺขายฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน ทาสฺส ทฺวิตฺตํ. ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺสตฺตํ, ททาติ, ททนฺติ, ททาสิ, ททาถ, ททามิ, ททาม.
๖๐๙. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเต[ก. ๔๘๒; รู. ๕๐๘; นี. ๙๗๒].
อทฺวิตฺเต ทาสฺส ทํ โหติ วา มิ, เมสุ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
ทมฺมิ, ทมฺม.
อทฺวิตฺเตติ กึ? ททามิ, ททาม.
๖๑๐. ทาสฺสิยง[ก. ๕๐๒; รู. ๔๙๓; นี. ๑๐๑๔].
ปาทิโต ¶ ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิ.
‘อิยง’ อิติ สุตฺตวิภตฺเตน อฺธาตูนมฺปิ. ชา-หานิยํ, อปฺเปน พหุํ ชิยฺยาม [ชา. ๑.๒.๕๒], ตสฺเสวา’นุวิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๖๗], วิธุรสฺส หทยํ ธนิยติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๕๐], นิหียติ ตสฺส ยโส [ชา. ๑.๑๐.๖๐; อ. นิ. ๔.๑๗], เอโก ราชา วิหิยฺยสิ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๐], โส ปหียิสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙] อิจฺจาทิ.
อาทิยติ, อาทิยนฺติ, อุปาทิยติ, อุปาทิยนฺติ, สมาทิยติ, สมาทิยนฺติ, สิกฺขาปทํ สมาทิยามิ [ขุ. ปา. ๒.๑], วตฺตํ สมาทิยามิ [จูฬว. ๘๕].
๖๑๑. คม วท ทานํ ฆมฺม วชฺช ทชฺชา[ก. ๔๙๙-๕๐๐-๑; รู. ๔๔๓-๔๘๖-๕๐๗; นี. ๑๐๑๓, ๑๐๐๕-๑๐๐๖].
เอเตสํ ฆมฺม, วชฺช, ทชฺชา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ทชฺชติ, ทชฺชนฺติ, ทชฺชสิ, ทชฺชถ, ทชฺชามิ, ทชฺชาม.
‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, ทชฺเชติ, ทชฺเชนฺติ.
กมฺเม ‘อฺาทิสฺสิ กฺเย’ติ กฺยมฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, ทิยติ, ทิยนฺติ.
ทีฆตฺเต-ทียติ, ทียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ทิยฺยติ, ทิยฺยนฺติ, ทชฺชียติ, ทชฺชียนฺติ.
ณาปิมฺหิ-ทาเปติ, ทาเปนฺติ, ทาปยติ, ทาปยนฺติ.
ปาทิปุพฺเพ รสฺโส, สมาทเปติ [ม. นิ. ๒.๓๘๗; ๓.๒๗๖], สมาทเปนฺติ, สมาทปยติ, สมาทปยนฺติ.
กมฺเม-ทาปียติ ¶ , ทาปียนฺติ, สมาทปียติ, สมาทปียนฺติ.
เอยฺยาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา ทชฺชโต เอยฺยาทีนํ อนฺตสฺส เอยฺยสฺส โลโป วา, ทานํ ทชฺชา, ทเทยฺย, ทชฺชุํ, ทเทยฺยุํ, ทชฺชาสิ, ทเทยฺยาสิ, ทชฺชาถ, ทเทยฺยาถ, ทชฺชามิ, ทเทยฺยามิ, ทชฺชาม, ทเทยฺยาม, อหํ ทชฺชํ, ทเทยฺยํ, มยํ ทชฺชามฺเห, ทเทยฺยามฺเห.
อตฺริมา ปาฬี-ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๑], อุปายนานิ เม ทชฺชุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔], มาตรํ เกน โทเสน, ทชฺชาสิ ทกรกฺขิโน [ชา ๑.๑๖.๒๒๗]. ตานิ อมฺมาย ทชฺเชสิ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๙], ฉฏฺาหํ ทชฺชมตฺตานํ, เนว ทชฺชํ มโหสธํ [ชา. ๑.๑๖.๒๒๕].
อชฺฌตฺตนิมฺหิ-อททิ, อทาสิ, อททุํ, อทํสุ, อทชฺชิ, อทชฺชุํ, ตฺวํ อทโท. วรฺเจ เม อโท สกฺก [ชา. ๒.๑๗.๑๔๒].
ปรฉกฺเก-โส ทานํ อทา, พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ, สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน [ชา. ๒.๒๒.๒๑๑๗].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ทาสฺสติ, ทาสฺสนฺติ, ททิสฺสติ, ททิสฺสนฺติ, ทชฺชิสฺสติ, ทชฺชิสฺสนฺติ.
ทาอิจฺจสฺส ทิจฺฉ, ปเวจฺฉาเทสมฺปิ อิจฺฉนฺติ, วิปุลํ อนฺนํ ปานฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ [เถรีคา. ๒๗๒]. อปฺปสฺเมเก ปเวจฺฉนฺติ, พหุเนเก น ทิจฺฉเร [สํ. นิ. ๑.๓๓]. เทโว สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉตุ. โภชนํ โภชนตฺถีนํ, สมฺมเทว ปเวจฺฉถ.
ธา-ธารเณ, สนฺธาติ, วิธาติ, นิเธติ, นิเธนฺติ. วิเธติ, วิเธนฺติ.
‘ปโรกฺขายฺจา’ติ จสทฺเทน ทฺวิตฺตํ. ‘ทุติยจตุตฺถาน…’นฺติ ธสฺส ทตฺตํ. ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ ปุพฺพสฺส รสฺโส.
๖๑๒. ธาสฺส โห[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ทฺวิตฺเต ¶ ปรสฺส ธาสฺส โห โหติ.
สทฺทหาติ, สทฺทหติ วา. สทฺทหาติ ตถาคตสฺส โพธึ. วิทหาติ, นิทหาติ, สทฺทหนฺติ, วิทหนฺติ, นิทหนฺติ.
‘มยทา สเร’ติ สุตฺเต ‘มยทา’ติ สุตฺตวิภตฺติยา พฺยฺชเนปิ นิคฺคหีตสฺส ทตฺตํ, กมฺมํ สทฺทหาติ, กมฺมผลํ สทฺทหาติ, สทฺทหนฺติ, วตฺถํ ปริทหาติ, ปริทหนฺติ.
กมฺเม-สนฺธียติ, สนฺธียนฺติ, สนฺธิยฺยติ, สนฺธิยฺยนฺติ, วิธิยฺยติ. นเวน สุขทุกฺเขน, โปราณํ อปิธิยฺยติ [ชา. ๑.๒.๑๑๔].
ณาปิมฺหิ-นิธาเปติ, นิธาเปนฺติ, นิธาปยติ, นิธาปยนฺติ.
กมฺเม-นิธาปียติ, นิธาปียนฺติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-สทฺทเหยฺยํ, สทฺทเหยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-สทฺทหิ, สทฺทหึสุ. ตตฺร ภิกฺขโว สมาทหึสุ [ที. นิ. ๒.๓๓๒], สมาทหํสุ วา.
ปา-ปาเน, ปาติ, ปานฺติ.
‘าปานํ ติฏฺปิวา’ติ ปาสฺส ปิโว, ปิวติ, ปิวนฺติ.
กมฺเม-ปียติ, ปียนฺติ.
ณิมฺหิ-‘อาสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’ อิติ สุตฺเตน ณานุพนฺเธ อาสฺส อนฺเต ยาคโม, ปุตฺตํ ถฺํ ปาเยติ, ปาเยนฺติ, ปายยติ, ปายยนฺติ.
กมฺเม-ปายียติ, ปายียนฺติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ปิสฺสติ, ปิสฺสนฺติ.
อตฺริมา ¶ ปาฬี-อยฺหิ เต มยา’รุฬฺโห, สโร ปิสฺสติ โลหิตํ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๖๘],อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วชํ [ชา. ๑.๘.๑๔]. นเฬน วารึ ปิสฺสาม, น จ มํ ตฺวํ วธิสฺสสิ [ชา. ๑.๑.๒๐].
ภา-ทิตฺติยํ, ภาติ, รตฺติมาภาติ จนฺทิมา [ธ. ป. ๓๘๗], ทิสา ภนฺติ วิโรจมานา [ม. นิ. ๑.๕๐๓], ททฺทลฺลมานา อาภนฺติ [วิ. ว. ๗๓๘; ชา. ๒.๒๒.๕๐๘], ปฏิภาติ, ปฏิภนฺติ, ปฏิภาตุ, ปฏิภนฺตุ ตํ จุนฺท โพชฺฌงฺคา [สํ. นิ. ๕.๑๙๗], ติสฺโส มํ อุปมาโย ปฏิภํสุ [ม. นิ. ๑.๓๗๔], รตฺติ วิภาติ, วิภายติ.
มา-มาเน, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, มมายติ, มมายนฺติ. เยมํ กายํ มมายนฺติ, อนฺธา พาลา ปุถุชฺชนา [เถรคา. ๕๗๕].
ยา-คติยํ, ยาติ, ยนฺติ, ยายติ, ยายนฺติ, ยายนฺต’ มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], อุยฺยาติ, อุยฺยนฺติ, นิยฺยาติ, นิยฺยนฺติ ธีรา โลกมฺหา, หิตฺวา มารํ สวาหนํ. อนุยาติ, อนุยนฺติ, อนุปริยายติ, อนุปริยายนฺติ.
ลา-อาทาเน, ลาติ.
วา-คติ, คนฺธเนสุ, วาติ เทเวสุ อุตฺตโม [ธ. ป. ๕๖], วาโต วายติ, วายนฺติ, นิพฺพาติ, นิพฺพนฺติ, นิพฺพายติ, นิพฺพายนฺติ, ปรินิพฺพาติ, ปรินิพฺพายติ.
ณาปิมฺหิ-นิพฺพาเปติ, นิพฺพาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-ปรินิพฺพายิ, ปรินิพฺพายึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปรินิพฺพิสฺสติ, ปรินิพฺพิสฺสนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ.
สา-อสฺสาทน, ตนุกรณ, อนฺตกฺริยาสุ, สาติ, สายติ, สายนฺติ, ปริโยสายนฺติ.
ณาปิมฺหิ-โอสาเปติ ¶ , ปริโยสาเปติ, โอสาปยติ, ปริโยสาปยติ.
กมฺเม-โอสาปียติ, ปริโยสาปียติ.
หา-จาเค, ปหาติ, ปหายติ, ปหายนฺติ.
กตฺตุ, กมฺมนิ กฺโย, อีอาคโม, หิยฺโยติ หิยฺยติ โปโส [ชา. ๑.๑๕.๓๔๘], นิหิยฺยติ ตสฺส ยโส [อ. นิ. ๔.๑๗; ชา. ๑.๑๐.๖๐], ตฺวํ เอโก อวหิยฺยสิ, ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ.
๖๑๓. กวคฺคหานํ จวคฺคชา[ก. ๔๖๒-๔; รู. ๔๖๗-๕๐๔; นี. ๙๔๓-๕; จํ. ๖.๒.๑๑๖; ปา. ๗.๔.๖๒].
ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺค, หานํ จวคฺค, ชา โหนฺติ.
ชหาติ, ปชหาติ, ชหนฺติ, ปชหนฺติ.
กมฺเม-ปหียติ, ปหียนฺติ.
รสฺสตฺเต-ปหิยติ, ปหิยนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ปหิยฺยติ, ปหิยฺยนฺติ, ปชหียติ, ปชหียนฺติ.
ณาปิมฺหิ-หาเปติ, หาเปนฺติ, หาปยติ, หาปยนฺติ, ชหาเปติ, ชหาเปนฺติ, ชหาปยติ, ชหาปยนฺติ.
กมฺเม-หาปียติ, ชหาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-ปหาสิ, ปหาสุํ, ปชหิ, ปชหึสุ.
๖๑๔. หาโต ห[ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑].
หาโต ปรสฺส สฺส-การสฺส ห โหติ วา.
‘‘หาหิสิ ¶ ตฺวํ ชีวโลก’’นฺติ [ชา. ๑.๕.๓๖] ปาฬิ, หาหิติ, หาหินฺติ, หาหติ, หาหนฺติ, ชหิสฺสติ, หิสฺสติ, อฺมฺํ วธิตฺวาน, ขิปฺปํ หิสฺสาม ชีวิตํ [ชา. ๒.๒๒.๖๗๓].
นฺหา-โสเจยฺเย, นฺหาติ, นฺหายติ, นฺหายนฺติ.
มหาวุตฺตินา พฺยฺชนวฑฺฒเน, นหาติ, นหายติ, นหายนฺติ.
อิติ ภูวาทิคเณ อาการนฺตธาตุรูปํ.
อิวณฺณนฺตธาตุรูป
อิ-คติยํ อชฺฌายเน จ, ขิ-ขเย ปกาสเน จ, จิจเย, ชิ-ชเย, ฑี-เวหาสคติยํ, นี-นเย, ภี-ภเย, ลี-ลเย, สี-สเย, มฺหิ-หาเส.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, เอติ, เอนฺติ, เอสิ, เอถ, เอมิ, เอม, เวติ, เวนฺติ, สเมติ, สเมนฺติ, อพฺเภติ, อพฺเภนฺติ, อภิสเมติ, อภิสเมนฺติ, อเวติ, อเวนฺติ, สมเวติ, สมเวนฺติ, อเปติ, อเปนฺติ, อุเปติ, อุเปนฺติ, อนฺเวติ, อนฺเวนฺติ, อจฺเจติ, อจฺเจนฺติ, ปจฺเจติ, ปจฺเจนฺติ, อชฺเฌติ, อชฺเฌนฺติ, อุเทติ, อุเทนฺติ, สมุเทติ, สมุเทนฺติ, ปริเยติ, ปริเยนฺติ, อุปยติ, อุปยนฺติ, อจฺจยติ, อจฺจยนฺติ, อุทยติ, สมุทยติ.
เอตุ, สเมตุ, เอนฺตุ, สเมนฺตุ, เอหิ, สเมหิ, เอถ, สเมถ, เอถ พฺยคฺฆา นิวตฺตวฺโห, ปจฺจุเปถ มหาวนํ [ชา. ๑.๓.๖๖].
มหาวุตฺตินา อิธาตุมฺหา เอยฺยาทีนํ เอการสฺส โลโป, น จ อปตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ [สํ. นิ. ๑.๑๐๗], วิสฺสาสํ เอยฺย ปณฺฑิโต, ยทา เต ปหิเณยฺยามิ, ตทา เอยฺยาสิ ขตฺติย [ชา. ๒.๒๒.๖๓๕].
อีอาทิมฺหิ ¶ ‘ปโร กฺวจี’ติ วิภตฺติสรโลโป, ธมฺมํ อภิสมิ, อภิสมึสุ.
‘เอโอนฺตา สุ’นฺติ อุํสฺส สุํ, อภิสเมสุํ, อภิสมยุํ, อภิสมยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๑๕. เอติสฺมา[ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑].
‘เอตี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติสทฺโท, อิธาตุมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส หิ โหติ วา.
เอหิติ, เอสฺสติ. โพธิรุกฺขมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], เนรฺชรมุเปหิติ [พุ. วํ. ๒.๖๓], อุเปสฺสติ, ตทา เอหินฺติ เม วสํ [ชา. ๑.๑.๓๓], ตโต นิพฺพานเมหิสิ [จูฬว. ๓๘๒ ตสฺสุทฺทานํ], น ปุนํ ชาติชรํ อุเปหิสิ [ธ. ป. ๒๓๘]. สุตฺตวิภตฺเตน อฺธาตูหิปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตฺวํ [อป. เถร ๑.๓.๑๓], ชายิหิติปฺปสาโท [ชา. ๒.๑๗.๑๔๕], ปฺายิหินฺติ เอตา ทหรา [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗].
สฺสาทิมฺหิ ‘‘สเจ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ อทาหิสี’’ติ [คเวสิตพฺพํ] ปาฬิ, ‘อทาหิสี’ติ จ อททิสฺสเสตฺยตฺโถ.
ขิ-ขเย อวณฺณปกาสเน จ, ขยติ, ขยนฺติ.
ขิโต ยาคโม, วิกปฺเปน ยสฺส ทฺวิตฺตํ, กปฺโป ขีเยถ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส [ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔], อุชฺฌายนฺติ ขียนฺติ [ปารา. ๘๘], อวณฺณํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. ขิยฺยติ, ขิยฺยนฺติ, อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํ [สํ. นิ. ๑.๑๔๖].
จิ-จเย, สมุจฺเจติ, สมุจฺจยติ.
๖๑๖. นิโต จิสฺส โฉ[ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐].
นิโต ¶ ปรสฺส จิสฺส จ-การสฺส โฉ โหติ.
นิจฺฉยติ, วินิจฺฉยติ, วินิจฺฉยนฺติ, วินิจฺเฉติ, วินิจฺเฉนฺติ,
กมฺเม กฺโย –
๖๑๗. ทีโฆ สรสฺส[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
สรนฺตสฺส ธาตุสฺส ทีโฆ โหติ กฺยมฺหีติ อิการุ’การานํ กฺยมฺหิ วิกปฺเปน ทีโฆ.
สมุจฺจียติ สมุจฺจียนฺติ, วินิจฺฉียติ, วินิจฺฉียนฺติ.
ชิ-ชเย, เชติ, เชนฺติ, วิเชติ, วิเชนฺติ, ปราเชติ, ปราเชนฺติ, ชยติ, ชยนฺติ, วิชยติ, วิชยนฺติ, ปราชยติ, ปราชยนฺติ.
กมฺเม กฺยมฺหิ ทีโฆ, น ตํ ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ อวชียติ. ตํ โข ชิตํ สาธุ ชิตํ, ยํ ชิตํ นาวชียติ [ชา. ๑.๑.๗๐].
ณาปิมฺหิ ปุพฺพสฺสรโลโป วา, ชาเปติ, ชาปยติ. โย น หนฺติ น ฆาเตติ, น ชินาติ น ชาปเย [ชา. ๑.๑๐.๑๔๔]. ชยาเปติ, ชยาปยติ, ชยาปียติ, ชยาปียนฺติ, ชยตุ, ชยนฺตุ.
อีอาทิมฺหิ-อเชสิ, อเชสุํ, วิเชสิ, วิเชสุํ, อชยิ, อชยุํ, อชยึสุ, วิชยิ, วิชยุํ, วิชยึสุ, เชสฺสติ, วิเชสฺสติ, ปราเชสฺสติ, ชยิสฺสติ, วิชยิสฺสติ, ปราชยิสฺสติ.
ฑี-เวหาสคติยํ, สกุโณ เฑติ, เฑนฺติ [ที. นิ. ๑.๒๑๕; อ. นิ. ๔.๑๙๘]. ปาสํ โอฑฺเฑติ, โอฑฺเฑนฺติ.
นี-นเย ¶ , เนติ, เนนฺติ, วิเนติ, วิเนนฺติ, นยติ, นยนฺติ, วินยติ, วินยนฺติ.
กมฺเม-นียติ, นียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-นิยฺยติ, นิยฺยนฺติ, นิยฺยเร.
ณาปิมฺหิ อายาเทสสฺส รสฺโส, นยาเปติ, นยาเปนฺติ, นยาปยติ, นยาปยนฺติ.
กมฺเม-นยาปียติ, นยาปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-เนสิ, เนสุํ, วิเนสิ, วิเนสุํ, อาเนสิ, อาเนสุํ, อนยิ, นยิ, อนยึสุ, นยึสุ, อานยิ, อานยึสุ, วินยิ, วินยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-เนสฺสติ, เนสฺสนฺติ, นยิสฺสติ, นยิสฺสนฺติ.
ภี-ภเย, เภติ. มา เภถ กึ โสจถ โมทถวฺโห [ชา. ๑.๑๒.๒๗], วิเภมิ เอตํ อสาธุํ, อุคฺคเตโช หิ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๑๗.๑๐๓]. ภายติ, ภายนฺติ.
การิเต มหาวุตฺตินา สาคโม วา, ภีเสติ, ภีสยติ, ภีสาเปติ, ภีสาปยติ. ภิกฺขุํ ภีเสยฺย วา ภีสาเปยฺย วา [ปาจิ. ๓๔๖-๓๔๗].
สี-สเย, เสติ, เสนฺติ, อติเสติ, อติเสนฺติ, สยติ, สยนฺติ.
กมฺเม-อติสียติ, อติสียนฺติ.
ณาปิมฺหิ รสฺโส, สยาเปติ, สยาปยติ.
ณิมฺหิ-สาเยติ, สายยติ, สาเยสุํ ทีนมานสา [อป. เถร ๒.๕๔.๔๘].
มฺหิ-หาเส ¶ , อุมฺเหติ, อุมฺหยติ, วิมฺเหติ, วิมฺหยติ, น นํ อุมฺหยเต ทิสฺวา, น จ นํ ปฏินนฺทติ [ชา. ๑.๒.๙๓].
กมฺเม-อุมฺหียติ, วิมฺหียติ.
การิเต ปุพฺพสฺสรโลโป, สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี. สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี [ชา. ๒.๒๐.๑๗].
อิติ ภูวาทิคเณ อิวณฺณนฺตธารูปํ.
อุวณฺณนฺตธาตุรูป
จุ-จวเน, ชุ-สีฆคมเน, ถุ-อภิตฺถวเน, ทุ-คติยํ อุปตาเป จ, ภู-สตฺตายํ, ยุ-มิสฺสเน คติยฺจ, รุ-สทฺเท, พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ, สุ-สนฺทเน ชนเน จ, สู-ปสวเน, หุ-ทาเน ภกฺขเน ปูชายํ สตฺติยฺจ, หู-สตฺตายํ.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, ‘กตฺตริ โล’ติ ลปจฺจโย, อุวณฺณสฺส อวาเทโส, ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ สกมฺมิกธาตูนํ กฺยมฺหิ ทีโฆ.
จุ-จวเน, จวติ, จวนฺติ.
ณิมฺหิ-จาเวติ, จาวยติ.
ชุ-สีฆคมเน, ชวติ, ชวนฺติ.
ถุ-อภิตฺถวเน, อภิตฺถวติ, อภิตฺถวนฺติ.
‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา กฺยมฺหิ กฺวจิ วุทฺธิ, อวาเทโส, อภิตฺถวียติ, อภิตฺถวียนฺติ, อภิตฺถวิยฺยติ, อภิตฺถวิยฺยนฺติ.
ทุ-อุปตาเป, อุปทฺทวติ, อุปทฺทวนฺติ.
ภู-สตฺตายํ, สมฺโภติ, สมฺภวติ.
ยุ-คติยํ ¶ , ยวติ.
รุ-สทฺเท, รวติ, รวนฺติ, วิรวติ, วิรวนฺติ.
พฺรู-วิยตฺติยํ วาจายํ –
พฺยฺชเน ปเร พฺรูสฺส โอ น โหติ.
พฺรูติ.
๖๑๙. พฺรูโต ติสฺสีอุ[ก. ๕๒๐; รู. ๕๐๒; นี. ๑๐๓๓; จํ. ๖.๒.๓๔; ปา. ๗.๓.๙๓].
พฺรูโต ติสฺส อาทิมฺหิ อี โหติ. อีมฺหิ ปุพฺพโลโป.
พฺรวีติ.
๖๒๐. ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร[ก. ๗๐; รู. ๓๐; นี. ๒๒๐; …มิยวุวง… (พหูสุ)].
อิวณฺณุ’วณฺณนฺตานํ ธาตูนํ กฺวจิ อิยง, อุวง โหนฺติ สเร.
พฺรุวนฺติ, พฺรุนฺติ วา. ‘‘อชานนฺตา โน ปพฺรุนฺตี’’ติ ปาฬิ. พฺรูสิ, พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูม.
๖๒๑. ตฺยนฺตีนํ ฏฏู[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๑.๔.๑๓; ปา. ๓.๔.๘๔].
ติ, อนฺตีสุ พฺรูสฺส อาห โหติ, เตสฺจ ฏ, ฏู โหนฺติ.
โส อาห, เต อาหุ.
อตฺริมา ปาฬี-นิพฺพานํ ภควา อาห, สพฺพคนฺถปโมจนํ, อาห เตสฺจ โย นิโรโธ [มหาว. ๖๐], ยํ ปเร สุขโต อาหุ, ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต. ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ, ตทริยา สุขโต วิทู [สุ. นิ. ๗๖๗]. ตตฺถ ‘อาหา’ติ กเถติ. ‘อาหู’ติ กเถนฺติ.
พฺรูตุ ¶ , พฺรูวนฺตุ, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ [ขุ. ปา. ๕.๒], พฺรูถ, พฺรูมิ, พฺรูม.
เอยฺยาทิมฺหิ-พฺรูสฺส อุวง โหติ, พฺรุเวยฺย, พฺรุเวยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ สเร ปเร พฺรูสฺส โอตฺตํ, โอสฺส จ อวาเทโส, อพฺรวิ, อพฺรวุํ, อพฺรวึสุ.
อุวาเทเส-อพฺรุวิ, อพฺรุวุํ, อพฺรุวึสุ.
ปโรกฺขมฺหิ –
๖๒๒. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺส[ก. ๔๗๕; รู. ๔๖๕; นี. ๙๕๖].
ออาทีสุ พฺรูสฺส อาห ภวติ.
โส อาห, เต อาหุ.
๖๒๓. อุสฺสํสฺวาหา วา[นี. ๑๐๓๖].
อาหาเทสมฺหา ปรสฺส อุวจนสฺส อํสุ โหติ วา.
เต อาหํสุ, สจฺจํ กิเรวมาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ [ชา. ๑.๑๓.๑๒๓].
สุ-สนฺทเน, นที สวติ, สวนฺติ, อาภวคฺคา สวนฺติ.
สู-ปสวเน, ปฺุํ ปสวติ [จูฬว. ๓๕๔], ปสวนฺติ.
หุ-ปูชายํ, ‘ปโรกฺขายฺจา’ติ ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ หสฺส โช, ชุโหติ, ชุโหนฺติ.
กมฺเม-เตน อคฺคิ หูยเต.
ณิมฺหิ-ชุหาเวติ, ชุหาวยติ.
ณาปิมฺหิ-ชุหาเปติ, ชุหาปยติ.
หุ-สตฺติยํ, ปโหติ, สมฺปโหติ, ปโหนฺติ, สมฺปโหนฺติ.
หู-สตฺตายํ ¶ , โหติ, โหนฺติ, โหตุ, โหนฺตุ.
เอยฺยาทิมฺหิ- ‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ ธาตฺวนฺตสฺส อุวาเทโส, หุเวยฺย, หุเวยฺยุํ.
อาอาทิมฺหิ-โส อหุวา. วณฺณคนฺธผลูเปโต, อมฺโพยํ อหุวา ปุเร [ชา. ๑.๒.๗๑]. อหุวา เต ปุเร สขา [สํ. นิ. ๑.๕๐], เต อหุวู, ตฺวํ อหุโว, ตุมฺเห อหุวตฺถ [ม. นิ. ๑.๒๑๕], ฌายถ ภิกฺขเว มา ปมาทาตฺถ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถ, อหุว, อหุวํ วา, อหุวมฺหา. ‘‘อกรมฺหส เต กิจฺจํ, ยํ พลํ อหุวมฺหเส [ชา. ๑.๔.๒๙]. อหุวมฺเหว มยํ ปุพฺเพ, น นาหุวมฺหา’’ติ [ม. นิ. ๑.๑๘๐] ปาฬิโย.
อีอาทิมฺหิ สาคโม, อโหสิ, ปาตุรโหสิ.
มหาวุตฺตินา อีโลโป รสฺโส จ. อหุเทว ภยํ อหุ ฉมฺภิตตฺตํ. อหุเทว กุกฺกุจฺจํ, อหุ วิปฺปฏิสาโร [ปารา. ๓๘]. อาทีนโว ปาตุรหุ [เถรคา. ๒๖๙], ทิพฺโพ รโถ ปาตุรหุ.
๖๒๔. หูโต เรสุํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
หูโต ุํวจนสฺส เรสุํ โหติ. สุตฺตวิภตฺเตน มฺหาสฺส เรสุมฺหา จ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตโลโป.
เต ปุพฺเพ อเหสุํ. อุวาเทเส อหุวุํ, ปุพฺพสฺสรโลเป อหุํ.
อตฺริมา ปาฬี- สพฺพมฺหิ ตํ อรฺมฺหิ, ยาวนฺเตตฺถ ทิชา อหุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๔๒๕]. กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๗].
โอสฺส ¶ สิ, อิตฺถ, ตฺโถ. ตฺวํ อโหสิ, อหุวิ, อหุวิตฺถ, อหุวิตฺโถ.
มหาวุตฺตินา โอโลโป รสฺโส, มา โภติ กุปิตา อหุ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑], มาหุ ปจฺฉานุตาปินี [สํ. นิ. ๑.๑๖๒], อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กินฺนุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ [สํ. นิ. ๒.๒๐; ม. นิ. ๑.๑๘], อหํ อหุวึ, มยํ อโหสิมฺหา, อโหสิมฺห วา. อเหสุมฺหา นุ โข มยํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อเหสุมฺหา, กินฺนุ โข อเหสุมฺหา, กถํ นุ โข อเหสุมฺหา [ม. นิ. ๑.๔๐๗]. มยํ ปุพฺเพ อหุวิมฺหา, อหุมฺหา วา. ‘‘มยํ ปุพฺเพ ทานปติโน อหุมฺหา’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๖๑๗] ปาฬิ.
รสฺสตฺเต-อหุมฺห.
มหาวุตฺตินา มฺหาสฺส อฺุจ. ‘‘ปฺจสตา มยํ สพฺพา, ตาวตึสุปคา อหุ’’นฺติ ปาฬิ.
ปรฉกฺเก อสฺส อํ, อหํ ปุพฺเพ อหุวํ, อหุว วา.
‘ปโร กฺวจี’ติ ปรโลโป, อหุํ.
อตฺริมา ปาฬี- ‘‘อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ, อหุํ เกวฏฺฏทารโก [อป. เถร ๑.๓๙.๘๖], จกฺกวตฺตี อหุํ ราชา, ชมฺพุมณฺฑสฺส อิสฺสโร. สตฺตกฺขตฺตุํ มหาพฺรหฺมา, วสวตฺตี ตทา อหุํ. มุทฺธาภิสิตฺโต ขตฺติโย, มนุสฺสาธิปตี อหุ’’นฺติ. มยํ อหุวิมฺเห.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๒๕. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสจฺจาโท[ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘…สฺสตฺยาโท’ (พหูสุ)].
สฺสตฺยาทิมฺหิ หูธาตุสฺส เห จ โหหิ จ โหหิ จ โหนฺติ.
เหสฺสติ ¶ , เหสฺสนฺติ, เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ, โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ. พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก [พุ. วํ. ๒.๕๕], อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ [พุ. วํ. ๒.๗๔].
๖๒๖. ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป[ก. ๔๘๐; รู. ๔๙๐; นี. ๙๖๑; ‘ทกฺขา เหหิโหหิโลโป’ (พหูสุ)].
เอเตหิ อาเทเสหิ สฺสสฺส โลโป โหติ วา. สุตฺตวิภตฺเตน อฺเหิปิ สฺสโลโป.
สกฺขิสิ ตฺวํ กุณฺฑลินิ, มฺิสิ ขตฺตพนฺธุนิ [ชา. ๒.๑๗.๑๔]. น หิ สกฺขินฺติ เฉตฺตุํ [สุ. นิ. ๒๘], อธมฺโม หฺิติ ธมฺมมชฺช [ชา. ๑.๑๑.๓๑], พฺรหฺมทตฺโต ปลายิติ อิจฺจาทิ.
เหหิติ, เหหินฺติ, โหหิติ, โหหินฺติ.
อตฺริมา ปาฬี-ปิโย จ เม เหหิติ มาลภารี, อหฺจ นํ มาลินี อชฺฌุเปสฺสํ [ชา. ๑.๑๕.๑๙๗], ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก [ชา. ๑.๘.๒]. โทโส เปมฺจ เหหิติ [เถรคา. ๗๑๙]. มม ตฺวํ เหหิสิ ภริยา [ชา. ๑.๑๔.๒๗]. ตโต สุขี โหหิสิ วีตราโค. ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว [ที. นิ. ๒.๒๐๗] อิจฺจาทิ.
อิติ ภูวาทิคเณ อุวณฺณนฺตธาตุรูปํ.
เอทนฺตธาตุรูป
เอ-อาคติยํ คติยฺจ, เก-สทฺเท, เข-ขาทนุ’ปฏฺาเนสุ, เค-สทฺเท, อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, เฌ-จินฺตายํ ทาห’ชฺฌาเนสุ จ, เต-ปาลเน, เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, เท-สุทฺธิ, นิทฺทาสุ, เป-วุทฺธิยํ ¶ , เภ-ภเย, เล-เฉทเน, เว-คติยํ ตนฺตสนฺตาเน จ, เส-อนฺตกฺริยายํ, หเร-ลชฺชายํ, คิเล-กิลมเน, ปเล-คติยํ, มิเล-หานิยํ.
ณานุพนฺธปจฺจเยน วินา เยสํ ธาตูนํ อายาเทโส ลพฺภติ, เต เอทนฺตา นาม. มหาวุตฺตินา ยโลเป สติ อาทนฺเตหิ สมานรูปํ, อาทนฺตานฺจ ยาคเม สติ เอทนฺเตหิ สมานรูปํ, ตสฺมา อาทนฺต, เอทนฺตา เยภุยฺเยน สมานรูปา ภวนฺติ.
มหาวุตฺตินา เอทนฺตานํ ตฺยาทีสุ ตพฺพาทีสุ จ อายาเทโส, กฺวจิ ยโลโป, เอ-อาคติยํ. อยํ โส สารถี เอติ [ชา. ๒.๒๒.๕๑], สเจ เอนฺติ มนุสฺสตฺตํ [สํ. นิ. ๑.๔๙], ลกฺขณํ ปสฺส อายนฺตํ, มิคสงฺฆปุรกฺขตํ [ชา. ๑.๑.๑๑], โยค’มายนฺติ มจฺจุโน [สํ. นิ. ๑.๒๐], อายามาวุโส [ปารา. ๒๒๘], อายามานนฺท [ที. นิ. ๒.๑๘๖; ปารา. ๒๒; ม. นิ. ๑.๒๗๓].
เอตฺถ เอธาตุ อาคจฺฉ, คจฺฉามาติ อตฺถทฺวยํ วทติ, ยาธาตุวเสน อาคจฺฉ, ยามาติปิ อตฺถํ วทนฺติ.
เอ-วุทฺธิยํ วา, ‘‘กาโย, อปาโย, อุปาโย, สมุทาโย’’ติอาทีสุ –
กุจฺฉิตา ธมฺมา อายนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตฺถาติ กาโย, ‘อาโย’ติ วุจฺจติ วฑฺฒิ, ตโต อเปโต อปาโย, เตน อุเปโต อุปาโย, อวยวธมฺมา สมุเทนฺติ เอตฺถาติ สมุทาโย, ปริพฺยตฺตํ อายนฺติ เอเตนาติ ปริยาโย.
เก-สทฺเท, กายติ.
กมฺเม-กิยฺยติ.
เข-ขาทเน, ติณํ ขายติ, วิกฺขายติ, อุนฺทุรา ขายนฺติ, วิกฺขายนฺติ.
เข-อุปฏฺาเน ¶ , ขายติ, ปกฺขายติ, อลกฺขี วิย ขายติ.
เค-สทฺเท, คายติ, คายนฺติ.
อปปุพฺพ เจ-ปูชายํ, อปจายติ, เย วุทฺธ’มปจายนฺติ [ชา. ๑.๑.๓๗].
เฌ-จินฺตายํ, ฌายติ, ฌายนฺติ, ปชฺฌายติ, ปชฺฌายนฺติ, อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนฺติ.
เฌ-โอโลกเน, นิชฺฌายติ, นิชฺฌายนฺติ, อุปนิชฺฌายติ, อุปนิชฺฌายนฺติ, อุชฺฌายติ, อุชฺฌายนฺติ.
เฌ-ทยฺหเน, ปทีโป ฌายติ, ปริชฺฌายติ.
กมฺเม-ฌายียติ.
ณาปิมฺหิ ยโลโป, กฏฺํ ฌาเปติ, ฌาเปนฺติ, ฌาปยติ, ฌาปยนฺติ.
เฌ-อชฺฌยเน สํปุพฺโพ, มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ชาเทโส, สชฺฌายติ, สชฺฌายนฺติ, มนฺตํ สชฺฌายติ.
เต-ปาลเน, ตายติ, ตายนฺติ.
เถ-สทฺท, สงฺฆาเตสุ, ถายติ.
เท-สุทฺธิยํ, โวทายติ, โวทายนฺติ.
เท-โสปฺปเน, นิทฺทายติ, นิทฺทายนฺติ.
เป-วุทฺธิยํ, อปฺปายติ, อปฺปายนฺติ.
เภ-ภเย, ภายติ, ภายนฺติ, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน [ธ. ป. ๑๒๙], ภายสิ, สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส [อุทา. ๔๔], กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ [ม. นิ. ๑.๓๘๑], นตํ ภายามิ อาวุโส, ภายาม [อป. เถรี. ๒.๒.๔๕๘].
ณาปิมฺหิ-ภยาเปติ, ภายาเปติ, ภายาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-มา ¶ ภายิ, มา โสจิ [ที. นิ. ๒.๒๐๗], มา จินฺตยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ภายิสฺสติ, ภายิสฺสนฺติ.
เล-เฉทเน, ติณํ ลายติ, สาลึ ลายติ, ลายนฺติ.
เว-คติยํ, วาโต วายติ, วาตา วายนฺติ.
เว-ตนฺตสนฺตาเน, ตนฺตํ วายติ, วายนฺติ.
กมฺเม-วายียติ, ปุพฺพโลเป วียติ, วิยฺยติ.
ณาปิมฺหิ-จีวรํ วายาเปติ [ปารา. ๖๓๘], วายาเปนฺติ.
เส-อนฺตกฺริยายํ, โอสายติ, ปริโยสายติ, อชฺโฌสายติ.
กมฺเม-ปริโยสียติ.
ณาปิมฺหิ-ปริโยสาเปติ.
ณิ, ณาปีนํ โลโป โหติ เตสุณิ, ณาปีสุ ปเรสุ.
ภิกฺขุ อตฺตนา วิปฺปกตํ กุฏึ ปเรหิ ปริโยสาเปติ [ปารา. ๓๖๓]. เอตฺถ อกมฺมกตฺตา ธาตุสฺส ‘กุฏิ’นฺติ จ ‘ปเรหี’ติ จ ทฺเว กมฺมานิ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺเตหิ การิเตหิ สิชฺฌนฺติ.
อเนกสฺสรเอทนฺตมฺปิ กิฺจิ อิธ วุจฺจติ.
หเร-ลชฺชายํ, หรายติ, หรายนฺติ, อฏฺฏิยามิ หรายามิ [สํ. นิ. ๑.๑๖๕], หรายาม, หรายตีติ หิรี, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส อิตฺตํ.
คิเล-รุชฺชเน, คิลายติ, ปิฏฺิ เม อาคิลายติ [จูฬว. ๓๔๕; ที. นิ. ๓.๓๐๐], คิลายนฺติ.
ปเล-คติยํ ¶ , ปลายติ, ปลายนฺติ.
มิเล-หานิยํ, มิลายติ, มิลายนฺติ.
‘‘ฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, ตาณํ, ปริตฺตาณํ, โวทานํ, นิทฺทานํ, คิลาโน, ปลาโต, มิลาตนฺติ’’อาทีสุ ยโลโป.
อิติ ภูวาทิคเณ เอทนฺตธาตุรูปํ.
ภูวาทิคเณ สรนฺตธาตูนํ ตฺยาทฺยนฺตรูปานิ นิฏฺิตานิ.
พฺยฺชนนฺตธาตุ
อวุทฺธิกรูป
ตุทาทิคณ
อถ พฺยฺชนนฺตธาตุรูปานิ วุจฺจนฺเต. ตานิ จ อวุทฺธิก, สวุทฺธิกวเสน ทุวิธานิ โหนฺติ. ตตฺถ อวุทฺธิกานิ ตาว วุจฺจนฺเต.
ขิป, คุห, ตุท, ทิส, ปิส, ผุส, ลิข, วธาทิ.
อิธ ธาตูนํ อนฺตสฺสโร อุจฺจารณตฺโถ, โส รูปวิธาเน นปฺปยุชฺชเต.
๖๒๘. ตุทาทีหิ โก[ก. ๔๔๕; รู. ๔๓๓; นี. ๙๒๕; จํ. ๑.๑.๙๒; ปา. ๓.๑.๗๗].
ตุทาทีหิ กานุพนฺโธ อปจฺจโย โหติ. กานุพนฺโธ อวุทฺธิทีปนตฺโถ.
ขิป-ขิปเน, ขิปติ, ปกฺขิปติ, อุกฺขิปติ, โอกฺขิปติ, นิกฺขิปติ, วิกฺขิปติ, ปฏิกฺขิปติ, สํขิปติ.
กมฺเม-ขิปียติ.
การิเต-ขิเปติ ¶ , ขิปยติ, ขิปาเปติ, ขิปาปยติ, เขเปติ, เขปยติ วา, อุทกํ เขเปติ, ตณฺหํ เขเปติ, ขยาเปตีติ อตฺโถ.
คุห-สํวรเณ, คุหติ, นิคฺคุหติ.
กมฺเม-คุหิยติ.
การิเต คุสฺส ทีโฆ, คูเหติ, คูหยติ, คูหาเปติ, คูหาปยติ.
กมฺเม-คูหาปียติ.
ฆฏ-เจตายํ, ฆฏติ.
กมฺเม-ฆฏียติ.
การิเต-ฆเฏติ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติ.
ตุท-พฺยธเน, พฺยธนํ วิชฺฌนํ, ตุทติ, วิตุทติ.
อสฺส เอตฺเต-ตุเทติ, ตุเทนฺติ.
กมฺเม-ตุทียติ.
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ทสฺส ชตฺตํ. ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, ตุชฺชติ.
การิเต-ตุเทติ, ตุทยติ, ตุทาเปติ, ตุทาปยติ.
ทิสี-อุทฺทิสเน, อุทฺทิสนํ สรูปโต กถนํ. อุทฺทิสติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ [มหาว. ๑๕๒], นิทฺทิสติ, นิทฺทิสนฺติ, อปทิสติ, อปทิสนฺติ.
กมฺเม-อุทฺทิสียติ, อุทฺทิสียนฺติ.
การิเต-อาจริโย สิสฺสํ ปาฬิธมฺมํ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ, วาเจตีติ อตฺโถ. ปาเสุ ปน สทฺวยมฺปิ ทิสฺสติ.
นุท-ขิปเน ¶ , นุทติ, ปนุทติ, วิโนเทติ, ปฏิวิโนเทติ วา.
กมฺเม-ปนุทียติ, ปนุชฺชติ.
การิเต-ปนุเทติ, ปนุทยติ, ปนุทาเปติ, ปนุทาปยติ.
ปิส-สํจุณฺเณ, ปิสติ.
กมฺเม-ปิสียติ.
การิเต-ปิเสติ, ปิสยติ, ปิสาเปติ, ปิสาปยติ.
ผุส-สมฺผสฺเส ปตฺติยฺจ, ผุสติ, ผุสนฺติ ธีรา นิพฺพานํ [ธ. ป. ๒๓], วชฺชํ นํ ผุเสยฺย [ปารา. ๔๐๙; จูฬว. ๓๔๔].
กมฺเม-ผุสียติ.
การิเต-ผุเสติ, ผุสยติ, ผุสาเปติ, ผุสาปยติ.
ลิข-เลขเน, ลิขติ, สลฺลิขติ, วิลิขติ.
การิเต-ลิเขติ, สลฺลิเขติ, วิลิเขติ.
วธ-หึสายํ, วธติ, วเธติ.
กมฺเม-วธียติ.
ยมฺหิ ธสฺส ฌตฺตํ, ยสฺส ปุพฺพรูปํ. ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ ฌสฺส ตติยชตฺตํ, วชฺฌติ, วชฺฌนฺติ, วชฺฌเร. อิเม สตฺตา หฺนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา [ม. นิ. ๑.๖๐].
การิเต-วเธติ, วธยติ, วธาเปติ, วธาปยติ, สามิโก ปุริสํ มคฺคํ คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ อิจฺจาทีนิปิ อิธ วตฺตพฺพานิ.
อิติ ตุทาทิคโณ.
สวุทฺธิกรูป
อถ ¶ สวุทฺธิกรูปานิ วุจฺจนฺเต.
อส-ภุวิ, อาส-นิวาเส อุปเวสเน จ, อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กมุ-ปทคมเน, กุส-อกฺโกเส, คมุ-คติมฺหิ, ชรวโยหานิมฺหิ, ชน-ชนเน, มร-ปาณจาเค, ยมุ-อุปรเม, รุท-อสฺสุวิโมจเน กนฺทเน จ, รุห-ชนเน, ลภ-ลาเภ, วจ, วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วิท-าเณ, วส-นิวาเส, วิสปเวสเน, สท-คตฺยา’วสาเน, หน-หึสายํ, หรหรเณ.
ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล, อส-ภุวิ, สตฺตายนฺติ อตฺโถ.
๖๒๙. ตสฺส โถ[ก. ๔๙๔; รู. ๔๙๕, ๕๐๐; นี. ๙๘๙, ๙๙๑].
อตฺถิโต ปรสฺสติ, ตูนํ ตสฺส โถ โหติ.
‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ สุตฺเตน พฺยฺชเน ปเร ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สุตฺเตน ปรรูปสฺส ทุติยสฺส ปมตฺตํ.
ธนํ เม อตฺถิ.
เอตฺถ จ ‘‘อตฺถิ ตฺวํ เอตรหิ, น ตฺวํ นตฺถิ, อตฺถิ อหํ เอตรหิ, นาหํ นตฺถิ, ปุตฺตา มตฺถิ ธนา มตฺถิ [ธ. ป. ๖๒], อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติ [ขุ. ปา. ๓.ทฺวิตึสาการ] อาทีสุ อตฺถิสทฺโท อาขฺยาตปฏิรูปโก กตฺตุวาจโก นิปาโต.
‘‘อตฺถีติ โข กจฺจายน อยเมโก อนฺโต, นตฺถีติ ทุติโย อนฺโต’’ติ [สํ. นิ. ๒.๑๕] จ ‘‘อตฺถิปจฺจโย, นตฺถิปจฺจโย’’ติ [ปฏฺา. ๑.๑.ปจฺจยุทฺเทส] จ เอวมาทีสุ นามปฏิรูปโก. ตถา นตฺถิสทฺโท.
ตุมฺหิ-วิปสฺสิสฺส ¶ จ นมตฺถุ [ที. นิ. ๓.๒๘๗], นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ [สํ. นิ. ๑.๙๐], เอตฺถ จ ‘‘ธิรตฺถุมํ ปูติกาย’’นฺติ อาทีสุ อตฺถุสทฺโท นิปาโต.
๖๓๐. นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป[ก. ๔๙๔-๕; รู. ๔๙๖; นี. ๑๐๑๙; ‘นฺตมานานฺติ…’ (พหูสุ)].
นฺต, มาน, อนฺติ, อนฺตุ, อิยา, อิยุํสุ อตฺถิสฺส อาทิโลโป โหติ.
สนฺติ, สนฺตุ.
๖๓๑. สิหีสฺวฏ[ก. ๕๐๖; รู. ๔๙๗; นี. ๙๙๒].
อตฺถิสฺส อฏ โหติ สิ, หีสุ.
มนุสฺโสสิ [มหาว. ๑๒๖], ปุริโสสิ [มหาว. ๑๒๖]. หิมฺหิ ทีโฆ, ตฺวํ ปณฺฑิโต อาหิ, ภวาหีติ อตฺโถ. ตวิภตฺตีสุ ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปํ, ตุมฺเห อตฺถ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา [ปารา. ๒๓๓]. ตฺวาทิมฺหิ-มา ปมาทตฺถ [ม. นิ. ๑.๘๘, ๒๑๕], ตุมฺเห สมคฺคา อตฺถ.
๖๓๒. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จ[ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗; ‘สีหิสฺวฏ’ (พหูสุ)].
อตฺถิโต ปเรสํ มิ, มานํ มฺหิ, มฺหา โหนฺติ วา, อตฺถิสฺส จ อฏ โหติ.
อหํ ปสนฺโนมฺหิ, มยํ ปสนฺนามฺห.
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อิมินา ปฺุเน อนาคเต ปฺวา อมฺหิ, มยํ ปฺวนฺโต อมฺห.
๖๓๓. เอสุ ส[ก. ๔๙๒; รู. ๔๙๙; นี. ๙๘๗].
เอเตสุ ¶ มิ, เมสุ อตฺถิสฺส สสฺส โส โหติ. ปรรูปนิเสธนตฺถมิทํ สุตฺตํ.
อหํ ปณฺฑิโต อสฺมิ, มยํ ปณฺฑิตา อสฺม.
ตฺวาทิมฺหิ-อหํ อนาคเต ปฺวา อสฺมิ, มยํ ปฺวนฺโต อสฺม.
เอยฺยาทิมฺหิ –
๖๓๔. อตฺถิเตยฺยาทิฉนฺนํ ส สุ สสิ สถ สํสาม[ก. ๕๗๑, ๕๑๗; รู. ๖๒๔, ๔๘๘; นี. ๘๓๐, ๑๑๐๕; ‘อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ สสุสสถ สํ สาม’ (พหูสุ)].
‘อตฺถี’ติ ธาตุนิทฺเทโส ติ-กาโร, อตฺถิโต ปเรสํ เอยฺยาทีนํ ฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ.
เอวมสฺส วจนีโย [ปารา. ๔๑๑], เอวมสฺสุ วจนียา [ปารา ๔๑๘], ตฺวํ อสฺสสิ, ตุมฺเห อสฺสถ, อหํ อสฺสํ, มยํ อสฺสาม.
อสฺสุนิปาโตปิ พหุํ ทิสฺสติ, ตยสฺสุ ธมฺมา ชหิตา ภวนฺติ [ขุ. ปา. ๖.๑๐], เกนสฺสุ ตรตี โอฆํ, เกนสฺสุ ตรติ อณฺณวํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖]. ‘‘กึสุ เฉตฺวา สุขํ เสติ, กึสุ เฉตฺวา น โสจตี’’ติ [สํ. นิ. ๑.๗๑] เอตฺถ นิคฺคหีตมฺหา สํโยคาทิโลโป.
๖๓๕. อาทิทฺวินฺนมิยามิยุํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๙๙๓; ‘…มิยา อิยุํ’ (พหูสุ)].
อตฺถิโต เอยฺยาทีสุ อาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ อิยา, อิยุํ โหนฺติ. ‘นฺตมานนฺตนฺติยิยุํสู…’ติอาทิโลโป.
โส ¶ สิยา, เต สิยุํ, เอเต ทฺเว นิปาตาปิ โหนฺติ. ‘‘เวทนากฺขนฺโธ สิยา กุสโล, สิยา อกุสโล, สิยา อพฺยากโต’’ติ [วิภ. ๑๕๒] อาทีสุ เอกจฺโจติ อตฺโถ.
‘‘สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ [ปฏฺา. ๑.๑.๓๕-๓๘] อาทีสุ กินฺนูติ อตฺโถ.
‘‘ทฺวาทสากุสลา สิยุ’’นฺติ [อภิธมฺมตฺถสงฺคห ๒] อาทีสุ ภวนฺตีติ อตฺโถ.
มหาวุตฺตินา เอยฺยุํ, เอยฺยมิจฺเจเตสํ อิยํสุ, อิยํ โหนฺติ, อาทิโลโป, สิยํสุ ทฺเว ภิกฺขู อภิธมฺเม นานาวาทา [ม. นิ. ๓.๓๕], เอวํรูโป สิยํ อหํ อนาคตมทฺธานํ, เอวํเวทโน สิยํ, เอวํสฺโ สิยํ [ม. นิ. ๓.๒๗๔].
อชฺชตฺตนิมฺหิ –
๖๓๖. อีอาโท ทีโฆ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๐๑].
อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทีสุ.
โส อาสิ, เต อาสุํ, อาสึสุ, ตฺวํ อาสิ, ตุมฺเห อาสิตฺถ, อหํ อาสึ. ตตฺราปาสึ เอวํวณฺโณ [ที. นิ. ๑.๒๔๕; ม. นิ. ๑.๖๘]. มยํ อาสิมฺห, อาสิมฺหา.
๖๓๗. ออาสฺสาทีสุ[ก. ๕๐๗; รู. ๕๐๑; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒].
ออาทิปโรกฺขายฺจ อาอาทิหิยฺยตฺตนิยฺจ สฺสาทีสุ ภวิสฺสนฺติ, กาลาติปตฺตีสุ จ อตฺถิสฺส ภู โหติ. อิทฺจ สุตฺตํ อตฺถิสฺส เอตาสํ วิภตฺตีนมฺปิ สาธารณกรณตฺถํ. รูปมฺปิ ภูรูปเมว.
โส ¶ พภูว, เต พภูวุ, โส อภวา, เต อภวู, โส ภวิสฺสติ, เต ภวิสฺสนฺติ, โส อภวิสฺสา, เต อภวิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
๖๓๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภู[ก. ๕๑๗; รู. ๕๐๐; นี. ๑๐๒๐; จํ. ๕.๔.๗๙; ปา. ๒.๔.๕๒].
ตฺยาทิวชฺชิเตสุ นฺตวชฺชิเตสุ จ ปจฺจเยสุ อตฺถิสฺส ภู โหติ. เอเตน ตฺยาทิ, ตฺวาทิ, เอยฺยาทิ, อีอาทิสงฺขาตาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ นฺตปจฺจเย จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส นตฺถิ, เสสาสุ จตูสุ วิภตฺตีสุ จ นฺตวชฺชิเตสุ ตพฺพาทีสุ จ อตฺถิสฺส ภูอาเทโส ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพ.
อาส-อุปเวสเน. คุรุํ อุปาสติ, ปยิรุปาสติ, อุปาสนฺติ, ปยิรุปาสนฺติ.
กมฺเม-อุปาสียติ, ปยิรุปาสียติ.
การิเต-มาตา ปุตฺตํ คุรุํ อุปาเสติ, ปยิรุปาเสติ, อุปาสยติ, ปยิรุปาสยติ.
อีอาทิมฺหิ-อุปาสิ, ปยิรุปาสิ, อุปาสึสุ, ปยิรุปาสึสุ, อุปาสุํ, ปยิรุปาสุํ.
อาส-นิวาเส.
๖๓๙. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง[ก. ๔๗๖, ๕๒๒; รู. ๔๔๒, ๔๗๖; นี. ๙๕๗, ๑๐๓๕].
คมุ, ยมุ, อิสุ, อาส, ทิสานํ อนฺโต พฺยฺชโน งานุพนฺโธ จฺโฉ โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
คจฺฉนฺโต, นิยจฺฉนฺโต, อิจฺฉนฺโต, อจฺฉนฺโต, ทิจฺฉนฺโตติ อิมินา ตฺยาทีสุ อาสสฺส จฺโฉ, อจฺฉติ, อจฺฉนฺติ, โส อจฺฉิ, เต อจฺฉึสุ.
อิสุ-เอสนายํ ¶ .
๖๔๐. ลหุสฺสุปนฺตสฺส[ก. ๔๘๕; รู. ๔๓๔; นี. ๙๗๕; จํ. ๖.๑.๑๐๕-๑๐๖ …เป… ๗.๓.๗๗-๗๘].
อนฺตสฺส สมีเป ปวตฺตตีติ อุปนฺโต, พฺยฺชนนฺตธาตูนํ ปุพฺพสฺสโร ‘อุปนฺโต’ติ วุจฺจติ, ลหุภูตสฺส อุปนฺตภูตสฺส จ อิวณฺณุ’วณฺณสฺส เอ, โอวุทฺธี โหนฺติ.
อิร-กมฺปเน, เอรติ, โมทติ.
ลหุสฺสาติ กึ? ชีวติ, ธูปติ, อิกฺขติ, สุกฺขติ.
อุปนฺตสฺสาติ กึ? สิฺจติ, ภฺุชติ, นิคฺคหีตาคเมน พฺยวหิตตฺตา อุปนฺโต น โหติ.
อิวณฺณุวณฺณสฺสาตฺเววํ? ปจติ, วทติ.
อิมินา อิสฺส เอวุทฺธิ โหติ, เอสติ, อนฺเวสติ, ปริเยสติ.
อธิปุพฺโพ อิสุ-อายาจเน, อชฺเฌสติ.
กมฺเม-เอสียติ, ปริเยสียติ, อนฺเวสียติ, อชฺเฌสียติ.
การิเต-เอเสติ, เอสยติ, เอสาเปติ, เอสาปยติ.
อิสุ-อิจฺฉายํ, จฺฉาเทโส, อิจฺฉติ, อิจฺฉนฺติ, สมฺปฏิจฺฉติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติ.
กมฺเม-อิจฺฉียติ.
การิเต-อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, สมฺปฏิจฺฉาเปติ, สมฺปฏิจฺฉาปยติ.
กมฺเม-อิจฺฉาปียติ, อิจฺฉาปยียติ, โส อิจฺฉิ, เต อิจฺฉึสุ, อิจฺฉิสฺสติ, อิจฺฉิสฺสนฺติ.
กมุ-วิชฺฌเน, คมฺภีเรสุ าเนสุ าณํ กมติ, น สตฺถํ กมติ, น วิสํ กมติ, น อคฺคิ กมติ [อ. นิ. ๘.๑], น วิชฺฌตีติ อตฺโถ.
กมุ-ปทคมเน ¶ , ปกฺกมติ, อปกฺกมติ, อุปกฺกมติ, วิกฺกมติ, อภิกฺกมติ, ปฏิกฺกมติ, อติกฺกมติ, สงฺกมติ, โอกฺกมติ.
๖๔๑. นิโต กมสฺส[ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐].
นิมฺหา ปรสฺส กมสฺส กสฺส โข โหติ. ‘อาทิสฺสา’ติ สงฺเกตตฺตา กสฺสาติ ายติ.
นิกฺขมติ, นิกฺขมนฺติ.
การิเต –
๖๔๒. อสฺสา ณานุพนฺเธ[ก. ๔๘๓; รู. ๕๒๗; นี. ๙๗๓].
พฺยฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส อาทิมฺหิ อ-การสฺส อาวุทฺธิ โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย. ‘พหุล’นฺติ อธิกตตฺตา ณาปิมฺหิ อาวุทฺธิ นตฺถิ.
ปกฺกาเมติ, ปกฺกามยติ, นิกฺขาเมติ, นิกฺขามยติ, นิกฺขมาเปติ, นิกฺขมาปยติ.
อีอาทิมฺหิ มหาวุตฺตินา อาทิทีโฆ วา โหติ, โส ปกฺกมิ, ปกฺกามิ, อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, มทฺที สพฺพงฺคโสภณา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๕๗], ปกฺกมุํ, ปกฺกามุํ, สมฺโมทมานา ปกฺกามุํ, อฺมฺํ ปิยํ วทา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๖๘], ปกฺกมึสุ, ปกฺกามึสุ, ปกฺกมํสุ, ปกฺกามํสุ, ปกฺกมิสฺสติ, ปกฺกมิสฺสนฺติ, ปกฺกมิสฺสเร.
อาปุพฺโพ กุส-อกฺโกเส, ลหุปนฺตตฺตา วุทฺธิ, อกฺโกสติ, อกฺโกสนฺติ. ปปุพฺโพ อามนฺตเน, ปกฺโกสติ, ปกฺโกสนฺติ. วิปุพฺโพ อุจฺจสทฺเท, วิกฺโกสติ, วิกฺโกสนฺติ. ปฏิปุพฺโพ นีวารเณ, ปฏิกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสนฺติ.
อีอาทิมฺหิ ¶ –
๖๔๓. กุสรุหีสฺสจฺฉิ[ก. ๔๙๘; รู. ๔๘๐; นี. ๑๑๑๔; ‘กุสรุเหหีสฺส ฉิ’ (พหูสุ)].
กุสโต รุหโต จ ปรสฺส อีสฺส จฺฉิ โหติ.
อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ [ธ. ป. ๓-๔], อิทฺจ รูปํ กุธ, กุปธาตูหิปิ สาเธนฺติ, เอวํ สติ ‘‘อกฺโกจฺฉิ เม’’ติ ปาโ สิยา. อกฺโกสิ, อกฺโกสึสุ.
คมุ คติมฺหิ, กตฺตริ โล, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, คเมติ, คเมนฺติ. อวปุพฺโพ าเณ, อวคเมติ, อวคเมนฺติ, อธิปุพฺโพ าเณ ลาเภ จ, อธิคเมติ, อธิคเมนฺติ. วิปุพฺโพ วิคเม, วิคเมติ, วิคเมนฺติ.
กมฺเม-คมียติ, คมิยติ, คมิยฺยติ.
ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมติ, คมฺมนฺติ, อธิคมฺมติ, อธิคมฺมนฺติ, อธิคมฺมเร, อธิคมฺมเต, อธิคมฺมนฺเต, อธิคมฺมเร.
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, คเมติ, คมยติ, คมาเปติ, คมาปยติ.
กมฺเม-คมยียติ, คมยียนฺติ, คมาปียติ, คมาปียนฺติ.
หิยฺยตฺตนิมฺหิ-โส อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, ตฺวํ อคโม, อคม, อคมิ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, มยํ อคมมฺหา, คมมฺหา, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, โส อคมตฺถ, เต อคมตฺถุํ, ตฺวํ อคมเส, ตุมฺเห อคมวฺหํ, อหํ อคมํ, มยํ อคมมฺหเส.
อชฺฌตฺตนิมฺหิ อีอาทีสุ อิการาคโม, โส อคมี, คมี.
รสฺสตฺเต-อคมิ, คมิ.
มหาวุตฺตินา ¶ อากาเรน สห สาคโม, โส อคมาสิ, คามํ อคมาสิ, นครํ อคมาสิ.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา อีสฺส ตฺโถ, โส คามํ อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, เต อคมุํ, คมุํ.
‘อุํสฺสึสฺวํสู’ติ อึสุ, อํสุ, เต อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, ตฺวํ อคโม, คโม.
‘โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถ’ ‘สี’ติ สุตฺตานิ, ตฺวํ อคม, คม, อคมิ, คมิ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมิตฺโถ, คมิตฺโถ, อคมาสิ, คมาสิ, ตุมฺเห อคมิตฺถ.
‘มฺหาตฺถานมุอุ’อิติ อุตฺตํ, ตุมฺเห อคมุตฺถ, คมุตฺถ, อหํ อคมึ, คมึ, อคมาสึ, คมาสึ, มยํ อคมิมฺหา, คมิมฺหา.
รสฺสตฺเต-อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺหา, คมุมฺหา, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมาสิมฺหา, คมาสิมฺหา, อคมาสิมฺห, คมาสิมฺห.
ปรฉกฺเก-โส อคมา, คมา.
รสฺสตฺเต-อคม, คม.
‘เอยฺยาถสฺเส’อิจฺจาทินา ตฺถตฺเต-โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, เต อคมู, คมู.
รสฺสตฺเต-อคมุ, คมุ, ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, ตุมฺเห อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ, อหํ อคม, คม, อคมํ, คมํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเห.
กมฺเม-อคมียิ, อคมฺมิ, อคมียิตฺโถ, อคมฺมิตฺโถ, อคมียุํ, คมียุํ, อคมียึสุ, คมียึสุ, อคมฺมุํ, คมฺมุํ, อคมฺมึสุ, คมฺมึสุ.
ปรฉกฺเก-อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมฺมิตฺถ, คมฺมิตฺถ.
การิเต-อคมาปยิ, คมาปยิ, อคมาเปสิ, คมาเปสิ, อคมาปยุํ, คมาปยุํ, อคมาปยึสุ, คมาปยึสุ.
๖๔๔. คมิสฺส[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
อาอาทิมฺหิ ¶ อีอาทิมฺหิ จ คมิสฺส มสฺส อา โหติ. สรโลโป.
โส อคา, เต อคู, ตฺวํ อโค, ตุมฺเห อคุตฺถ, อหํ อคํ, มยํ อคุมฺหา.
อีอาทิมฺหิ อีสรโลโป, อคา เทวาน สนฺติเก [ชา. ๑.๑๔.๒๐๕], วายโส อนุปริยคา [สุ. นิ. ๔๔๙].
อาปุพฺโพ อาคมเน, อนวฺหิโต ตโต อาคา [ชา. ๑.๕.๒๑], โสปา’คา สมิตึ วนํ [ที. นิ. ๒.๓๓๕].
อธิปุพฺโพ ปฏิลาเภ, อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ [วิ. ว. ๘๔๖], ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา [ธ. ป. ๑๕๔].
อติปุพฺโพ อุปาธิปุพฺโพ จ ติติกฺกเม, นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปชฺฌคา [ชา. ๑.๑.๔๙]. ขโณ เว มา อุปชฺฌคา.
เอตานิ โอ, อวจนานํ โลเป สติ ตุมฺห’มฺหโยเคปิ ลภนฺติ, อคุํ, อคึสุ, อคํสุ. สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๔], เตปา’คุํสมิตึ วนํ [(คเวสิตพฺพํ)], วิเสสํ อชฺฌคํสุเต [ที. นิ. ๒.๓๕๔], อเสสํ ปรินิพฺพนฺติ, อเสสํ ทุกฺขมชฺฌคุํ [อิติวุ. ๙๓], สพฺพํ ทุกฺขํ อุปชฺฌคุํ [ปฏิ. ม. ๑.๒๓๖; ม. นิ. ๓.๒๗๑]. อชฺฌโค, อชฺฌค, อชฺฌคิ, อชฺฌคุตฺถ, อชฺฌคึ, อชฺฌคิมฺหา, อชฺฌคุมฺหา, อคา, อาคา, อนฺวคา, อชฺฌคา, อุปชฺฌคา, อคู, อาคู. อาคู เทวา ยสสฺสิโน [ที. นิ. ๒.๓๔๐], จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู [สํ. นิ. ๑.๖๑]. เจตา หนึสุ เวทพฺพํ, สพฺเพ เต พฺยสนมชฺฌคู [ชา. ๑.๑.๔๘].
ปโรกฺขายํ ¶ อาทิสฺส ทฺวิตฺตํ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส จวคฺโค. โส ชคม, มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส ทีโฆ, กฺวจิ อสฺส อิตฺตํ, ‘‘ราชา ทุทีโป ชคามิ มคฺค’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๙๑๑; ‘ราชา ทุทีโปปิ ชคาม สคฺคํ’] ปาฬิ. โส ชคาม, เต ชคามุ, ตฺวํ ชคเม.
พฺยฺชนาทิมฺหิ อิการาคโม, ตุมฺเห ชคมิตฺถ, อหํ ชคมํ, มยํ ชคมิมฺห, โส ชคมิตฺถ, เต ชคมิเร, ตฺวํ ชคมิตฺโถ, ตุมฺเห ชคมิวฺโห, อหํ ชคมึ, มยํ ชคมิมฺเห.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร.
ปรฉกฺเก-โส คมิสฺสเต, เต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเร, ตฺวํ คมิสฺสเส, ตุมฺเห คมิสฺสวฺเห, อหํ คมิสฺสํ, มยํ คมิสฺสามฺเห.
สฺสาทิมฺหิ-โส อคมิสฺสา, คมิสฺสา.
‘อาอีอูมฺหาสฺสาสฺสามฺหานํ วา’ติ สฺสา, สฺสามฺหานํ รสฺโส, อคมิสฺส, คมิสฺส, เต อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ, ตฺวํ อคมิสฺเส, คมิสฺเส.
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา สฺเสสฺส อตฺตํ, ตฺวํ อคมิสฺส, คมิสฺส, ตุมฺเห อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ, อหํ อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, มยํ อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสามฺห, คมิสฺสามฺห.
‘คม วท ทานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา’ติ สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส ฆมฺโม, ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ.
กมฺเม-ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ.
มหาวุตฺตินา คคฺฆาเทโส วา, ตฺวํ เยน เยเนว คคฺฆสิ, ผาสุํเยว คคฺฆสิ [อ. นิ. ๘.๖๓].
‘คมยมิสาสทิสานํ ¶ วาจฺฉง’ อิติ สุตฺเตน สพฺพวิภตฺตีสุ คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร.
กมฺเม-คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ, คจฺฉิยฺยติ, คจฺฉิยฺยนฺติ, คจฺฉิยฺยเร.
การิเต-คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ. คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ, คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยุํ.
‘เอยฺยุํสฺสุํ’อิติ อุํตฺตํ, คจฺฉุํ.
‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํ เฏ’อิติ สุตฺเตน เอยฺย, เอยฺยาสิ, เอยฺยํวิภตฺตีนํ เอตฺตํ, โส คจฺเฉ, ตฺวํ คจฺเฉ, อหํ คจฺเฉ.
‘เอยฺยาถสฺเส’ อิจฺจาทินา เอยฺยาถสฺส โอตฺตํ, ตุมฺเห คจฺเฉยฺยาโถ.
อาอาทิมฺหิ-อคจฺฉา, คจฺฉา, อคจฺฉ, คจฺฉ วา.
อีอาทิมฺหิ-อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ, อคจฺฉึสุ, คจฺฉึสุ.
๖๔๕. ฑํสสฺส จ ฺฉง[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘ฉง’ (พหูสุ)].
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ ฑํสสฺส จ อนฺโต พฺยฺชโน ฺฉง โหติ.
โส อคฺฉา, คฺฉา. ตถา อคฺฉู, คจฺฉู.
อีอาทิมฺหิ-โส อคฺฉิ, คฺฉิ.
ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ, อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณ [สุ. นิ. ๙๘๕]. ขิปฺปเมว อุปาคฺฉิ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓]. เต อคฺฉุํ, คฺฉุํ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, คจฺฉิสฺสเร.
๖๔๖. ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง[ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๖, ๙๖๘].
สฺเสน ¶ สห เอเตสํ จฺฉง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ, สุตฺตวิภตฺเตน สุสสฺส จ, ‘‘นทีว อวสุจฺฉตี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๐] ปาฬิ.
ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, อลจฺฉา, อลภิสฺสา, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, อวจฺฉา, อวสิสฺสา, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา, อภินฺทิสฺสา, รุจฺฉติ, โรทิสฺสติ, อรุจฺฉา, อโรทิสฺสาติ.
อิมินา สฺสยุตฺตาสุ ทฺวีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห คมิสฺส มสฺส จฺโฉ, คจฺฉติ, คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉิสฺสนฺติ, อหํ คจฺฉํ, คจฺฉิสฺสํ.
อตฺริมา ปาฬี-คจฺฉํ ปารํ สมุทฺทสฺส, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑], ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ, สพฺพานิ อภิสมฺโภสฺสํ, คจฺฉฺเว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๒], เวธพฺยํ กฏุกํ โลเก, คจฺฉฺเว รเถสภ [ชา. ๒.๒๒.๑๘๓๕].
สฺสาทิมฺหิ-อคจฺฉา, อคจฺฉิสฺสา, อคจฺฉํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุ.
ชร-วโยหานิมฺหิ –
๖๔๗. ชรสทานมีม วา[ก. ๕๐๕, ๖๐๙; รู. ๔๘๒, ๔๘๔; นี. ๑๐๑๘, ๑๒๑๓].
ชร, สทานํ สรมฺหา อีมอาคโม โหติ วาติ อีมอาคโม.
ชีรติ, ชีรนฺติ.
การิเต-ชีราเปติ, ชีราปยติ.
๖๔๘. ชรมรานมิยง[ก. ๕๐๕; รู. ๔๘๒; นี. ๑๐๑๘; ‘…มียง’ (พหูสุ)].
เอเตสํ ¶ อิยง โหติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ.
ชิยติ, ชิยนฺติ.
ทีฆตฺเต-ชียติ, ชียนฺติ.
ทฺวิตฺเต-ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติ.
การิเต-ชิยาเปติ, ชิยาปยติ.
ชนี-ปาตุภาเว, มหาวุตฺตินา สพฺพวิภตฺตีสุ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ, ชายติ, อุปชายติ, วิชายติ, ชายนฺติ, ชายเร, ปชายนฺติ, ปชายเร, อุปชายนฺติ, อุปชายเร.
การิเต วุทฺธิ นตฺถิ, ชเนติ, ชเนนฺติ, ชนยติ, ชนยนฺติ.
กมฺเม-ชนียติ, ชนียนฺติ, ชายตุ, ชายนฺตุ, ชาเยยฺย, ชาเยยฺยุํ.
การิเต-ชเนยฺย, ชเนยฺยุํ, ชนเยยฺย, ชนเยยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-อชายิ, อชายึสุ, วิชายิ, วิชายึสุ, อชนิ, ชนิ วา.
การิเต-อชเนสิ, ชเนสิ, อชนยิ, ชนยิ, อชเนสุํ, ชเนสุํ, อชนยุํ, ชนยุํ, อชนยึสุ, ชนยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ชายิสฺสติ, วิชายิสฺสติ.
สฺสาทิมฺหิ-อชายิสฺสา, ชายิสฺสา.
ฑํส-ฑํสเน, ฑํสติ, ฑํสนฺติ.
การิเต-ฑํเสติ, ฑํสยติ, ฑํสาเปติ, ฑํสาปยติ.
อา ¶ , อีอาทีสุ ‘ฑํสสฺส จ ฺฉง’ อิติ สุตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป, อฑฺฉา, ฑฺฉา, อฑฺฉิ, ฑฺฉิ.
ทห-ทาเห, ทหติ, ทหนฺติ.
กมฺเม ยมฺหิ ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ปุพฺพาปรวิปลฺลาโส, อคฺคินา คาโม ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ.
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ, ทหาเปติ, ทหาปยติ.
๖๔๙. ทหสฺส ทสฺส โฑ[ก. ๒๐; รู. ๒๗; นี. ๕๐; ‘…ทสททกฺขา’ (พหูสุ)].
ทหธาตุสฺส ทสฺส โฑ โหติ วา.
ฑหติ, ฑหนฺติ.
ทิส-เปกฺขเน, ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, กตฺตริ โล.
๖๕๐. ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสททกฺขา[ก. ๔๗๑; รู. ๔๘๓; นี. ๙๕๑].
ทิสธาตุสฺส ปสฺส จ ทสฺส จ ทส จ ท จ ทกฺข จาติ เอเต อาเทสา โหนฺติ วา.
วิปสฺสนา, วิปสฺสี ภควา, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ วชฺชมฺเสํ [ธ. ป. ๒๕๒], สุทสฺสนนครํ, มหาสุทสฺสโน นาม ราชา [ที. นิ. ๒.๒๔๒].
ทสาเทเส-จตุสจฺจทฺทโส นาโถ [วิภ. อฏฺ. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา], ทุทฺทโส ธมฺโม [มหาว. ๗; ที. นิ. ๒.๖๔], อตฺตโน ปน ทุทฺทสํ [ธ. ป. ๒๕๒], โส เว ภิกฺขุ ธมฺมทโสติ วุจฺจติ [คเวสิตพฺพํ]. ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ, สมฺมุฬฺเหตฺถ อวิทฺทสู. ทฏฺพฺพํ, ทฏฺา, ทฏฺุนฺติ.
อิมินา สุตฺเตน ทิสสฺส สพฺพวิภตฺตีสุ ยถารหํ ปสฺส, ทสฺส, ทกฺขาเทสา โหนฺติ, อา, อีอาทีสุ ทส, ทาเทสา โหนฺติ, ‘‘ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺตี’’ติ รูปานิ ปน ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเตน อิธ ¶ กมฺเม สิชฺฌนฺติ, ทิวาทิคเณ กตฺตริ สิชฺฌนฺติ. มหาวุตฺตินา อทฺทสฺส, ทิสฺสาเทสาปิ โหนฺติ. อตฺริมา ปาฬี-ยํ วาสวํ อทฺทสฺสามํ [ชา. ๑.๖.๑๑๒; ‘อทฺทสาม’], เย มยํ ภควนฺตํ อทฺทสฺสาม [คเวสิตพฺพํ], อปิ เม มาตรํ อทสฺสถ [ม. นิ. ๒.๓๕๖], ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๘๒], มยิ อิเม ธมฺมา สนฺทิสฺสนฺติ, อหฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ, ตานิ อชฺช ปทิสฺสเรติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], ตสฺมา ตฺยาทีสุปิ ‘‘อทสฺสติ, อทสฺสนฺติ, อทสฺสสิ, อทสฺสถ, อทสฺสามิ, อทฺทสฺสามา’’ติ ยุชฺชนฺติ.
การิเต ณิมฺหิ ทสฺสาเทโส, ทสฺเสติ, ทสฺสยติ, นิทสฺเสติ, นิทสฺสยติ, สนฺทสฺเสติ, สนฺทสฺสยติ.
กมฺเม-ทสฺสียติ, ทสฺสียนฺติ, นิทสฺสียติ, นิทสฺสียนฺติ, สนฺทสฺสียติ, สนฺทสฺสียนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ.
กมฺเม-ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติ.
‘คมยมิสาสทิสานํ จฺฉง’ อิติ จฺฉาเทเส- ทิจฺฉติ, ทิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ.
ปสฺสติ, ปสฺสนฺติ, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ปสฺสียติ, ปสฺสียนฺติ, ทกฺขียติ, ทกฺขียนฺติ.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ทิสฺสติ, ทิสฺสนฺติ, ทิสฺสเต, ทิสฺสนฺเต, อุทฺทิสฺสเต, อุทฺทิสฺสนฺเต, นิทฺทิสฺสเต, นิทฺทิสฺสนฺเต, อปทิสฺสเต, อปทิสฺสนฺเต.
การิเต-ปสฺสาเปติ, ปสฺสาปยติ, ทกฺขาเปติ, ทกฺขาปยติ.
กมฺเม-ปสฺสาปียติ, ทสฺสียติ, นิทสฺสียติ, สนฺทสฺสียติ, ทกฺขาปียติ.
ปสฺสตุ ¶ , ปสฺสนฺตุ, ทกฺขตุ, ทกฺขนฺตุ, ปสฺเสยฺย, ปสฺเสยฺยุํ, ทกฺเขยฺย, ทกฺเขยฺยุํ.
เอยฺยามสฺส เอมุ จ อนฺตสฺส อุ จ โหนฺติ. ‘‘กตฺถ ปสฺเสมุ ขตฺติยํ [ชา. ๒.๒.๑๙๔๗], ทกฺเขมุ เต นิเวสน’’นฺติ [ชา. ๑.๑๕.๒๕๔ (…นิเวสนานิ)] ปาฬิ. ปสฺเสยฺยาม, ปสฺเสยฺยามุ, ทกฺเขยฺยาม, ทกฺเขยฺยามุ.
อาอาทิมฺหิ-อปสฺสา, อทกฺขา.
ทส, ทาเทเสสุ ทการสฺส ทฺวิตฺตํ, อทฺทสา โข ภควา [มหาว. ๙; ที. นิ. ๒.๖๙; สํ. นิ. ๑.๑๕๙], อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท [ม. นิ. ๑.๓๖๔].
รสฺสตฺเต-ตมทฺทส มหาพฺรหฺมา, นิสินฺนํ สมฺหิ เวสฺมนิ [ชา. ๑.๑๖.๑๔๘]. เต อทฺทสู. รสฺสตฺเต-อทฺทสุ, อามนฺตยสฺสุ โว ปุตฺเต, มา เต มาตรมทฺทสุ [ชาตเก ‘‘อามนฺตยสฺสุ เต ปุตฺเต, มา เต มาตร มทฺทสุํ’’].
ทาเทเส-โส อทฺทา.
รสฺสตฺเต-อทฺท. ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๒๑๐๕]. โย ทุกฺขํ สุขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต [ที. นิ. ๒.๓๖๘].
อีอาทิมฺหิ-อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสี, ปสฺสี, อปสฺสึสุ, ปสฺสึสุ, อปสฺสิ, ปสฺสิ, อปสฺสิตฺถ, ปสฺสิตฺถ, อปสฺสึ, ปสฺสึ, อปสฺสิมฺหา, ปสฺสิมฺหา.
ทสฺสาเทเส-อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสุํ, อทฺทสฺสึสุ, อทฺทสฺสํสุ, อทฺทสฺสิ, อทฺทสฺสิตฺถ, อทฺทสฺสึ, อทฺทสฺสิมฺหา.
ทกฺขาเทเส-อทกฺขิ, ทกฺขิ อิจฺจาทิ.
ทสาเทเส คาถาสุ-อทฺทสิ, อทฺทสุํ, อทฺทสึสุ, อทฺทสํสุ.
ปรฉกฺเก-อทฺทสา ¶ , อทฺทสู, อหํ อทฺทสํ, มยํ อทฺทสฺสิมฺเห. อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ [ชา. ๑.๘.๓๙].
กฺวจิ สาคเม อาการาคโม, โส อทฺทสาสิ, เต อทฺทสาสุํ, อหํ อทฺทสาสึ, มยํ อทสาสิมฺห. ยํ อทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ ธมฺมมุตฺตมํ [เถรคา. ๒๘๗]. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารมกุโตภยํ [เถรคา. ๙๑๒].
มหาวุตฺตินา อึสฺส อิมฺหิ โหติ, ปเถ อทฺทสาสิมฺหิ โภชปุตฺเต [ชา. ๒.๑๗.๑๔๖].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-ปสฺสิสฺสติ, ปสฺสิสฺสนฺติ.
ทกฺขาเทเส‘ทกฺข สกฺข เหหิ’อิจฺจาทินา สฺสสฺสโลโป, ทกฺขติ, ทกฺขนฺติ, ทกฺขิติ, ทกฺขินฺติ, ทกฺขิสฺสติ, ทกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อปสฺสิสฺสา, อทกฺขิสฺสา อิจฺจาทิ.
มร-ปาณจาเค, มรติ, มรนฺติ.
‘ชรมรานมิยง’อิติ อิยาเทโส, มิยติ, มิยนฺติ, อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร [ชา. ๑.๑๐.๙๗].
การิเต ‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’ติ อาวุทฺธิ, มาเรติ, มาเรนฺติ, มารยติ, มารยนฺติ, มาราเปติ, มาราเปนฺติ, มาราปยติ, มาราปยนฺติ.
ยมุ-อุปรเม, ยมติ, ยมนฺติ. ปเร จ น วิชานนฺติ, มยเมตฺถ ยมามเส. เอตฺถ จ ‘ยมามเส’ติ วิรมามเส, มรณํ คจฺฉามเสติ อตฺโถ.
สํปุพฺโพ สํยเม, สํยมติ, สํยมนฺติ.
นิคฺคหีตสฺส าเทเส-สฺมติ, สฺมนฺติ.
นิปุพฺโพ ¶ นิยเม, นิยมติ, นิยมนฺติ.
‘คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉง’อิติ มสฺส จฺฉาเทโส, นิยจฺฉติ, นิยจฺฉนฺติ.
กมฺเม-นิยมียติ, นิยมียนฺติ.
ปุพฺพรูเป-นิยมฺมติ, นิยมฺมนฺติ.
การิเต-นิยาเมติ, นิยามยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, นิยมาเปติ, นิยมาปยติ, ววตฺถเปตีติ อตฺโถ.
รุท-อสฺสุวิโมจเน, โรทติ, โรทนฺติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ทสฺส จฺฉาเทโส, สา นูน กปณา อมฺมา, จิรรตฺตาย รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๖]. โกฺชี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ [ชา. ๒.๒๑.๑๑๓]. สา นูน กปณา อมฺมา, จิรํ รุจฺฉติ อสฺสเม [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๘], กํ นฺว’ชฺช ฉาตา ตสิตา, อุปรุจฺฉนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๕๓]. โรทิสฺสติ, โรทิสฺสนฺติ, รุจฺฉติ, รุจฺฉนฺติ.
สฺสาทีสุ-อรุจฺฉา, อรุจฺฉํสุ, อโรทิสฺสา, อโรทิสฺสํสุ.
รุห-ปาปุณเน, รุหติ, รุหนฺติ, อารุหติ, อารุหนฺติ, อาโรหติ, อาโรหนฺติ, อภิรุหติ, อภิรุหนฺติ, โอรุหติ, โอรุหนฺติ, โอโรหติ, โอโรหนฺติ.
กมฺเม-อาโรหียติ.
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, อารุยฺหติ, โอรุยฺหติ.
อีอาทิมฺหิ-รุหิ, อารุหิ, โอรุหิ.
‘กุสรุหิสฺส จฺฉี’ติ สุตฺตํ, อภิรุจฺฉิ, อภิรุหิ วา.
ลภ-ลาเภ ¶ , ลภติ, ลภนฺติ.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สํโยคาทิสฺส จตุตฺถสฺส ตติยตฺตํ, ลพฺภติ, ลพฺภนฺติ, ลพฺภเร.
อีอาทิมฺหิ-อลภิ, อลภึสุ.
๖๕๑. ลภา อึอีนํ ถํถา วา[ก. ๔๙๗; รู. ๔๗๗; นี. ๑๐๑๓].
ลภมฺหา ปเรสํ อึ, อีนํ กเมน ถํ, ถา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ทุติยสฺส ปมตฺตํ.
อหํ อลตฺถํ, อลภึ วา, โส อลตฺถ, อลภิ วา.
มหาวุตฺตินา อุํสฺส ถุํ, ถํสุ โหนฺติ, มฺหาสฺส จ ถมฺหา, ถุํมฺหา โหนฺติ, เต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ อลตฺถุํ [ที. นิ. ๒.๗๗], สตึ ปจฺจลตฺถุํ, วิปรีตสฺํ ปจฺจลตฺถุํ, เต สตึ ปจฺจลตฺถํสุ, อคมมฺหา โข ตว เคหํ, ตตฺถ เนว ทานํ อลตฺถมฺหา [ม. นิ. ๒.๓๐๐ (โถกํ วิสทิสํ)], อกฺโกสเมว อลตฺถมฺหา, มยฺจ อลตฺถมฺหา สวนาย, อลตฺถุมฺหา วา. ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ จ. ตทาหํ ปาปิกํ ทิฏฺึ, ปฏิลจฺฉึ อโยนิโส [ชา. ๑.๑๖.๒๐๔].
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สุตฺเตน สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, ลจฺฉติ, ลภิสฺสติ, ลจฺฉนฺติ, ลภิสฺสนฺติ, ลจฺฉสิ, ลภิสฺสสิ, ลจฺฉถ, ลภิสฺสถ, ลจฺฉามิ, ลภิสฺสามิ, ลจฺฉาม, ลภิสฺสาม. ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส [ชา. ๒.๒๒.๒๒๖๐].
สฺสาทิมฺหิ-อลจฺฉา, อลภิสฺสา, อลจฺฉํสุ, อลภิสฺสํสุ.
วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ, วจติ, วจนฺติ.
กมฺเม-วจียติ, วจียนฺติ.
ยสฺส ¶ ปุพฺพรูปตฺเต ‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อาทิมฺหิ อการสฺส อุตฺตํ, วุจฺจติ, วุจฺจนฺติ, วุจฺจเร, วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต, วุจฺจเร.
การิเต-วาเจติ, วาเจนฺติ, วาจยติ, วาจยนฺติ, วาจาเปติ, วาจาเปนฺติ, วาจาปยติ, วาจาปยนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อวจิ, วจิ.
มหาวุตฺตินา อากาเรน สห สาคโม, อวจาสิ, วจาสิ, อวจุํ, วจุํ, อวจึสุ, วจึสุ, ตฺวํ อวโจ, อวจ, อวจิ, อวจาสิ, อวจิตฺถ, อวจิตฺโถ, ตุมฺเห อวจิตฺถ.
‘มฺหาถานมุ’อิติ สุตฺตํ, ตุมฺเห อวจุตฺถ, วจุตฺถ, อหํ อวจึ, วจึ, อวจาสึ, วจาสึ, มยํ อวจิมฺหา, วจิมฺหา, อวจิมฺห, วจิมฺห วา, มยํ อวจุมฺหา, วจุมฺหา, โส อวจา, วจา.
รสฺสตฺเต-อวจ, อวจิตฺถ, วจิตฺถ วา, อหํ อวจํ, อวจ, วจ วา, มยํ อวจิมฺเห, วจิมฺเห.
๖๕๒. อีอาโท วจสฺโสม[ก. ๔๗๗; รู. ๔๗๙; นี. ๙๕๘; จํ. ๖.๒.๖๙; ปา. ๗.๔.๒๐].
อีอาทีสุ วจสฺส มานุพนฺโธ โอ โหติ.
โส อโวจิ, เต อโวจุํ, อโวจึสุ, ตฺวํ อโวจิ, ตุมฺเห อโวจุตฺถ, อหํ อโวจึ, มยํ อโวจุมฺหา, โส อโวจ, รสฺโส, ภควา เอตทโวจ [อุทา. ๒๐].
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๓. วจภุชมุจวิสานํ กฺขง[ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๓; ‘ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขง (พหูสุ)].
สฺเสน สห วจาทีนํ อนฺโต พฺยฺชโน กฺขง โหติ วา สฺสยุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ.
วกฺขติ ¶ , วจิสฺสติ, วกฺขนฺติ, วกฺขเร, วจิสฺสนฺติ, วจิสฺสเร, วกฺขสิ, วกฺขถ, วกฺขามิ, วกฺขาม, วกฺขเต, วกฺขนฺเต, วกฺขเส, วกฺขวฺเห, อหํ วกฺขํ, วจิสฺสํ, มยํ วกฺขามฺเห, วจิสฺสามฺเห.
‘สฺเสนา’ติ อธิกาเรน วินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโสปิ ลพฺภติ, วกฺขิสฺสติ, วกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อวกฺขา, อวจิสฺสา, อวกฺขํสุ, อวจิสฺสํสุ.
วท-วิยตฺติยํ วาจายํ, วทติ, วทนฺติ, โอวทติ, โอวทนฺติ, วทสิ, วทถ, วทามิ, วทาม.
ลสฺส เอตฺเต-วเทติ, วเทนฺติ, วเทสิ, วเทถ, วเทมิ, วเทม.
กมฺเม-วทียติ, วทิยฺยติ, โอวทียติ, โอวทิยฺยติ.
ทสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วชฺชติ, วชฺชนฺติ, โอวชฺชติ, โอวชฺชนฺติ.
การิเต-เภรึ วาเทติ, วาเทนฺติ, วาทยติ, วาทยนฺติ, คุรุํ อภิวาเทติ, อภิวาเทนฺติ, อภิวาเทสิ, อภิวาเทถ, อภิวาเทมิ, อภิวาเทม.
มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ, อภิวาทิยามิ, อภิวาทิยาม, อภิวาทยามิ, อภิวาทยาม วา, อภิวนฺทามิ, อภิวนฺทามาติ อตฺโถ. วนฺทนฺโต หิ ‘‘สุขี โหตู’’ติ อภิมงฺคลวจนํ วทาเปติ นาม, ตถาวจนฺจ วนฺทนียสฺส วตฺตํ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, วทาเปติ, วทาปยติ.
‘คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชา วา’ติ วชฺชาเทโส, ‘อูลสฺเส’ติ ลสฺส เอตฺตํ, วชฺเชติ, วชฺเชนฺติ.
กมฺเม-วชฺชียติ, วชฺชียนฺติ.
การิเต-วชฺชาเปติ, วชฺชาปยติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-‘เอยฺเยยฺยาเสยฺยํนํเฏ’อิติ ¶ เอยฺยาทีนํ เอกวจนานํ เอตฺตํ, วเท, วเทยฺย, วชฺเช, วชฺเชยฺย, วเทยฺยุํ, วชฺเชยฺยุํ.
วชฺชาเทเส มหาวุตฺตินา เอยฺยสฺส อาตฺตํ, เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป, โส วชฺชา, เต วชฺชุํ.
เอยฺยาทีนํ ยฺยาสทฺทสฺส โลโป วา, ตฺวํ วชฺชาสิ, วชฺเชสิ, ตุมฺเห วชฺชาถ, วชฺเชถ, อหํ วชฺชามิ, วชฺเชมิ, มยํ วชฺชาม, วชฺเชม, อหํ วชฺชํ, มยํ วชฺชามฺเห, วชฺเชยฺยามฺเห.
อตฺริมา ปาฬี-วชฺชุํ วา เต น วา วชฺชุํ, นตฺถิ นาสาย รูหนา [ชา. ๑.๓.๓๓], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาสิ, ตฺวฺจ ตาต สุขี ภว [ชา. ๒.๒๒.๒๑๔๘], อมฺมํ อาโรคฺยํ วชฺชาถ, อยํ โน เนติ พฺราหฺมโณ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๗๔] อิจฺจาทิ.
หิยฺยตฺตนิยํ-โส อวทา, วทา, อวชฺชา, วชฺชา, เต อวทู, วทู, อวชฺชู, วชฺชู.
อชฺชตฺตนิยํ-โส อวทิ, วทิ, อวชฺชิ, วชฺชิ, เต อวทุํ, วทุํ, อวชฺชุํ, วชฺชุํ, อวทึสุ, วทึสุ, อวชฺชึสุ, วชฺชึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วทิสฺสติ, วชฺชิสฺสติ.
สฺสาทิมฺหิ-อวทิสฺสา, อวชฺชิสฺสา อิจฺจาทิ.
วิท-าเณ, วิทติ.
‘ยุวณฺณานมิยงอุวง สเร’ติ สรมฺหิ อิยาเทโส, เต วิทิยนฺติ.
การิเต-นิเวเทติ, ปฏิเวเทติ, นิเวทยติ, ปฏิเวทยติ, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว [ม. นิ. ๑.๔๑๖], ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยามหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒] ชานาเปมิ, ปากฏํ กโรมีติ วา อตฺโถ.
‘‘เวทิยามหํ ¶ ภนฺเต, เวทิยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติปิ [จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒] ปาโ, ตตฺถ อปจฺจเย ปเร อิยาเทโส ยุชฺชติ.
เอยฺยาทิมฺหิ-วิเทยฺย, วิทิเยยฺย, วิเทยฺยุํ, วิทิเยยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-ปจฺจยานํ ขยํ อเวทิ, เต วิทุํ, วิทึสุ.
การิเต-นิเวเทสิ, นิเวทยิ, ปฏิเวเทสิ, ปฏิเวทยิ, นิเวทยุํ, นิเวทยึสุ, ปฏิเวทยุํ, ปฏิเวทยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-วิทิสฺสติ, เวทิสฺสติ, ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามิ [มหาว. ๑๓๔] อิจฺจาทิ.
วส-นิวาเส, วสติ, วสนฺติ, นิวสติ, นิวสนฺติ.
กมฺเม-อธิ, อาปุพฺโพ, เตน คาโม อธิวสียติ, อาวสียติ, อชฺฌาวสียติ.
‘อสฺสู’ติ สุตฺเตน อการสฺส อุตฺตํ, วุสฺสติ, วุสฺสนฺติ, วุสฺสเร, ‘‘ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ [ม. นิ. ๑.๒๕๗] ปาฬิ.
การิเต-วาเสติ, อธิวาเสติ, วาสยติ, อธิวาสยติ.
ณาปิมฺหิ วุทฺธิ นตฺถิ, วสาเปติ, วสาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อวสิ, วสิ, อวสุํ, วสุํ, อวสึสุ, วสึสุ.
สฺสตฺยาทีสุ-‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺฉาเทโส, วจฺฉติ, วสิสฺสติ, วจฺฉนฺติ, วสิสฺสนฺติ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามิ [มหาว. ๗๗], น เต วจฺฉามิ สนฺติเก [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๓], อวจฺฉา, อวสิสฺสา, อวจฺฉํสุ, อวสิสฺสํสุ.
วิส-ปวิสเน, ปวิสติ, ปวิสนฺติ.
กมฺเม-ปวิสียติ ¶ , ปวิสียนฺติ, ปวิสียเต, ปวิสียนฺเต.
ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-ปวิสฺสติ, ปวิสฺสนฺติ, ปวิสฺสเร, ปวิสฺสเต, ปวิสฺสนฺเต, ปวิสฺสเร.
การิเต-ปเวเสติ, ปเวสยติ.
กมฺเม-ปเวสียติ, ปเวสียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ อุปสคฺคสฺส ทีโฆ วา, ปาวิสิ.
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข โหติ, ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ [ชา. ๑.๑๙.๙๘], โส ปาเวกฺขิ กาสิราชา [ชา. ๑.๑๕.๒๖๖], โส ตสฺส เคหํ ปาเวกฺขิ [ชา. ๑.๑๕.๓๐๓], ปาวิสุํ, ปาวิสึสุ, ปาเวกฺขึสุ.
สฺสตฺยาทีสุ ‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, ปเวกฺขติ, ปวิสิสฺสติ, ปเวกฺขนฺติ, ปวิสิสฺสนฺติ, เอส ภิยฺโย ปเวกฺขามิ, วมฺมิกํ สตโปริสํ [ชา. ๑.๔.๑๐๐], ปาเวกฺขา, ปวิสิสฺสา, ปาเวกฺขํสุ, ปวิสิสฺสํสุ.
สท-สํสีทเน, ‘ชรสทานมีม วา’ติอาทิสรมฺหา อีมอาคโม โหติ วา, สีทติ, สีทนฺติ, ลาพูนิ สีทนฺติ, สิลา ปฺลวนฺติ [ชา. ๑.๑.๗๗], สํสีทติ, วิสีทติ, โอสีทติ, อวสีทติ.
นิปุพฺโพ นิสชฺชายํ, นิสีทติ, นิสีทนฺติ.
ปปุพฺโพ ปสาเท, ปสีทติ, ปสีทนฺติ.
การิเตปิ น วุทฺธิ อาเทสนฺตรตฺตา, สีเทติ, สีทยติ, สํสีเทติ, สํสีทยติ, โอสีเทติ, โอสีทยติ, โอสีทาเปติ, โอสีทาปยติ, นิสีทาเปติ, นิสีทาปยติ.
ปปุพฺพมฺหิ อีม น โหติ, ปิตา ปุตฺตํ พุทฺเธ ปสาเทติ, ปสาทยติ, ปสาเทนฺติ, ปสาทยนฺติ.
กมฺเม-ปสาทียติ ¶ , ปสาทียนฺติ.
หน-หึสา, คตีสุ, หนติ, หนนฺติ.
‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ สุตฺเตน ลวิกรณสฺส โลเป หนฺติ, ผลํ เว กทลึ หนฺติ, สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ [จูฬว. ๓๓๕], หนฺติ กุทฺโธ ปุถุชฺชโน [อ. นิ. ๗.๖๔].
มหาวุตฺตินา กฺวจิ ธาตฺวนฺตโลโป, วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๗๐], ลุทฺทกา มิคํ หนฺติ, เกวฏฺฏา มจฺฉํ หนฺติ.
กมฺเม-หนียติ, หนียนฺติ.
ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺเต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, หฺติ, หฺนฺติ.
การิเต –
๖๕๔. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ[ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕].
หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย.
ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ.
กมฺเม-ฆาตียติ, ฆาตาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-อหนิ, หนิ, อหนึสุ, หนึสุ.
กมฺเม-อหฺิ, หฺิ, อหฺึสุ, หฺึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ –
๖๕๕. หนา เชขา[ก. ๔๘๑; รู. ๕๒๔; นี. ๙๖๗, ๙๖๙? ‘…ฉขา’ (พหูสุ) ‘เฉขา’ (กตฺถจิ)].
หนมฺหา ปรสฺส สฺสการสฺส เช, ขาเทสา โหนฺติ วา, มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ.
หชฺเชติ ¶ , หนิสฺสติ, หชฺเชนฺติ, หชฺเชสิ, หชฺเชถ, หชฺเชมิ, หนิสฺสามิ, หชฺเชม, หนิสฺสาม.
ขาเทเส มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ, ปฏิหงฺขติ, ปฏิหนิสฺสติ, ปฏิหงฺขนฺติ, ปฏิหงฺขสิ, ปฏิหงฺขามิ, ปฏิหงฺขาม, ปฏิหนิสฺสาม.
หร-หรเณ, หรติ, หรนฺติ.
กมฺเม-หรียติ, หรียนฺติ.
การิเต-หาเรติ, หารยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, หราเปติ, หราปยติ.
กมฺเม-หารียติ, หราปียติ.
อา, อีอาทีสุ –
อาอาทีสุ อีอาทีสุ จ หรสฺส รการสฺส อา โหติ วา, โส อหา, อหรา.
อีอาทิมฺหิ-โส อหาสิ, อชินิ มํ อหาสิ เม [ธ. ป. ๓-๔], อตฺตานํ อุปสํหาสิ, อาสนํ อภิหาสิ, สาสเน วิหาสิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม [คเวสิตพฺพํ], ธมฺมํ ปยิรุทาหาสิ, อหริ, หริ, วิหาสุํ, อาหึสุ, วิหึสุ วา, ‘‘มา เม ตโต มูลผลํ อาหํสู’’ติ [ชา. ๒.๑๘.๒๒] ปาฬิ, อหาสุํ, อหรุํ, หรุํ, อหรึสุ, หรึสุ, ตฺวํ อหาสิ, อหริ, ตุมฺเห อหาสิตฺถ, อหริตฺถ, อหํ อหาสึ, อหรึ, วิหาสึ สาสเน รโต [อป. เถร ๑.๒.๘๔], มยํ อหาสิมฺหา, อหริมฺหา.
ปรฉกฺเก อสฺส ตฺถตฺตํ, โส อหาสิตฺถ, อหริตฺถ.
สฺสตฺยาทีสุ ¶ –
๖๕๗. หรสฺส จาหง สฺเส[‘หาสฺส จาหง สฺเสน’ (พหูสุ)].
สฺสการวตีสุ วิภตฺตีสุ สฺเสน สห หรสฺส จ กรสฺส จ รการสฺส อาหง โหติ วา.
อิอุ อาคเม-หาหิติ, ขาริกาชฺจ หาหิติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๙]. หาหติ วา, หริสฺสติ, หาหินฺติ, หาหนฺติ, หริสฺสนฺติ, หาหสิ, สุขํ ภิกฺขุ วิหาหิสิ [ธ. ป. ๓๗๙]. หาหถ, หาหามิ, หาหาม, หริสฺสาม.
มหาวุตฺตินา หรสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ, ‘‘โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ [สํ. นิ. ๑.๑๘๕], ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสาม [เถรีคา. ๑๒๑], อหํ อุทกมาหิสฺส’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๙๓๑] ปาฬี.
สฺสาทิมฺหิ-อหาหา, อหริสฺสา, อหาหํสุ, อหริสฺสํสุ.
อาปุพฺพ สีส-ปตฺถนายํ, อาสีสติ, อาสีสนฺติ, ปจฺจาสีสติ, ปจฺจาสีสนฺติ.
๖๕๘. อาทิสฺมา สรา[จํ. ๕.๑.๓; ปา. ๖.๑.๒].
อาทิภูตา สรมฺหา ปรํ ปมสทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหติ, อิมินา สรปุพฺพานํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต อาสีส, สีส อิติ รูปทฺวยํ ภวติ.
๖๕๙. โลโปนาทิพฺยฺชนสฺส[จํ. ๖.๒.๑๑๒; ปา. ๗.๔.๖๐].
ทฺวิตฺเต อนาทิภูตสฺส เอกสฺส พฺยฺชนสฺส โลโป โหตีติ ปุริเม สีสรูเป สการโลโป.
อาสีสีสติ ¶ , อาสีสีสนฺติ อิจฺจาทิ.
ตถา ‘ปโรกฺขายฺจา’ติ สุตฺเต จสทฺเทน กมาทีนํ ธาตุปทานํ ปททฺวิตฺเต กเต ‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺสา’ติ ปุริเม ปทรูเป อนาทิพฺยฺชนโลโป, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ เสสสฺส กวคฺคสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘นิคฺคหีตฺจา’ติ นิคฺคหีตาคโม, จงฺกมติ, จงฺกมนฺติ, จงฺกมตุ, จงฺกมนฺตุ, จงฺกเมยฺย, จงฺกเมยฺยุํ อิจฺจาทิ.
กุจ-สงฺโกจเน, จงฺโกจติ, จงฺโกจนฺติ.
จล-จลเน, จฺจลติ, จฺจลนฺติ.
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตสฺส ปรรูปตฺเต ชร-ภิชฺชเน, ชชฺชรติ ชชฺชรนฺติ.
ทฬ-ทิตฺติยํ, ททฺทลฺลติ, ททฺทลฺลนฺติ.
มุห-เวจิตฺเต, โมมุหติ, โมมุหนฺติ, มหาวุตฺตินา อุสฺส โอตฺตํ.
ตถา รุ-สทฺเท, โรรุวติ, โรรุวนฺติ.
ลุป-คิทฺเธ, โลลุปฺปติ, โลลุปฺปนฺติ อิจฺจาทิ.
ปททฺวิตฺตํ นาม ปทตฺถานํ อติสยตาทีปนตฺถํ, วิจฺฉายํ ปน โปโนปฺุ, สมฺภมาทีสุ จ ทฺวิตฺเต อนาทิพฺยฺชนโลโป นตฺถิ, คาโม คาโม รมณีโย. ตถา กฺวจิ อติสยทีปเนปิ, รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺขํ, อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ, เทวเทโว, มุนิมุนิ, ราชราชา, พฺรหฺมพฺรหฺมา, วรวโร, อคฺคอคฺโค, เชฏฺเชฏฺโ, เสฏฺเสฏฺโ, ปสตฺถปสตฺโถ, อุคฺคตอุคฺคโต, อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ, โอมโกมโก, ทุพฺพลทุพฺพโล, อพลอพโล, มหนฺตมหนฺโต อิจฺจาทิ.
ภูวาทิคโณ นิฏฺิโต.
รุธาทิคณ
อถ ¶ รุธาทิคโณ วุจฺจเต.
‘กตฺตรี’ติ ปทํ วตฺตเต, ตฺจ พหุลาธิการา วิกรณานํ กตฺตริ นิพนฺธํ ภาว, กมฺเมสุ อนิพนฺธํ วิกปฺเปน ปวตฺตึ ทีเปติ, ตสฺมา ภาว, กมฺเมสุ จ การิตรูเปสุ จ วิกรณานํ ปวตฺติ เวทิตพฺพา โหตีติ.
ฉิท, ภิท, ภุช, มุจ, ยุช, ริจ, รุธ, ลิป, วิท, สิจ, สุภ.
๖๖๐. มฺจ รุธาทีนํ[ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖; จํ. ๑.๑.๙๓; ปา. ๓.๑.๗๘].
รุธาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ โล โหติ, เตสฺจ รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรมฺหา ปรํ นิคฺคหีตํ อาคจฺฉติ, มานุพนฺโธ ปุพฺพนฺตทีปนตฺโถ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, จสทฺเทน รุธ, สุภาทีหิ อิ, อี, เอ, โอปจฺจเย สงฺคณฺหาติ, นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.
รุนฺธติ.
ฉิท-ทฺวิธากรเณ, ฉินฺทติ, ฉินฺทนฺติ.
กมฺเม กฺโย, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ. ฉิชฺชติ, ฉิชฺชนฺติ.
‘ครุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีน’นฺติ จตุนฺนํ นฺเต, นฺตีนํ เรตฺตํ, ฉินฺทเต, ฉิชฺชเต, ฉิชฺชนฺเต, ฉิชฺชเร.
อิมินา นิคฺคหีตาคโม, ฉินฺทียติ, ฉินฺทียนฺติ, ฉินฺทียเต, ฉินฺทียนฺเต.
การิเต-เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ, ฉินฺเทติ, ฉินฺทยติ, ฉินฺทาเปติ, ฉินฺทาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อจฺฉินฺทิ ¶ , ฉินฺทิ, อจฺฉินฺทุํ, ฉินฺทุํ, อจฺฉินฺทึสุ, ฉินฺทึสุ.
มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ ปุพฺพสฺส ทฺวิตฺตฺจ, อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ [อิติวุ. ๕๓], ‘‘อจฺเฉชฺชี’’ติปิ ทิวาทิปาโ ทิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉุํ วต โภ รุกฺขํ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๘๘].
กมฺเม-อจฺฉิชฺชิ, ฉิชฺชิ, อจฺฉินฺทิยิ, ฉินฺทิยิ.
การิเต-เฉเทสิ, กณฺณนาสฺจ เฉทยิ [ชา. ๑.๔.๔๙], ฉินฺเทสิ, ฉินฺทยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวสฉิทคมภิทรุทานํ จฺฉง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, เฉจฺฉติ, ฉินฺทิสฺสติ, เฉจฺฉนฺติ, ฉินฺทิสฺสนฺติ, เฉจฺฉสิ, เฉจฺฉต, เฉจฺฉามิ, เฉจฺฉาม, ฉินฺทิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสา, อจฺเฉจฺฉํสุ, อจฺฉินฺทิสฺสํสุ.
ภิท-วิทารเณ, ภินฺทติ, ภินฺทนฺติ.
กมฺเม-ภิชฺชติ, ภิชฺชนฺติ, ภิชฺชเร, ภินฺทิยติ, ภินฺทิยนฺติ.
การิเต-ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภเทติ [มหาว. ๑๐๗], เภทยติ, เภทาเปติ, เภทาปยติ, ภินฺเทติ, ภินฺทยติ, ภินฺทาเปติ, ภินฺทาปยติ.
กมฺเม-เภทียติ, เภทาปียติ.
อีอาทิมฺหิ-อภินฺทิ, ภินฺทิ, อภินฺทุํ, ภินฺทุํ, อภินฺทึสุ, ภินฺทึสุ.
กมฺเม-อภิชฺชิ, ภิชฺชิ, อภินฺทิยิ, ภินฺทิยิ.
การิเต-อเภเทสิ, เภเทสิ, อเภทยิ, เภทยิ, เภทาเปสิ, เภทาปยิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘ลภวส…’อิจฺจาทินา ¶ สฺเสน สห ทสฺส จฺโฉ, เภจฺฉติ, ภินฺทิสฺสติ, เภจฺฉนฺติ, ภินฺทิสฺสนฺติ, เภจฺฉสิ, เภจฺฉถ, เภจฺฉามิ, เภจฺฉาม, ภินฺทิสฺสาม, ‘‘ตํ เต ปฺาย เภจฺฉามี’’ติ [สุ. นิ. ๔๔๕] ปาฬิ.
สฺสาทิมฺหิ-อจฺเฉจฺฉา, อจฺฉินฺทิสฺสาอิจฺจาทิ.
ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภฺุชติ, ภฺุชนฺติ.
กมฺเม-ภุชฺชติ, ภุชฺชนฺติ.
การิเต-โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติ.
กมฺเม-โภชียติ, โภชาปียติ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-‘วจภุชมุจวิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, อาทิวุทฺธิ, โภกฺขติ, ภฺุชิสฺสติ, โภกฺขนฺติ, โภกฺขสิ, โภกฺขถ, โภกฺขามิ, โภกฺขาม, ภฺุชิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อโภกฺขา, อภฺุชิสฺสา, อโภกฺขํสุ, อภฺุชิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
มุจ-โมจเน, มฺุจติ, มฺุจนฺติ, มฺุจเร.
กมฺเม-มุจฺจติ, มุจฺจนฺติ, มฺุจียติ, มฺุจียนฺติ.
การิเต-โมจาเปติ, โมจาปยติ.
อีอาทิมฺหิ-อมฺุจิ, มฺุจิ, อมฺุจึสุ, มฺุจึสุ.
การิเต-อโมเจสิ, โมเจสิ, อโมจยิ, โมจยิ, อโมเจสุํ, โมเจสุํ, อโมจยุํ, โมจยุํ, อโมจึสุ, โมจึสุ, อโมจยึสุ, โมจยึสุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สฺเสน สห จสฺส กฺโข, โมกฺขติ, มฺุจิสฺสติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา [ธ. ป. ๓๗]. น เม สมณ โมกฺขสิ [สํ. นิ. ๑.๑๔๐]. โมกฺขถ, โมกฺขามิ, โมกฺขาม, มฺุจิสฺสาม.
สฺสาทิมฺหิ-อโมกฺขา ¶ , โมกฺขา, อมฺุจิสฺสา, มฺุจิสฺสา, อโมกฺขํสุ, โมกฺขํสุ, อมฺุจิสฺสํสุ, มฺุจิสฺสํสุ.
ยุช-โยเค, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน, อารภตีติ อตฺโถ, ยฺุชนฺติ, ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา [ธ. ป. ๒๖]. ยฺุชสิ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน [สํ. นิ. ๑.๑๘๕]. ยฺุชามิ, ยฺุชาม.
กมฺเม-ยฺุชียติ, ยฺุชียนฺติ.
การิเต-โยเชติ, ปโยเชติ, นิโยเชติ, อุยฺโยเชติ, โยชยติ, ปโยชยติ, นิโยชยติ, อุยฺโยชยติ.
กมฺเม-โยชียติ, ปโยชียติ, นิโยชียติ, อุยฺโยชียติ.
รุธ-อาวรเณ, รุนฺธติ, รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ, รุนฺธนฺติ, โอรุนฺธติ, อวรุนฺธติ, รุนฺธาเปติ, รุนฺธาปยติ, อวโรเธติ, อวโรธยติ, อุปโรเธติ, อุปโรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติ.
กมฺเม-อวโรธียติ อิจฺจาทิ.
ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปติ, ลิมฺปนฺติ.
กมฺเม-ลิมฺปียติ.
การิเต-ลิมฺเปติ, ลิมฺปยติ, ลิมฺปาเปติ, ลิมฺปาปยติ, เลเปติ, เลปยติ, เลปาเปติ, เลปาปยติ อิจฺจาทิ.
วิท-ปฏิลาเภ, วินฺทติ, วินฺทนฺติ.
กมฺเม-วินฺทียติ, วินฺทียนฺติ.
การิเต-วินฺเทติ, วินฺทยติ, วินฺทาเปติ, วินฺทาปยหิ.
อีอาทิมฺหิ-อวินฺทิ ¶ , วินฺทิ, อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุํ [ชา. ๑.๑.๒], อวินฺทึสุ, วินฺทึสุ อิจฺจาทิ.
สิจ-เสจเน, สิฺจติ, สิฺจนฺติ.
กมฺเม-สิฺจียติ, สิฺจียนฺติ.
การิเต-สิฺเจติ, สิฺจยติ, สิฺจาเปติ, สิฺจาปยติ, สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๔๐] อิจฺจาทิ.
สุภ-สมฺปหาเร, โย โน คาโวว สุมฺภติ [ชา. ๒.๒๒.๒๑๓๒]. สุมฺภนฺติ, สุมฺภสิ, สุมฺภถ, ภูมึ สุมฺภามิ เวคสา [ชา. ๑.๕.๕๑], สุมฺภาม, สุมฺภิติ, สุมฺภีติ, สุมฺเภติ, สุมฺโภติ อิจฺจาทิ.
คหธาตุปิ อิธ สงฺคหิตา. คห-อุปาทาเน. ‘มฺจ รุธาทีน’นฺติ นิคฺคหีเตน สห ลปจฺจโย.
๖๖๑. โณ นิคฺคหีตสฺส[ก. ๔๙๐; รู. ๕๑๘; นี. ๙๘๒].
คหธาตุมฺหิ อาคตสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติ. มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน ลสฺส ทีโฆ.
คณฺหาติ, คณฺหติ วา, คณฺหนฺติ, คณฺหสิ, คณฺหถ, คณฺหามิ, คณฺหาม.
กมฺเม-คณฺหียติ, คณฺหียนฺติ.
‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย, คยฺหติ, คยฺหนฺติ, คยฺหเร.
การิเต-คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ อิจฺจาทิ.
๖๖๒. คหสฺส เฆปฺโป[ก. ๔๘๙; รู. ๕๑๙; นี. ๙๐๑].
นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ คหสฺส เฆปฺปาเทโส โหติ วา.
เฆปฺปติ ¶ , เฆปฺปนฺติ.
กมฺเม-เฆปฺปียติ, เฆปฺปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อคณฺหิ, คณฺหิ.
มหาวุตฺตินา นิคฺคหีตโลโป, อิอาคมสฺส เอตฺตํ, อคฺคเหสิ, ปฏิคฺคเหสิ, อนุคฺคเหสิ, อคฺคณฺหึสุ, คณฺหึสุ. อคฺคเหสุํ, ปฏิคฺคเหสุํ, อนุคฺคเหสุํ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-คณฺหิสฺสติ, คเหสฺสติ, คณฺหิสฺสนฺติ, คเหสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
รุธาทิคโณ นิฏฺิโต.
ทิวาทิคณ
อถ ทิวาทิคโณ วุจฺจเต.
อิธ ธาตูนํ กโม อนฺตกฺขรวเสน วตฺตพฺโพ สพฺพโส สทิสรูปตฺตา.
มุจ, วิจ, ยุช, ลุช, วิช, คท, ปท, มท, วิท, อิธ, กุธ, คิธ, พุธ, ยุธ, วิธ, สิธ, สุธ มน, หน, กุป, ทีป, ลุป, วป, สุป, ทิวุ, สิวุ, ตส, ตุส, ทิส, ทุส, สิส, สุส, ทห, นห, มุห.
๖๖๓. ทิวาทีหิ ยก[ก. ๔๔๗; รู. ๕๑๐; นี. ๙๒๘; จํ. ๑.๑.๘๗; ปา. ๓.๑.๖๙].
ทิวาทีหิ กฺริยตฺเถหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ.
ทิพฺพติ.
มุจ-มุตฺติยํ, ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, มุจฺจติ, วิมุจฺจติ. อกมฺมกตฺตา สุทฺธกมฺมรูปํ น ลพฺภติ.
การิเต-โมเจติ ¶ , โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติ.
กมฺเม-โมจียติ, โมจาปียติ, มุจฺจตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส กฺโข, โมกฺขติ, โมกฺขนฺติ.
วิจ-วิเวเก, วิวิจฺจติ, วิวิจฺจนฺติ.
การิเต-วิเวเจติ, วิเวจยติ, วิเวจาเปติ, วิเวจาปยติ.
กมฺเม-วิเวจียติ, วิเวจาปียติ อิจฺจาทิ.
ยุช-ยุตฺติยํ, ยุชฺชติ, ยุชฺชนฺติ.
ลุช-วินาเส, ลุชฺชติ, ลุชฺชนฺติ.
วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชฺชติ, สํวิชฺชนฺติ.
การิเต-สํเวเชติ, สํเวชยติ, สํเวเชนฺติ, สํเวชยนฺติ อิจฺจาทิ.
คท-คชฺชเน, เมโฆ คชฺชติ, คชฺชนฺติ.
ปท-คติมฺหิ, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชนฺติ, นิปชฺชติ, วิปชฺชติ, สมฺปชฺชติ, อาปชฺชติ, สมาปชฺชติ, ปฏิปชฺชติ.
กมฺเม-เตน อาปตฺติ อาปชฺชติ, ฌานํ สมาปชฺชติ, มคฺโค ปฏิปชฺชติ.
กฺยมฺหิ ปเรปิ ยก โหติ, เตน อาปตฺติ อาปชฺชียติ. ฌานํ สมาปชฺชียติ, มคฺโค ปฏิปชฺชียติ.
การิเต-อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ, นิปฺผาเทติ, นิปฺผาทยติ. สมฺปาเทติ, สมฺปาทยติ, อาปาเทติ, อาปาทยติ, ปฏิปาเทติ, ปฏิปาทยติ, ปฏิปชฺชาเปติ, ปฏิปชฺชาปยติ.
กมฺเม-อุปฺปาทียติ, นิปฺผาทียติ, สมฺปาทียติ, อาปาทียติ, ปฏิปาทียติ.
อุปฺปชฺชตุ ¶ , อุปฺปชฺชนฺตุ, อุปฺปชฺเชยฺย, อุปฺปชฺเชยฺยุํ, กินฺติ นุ โข สทฺธิวิหาริกสฺส ปตฺโต อุปฺปชฺชิเยถ, จีวรํ อุปฺปชฺชิเยถ, ปริกฺขาโร อุปฺปชฺชิเยถาติ [มหาว. ๖๗] อิมานิ ปน กตฺตุ, กมฺมรูปานิ.
อีอาทิมฺหิ-อุปฺปชฺชิ, นิปชฺชิ, วิปชฺชิ, สมฺปชฺชิ, อาปชฺชิ, สมาปชฺชิ, ปฏิปชฺชิ.
๖๖๔. กฺวจิ วิกรณานํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติ.
จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ [สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑] อิจฺจาทิ, อุปฺปชฺชึสุ, นิปชฺชึสุ.
มท-อุมฺมาเท, มชฺชติ, มชฺชนฺติ.
วิท-สตฺตายํ, วิชฺชติ, สํวิชฺชติ.
อิธ-สมิทฺธิยํ, อิชฺฌติ, สมิชฺฌติ.
กุธ-โกเป, กุชฺฌติ, กุชฺฌนฺติ.
พุธ-อวคมเน, พุชฺฌติ, สมฺพุชฺฌติ.
ปฏิปุพฺโพ นิทฺทกฺขเย วิกสเน จ, ปฏิพุชฺฌติ.
กมฺเม-เตน ธมฺโม พุชฺฌติ, ธมฺมา พุชฺฌนฺติ, พุชฺฌเร, พุชฺฌียติ, พุชฺฌียนฺติ.
การิเต-โพเธติ, โพธยติ, โพธาเปติ, โพธาปยติ, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติ.
ยุธ-สมฺปหาเร, มลฺโล มลฺเลน สทฺธึ ยุชฺฌติ, ทฺเว เสนา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว อุสภา ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว หตฺถิโน ยุชฺฌนฺติ, ทฺเว กุกฺกุฏา ยุชฺฌนฺติ.
กมฺเม-ยุชฺฌียติ, ยุชฺฌียนฺติ.
การิเต-โยเธติ ¶ , โยธยติ, ยุชฺฌาเปติ, ยุชฺฌาปยติ, ‘‘โยเธถ มารํ ปฺาวุเธนา’’ติ [ธ. ป. ๔๐] ปาฬิ.
วิธ-ตาฬเน, สเรน มิคํ วิชฺฌติ, ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิชฺฌนฺติ.
กมฺเม กตฺตุสทิสมฺปิ รูปํ โหติ, เตน ธมฺโม ปฏิวิชฺฌติ, ธมฺมา ปฏิวิชฺฌนฺติ, ปฏิวิชฺฌียติ, ปฏิวิชฺฌียนฺติ.
การิเต-เวเธติ, เวธยติ, ปฏิเวเธติ, ปฏิเวธยติ, อิจฺจาทิ.
สิธ-สํสิทฺธิยํ, สิชฺฌติ, สิชฺฌนฺติ, สิชฺฌเร.
การิเต มหาวุตฺตินา อิสฺส อาตฺตํ, สาเธติ, สาธยติ, สาเธนฺติ, สาธยนฺติ.
กมฺเม-สาธียติ, สาธียนฺติ อิจฺจาทิ.
สุธ-สุทฺธิยํ, สุชฺฌติ, สุชฺฌนฺติ, วิสุชฺฌติ, ปริสุชฺฌติ.
การิเต-โสเธติ, โสธยติ.
มน-มฺนายํ, มฺติ, อวมฺติ, อติมฺติ, มฺนฺติ, อวมฺนฺติ, อติมฺนฺติ อิจฺจาทิ.
หน-วิฆาต, สงฺฆาเตสุ, หฺติ, วิหฺติ, หฺนฺติ, วิหฺนฺติ อิจฺจาทิ.
กุป-โกเป, ปโร ปรสฺส กุปฺปติ, กุจฺฉิวาโต กุปฺปติ, โรโค กุปฺปติ, ปฏิกุปฺปติ, เตโชธาตุ ปกุปฺปติ [ม. นิ. ๑.๓๐๕].
การิเต-โกเปติ, โกปยติ อิจฺจาทิ.
ทีป-ทิตฺติยํ, ทิปฺปติ, ทิปฺปนฺติ, ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ [จูฬว. ๔๓๗].
กมฺเม-ทีปียติ, ทีปียนฺติ.
การิเต ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ทีเปติ, ทีปยติ, ทีเปนฺติ, ทีปยนฺติ อิจฺจาทิ.
ลุป-อทสฺสเน ¶ , ลุปฺปติ, ลุปฺปนฺติ.
การิเต-โลเปติ, โลปยติ อิจฺจาทิ.
วป-พีชนิกฺเขเป, วปฺปติ, วปฺปนฺติ อิจฺจาทิ.
สุป-สุปฺปเน, สุปฺปติ, สุปฺปนฺติ.
มหาวุตฺตินา อาทิวุทฺธิ, โสปฺปติ, โสปฺปนฺติ.
สมุ-อุปสเม นิวาเส จ, สมฺมติ, วิสมฺมติ, อุปสมฺมติ, วูปสมฺมติ, อสฺสเม สมฺมติ, ยตฺถ สมฺมติ เตมิโย [ชา. ๒.๒๒.๗๓], สมฺมนฺติ. การิเต น วุทฺธิ, สเมติ, วูปสเมติ อิจฺจาทิ.
ทิวุ-กีฬายํ วิชิคีสายํ พฺยวหาเร ถุติ, กนฺติ, คติ, สตฺตีสุ จ, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ วสฺส พตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส พตฺตํ, ทิพฺพติ, ทิพฺพนฺติ อิจฺจาทิ.
สิวุ-สํสิพฺพเน, สิพฺพติ, สิพฺพนฺติ, สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺย วา [ปาจิ. ๑๗๖] อิจฺจาทิ.
ตส-สนฺตาเส, ตสฺสติ.
มหาวุตฺตินา ตสฺส ตฺรตฺตํ, อุตฺรสฺสติ, อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถ. ตสฺสติ, ปริตสฺสติ, ปิปาสตีติ อตฺโถ.
การิเต-ตาเสติ, ตาสยติ อิจฺจาทิ.
ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ.
กมฺเมปิ-ตุสฺสติ, สนฺตุสฺสติ, ตุสฺสียติ.
การิเต-โตเสติ, โตสยติ อิจฺจาทิ.
ทิส-ปฺายเน, ทิสฺสติ, ปทิสฺสติ, สนฺทิสฺสติ. ทิสฺสนฺติ พาลา อพฺยตฺตา [มหาว. ๗๖], นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ [พุ. วํ. ๒.๘๒], อิเม ธมฺมา มยิ สนฺทิสฺสนฺติ, อหฺจ อิเมสุ ธมฺเมสุ สนฺทิสฺสามิ [ม. นิ. ๓.๒๕๓ (โถกํ วิสทิสํ)].
ทุส-ปฏิฆาเต ¶ , ทุสฺสติ. โทสเนยฺเยสุ ทุสฺสติ. ปทุสฺสติ, ทุสฺสนฺติ, ปทุสฺสนฺติ.
การิเต ทีโฆ, ทูเสติ, ทูสยติ.
กมฺเม-ทูสียติ อิจฺจาทิ.
สิส-อสพฺพโยเค, สิสฺสติ, อวสิสฺสติ. สรีรานิ อวสิสฺสนฺติ.
การิเต-เสเสติ, เสสยติ อิจฺจาทิ.
สุส-สุสฺสเน, สุสฺสติ. อฏฺิ จ นฺหารุ จ จมฺมฺจ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ [ม. นิ. ๒.๑๘๔ (โถกํ วิสทิสํ)] อิจฺจาทิ.
ทห-ทาเห, ห, ยานํ วิปริยาโย, ทยฺหติ, ทยฺหนฺติ, เอกจิตกมฺหิ ทยฺหเร.
การิเต-ทาเหติ, ทาหยติ อิจฺจาทิ.
นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหติ, สนฺนยฺหนฺติ อิจฺจาทิ.
มุห-มุยฺหเน, มุยฺหติ, สมฺมุยฺหติ, สมฺมุยฺหามิ, ปมุยฺหามิ. สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๕].
การิเต-โมเหติ, โมหยติ อิจฺจาทิ.
ทิวาทิคโณ นิฏฺิโต.
สฺวาทิคณ
อถ สฺวาทิคโณ วุจฺจเต.
คิ, จิ, มิ, วุ, สุ, หิ, อาป, สก.
‘กา’ติ วตฺตเต.
๖๖๕. สฺวาทิโต กฺโณ[ก. ๔๔๘; รู. ๕๑๒; นี. ๙๒๙; จํ. ๑.๑.๙๕; ปา. ๓.๑.๗๔; ‘สฺวาทีหิ…’ (พหูสุ)].
สฺวาทีหิ ¶ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กานุพนฺธา ณา, โณ อิติ ทฺเว ปจฺจยา โหนฺติ.
อิวณฺณุ’วณฺณานํ อการสฺส จ เต เอ, โอ, อา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุ ปเรสูติ วุทฺธิปฏิเสโธ.
สุณาติ, สุโณติ.
คิ-สทฺเท, คิณาติ, คิโณติ, อนุคิณาติ, ปฏิคิณาติ.
ปุพฺพสฺสรโลโป, อนุคิณนฺติ, ปฏิคิณนฺติ.
จิ-จเย, มหาวุตฺตินา ณสฺส นตฺตํ, วฑฺฒกี ปาการํ จินาติ, จิโนติ, อาจินาติ, อาจิโนติ, อปจินาติ, อปจิโนติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ.
ปุพฺพสฺสรโลโป, จินนฺติ, อาจินนฺติ, อปจินนฺติ.
กมฺเม-จียติ, อาจียติ, อปจียติ, จินียติ, อาจินียติ, อปจินียติ.
การิเต-จยาเปติ, จยาปยติ, จินาเปติ, จินาปยติ อิจฺจาทิ.
มิ-ปกฺเขเป, มิณาติ, มิโณติ, มินาติ, มิโนติ วา.
วุ-สํวรเณ, สํวุณาติ, สํวุโณติ, อาวุณาติ, อาวุโณติ.
สุ-สวเน, สุณาติ, สุโณติ, สุณนฺติ, สุณาสิ, สุโณสิ.
รสฺสตฺเต-สุณสิ ¶ นาค [มหาว. ๑๒๖]. สุณาถ, สุโณถ, สุณามิ, สุโณมิ, สุณาม, สุโณม.
กมฺเม ‘ทีโฆ สรสฺสา’ติ กฺยมฺหิ ทีโฆ, สูยติ, สุยฺยติ, สูยนฺติ, สุยฺยนฺติ, สุณียติ, สุณียนฺติ.
การิเต-สาเวติ, อนุสาเวติ, สาวยติ, อนุสาวยติ, สุณาเปติ, สุณาปยติ.
กมฺเม-สาวียติ, อนุสาวียติ.
สุณาตุ, สุณนฺตุ, สุยฺยตุ, สุยฺยนฺตุ, สาเวตุ, สาเวนฺตุ, สุเณ, สุเณยฺย, สุเณยฺยุํ, สูเยยฺย, สุยฺเยยฺย, สูเยยฺยุํ, สุยฺเยยุํ, สาเวยฺย, สาเวยฺยุํ.
อีอาทิมฺหิ-อสุณิ, สุณิ.
๖๖๗. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฏ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
เตสุ อีอาทีสุ สฺสการวนฺเตสุ จ วจเนสุ สุธาตุโต ปเรสํ กฺโณ, กฺณานํ โรฏ โหติ, รานุพนฺโธ สพฺพาเทสทีปนตฺโถ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน อาทิสรสฺส โลโป, ทฺวิตฺตํ.
อสฺโสสิ, อสฺโสสุํ, อสฺโสสิ, อสฺโสสิตฺถ, อสฺโสสึ, อสฺโสสิมฺหา, อสฺโสสุมฺหา, อสฺโสสิตฺถ อิจฺจาทิ.
สฺสตฺยาทิมฺหิ-สุณิสฺสติ, โสสฺสติ, สุณิสฺสนฺติ, โสสฺสนฺติ, สุณิสฺสสิ, โสสฺสสิ, สุณิสฺสถ, โสสฺสถ, สุณิสฺสามิ, โสสฺสามิ, สุณิสฺสาม, โสสฺสาม. เอวํ ปรฉกฺเก.
สฺสาทิมฺหิ-อสุณิสฺสา, อโสสฺสา, อสุณิสฺสํสุ, โสสฺสํสุ อิจฺจาทิ.
ปปุพฺโพ ¶ หิ-เปสเน, ปหิณาติ, ปหิโณติ, ปหิณนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-ทูตํ ปหิณิ, ปหิณึสุ, ‘กฺวจิ วิกรณาน’นฺติ วิกรณโลโป, มหาวุตฺตินา ปสฺส ทีโฆ, ทูตํ ปาเหสิ [ปารา. ๒๙๗; มหาว. ๑๙๘], ปาเหสุํ อิจฺจาทิ.
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ –
๖๖๘. สกาปานํ กุกฺกุ กฺเณ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘…กุกกู เณ’’ (พหูสุ)].
สก, อาปธาตูนํ กานุพนฺธา กุการ, อุการา กเมน อาคมา โหนฺติ กฺณมฺหิ ปจฺจเย.
ปาปุโณติ, ปาปุณนฺติ, สมฺปาปุณนฺติ.
ปริปุพฺโพ ปริยตฺติยํ, ปริยาปุณาติ, ปริยาปุณนฺติ.
สํปุพฺโพ-สมาปุณาติ, ปริสมาปุณาติ, นิฏฺานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
กฺเณติ กึ? ปปฺโปติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ, ปาเปนฺติ, ปาปยนฺติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-ปาปุณิ, ปาปุณึสุ อิจฺจาทิ.
สก-สตฺติยํ, สกฺกุโณติ, สกฺกุณาติ.
กฺเณติ กึ? สกฺโกติ, สกฺกุณนฺติ.
อีอาทิมฺหิ-อสกฺกุณิ, สกฺกุณิ, อสกฺกุณึสุ, สกฺกุณึสุ.
๖๖๙. สกา กฺณาสฺส โข อีอาโท[‘…ณาสฺส ข…’’ (พหูสุ)].
สกมฺหา ¶ ปรสฺส กฺณาสฺส โข โหติ อีอาทิมฺหิ.
อสกฺขิ, สกฺขิ, อสกฺขึสุ, สกฺขึสุ อิจฺจาทิ.
๖๗๐. สฺเส วา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
สกมฺหา ปรสฺส กฺณสฺส โข โหติ วา สฺเส ปเร.
สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ, สกฺกุณิสฺสนฺติ, สกฺขิสฺสสิ, สกฺขิสฺสถ, สกฺขิสฺสามิ, สกฺขิสฺสาม, สกฺกุณิสฺสาม.
‘ทกฺข สกฺข เหหิ โหหีหิ โลโป’ติ สฺสสฺส วิกปฺเปน โลโป, สกฺขิติ, สกฺขิสฺสติ, สกฺขินฺติ, สกฺขิสฺสนฺติ.
สฺสาทิมฺหิ-อสกฺขิสฺสา, สกฺขิสฺสา, อสกฺกุณิสฺสา, สกฺกุณิสฺสา อิจฺจาทิ.
สฺวาทิคโณ นิฏฺิโต.
กฺยาทิคณ
อถ กฺยาทิคโณ วุจฺจเต.
กี, ชิ, า, ธู, ปุ, ภู, มา, มู, ลู.
๖๗๑. กฺยาทีหิ กฺณา[ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐; จํ. ๑.๑.๑๐๑ …เป… ๓.๑.๘๑].
กีอิจฺจาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ กตฺตริ กานุพนฺโธ ณาปจฺจโย โหติ.
๖๗๒. กฺณากฺนาสุ รสฺโส[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; จํ. ๖.๑.๑๐๘; ปา. ๗.๓.๘๐].
เอเตสุ ¶ ทีฆธาตูนํ รสฺโส โหติ.
กี-ทพฺพวินิมเย, กิณาติ, กิณนฺติ, วิกฺกิณาติ, วิกฺกิณนฺติ.
กมฺเม-กียติ, กิยฺยติ, วิกฺกียติ, วิกฺกิยฺยติ, วิกฺกิยฺยนฺติ.
การิเต-วิกฺกาเยติ, วิกฺกายยติ, กีณาเปติ, กีณาปยติ อิจฺจาทิ.
๖๗๓. ชฺยาทีหิ กฺนา[ก. ๔๔๙; รู. ๕๑๓; นี. ๙๓๐].
ชิอิจฺจาทีหิ กตฺตริ กานุพนฺโธ นาปจฺจโย โหติ.
ชินาติ, ชินนฺติ.
กมฺเม-ชียติ, ชิยฺยติ, ชินียติ, ชินิยฺยติ.
การิเต-ชยาเปติ, ชยาปยติ, ปราเชติ, ปราชยติ, ปราเชนฺติ, ปราชยนฺติ, ชินาเปติ, ชินาปยติ, อชินิ, ชินิ, อชินึสุ, ชินึสุ, ชินิสฺสติ, ชินิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
า-อวโพธเน.
๖๗๔. าสฺส เน ชา[ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐; จํ. ๖.๑.๑๐๗; ปา. ๗.๓.๗๐, ๗๙].
นาปจฺจเย ปเร าสฺส ชา โหติ.
ชานาติ, ปชานาติ, อาชานาติ, สฺชานาติ, วิชานาติ, อภิชานาติ, ปริชานาติ, ปฏิชานาติ, ชานนฺติ.
กมฺเม-ายติ, ปฺายติ, อฺายติ, สฺายติ, วิฺายติ, อภิฺายติ, ปริฺายติ, ปฏิฺายติ, ายนฺติ.
การิเต-าเปติ ¶ , าปยติ, าเปนฺติ, าปยนฺติ, ชานาเปติ, ชานาปยติ, ชานาเปนฺติ, ชานาปยนฺติ.
กมฺเม-าปียติ, สฺาปียติ, ชานาปียติ.
๖๗๕. าสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิ[ก. ๕๐๙; รู. ๕๑๖; นี. ๑๐๒๒].
นาสหิตสฺส าสฺส นาโย โหติ ติมฺหิ, สุตฺตวิภตฺติยา อนฺติ, อนฺเตสุ จ.
นายติ. วิเจยฺย วิเจยฺย อตฺเถ ปนายตีติ โข ภิกฺขเว วิปสฺสีติ วุจฺจติ [ที. นิ. ๒.๔๑-๔๔]. นายนฺติ. ‘‘อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ [วิสุทฺธิ ๑.๑๗๔] ปาฬิ.
เอยฺยาทิมฺหิ-ชาเนยฺย, ชาเนยฺยุํ, ชาเนยฺยาสิ, ชาเนยฺยาถ, ชาเนยฺยามิ, ชาเนยฺยาม.
อุตฺเต-ชาเนยฺยามุ.
เอยฺยามสฺส เอมุตฺเต ‘‘กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๗] ปาฬิ.
๖๗๖. เอยฺยสฺสิยาา วา[ก. ๕๐๘; รู. ๕๑๕; นี. ๑๐๒๑].
าโต เอยฺยสฺส อิยา, า โหนฺติ, วาสทฺเทน เอยฺยุมาทีนมฺปิ ู, าสิ, าถ, ามิ, ามาเทสา โหนฺติ, เอยฺยมิจฺจสฺส ฺจ.
ชานิยา.
๖๗๗. ามฺหิ ชํ[ก. ๔๗๐; รู. ๕๑๔; นี. ๙๕๐].
าเทเส ปเร สนาสฺส าสฺส ชํ โหติ.
ชฺา, วิชฺา.
สุตฺตวิภตฺเตน ¶ ูอาทีสุปิ ชํ โหติ. ‘‘ปาปํ กตฺวา มา มํ ชฺูติ อิจฺฉติ [สุ. นิ. ๑๒๗; วิภ. ๘๙๔ ‘ชฺา’ติ], วิเวกธมฺมํ อหํ วิชฺํ [คเวสิตพฺพํ], ชฺามุ เจ สีลวนฺตํ วทฺุ’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๐๑] ปาฬี. ‘ชฺาสิ, ชฺาถ, ชฺามิ, ชฺามา’ติปิ ยุชฺชติ.
๖๗๘. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโป[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กฺนาสฺส โลโป โหติ วา อีอาทิมฺหิ สฺสตฺยาทิมฺหิ จ.
อฺาสิ, อพฺภฺาสิ, อชานิ, อฺาสุํ, อฺํสุ, อพฺภฺํสุ, ชานึสุ, อฺาสิ, อพฺภฺาสิ, อชานิ, อฺิตฺถ, ชานิตฺถ, อฺาสึ, อพฺภฺาสึ, อชานึ, ชานึ, อฺาสิมฺหา, อชานิมฺหา, ชานิมฺหา, าสฺสติ, ชานิสฺสติ, าสฺสนฺติ, ชานิสฺสนฺติ.
กมฺเม-วิฺายิสฺสติ, วิฺายิสฺสนฺติ.
๖๗๙. สฺสสฺส หิ กมฺเม[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
าโต สฺสสฺส หิ โหติ วา กมฺเม.
ปฺายิหิ. ‘‘ปฺายิหินฺติ เอตา, ทหรา’’ติ [ชา. ๒.๑๗.๑๙๗] ปาฬิ. ปฺายิสฺสติ, ปฺายิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
ธู-วิธุนเน, กฺนามฺหิ รสฺโส, ธุนาติ, ธุนนฺติ.
กมฺเม-ธุนียติ, ธุนียนฺติ.
การิเต-ธุนาเปติ, ธุนาปยติ.
ปุ-โสธเน, ปุนาติ, ปุนนฺติ.
ภู-ปตฺติยํ, รสฺโส, อภิสมฺภุนาติ, อภิสมฺภุนนฺติ. นาสฺส ณตฺเต-อภิสมฺภุณาติ, อภิสมฺภุณนฺติ.
มา-ปริมาเณ ¶ , มหาวุตฺตินา ธาตฺวนฺตสฺส อิตฺตํ, มินาติ, นิมฺมินาติ.
กมฺเม-อุปมียติ, อุปมียนฺติ, นิมฺมียติ, นิมฺมียนฺติ.
การิเต-นครํ มาเปติ, มาปยติ, มาปียติ, มาปียนฺติ, นิมฺมินิ, นิมฺมินึสุ, มาเปสิ, มาปยิ, มาเปสุํ, มาปยุํ, นิมฺมินิสฺสติ, นิมฺมินิสฺสนฺติ, มาเปสฺสติ, มาเปสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.
มู-พนฺธเน, มุนาติ.
ลู-เฉทเน, รสฺสตฺตํ, ลุนาติ, ลุนนฺติ.
กมฺเม-ลูยติ, ลูยนฺติ.
การิเต-ลาวยติ, ลาวยนฺติ.
กมฺเม-ลาวียติ อิจฺจาทิ.
กฺยาทิคโณ นิฏฺิโต.
ตนาทิคณ
อถ ตนาทิคโณ วุจฺจเต.
อาป, กร, ตน, สก.
๖๘๐. ตนาทิตฺโว[ก. ๔๕๑; รู. ๕๒๐; นี. ๙๓๒; จํ. ๑.๑.๙๗; ปา. ๓.๑.๗๙].
ตนาทีหิ ปรํ โอปจฺจโย โหติ.
ตโนติ.
อาป-ปาปุณเน ปปุพฺโพ. ธาตฺวนฺตสฺส ทฺวิตฺตํ รสฺโส จ, ปปฺโปติ, ปปฺโปนฺติ.
กมฺเม-ปาปียติ, ปาปียนฺติ.
การิเต-ปาเปติ, ปาปยติ.
กมฺเม-ปาปียติ ¶ ปาปียนฺติ อิจฺจาทิ.
กร-กรเณ, กโรติ, กโรนฺติ.
กมฺเม-กรียติ, กรียนฺติ.
‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ยมฺหิ ธาตฺวนฺตสฺส ยตฺตํ, กยฺยติ, กยฺยนฺติ, กยฺยเร, กยฺยเต, กยฺยนฺเต.
การิเต-กาเรติ, การยติ, กาเรนฺติ, การยนฺติ, การาเปติ, การาปยติ, การาเปนฺติ, การาปยนฺติ.
๖๘๑. กรสฺส โสสฺส กุํ[ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๑๒๔].
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุํ โหติ มิ, เมสุ ปเรสุ.
กุมฺมิ, กุมฺม, ‘‘ภตฺตุ อปจิตึ กุมฺมิ [ชา. ๑.๓.๑๒๖], ธมฺมสฺสาปจิตึ กุมฺมี’’ติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๒] ปาฬี.
๖๘๒. กโรติสฺส โข[ก. ๕๙๔; รู. ๕๘๒; นี. ๑๑๙๘].
ปาทิโต ปรสฺส กรธาตุสฺส กฺวจิ โข โหติ.
สงฺขโรติ, สงฺขโรนฺติ, อภิสงฺขโรติ, อภิสงฺขโรนฺติ.
กมฺเม-สงฺขรียติ, สงฺขรียนฺติ.
การิเต-สงฺขาเรติ, สงฺขารยติ.
ณาปิมฺหิ น วุทฺธิ, สงฺขราเปติ, สงฺขราปยติ.
กมฺเม-สงฺขารียติ, สงฺขราปียติ.
๖๘๓. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิรา[ก. ๕๑๑-๒; รู. ๕๒๑-๒; นี. ๑๐๗๗-๘-๙-๑๐; จํ. ๕.๒.๑๐๓; ปา. ๖.๔.๑๑๐].
โอ-การสหิตสฺส กรสฺส กุพฺพ, กุรุ, กยิรา โหนฺติ วา นฺต, มาน, ตฺยาทีสุ, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กุสฺส กฺรุตฺตํ.
กุพฺพติ ¶ กุพฺพนฺติ, กฺรุพฺพติ, กฺรุพฺพนฺติ.
ปรฉกฺเก-กุพฺพเต, กฺรุพฺพเต, กุพฺพนฺเต, กฺรุพฺพนฺเต, กุรุเต, กยิรติ, กยิรนฺติ, กยิรสิ, กยิรถ, กยิรามิ, กยิราม, กยิรเต, กยิรนฺเต.
กโรตุ, สงฺขโรตุ, กุพฺพตุ, กฺรุพฺพตุ, กุรุตุ, อคฺฆํ กุรุตุ โน ภวํ [ที. นิ. ๒.๓๑๘], กยิรตุ.
กเรยฺย, สงฺขเรยฺย, กุพฺเพยฺย, กฺรุพฺเพยฺย, กยิเรยฺย.
๖๘๔. ฏา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยวิภตฺติสฺส ฏานุพนฺโธ อา โหติ วา.
โส ปฺุํ กยิรา, ปฺุํ เจ ปุริโส กยิรา [ธ. ป. ๑๑๘], กยิรา นํ ปุนปฺปุนํ [ธ. ป. ๑๑๘].
๖๘๕. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๓-๔-๕-๖-๗].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอยฺยุํอาทีนํ เอยฺยสทฺทสฺส โลโป โหติ.
กยิรุํ, กยิเรยฺยุํ, กยิราสิ, กยิเรยฺยาสิ, กยิราถ, กยิเรยฺยาถ, กยิรามิ, กยิเรยฺยามิ, กยิราม, กยิเรยฺยาม.
๖๘๖. เอถสฺสา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๐๘๒].
กยิราเทสโต ปรสฺส เอถสฺส เอ-การสฺส อา โหติ วา.
โส ¶ กยิราถ, ทีปํ กยิราถ ปณฺฑิโต [ธ. ป. ๒๘], กยิรา เจ กยิราเถนํ [ธ. ป. ๓๑๓; สํ. นิ. ๑.๘๙].
อีอาทิมฺหิ-อกริ, กริ, สงฺขริ, อภิสงฺขริ, อกุพฺพิ, กุพฺพิ, อกฺรุพฺพิ, กฺรุพฺพิ, อกยิริ, กยิริ, อกรุํ, กรุํ, สงฺขรุํ, อภิ, สงฺขรุํ, อกรึสุ, กรึสุ, สงฺขรึสุ, อภิสงฺขรึสุ, อกุพฺพึสุ, กุพฺพึสุ, อกฺรุพฺพึสุ, กฺรุพฺพึสุ, อกยิรึสุ, กยิรึสุ, อกยิรุํ, กยิรุํ.
๖๘๗. กา อีอาทีสุ[ก. ๔๙๑; รู. ๕๒๓; นี. ๙๘๓].
อีอาทีสุ สโอการสฺส กรสฺส กา โหติ วา.
๖๘๘. ทีฆา อีสฺส[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
อา, เอ, อูทีเฆหิ ปรสฺส อีวจนสฺส สิ โหติ วา.
อฏฺาสิ, อทาสิ, วเทสิ, วชฺเชสิ, ภาเวสิ, กาเรสิอนุโภสิ, อโหสิ อิจฺจาทิ.
โส อกาสิ, เต อกํสุ, คาถายํ ‘‘อกํสุ สตฺถุวจน’’นฺติ [ชา. ๒.๒๒.๕๖๔] ปาฬิ. อกาสุํ, ตฺวํ อกาสิ. มา ตุมฺเห เอวรูปํ อกตฺถ [คเวสิตพฺพํ], มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวี วา ยทิ วา รโห [อุทา. ๔๔]. อกาสิตฺถ, อหํ อกาสึ, มยํ อกาสิมฺหา, อกมฺหา. โภเคสุ วิชฺชมาเนสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน [ชา. ๑.๔.๕๓]. โส อกา. ‘‘ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต ภวํ อกา’’ติ [ชา. ๒.๒๐.๙๔] ปาฬิ. อกาสิตฺถ วา, อหํ อกํ, อกรํ วา. ‘‘ตสฺสาหํ วจนํ นากํ, ปิตุ วุทฺธสฺส ภาสิต’’นฺติ [ชา. ๒.๑๗.๑๓๔] ปาฬิ.
การิเต-โส กาเรสิ, การยิ, การาเปสิ, การาปยิ, เต กาเรสุํ, การยุํ, การาเปสุํ, การาปยุํ อิจฺจาทิ.
กริสฺสติ ¶ สงฺขริสฺสติ, กุพฺพิสฺสติ, กฺรุพฺพิสฺสติ, กยิริสฺสติ อิจฺจาทิ.
‘‘หรสฺส จาหง สฺเส’ติ สฺเสน สห กรสฺส รการสฺส อาหง โหติ, กาหติ, กาหนฺติ, กถํ กาหนฺติ ทารกา [ชา. ๒.๒๒.๑๘๔๙].
อิาคเม-กาหิติ, กาหินฺติ อิจฺจาทิ. กาหสิ, กาหถ. กาหามิ กุสลํ พหุํ [ชา. ๑.๔.๕๖], กาหาม ปฺุสฺจยํ [อป. เถร ๑.๑.๔๐๑].
‘อาอีอาทีสู’ติ สุตฺเต โยควิภาเคน สฺสตฺยาทีสุปิ กา โหติ, สํโยเค รสฺสตฺตํ, กสฺสติ, กสฺสนฺติ, กสฺสสิ, กสฺสถ, กสฺสามิ, กสฺสาม, กสฺสํ ปุริสการิยํ [ชา. ๒.๒๒.๑๓๑].
สฺสาทิมฺหิ-อกาหา, อกริสฺสา อิจฺจาทิ.
ตนุ-วิตฺถาเร, ตโนติ.
ปรสฺสรโลโป-ตโนนฺติ.
๖๘๙. โอวิกรณสฺสุ ปรฉกฺเก[ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔].
ปรฉกฺเก ปเร โอวิกรณสฺส อุ โหติ.
ตนุเต, ตนุนฺเต.
‘ยวา สเร’ติ อุสฺส วตฺเต-ตนฺวนฺเต.
๖๙๐. ปุพฺพฉกฺเก วา กฺวจิ[ก. ๕๑๑; รู. ๕๒๑; นี. ๑๐๒๔].
ปุพฺพฉกฺเก โอวิกรณสฺส กฺวจิ อุ โหติ วา.
ตนุติ, กุรุตุ.
กฺวจีติ กึ? กโรติ.
วาติ ¶ กึ? ตโนติ.
กมฺเม-ตนียติ, ตฺติ.
๖๙๑. ตนสฺสา วา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].
ตนธาตุสฺส น-การสฺส อา โหติ วา กฺยมฺหิ.
ตายติ, ตายนฺติ, ปตายติ, ปตายนฺติ. ‘‘อิโต’ทานิ ปตายนฺติ, สูจิโย พลิสานิ จา’’ติ [ชา. ๑.๖.๘๔] ปาฬิ. ตายเต, ตายนฺเต.
สก-สตฺติยํ, สกฺโกติ, สกฺโกนฺติ, สกฺโกสิ, สกฺโกถ, สกฺโกมิ, สกฺโกม.
ตนาทิคโณ นิฏฺิโต.
จุราทิคณ
อถ จุราทิคโณ วุจฺจเต.
อาป, กมุ, คณ, ฆฏ, จินฺต, เจต, จุร, ธร, ปาล, ปูช, มนฺต, มาน, วิท.
๖๙๒. จุราทีหิณิ[ก. ๔๕๒; รู. ๕๒๕; นี. ๙๓๓; จํ. ๑.๑.๔๕; ปา. ๓.๑.๒๕; ‘จุราทิโต ณิ’ (พหูสุ)].
จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรํ สกตฺเถ ณิปจฺจโย โหติ.
โจเรติ, โจรยติ.
วิปุพฺโพ อาป-พฺยาปเน, พฺยาเปติ, พฺยาปยติ.
กมุ-อิจฺฉายํ, กาเมติ, กามยติ, กาเมนฺติ, กามยนฺติ, นิกาเมติ, นิกามยติ, นิกาเมนฺติ, นิกามยนฺติ.
กมฺเม-กามียติ, กามียนฺติ.
การิเต ณาปิ เอว, กามาเปติ, กามาปยติ.
กมฺเม-กามาปียติ ¶ , กามาปยียติ.
คณ-สงฺขฺยาเน, คณ, ฆฏานํ ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ, คเณติ, คณยติ.
ฆฏ-เจตายํ, ฆเฏติ, ฆฏยติ.
จินฺต-จินฺตายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, จินฺเตติ, จินฺตยติ.
กมฺเม-จินฺตียติ, จินฺตียนฺติ.
การิเต-จินฺตาเปติ, จินฺตาปยติ.
กมฺเม-จินฺตาปียติ, จินฺตาปยียติ.
อีอาทิมฺหิ-จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺเตยุํ, จินฺตยุํ, จินฺเตสิ, จินฺตยิ, จินฺตยิตฺถ, จินฺเตสึ, จินฺตยึ, จินฺเตสิมฺหา, จินฺตยิมฺหา.
เจต-เจตายํ, เจเตติ, เจตยติ, เจเตนฺติ, เจตยนฺติ.
จุร-เถยฺเย, โจเรติ, โจรยติ, โจเรนฺติ, โจรยนฺติ.
ธร-ธารเณ, ธาเรติ, ธารยติ, ธาเรนฺติ, ธารยนฺติ.
ปาล-ปาลเน, ปาเลติ, ปาลยติ, ปาเลนฺติ, ปาลยนฺติ.
ปูช-ปูชายํ, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ, ปูเชติ, ปูชยติ, ปูเชนฺติ, ปูชยนฺติ.
มนฺต-คุตฺตภาสเน, มนฺเตติ, มนฺตยติ, มนฺเตนฺติ, มนฺตยนฺติ.
อาปุพฺโพ กถเน อามนฺตเน จ. อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว [ที. นิ. ๒.๒๑๘], ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ [ที. นิ. ๒.๒๐๘].
นิปุพฺโพ-นิมนฺตเน, นิมนฺเตติ, นิมนฺตยติ.
อีอาทิมฺหิ-มนฺเตสิ ¶ , มนฺตยิ, อามนฺเตสิ, อามนฺตยิ, นิมนฺเตสิ, นิมนฺตยิ, มนฺเตสุํ, มนฺตยุํ, มนฺตยึสุ รโหคตา [ชา. ๒.๒๒.๑๙๑๘], มนฺเตสฺสติ, อามนฺเตสฺสติ, นิมนฺเตสฺสติ, มนฺตยิสฺสติ, อามนฺตยิสฺสติ, นิมนฺตยิสฺสติ อิจฺจาทิ.
มาน-ปูชายํ, มาเนติ, มานยติ, มาเนนฺติ, มานยนฺติ อิจฺจาทิ.
วิท-อนุภวเน, เวเทติ, เวทยติ, ปฏิสํเวเทติ, ปฏิสํเวทยติ.
ปฏิ, นิ, ปปุพฺโพ อาจิกฺขเน, ปฏิเวเทติ, ปฏิเวทยติ, นิเวเทติ, นิเวทยติ, ปเวเทติ, ปเวทยติ อิจฺจาทิ.
จุราทิคโณ นิฏฺิโต.
วิกรณปจฺจยราสิ นิฏฺิโต.
สามฺ ข, ฉ, สราสิ
อถ ธาตุปจฺจยา วุจฺจนฺเต.
กฺริยาวาจีภาเวน ธาตุรูปา ปจฺจยา ธาตุปจฺจยา, กฺริยตฺถปจฺจยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เตหิปิ สพฺเพสํ ตฺยาทิ, ตพฺพาทิวิภตฺติ, ปจฺจยานํ สมฺภโว.
ติช, มาน, กิต, คุป, พธ.
๖๙๓. ติชมาเนหิ ขสา ขมาวีมํสาสุ[ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๗, ๒๘; ปา. ๓.๑.๕].
ขมายํ วีมํสายฺจ ปวตฺเตหิ ติช, มานธาตูหิ ปรํ กเมน ข, สปจฺจยา โหนฺติ.
ติช-ขมายํ, อิมินา ขปจฺจโย.
๖๙๔. ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว[ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๑; ปา. ๖.๑.๑, ๙; ‘…เมกสโรทิ…’ (พหูสุ)].
ข ¶ , ฉ, สปจฺจยนฺตานํ ธาตุรูปานํ ปมํ สทฺทรูปํ เอกสฺสรํ ทฺเวรูปํ โหตีติ ‘ติช, ติช’อิติ ทฺวิรูเป กเต ‘โลโปนาทิพฺยฺชนสฺสา’ติ อนาทิพฺยฺชนภูตสฺส ช-การสฺส โลโป, ‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ ธาตฺวนฺตชการสฺส ปรรูปตฺตํ. ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวสํ ตติยปมา’ติ สํโยคาทิสฺส ขสฺส กตฺตํ, ‘ติติกฺข’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติ.
กมฺเม-ติติกฺขียติ.
การิเต-ติติกฺเขติ, ติติกฺขยติ, ติติกฺขาเปติ, ติติกฺขาปยติ.
กมฺเม-ติติกฺขาปียติ, ติติกฺขาปียนฺติ.
ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ, ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ อิจฺจาทิ.
ขมายนฺติ กึ? ติช-นิสาเน, เตเชติ, เตเชนฺติ.
การิเต-เตเชติ. ‘‘สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสตี’’ติ [ม. นิ. ๓.๒๗๖] ปาฬิ.
มาน-วีมํสายํ, ตโต สปจฺจโย. ‘ขฉสานเมกสฺสรํ ทฺเว’ติ ‘มาน, มาน’อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๕. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํ[ก. ๔๖๓-๗; รู. ๕๓๒-๓; นี. ๙๔๔].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ, ปรสฺส จ สพฺพสฺส มานสฺส มํ โหติ.
วีมํสติ, วีมํสนฺติ.
กมฺเม-วีมํสียติ ¶ , วีมํสียนฺติ.
การิเต-วีมํเสติ, วีมํสยติ, วีมํสาเปติ, วีมํสาปยติ.
กมฺเม-วีมํสาปียติ, วีมํสาปียนฺติ.
วีมํสายนฺติ กึ? มาน-ปูชายํ, มาเนติ, สมฺมาเนติ, อภิมาเนติ, ปูเชตีติ อตฺโถ.
กิต-โรคาปนยเน สํสเย จ.
๖๙๖. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉ[ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; นี. ๙๐๖-๙; จํ. ๑.๑.๑๘; ปา. ๓.๑.๕ กา].
ติกิจฺฉายํ สํสเย จ ปวตฺตกิตธาตุโต ปรํ โฉ โหติ.
‘กิต, กิต’ อิติ ทฺวิรูเป กเต –
๖๙๗. กิตสฺสาสํสเยติ วา[ก. ๔๖๓; รู. ๕๓๒; นี. ๙๔๔].
สํสยมฺหา อฺสฺมึ ติกิจฺฉตฺเถ ปวตฺตสฺส กิตธาตุสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺสติ โหติ วา. ‘ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน’ติ ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส จการตฺตํ.
ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ. เทวาปิ นํ ติกิจฺฉนฺติ, มาตาเปตฺติภรํ นรํ [ชา. ๒.๒๒.๔๐๘].
กมฺเม-ติกิจฺฉียติ, ติกิจฺฉียนฺติ.
การิเต-ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติ.
วาสทฺเทน ติการาภาเว ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส จวคฺโค, จิกิจฺฉติ, จิกิจฺฉนฺติ, จิกิจฺฉียติ, จิกิจฺฉียนฺติ.
อสํสเยติ ¶ กึ? วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ.
ติกิจฺฉตฺถ, สํสยตฺถโต อฺสฺมึ อตฺเถ –
กิต-าเณ นิวาเส จ, เกตติ, สํเกตติ, นิเกตติ.
คุป-นินฺทายํ.
๖๙๘. นินฺทายํ คุปพธา พสฺส โภ จ[ก. ๔๓๓; รู. ๕๒๘; จํ. ๑.๑.๑๙, ๒๐; ปา. ๓.๑.๕, ๖ กา].
นินฺทายํ ปวตฺเตหิ คุป, พเธหิ ปรํ ฉปจฺจโย โหติ, พสฺส จ โภ โหติ. ทฺวิรูเป กเต อนาทิพฺยฺชนโลโป.
๖๙๙. คุปิสฺสิ[ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘คุปิสฺสุสฺส’ (พหูสุ)].
คุปิสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อุ-การสฺส อิ โหติ. คสฺส จวคฺคตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ.
ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติ.
กมฺเม-ชิคุจฺฉียติ, ชิคุจฺฉียนฺติ.
การิเต-ชิคุจฺเฉติ, ชิคุจฺฉยติ, ชิคุจฺฉาเปติ, ชิคุจฺฉาปยติ. ชิคุจฺฉตุ, ชิคุจฺฉนฺตุ อิจฺจาทิ.
นินฺทายนฺติ กึ? คุป-สํวรเณ, โคเปติ, โคปยติ.
พธ-นินฺทายํ, ทฺวิรูปาทิมฺหิ กเต –
๗๐๐. ขฉเสสฺสิ[ก. ๔๖๕; รู. ๔๖๓; นี. ๙๔๖; ‘ขฉเสสฺวสฺสิ’ (พหูสุ)].
ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ข, ฉ, เสสูติ อสฺส อิตฺตํ, ปรพการสฺส จ ภตฺตํ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปาทิ.
พิภจฺฉติ, วิรูโป โหตีติ อตฺโถ. พิภจฺฉนฺติ.
นินฺทายนฺติ ¶ กึ? พธ-พนฺธน, หึสาสุ, พาเธติ, พาธยติ. วาตํ ชาเลน พาเธสิ [ชา. ๑.๑๒.๘].
กมฺเม-พาธียติ, พาธียนฺติ, พชฺฌติ, พชฺฌนฺติ.
อิติ สามฺ ข, ฉ, สราสิ.
ตุมิจฺฉตฺเถ ขฉสราสิ
๗๐๑. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต[ก. ๔๓๔; รู. ๕๓๔; นี. ๙๑๐; จํ. ๑.๑.๒๒; ปา. ๓.๑.๗].
ตุมนฺเตหิ อิจฺฉตฺเถ เต ข, ฉ, สา โหนฺติ, ตุํปจฺจยสฺส จ โลโป โหติ. อิทฺจ สุตฺตํ ตุมิจฺฉตฺถสมฺภเว สติ สพฺพธาตุปเทหิปิ ข, ฉ, สานํ ปวตฺติทีปนตฺถํ. เตน ตุมิจฺฉตฺเถ ส, ฉปจฺจเย กตฺวา ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ ส, ฉานํ อาทิมฺหิ อีอาคมํ กตฺวา ‘‘อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจริตุํ อิจฺฉติ ปุตฺตียีสติ, ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจริตุํ อิจฺฉติ ปพฺพตายีสติ, ทาตุํ อิจฺฉติ ทิจฺฉติ’’ อิจฺจาทีนิ สิชฺฌนฺติ.
ภุช, ฆส, หน, ชิ, หร, ปา, สุ.
ภฺุชิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ-ภุชโต ขปจฺจโย, ตุํปจฺจยโลโป, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส อนาทิโลโป, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ, ปุพฺพสฺส ภสฺส พตฺตํ, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ, พุภุกฺขียติ, พุภุกฺขียนฺติ, พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, พุภุกฺขาปียติ, พุภุกฺขาปียนฺติ, พุภุกฺขตุ, พุภุกฺขนฺตุ, พุภุกฺเขยฺย, พุภุกฺเขยฺยุํ, พุภุกฺขิ, พุภุกฺขึสุ, พุภุกฺขิสฺสติ, พุภุกฺขิสฺสนฺติ, พุภุกฺขิสฺสา, พุภุกฺขิสฺสํสุ.
ฆส-อทเน, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ปุพฺพสฺส ฆสฺส คตฺตํ, คสฺส ชตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ, ชิฆจฺฉียติ, ชิฆจฺฉียนฺติ, ชิฆจฺเฉติ, ชิฆจฺฉาเปติ อิจฺจาทิ.
หน-หึ ¶ สายํ, หนฺตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ฉปจฺจโย, ทฺวิตฺตาทิ, ‘กวคฺคหานํ จวคฺคชา’ติ ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ.
ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เส ปเร.
ชิฆํสติ, ชิฆํสนฺติ.
ชิ-ชเย, เชตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ.
๗๐๓. ชิหรานํ คี[ก. ๔๖๒, ๔๗๔; รู. ๔๖๗, ๕๓๕; นี. ๙๔๓-๙๕๔].
ชิ, หรานํ ทฺวิตฺเต ปรสฺส ชิสฺส หรสฺส จ คี โหติ เส ปเร.
ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ, วิชิคีสติ, วิชิคีสนฺติ.
หร-หรเณ, ทฺวิตฺตาทิ, ปรสฺส คี, ปุพฺพสฺส หสฺส โช, อสฺส อิตฺตํ, ชิคีสติ, หริตุํ อิจฺฉตีติ อตฺโถ, ชิคีสนฺติ.
ปา-ปาเน, ปิวิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – สปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ‘รสฺโส ปุพฺพสฺสา’ติ รสฺโส, อสฺส อิตฺตํ, ปิปาสติ, ปิปาสนฺติ, ปิปาสียติ, ปิปาสียนฺติ.
สุ-สวเน, โสตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ทฺวิตฺเต ปรสฺส ทฺวิตฺตํ, สุสฺสุสติ [สุสฺสูสติ (พหูสุ)], สุสฺสุสนฺติ, สุสฺสุสียติ, สุสฺสุสียนฺติ, สุสฺสุเสติ, สุสฺสุสยติ, สุสฺสุสาเปติ, สุสฺสุสาปยติ, สุสฺสุสาปียติ, สุสฺสุสาปียนฺติ, สุสฺสุสตุ, สุสฺสุสนฺตุ อิจฺจาทิ.
ติติกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ – ติติกฺขโต สปจฺจโย, สปจฺจยปรตฺตา ปุน ทฺวิตฺตปฺปสงฺเค –
สกึ ¶ ทฺวิตฺเต กเต ปุน ทฺวิตฺตํ น อาปชฺชตีติ ปุน ทฺวิตฺตาภาโว, ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อู อาคโม.
ติติกฺขิสติ, ติติกฺขิสนฺติ อิจฺจาทิ. เอวํ ติกิจฺฉิตุํ อิจฺฉตีติ ติกิจฺฉิสติ, ติกิจฺฉิสนฺติ, จิกิจฺฉิสติ, จิกิจฺฉิสนฺติ อิจฺจาทิ.
อิติ ตุมิจฺฉตฺเถ ข, ฉ, ส ราสิ.
นามธาตุราสิ
ปุตฺตํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ –
๗๐๕. อีโย กมฺมา[ก. ๔๓๗; รู. ๕๓๘; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๓, ๒๔; ปา. ๓.๑.๘, ๙].
กมฺมตฺถา นามปทมฺหา อิจฺฉตฺเถ อีโย โหตีติ กมฺมภูตา ปุตฺตสทฺทโต อิจฺฉายํ อีโย, ‘ปุตฺตีย’อิติ ธาตุปจฺจยนฺตรูปํ, ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ปุตฺตียติ, ปุตฺตียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติ. เอวํ จีวรียติ, จีวรียนฺติ, ปตฺตียติ, ปตฺตียนฺติ, ปริกฺขารียติ, ปริกฺขารียนฺติ อิจฺจาทิ.
อปุตฺตํ สิสฺสํ ปุตฺตมิว อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๖. อุปมาณาจาเร[ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๕; ปา. ๓.๑.๑๐].
อุปมียติ อุปเมตพฺโพ อตฺโถ เอเตนาติ อุปมานํ, อุปมานภูตา กมฺมปทโต อาจารตฺเถ อีโย โหติ.
ปุตฺตียติ ¶ , ปุตฺตียนฺติ สิสฺสํ.
กมฺเม-อปุตฺโตปิ ปุตฺโต วิย อาจรียติ ปุตฺตียียติ, ปุตฺตียียนฺติ, ปุตฺตีเยติ, ปุตฺตียยติ, ปุตฺตียาเปติ, ปุตฺตียาปยติ, ปุตฺตียาปียติ, ปุตฺตียาปียนฺติ. เอวํ สิสฺสียติ, สิสฺสียนฺติ.
กุฏิยํ วิย ปาสาเท อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๗. อาธารา[ก. ๔๓๖; รู. ๕๓๗; นี. ๙๑๒; จํ. ๑.๑.๒๖; ปา. ๓.๑.๑๐].
อุปมานภูตา อาธารภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อีโย โหติ.
กุฏียติ, กุฏียนฺติ ปาสาเท, นทิยํ วิย สมุทฺเท อาจรติ นทียติ, นทียนฺติ อิจฺจาทิ.
อรฺเ วิย นคเร อาจรติ อรฺียติ, อรฺียนฺติ นคเร. เอวํ เคหียติ วิหาเร.
โลกธมฺเมหิ อกมฺปนียฏฺเน ปพฺพโต วิย อตฺตานํ อาจรตีติ อตฺเถ –
๗๐๘. กตฺตุตาโย[ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๒๗; ปา. ๓.๑.๑๑].
อุปมานภูตา กตฺตุภูตา จ นามมฺหา อาจารตฺเถ อาโย โหตีติ ปพฺพตสทฺทโต อาโย. ตโต ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.
ปพฺพตายติ สงฺโฆ, ปพฺพตายนฺติ, จิจฺจิโฏ วิย อตฺตานํ อาจรติ จิจฺจิฏายติ, สทฺโท. เอวํ ปฏปฏายติ, กฏกฏายติ, ธูมธูมายติ, ธูปายติ, สนฺธูปายติ.
อภุสมฺปิ ¶ ภุสํ ภวตีติ อตฺเถ –
๗๐๙. ฌตฺเถ[ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๐; ปา. ๓.๑.๑๒, ๑๓].
จีปจฺจยสฺส อตฺโถ อพฺภูตตพฺภาโว ฌตฺโถ นาม. กตฺตุโต ฌตฺเถ อาโย โหติ.
ภุสายติ, ภุสายนฺติ, อปโฏปิ ปโฏ ภวติ ปฏายติ, ปฏายนฺติ, อโลหิตมฺปิ โลหิตํ ภวติ โลหิตายติ. เอวํ นีลายติ, กมลายติ, จนฺทายติ, จนฺทนายติ, กฺจนายติ, วชิรายติ.
กตฺตุโตตฺเวว? ภุสํ กโรติ.
สทฺทํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๐. สทฺทาทีหิ กโรติ[ก. ๔๓๕; รู. ๕๓๖; นี. ๙๑๑; จํ. ๑.๑.๓๖; ปา. ๓.๑.๑๗, ๑๘; ‘สทฺทาทีนิ’ (พหูสุ)].
สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ นาเมหิ กโรตฺยตฺเถ อาโย โหติ.
สทฺทายติ, สทฺทายนฺติ, เวรํ กโรติ เวรายติ, เวรายนฺติ, กลหํ กโรติ กลหายติ, กลหายนฺติ, เมตฺตํ กโรติ เมตฺตายติ, เมตฺตายนฺติ, กรุณํ กโรติ กรุณายติ, กรุณายนฺติ, มุทิตํ กโรติ มุทิตายติ, มุทิตายนฺติ, อุเปกฺขํ กโรติ อุเปกฺขายติ, อุเปกฺขายนฺติ, กุกฺกุจฺจํ กโรติ กุกฺกุจฺจายติ, กุกฺกุจฺจายนฺติ, ปิยํ กโรติ ปิยายติ, ปิยายนฺติ, ปจฺจยํ สทฺทหนํ กโรติ ปตฺติยายติ, ปตฺติยายนฺติ, ตณฺหํ กโรติ ตณฺหายติ, ตณฺหายนฺติ, ตณฺหียติ, ตณฺหียนฺติ วา, กโรตฺยตฺเถ อีโย. มม อิทนฺติ กโรติ มมายติ, มมายนฺติ.
นโม ¶ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๑. นโมตฺวสฺโส[จํ. ๑.๑.๓๗; ปา. ๓.๑.๑๙].
นโมสทฺทโต กโรตฺยตฺเถ อสฺโส โหติ.
นมสฺสติ, นมสฺสนฺติ.
สมานํ สทิสํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิ[ปา. ๓.๑.๒๑, ๒๕].
ธาตฺวตฺโถ วุจฺจติ ยา กาจิ กฺริยา. นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ อิ โหติ. ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ อิสฺส เอตฺตํ.
สมาเนติ, สมาเนนฺติ.
‘เอโอนมยาวา สเร’ติ เอสฺส อยาเทโส. ‘ณิณาปฺยาปีหิ วา’ติ เอตฺถ วาสทฺเทน ลปจฺจโย, สมานยติ, สมานยนฺติ, ปิณํ กโรติ ปิเณติ, ปิณยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสเลติ, กุสลยติ, วิสุทฺธํ โหติ วิสุทฺเธติ, วิสุทฺธยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีเณติ, อุปวีณายติ, ปฺาย อติกฺกมติ อติปฺเติ, อติปฺายติ, วจฺจํ กโรติ วจฺเจติ, วจฺจยติ, มุตฺตํ กโรติ มุตฺเตติ, มุตฺตยติ, พเลน ปีเฬติ พเลติ, พลยติ.
อสฺส อิตฺเต-พลียติ, พลียนฺติ. ‘‘อพลานํ พลียนฺตี’’ติ ปาฬิ.
สจฺจํ กโรตีติ อตฺเถ –
๗๑๓. สจฺจาทีหาปิ[สํยุตฺตนิกาเย; รู. ๕๔๐; นี. ๙๑๔; ปา. ๓.๑.๒๕].
สจฺจาทีหิ นาเมหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติ.
สจฺจาเปติ ¶ , สจฺจาเปนฺติ, อตฺถวิภาคํ กโรติ อตฺถาเปติ, อตฺถาเปนฺติ, เพทสตฺถํ กโรติ เพทาเปติ, เพทาเปนฺติ, สุกฺขํ กโรติ สุกฺขาเปติ, สุกฺขาเปนฺติ, สุขํ กโรติ สุขาเปติ, สุขาเปนฺติ, ทุกฺขํ กโรติ ทุกฺขาเปติ, ทุกฺขาเปนฺติ, อุณฺหํ กโรติ อุณฺหาเปติ, อุณฺหาเปนฺติ อิจฺจาทิ.
อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ ปุตฺตียติ, ปุตฺตียิตุํ อิจฺฉตีติ อตฺเถ ‘ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เต’ติ สปจฺจโย.
๗๑๔. ยถิฏฺํ สฺยาทิโน[ก. ๔๕๘; รู. ๔๖๑; นี. ๙๓๙; จํ. ๕.๑.๘; ปา. ๖.๑.๓].
อิจฺฉียตีติ อิฏฺํ, ยํ ยํ อิฏฺํ ยถิฏฺํ. ‘‘ยมิฏฺ’’นฺติปิ ปาโ. สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฏฺํ เอกสฺสรํ อาทิภูต’มฺํ วา ทฺเวรูปํ โหติ, น ตฺยาทิสฺส วิย อาทิภูตเมวาติ อตฺโถ. ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อู อาคโม.
อาทิมฺหิ ทฺวิตฺเต-ปุปฺปุตฺตียิสติ.
มชฺเฌ ทฺวิตฺเต-ปุตฺติตฺตียิสติ.
อกมลํ กมลํ ภวติ กมลายติ, กมลายิตุํ อิจฺฉตีติ กกมลายิสติ, กมมลายิสติ, กมลลายิสติ อิจฺจาทิ.
อิติ นามธาตุราสิ.
อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา
ตฺยาทิกณฺโฑ นาม อาขฺยาตกณฺโฑ
นิฏฺิโต.