📜

๗. กิตกณฺฑ

ธาตฺวนฺตวิการราสิ

วิสํโยครูปราสิ

อถ ¶ ธาตุปจฺจยสํสิทฺธํ กาล, การก, ลิงฺค, สงฺขฺยา, กฺริยาเภททีปกํ ทพฺพปฺปธานวาจกํ กิตกปทํ ทีปิยเต.

ตตฺถ อตีตาทโย กาลเภโท นาม.

กตฺตา จ กมฺมฺจ กรณฺจ สมฺปทานฺจ อปาทานฺจ อธิกรณฺจ ภาโว จาติ สตฺต สาธนานิ การกเภโท นาม.

อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ลิงฺคเภโท นาม.

เอกตฺต, พหุตฺตเภโท สงฺขฺยาเภโท นาม.

ตสฺสีลกฺริยา, ตทฺธมฺมกฺริยา, ตสฺสาธุการกฺริยา, อตฺตมานกฺริยา, อภิกฺขฺกฺริยา, อรหกฺริยา, สกฺกกฺริยา, เปสนกฺริยา, อติสคฺคกฺริยา, ปตฺตกาลาโรจนกฺริยา, อวสฺสมฺภาวีกฺริยาทโย กฺริยาเภโท นาม.

‘‘คมนํ ภวติ, ปจนํ ชานาติ’’ อิจฺจาทีสุ ปจฺจยตฺถภูโต ภาโว นาม สาธนรูโป โหติ. ชาติ วิย สงฺขตธมฺมสฺส ธาตฺวตฺถภูตาย สาธฺยกฺริยาย สาธกตฺตา ลิงฺคตฺตยยุตฺโต จ โหติ, กฺริยา, กาโร, กรณนฺติ สิทฺธตฺตา สงฺขฺยาเภทยุตฺโต จ โหติ-นานาธาตฺวตฺถานฺจ กตฺตุ, กมฺมานฺจ กาลาทีนฺจ เภเทน สรูปเภทสพฺภวโต, ตสฺมา โสปิ ทพฺเพ เอว สงฺคยฺหตีติ กตฺวา ‘ทพฺพปฺปธานวาจก’นฺติ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ ภาวสาธนวินิจฺฉเย วุตฺตเมว.

‘พหุล’นฺติ ¶ จ ‘กฺริยตฺถา’ติ จ วตฺตนฺเต –

๗๑๕. กตฺตริ ภูเต กฺต กฺตวนฺตุ กฺตาวี[ก. ๕๕๕; รู. ๖๑๒; นี. ๑๑๔๒; จํ. ๑.๒.๖๖ …เป… ๓.๒.๑๐๒].

อภวีติ ภูโต, อตีโต, ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา กตฺตริ กานุพนฺธา ต, ตวนฺตุ, ตาวีปจฺจยา โหนฺติ, กานุพนฺธา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ สุตฺเต วิเสสนตฺถา.

๗๑๖. กฺโต ภาวกมฺเมสุ[ก. ๕๕๖; รู. ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓; จํ. ๑.๒.๖๗ …เป… ๓.๒.๑๐๒; ๓.๔.๗๐].

ภูเต วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ภาว, กมฺเมสุ กานุพนฺโธ ตปจฺจโย โหติ.

อภวีติ ภูโต-ปุริโส, ภูตา-อิตฺถี, ภูตํ-กุลํ, การิเต ธาตุโต ณานุพนฺธานํ ปมํ สมฺปตฺตตฺตา ‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’ติ ปฏิเสโธ น ปาปุณาติ, ‘ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ‘อาวายา ณานุพนฺเธ’ติ โอสฺส อาวตฺตํ, ตโต ตปจฺจโย.

๗๑๗. ี พฺยฺชนสฺส[ก. ๖๐๕; รู. ๕๔๗; นี. ๑๒๑๐].

พฺยฺชนาทิปจฺจยสฺส อาทิมฺหิ านุพนฺโธ อีกาโร อาคจฺฉติ.

กตฺตริ-อภาวยิตฺถาติ ภาวิโต-ปุริโส, ภาวิตาอิตฺถี, ภาวิตํ-กุลํ.

กมฺเม-อนุภูยิตฺถาติ อนุภูโต-โภโค, อนุภูตาสมฺปตฺติ, อนุภูตํ-สุขํ.

การิเต-ภาวียิตฺถาติ ภาวิโต-มคฺโค, ภาวิตาปฏิปทา, ภาวิตํ-จิตฺตํ.

ตวนฺตุ ¶ , ตาวีสุ-อภวีติ ภูตวา-ปุริโส, ภูตวนฺตี, ภูตวตี-อิตฺถี, ภูตวํ-กุลํ, คุณวนฺตุสมํ. ภูตาวี-ปุริโส. ภูตาวินี-อิตฺถี, ภูตาวิ-จิตฺตํ, ทณฺฑี, ทณฺฑินีสมํ. ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริเสน โภโค อนุภูโต.

เอตฺถ จ กิตปจฺจยานํ อตฺโถ ทุวิโธ วาจฺจตฺโถ, อภิเธยฺยตฺโถ จาติ สพฺพํ ตฺยาทิกณฺเฑ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.

ปุริเมสุ ปน ฉสุ สาธเนสุ ปจฺจยานํ อภิเธยฺยตฺโถ ปทนฺตเรน อาจิกฺขียติ, ภาวสาธเน ปน อตฺตโน ธาตุนา เอว.

ตตฺถ จ กตฺตุสตฺติ, กมฺมสตฺติ, กรณสตฺติ, สมฺปทานสตฺติ, อปาทานสตฺติ, อธิกรณสตฺติสงฺขาตํ วาจฺจตฺถํ อุชุํ วทนฺตา กิตปจฺจยา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา วทนฺติ.

ตํ ยถา? –

กตฺตริ ตาว-ปุริโส โภคํ อนุภูโต, ปุริสา โภคํ อนุภูตา…เป… ปุริเสสุ โภคํ อนุภูเตสุ, อิตฺถี โภคํ อนุภูตา, อิตฺถิโย โภคํ อนุภูตาโย…เป… อิตฺถีสุ โภคํ อนุภูตาสุ, กุลํ โภคํ อนุภูตํ, กุลานิ โภคํ อนภูตานิ…เป… กุเลสุ โภคํ อนุภูเตสุ.

กมฺเม-โภโค ปุริเสน อนุภูโต, โภคา ปุริเสน อนุภูตา…เป… โภเคสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ, สมฺปตฺติ ปุริเสน อนุภูตา, สมฺปตฺติโย ปุริเสน อนุภูตาโย…เป… สมฺปตฺตีสุ ปุริเสน อนุภูตาสุ, สุขํ ปุริเสน อนุภูตํ, สุขานิ ปุริเสน อนุภูตานิ…เป… สุเขสุ ปุริเสน อนุภูเตสุ. เอส นโย กรณาทีสุปิ.

เอวํ กิตวาจกา อตฺตโน อภิเธยฺยปเทน สมานลิงฺค, วิภตฺติ, สงฺขฺยายุตฺตา หุตฺวา ตํ ตํ สาธนํ วทนฺติ.

‘อิตฺถิยมณติกยกฺยา ¶ จา’ติ อิตฺถิยํ ติปจฺจโย, อนุภวนํ, อนุภูยเต วา อนุภูติ. ‘‘ติสฺสสฺส อนุภูติ, ผุสฺสสฺส อนุภูติ’’ อิจฺจาทิกา พหู อนุภูติโยปิ สิชฺฌนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุภูติ, อนุภูติโย, อนุภูตึ, อนุภูติโย…เป… อนุภูตีสู’’ติ ยุชฺชติ.

๕๐๓ ๗๑๘. กตฺตริ ลฺตุณกา[ก. ๕๒๗, ๕๓๐; รู. ๕๖๘, ๕๙๐; นี. ๑๑๐๙, ๑๑๑๔; จํ. ๑.๑.๑๓๙; ปา. ๓.๑.๑๓๓, ๑๓๔].

กตฺตุการเก กฺริยตฺถา ลฺตุ, ณกา โหนฺติ, ลานุพนฺโธ ตุสฺส กตฺตริ นิพนฺธนตฺโถ, ‘ลฺตุปิตาทีนมา’ติ วิเสสนตฺโถ จ.

อนุภวตีติ อนุภูตา, อนุภูตาโร, สตฺถุสมํ.

สามฺวิธานตฺตา อรหตฺเถ สตฺติอตฺเถ ตสฺสีล, ตทฺธมฺม, ตสฺสาธุการ, อตฺตมาเนสุ จ กาลตฺตเย จ ภวนฺติ.

อรหตฺเถ-พฺรหฺมโณ พฺรหฺมณิยา ปริคฺคหิตา.

สตฺติอตฺเถ-ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา.

ตสฺสีลาทีสุ-ปสยฺหปวตฺตา.

อตฺตมาเน-อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานิตา.

๗๑๙. ปุพฺเพกกตฺตุกานํ[ก. ๕๖๔; รู. ๖๔๐; นีติ. ๑๑๕๐-๖; จํ. ๑.๓.๑๓๑; ปา. ๓.๔.๒๑].

ยาสํ วิเสสน, วิเสสฺยานํ ทฺวินฺนํ ปุพฺพา’ปรกฺริยานํ กตฺตา เอโกว โหติ. ตาสุ ปุพฺพกฺริยายํ ภาวตฺเถ ตุน, ตฺวาน, ตฺวาปจฺจยา โหนฺติ. ‘เอโอนมยวา สเร’ติ อีกาเร ปเร โอวุทฺธิยา อวตฺตํ.

โภคํ อนุภวิตุน, อนุภุตฺวาน, อนุภุตฺวา.

เอกกตฺตุกานนฺติ ¶ กึ? เทวทตฺโต ภุฺชิ, ยฺทตฺโต คจฺฉติ.

ปุพฺเพติ กึ? ปจฺฉา ภุฺชติ, ปมํ ปจติ.

พหุลาธิการา สมานา’ปรกฺริยาสุปิ นานากตฺตุกาสุปิ ตุนาทโย ภวนฺติ. ถกฺกจฺจ ทณฺโฑ ปตติ, ทฺวารํ สํวริตฺวา นิกฺขมติ, ปุริโส สีหํ ทิสฺวา ภยํ อุปฺปชฺชตีติ.

ยสฺมึ วากฺเย อปรกฺริยาปทํ น ทิสฺสติ. ยถา? ปพฺพตํ อติกฺกมฺม นที, อติกฺกมฺม นทึ ปพฺพโต, เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อรูปาติ, ตตฺถปิ สตฺตากฺริยา วิฺายเตว สพฺพปทตฺถานํ สตฺตานาติวตฺตนโต. อปรกฺริยารหิเต อสมานกตฺตุเก จ วากฺเย ปมนฺตโยคสฺส ทิฏฺตฺตา กตฺตริปิ ตุนาทีนํ สมฺภโว ยุตฺโต.

๗๒๐. ปฏิเสธาลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา[ปฏิเสเธลํขลูนํ ตุนตฺตฺวาน ตฺตฺวา วา’ (พหูสุ)].

ปฏิเสธตฺถานํ อลํ, ขลูนํ โยเค ตุนาทโย โหนฺติ วา.

อลํ ภุตฺวา, ขลุ ภุตฺวา, อลํ ภุตฺเตน, ขลุ ภุตฺเตน วา.

๗๒๑. ตุํตาเยตเว ภาเว ภวิสฺสติกฺริยายํ ตทตฺถายํ[ก. ๕๖๑-๒-๓; รู. ๖๓๖, ๖๓๘-๙; นี. ๑๑๔๘-๙].

ตสฺสา ตสฺสา กฺริยาย อตฺถภูตาย ภวิสฺสมานกฺริยาย คมฺยมานาย ภาวตฺเถ ตุํ, ตาเย, ตเวปจฺจยา ภวนฺติ. สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตุเยปจฺจโยปิ.

อนุภวิตุํ คจฺฉติ, อนุภวิตาเย คจฺฉติ, อนุภวิตเว คจฺฉติ, อนุภวิตุํ อิจฺฉติ, กาเมติ, สกฺโกติ, ชานาติ. ตถา กาโล อนุภวิตุํ, สมโย อนุภวิตุํ, เวลา อนุภวิตุํ ¶ . ตถา อนุภวิตุํ มโน, อนุภวิตุํ โสโก, จกฺขุ ทฏฺุํ, โสตํ โสตุํ, มโน วิฺาตุํ, หตฺโถ กาตุํ, ปาโท คนฺตุํ, ธนุ ยุชฺฌิตุํ, ชโฬ วตฺตุํ, มนฺโท คนฺตุํ, อลโส กตฺตุนฺติ.

เอตฺถ จ ‘‘กาโล อนุภวิตุ’’นฺติอาทีสุ สตฺตาวเสน เหตุกฺริยา สิชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘อนุภวิตุํ กาโล ภวตี’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อิเม ปเนตฺถ ตาเย, ตุเยปโยคา – อาคตามฺห อิมํ ธมฺมสมยํ, ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆํ [ที. นิ. ๒.๓๓๒]. อลฺหิ เต ชคฺฆิตาเย, มมํ ทิสฺวาน เอทิสํ [ชา. ๑.๕.๑๓๗]. โก ตาทิสํ อรหติ ขาทิตาเย [ชา. ๑.๑๖.๙๒], อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค, น โส สกฺกา น โหตุเย [พุ. วํ. ๒.๙ ‘เหตุเย’], อรหสิ นํ ยาจิตุเย ตุวมฺปิ, อรหสิ โน ชานิตุเย กตานิ อิจฺจาทิ.

๗๒๒. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา[ก. ๕๔๐; รู. ๕๔๕; นี. ๑๑๒๕].

ภาเว กมฺมนิ จ ตพฺพ, อนียา โหนฺติ. สุตฺตปทวฑฺฒเนน ตพฺย, ตาย, เตยฺยปจฺจยาปิ โหนฺติ.

อนุภวิตพฺโพ-โภโค, อนุภวิตพฺพา-สมฺปตฺติ, อนุภวิตพฺพํ-สุขํ.

พหุลาธิการา กตฺตาทีสฺวปิ ภวนฺติ, ตปนฺตีติ ตปนียาปาปธมฺมา, อุปฏฺาตีติ อุปฏฺานีโย-สิสฺโส. ปวุจฺจติ เอเตนาติ ปวจนีโย-อุปชฺฌาโย, นิยฺยนฺติ เอเตนาติ นิยฺยานีโย, โส เอว นิยฺยานิโก.

สินา-โสเจยฺเย, สินายนฺติ เอเตนาติ สินานียํจุณฺณํ, ทียเต อสฺสาติ ทานีโย-พฺราหฺมโณ. สมฺมา วตฺตติ เอตฺถาติ สมฺมาวตฺตนีโย-คุรุ.

อิธ ¶ คาถา วุจฺจติ –

อรหตฺเถ จ สกฺกตฺเถ, ปตฺตกาเล จ เปสเน;

ตพฺพาทโย อติสคฺเค, อวสฺสาธมิเณสุ จ.

ตตฺถ ‘‘อรห สกฺก วิสิฏฺเ กตฺตรี’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ภวตีติ ภพฺโพ, ภวิตุํ อรหตีติ อตฺโถ, มชฺชตีติ มชฺชํ, มทนียํ, มชฺชิตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, เอวมฺปิ ยุชฺชติ.

ปตฺตกาเล-กตฺตพฺโพ ภวตา กโฏ, เอส กาโล กฏกรณสฺสาติ ทีเปติ.

เปสเน-คนฺตพฺโพ ภวตา คาโม, คจฺฉตุ ภวํ คามนฺติ ทีเปติ.

อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, อุปเทโส เจว วิธิ จ. ตตฺถ กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขณํ อุปเทโส, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ น อาทาตพฺพํ [ที. นิ. ๓.๘๕]. กตฺตพฺพา’กตฺตพฺพาการทสฺสนํ วิธิ, สกฺกจฺจํ ทานํ ทาตพฺพํ, โน อสกฺกจฺจํ.

อวสฺสเก-คมนีโย อภิสมฺปราโย, อวสฺสํ คนฺตพฺโพติ อตฺโถ.

ยํ อิณํ อเทนฺตสฺส ทณฺโฑ อาคจฺฉติ, อิทํ อธมิณํ นาม, สตํ เม ทาตพฺพํ ภวตาติ.

อิเม ปเนตฺถ ตพฺย, ตาย, เตยฺยปโยคา – น พฺราหฺมเณ อทฺธิเก ติฏฺมาเน, คนฺตพฺยมาหุ ทฺวิปทินฺท เสฏฺ [ชา. ๑.๑๐.๑๓ (คนฺตพฺพ)]. ภูตคามปาตพฺยตา, กาเมสุ ปาตพฺยตา [ปาจิ. ๙๐], อลชฺชิตาเย ลชฺชนฺติ [ธ. ป. ๓๑๖], ลชฺชิตาเย น ลชฺชเร. ฆาเตตายํ วา ฆาเตตุํ, ปพฺพาเชตายํ วา ปพฺพาเชตุํ [ม. นิ. ๑.๓๕๗], าเตยฺยํ, ทิฏฺเยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ, วิทฺเธยฺยํ มํ อมฺถ [ชา. ๒.๒๒.๒๙๗].

ต,ติ ¶ , ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตุเย, ตพฺพ. อิเม ตการปจฺจยา นาม.

กร, ขนุ, คา, คมุ, ชน, า, ตนุ, ถร, ธา, ธร, นมุ, ปา, ผร, ภร, มน, มร, รมุ, สร, หร, หน.

๗๒๓. คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺส[ก. ๕๘๖-๗; รู. ๖๐๐, ๖๓๒; นี. ๑๑๙๐, ๑๑๙๑].

คมาทีนํ มการ, นการนฺตานํ รการนฺตานฺจ ธาตูนํ อนฺตสฺส โลโป โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

กร-กรเณ, กรียิตฺถาติ กโต-วิหาโร, กตาคูหา, กตํ-เคหํ, สกฺกรียิตฺถาติ สกฺกโต, มหาวุตฺตินา สนฺตสฺส โส.

‘กโรติสฺส โข’ติ ปาทิโต กรสฺส กสฺส โข, สงฺขรียิตฺถาติ สงฺขโต, อภิสงฺขโต, วิสงฺขริตฺถ วิกิรียิตฺถาติ วิสงฺขโต, อุปกรียิตฺถ สชฺชียิตฺถาติ อุปกฺขโฏ, ‘ตถนรานํ ฏณลา’ติ ตสฺส โฏ. เอวํ ทุกฺกฏํ.

ปริโต กรียิตฺถาติ ปริกฺขโต, ปุรโต กรียิตฺถาติ ปุรกฺขโต, ปุเรกฺขโต วา, มหาวุตฺตินา ปุรสฺส เอตฺตํ.

ขนุ-อวทารเณ, ขฺิตฺถาติ ขโต-อาวาโฏ.

คา-สทฺเท.

๗๒๔. คาปานมี[ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒].

คา, ปานํ อนฺโต อีกาโร โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

คายิตฺถาติ คีตํ, สโมธาเนตฺวา คายิตฺถาติ สงฺคีโตปริยตฺติธมฺโม.

คมุ-คติมฺหิ ¶ อคจฺฉีติ คโต, อคจฺฉียิตฺถาติ วา คโต. เอวํ อาคโต, อุคฺคโต, ทุคฺคโต, นิคฺคโต, วิคโต, สุคโต, สงฺคโต, อนุคโต, อปคโต, อวคโต, อุปคโต, อธิคโต.

ชน-ชาติยํ.

๗๒๕. ชนิสฺสา[ก. ๕๘๕; รู. ๖๑๙; นี. ๑๑๘๙].

ชนิสฺส นสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ ตปจฺจเย ปเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

อชายิตฺถาติ ชาโต, ทุชฺชาโต, สุชาโต, สฺชาโต, อนุชาโต, อวชาโต, อติชาโต.

สุตฺตวิภตฺเตน อฺสฺมิมฺปิ วณฺเณ ปเร นสฺส อา โหติ, ปุตฺตํ วิชายิตฺวา, วิชายิตุํ, วิชายนํ, วิชายนฺตี-อิตฺถี, วิชายมานา, ปุตฺตํ ชเนตีติ ชายา อิจฺจาทิ, สพฺพตฺถ มหาวุตฺตินา สเร ปเร ยาคโม, มหาวุตฺตินา วา สพฺพตฺถ นสฺส ยาเทโส อาทิทีโฆ จ.

า-คตินิวตฺติยํ.

๗๒๖. าสฺสิ[ก. ๕๘๘; รู. ๖๒๐; นี. ๑๑๙๒].

าสฺส อิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

อฏฺาสีติ ิโต, อุฏฺิโต, นิฏฺิโต, สณฺิโต, อธิฏฺิโต.

ตนุ-วิตฺถาเร, อาตฺิตฺถาติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ตูริยเภโท.

ถร-สนฺถรเณ, สนฺถรียิตฺถาติ สนฺถโต, วิตฺถโต.

ธา-ธารเณ.

๗๒๗. ธาสฺส หิ[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].

ธาธาตุสฺส ¶ ธสฺส หิ โหติ กานุพนฺเธ ตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

อาธียิตฺถาติ อาหิโต, อาคฺยาหิโต, วิธียิตฺถาติ วิหิโต, นิธียิตฺถาติ นิหิโต, สนฺธียิตฺถาติ สํหิโต, โอธียิตฺถาติ โอหิโต, อภิธียิตฺถาติ อภิหิโต, ปิธียิตฺถาติ ปิหิโต, อปิหิโต. ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ, ‘ธาสฺส โห’ติ สุตฺเตน ปรสฺส หตฺตํ, อาทหิโต, วิทหิโต, นิทหิโต, สํทหิโต, สทฺทหิโต วา, สนฺนิทหิโต, โอทหิโต, ปิทหิโต, อปิทหิโต, ปริทหิโต.

ธร-ธารเณ, อุทฺธรียิตฺถาติ อุทฺธโฏ, สมุทฺธโฏ, นิทฺธโฏ, ตสฺส ฏตฺตํ.

นมุ-นมเน, นมิตฺถาติ นโต, อุนฺนโต, สมุนฺนโต, โอนโต, อวนโต.

ปา-ปาเน, ‘คาปานมี’ติ อีตฺตํ, ปียิตฺถาติ ปีตํ.

ผร-ผรเณ, ผริตฺถ, ผรียิตฺถาติ วา ผุโฏ, วิปฺผุโฏ, สมฺผุโฏ, โอผุโฏ, มหาวุตฺตินา ผสฺส อุตฺตํ, ตสฺส ฏตฺตํ.

ภร-ธารเณ, ภรียิตฺถาติ ภโต, อาภโต, อาภโฏ วา. อุทกาตลมุพฺภโต, อุพฺภตํ สงฺเฆน กถินํ [มหาว. ๓๑๗], สมฺภตํ ธนํ.

มน-าเณ, มโต, มหาชเนน สมฺมโตติ มหาสมฺมโต, สมฺมตา สีมา [มหาว. ๑๓๙], อนุมโต, อภิมโต.

มร-ปาณจาเค, มริตฺถาติ มโต, กาลงฺกโต.

รมุ-กีฬายํ, รมิตฺถาติ รโต, อภิรโต.

รมุ-อุปรเม ¶ , วิรโต, ปฏิวิรโต, อุปรโต.

สร-คติ, จินฺตาสุ, พหุลาธิการา กาลตฺตเยปิ ตปจฺจโย, สรติ, อสริ, สริสฺสตีติ สโต, อนุสฺสโต, ปติสฺสโต.

หร-หรเณ, หรียิตฺถาติ หโต, อาหโต, นิหโต.

ตสฺส ฏตฺเต-อาหโฏ, นิหโฏ, อุทาหโฏ, สมุทาหโฏ, อวหโฏ.

หน-หึสายํ, หฺิตฺถาติ หโต, วิหโต, สมูหโต อวิปฺปวาโส [มหาว. ๑๔๕], สมูหตา สีมา [มหาว. ๑๔๖].

ติปจฺจยมฺหิ พหุลาธิการา อกานุพนฺเธปิ อนฺตโลโป. ปมํ กรียตีติ ปกติ, อากาโร อากติ, วิกาโร วิกติ, คายนํ คีติ, อุคฺคีติ, สงฺคีติ, อนุคายนํ อนุคีติ, คมนํ คติ, คนฺตพฺพาติ วา คติ, คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ วา คติ, อาคมนํ อาคติ, สุคติ, ทุคฺคติ, สมาคมนํ สงฺคติ, ชนนํ ชาติ, ชายนฺติ เอตาย, เอตฺถาติ วา ชาติ, านํ ิติ, สณฺิติ, อวฏฺิติ, ปุนปฺปุนํ ตนนํ สนฺตติ, ธาเรนฺติ เอตายาติ ธีติ, มหาวุตฺตินา อีตฺตํ.

นมนํ นติ, อุนฺนติ, สมุนฺนติ, โอนติ, อวนติ, ภริตพฺพาติ ภติ, มนติ ชานาติ เอตายาติ มติ, วิวิธา มติ วิมติ, รมณํ รติ, อารมณํ อารติ, วิรมณํ วิรติ, อภิรมณํ อภิรติ, ปฏิวิรมณํ ปติวิรติ, สรณํ สติ, สรนฺติ เอตายาติ วา สติ, อนุสฺสติ, ปฏิสฺสติ, อุปหนนํ อุปหติ.

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-อกาสีติ กตวา, อหนีติ หตวา.

ตาวีปจฺจยมฺหิ-กตาวี, หตาวี.

ตฺวาทีสุ ¶ –

๗๒๘. ตุํตุนตพฺเพสุ วา.

กรธาตุสฺส ร-การสฺส อา โหติ วา ตุํ, ตุน, ตพฺเพสุ. ตุนสทฺเทน ตฺวาน, ตฺวาปิ สงฺคยฺหนฺติ.

๗๒๙. กรสฺสา ตเว.

กรสฺส ร-การสฺส อา โหติ ตเวปจฺจยมฺหิ.

กาตุํ, กาตเว, กาตุน, กาตพฺพํ.

ยถา กรสฺส, ตถา มหาวุตฺตินา หรสฺส รูปํ สิชฺฌติ, หาถุํ, หาตเว, หาตุน. เตสํ ตุณฺเฑน หาตูน, มุฺเจ ปุพฺพกตํ อิณํ [ชา. ๑.๑๔.๑๐].

ตฺวามฺหิ อาสฺส อิตฺตํ, อาหิตฺวา, โสณฺฑายุทกมาหิตฺวา [ชา. ๑.๑๐.๙ (…หตฺวา)].

อิติ วิสํโยครูปราสิ.

สทิสสํโยครูปราสิ

อถ สทิสสํโยครูปราสิ วุจฺจเต.

ตุปจฺจยมฺหิ –

๗๓๐. ปรรูปมยกาเร พฺยฺชเน.

ยการวชฺชิเต พฺยฺชนปจฺจเย ปเร สพฺพธาตูนํ อนฺตพฺยฺชโน ปรรูปํ อาปชฺชเต.

กโรตีติ กตฺตา, กาตุํ อรหติ, กาตุํ สกฺโกติ, กรณสีโล, กรณธมฺโม, สกฺกจฺจํ วา กโรตีติ อตฺโถ. ภรตีติ ภตฺตา, หรตีติ หตฺตา.

ตฺวาทีสุ ¶ ร-การสฺส อาตฺตํ, สํโยเค ปเร รสฺสตฺตฺจ, กตฺวา, กตฺวาน.

ปรรูปตฺตํ, กตฺตุน, กตฺตุํ, กตฺตพฺพํ, ภรณํ ภตฺตุํ, ภตฺตเว, หรณํ หตฺตุํ, อภิหตฺตุํ, หตฺตเว.

อาป, ณาป, ขิป, คุป, จช, ป, าป, ตป, ทีป, ธูป, ปท, ภช, ภุช, มท, มิท, ยุช, ริจ, รนฺช, ลิป, ลุป, วจ, วตุ, วท, วป, วิจ, สนฺช, สิจ, สมฺภุ, สูจ, สูท, สุป.

ธาตฺวนฺตพฺยฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, ตปจฺจยมฺหิ วิปุพฺโพ อาปพฺยาปเน, พฺยาปยติ ขิปฺปํ าณพฺยาปเนน พฺยาปิตุํ สกฺโกตีติ พฺยตฺโต, วิยตฺโต.

ปริปุพฺโพ ปริยาปุณเน ปหุตฺเต จ, ปริยตฺโต.

สํปุพฺโพ ปริปุณฺณภาเว, สมาปยิตฺถาติ สมตฺโต, ปริสมตฺโต.

อาปุพฺโพ ณาป-เปสเน, อาณาปียิตฺถาติ อาณตฺโต.

ขิป-ขิปเน, ขิปียิตฺถาติ ขิตฺโต-ทณฺโฑ, ขิตฺตา-มตฺติกา, ขิตฺตํ-เลฏฺฏุ. เอวํ สพฺพตฺถ. ปกฺขิตฺโต, อุกฺขิตฺโต, นิกฺขิตฺโต, วิกฺขิตฺโต, โอกฺขิตฺโต, สํขิตฺโต.

คุป-คุตฺติยํ, โคปียิตฺถาติ คุตฺโต, สํคุตฺโต.

จช-จาเค, จชียิตฺถาติ จตฺโต.

อุป-ปฺาปเน, ปฺปียิตฺถาติ ปฺตฺโต-วินโย, ปฺตฺตํสิกฺขาปทํ, ปฺตฺตํ-อาสนํ.

าป-าปเน, วิกติธาตุ นาเมสา การิตนฺตตฺตา, ปฺาปียิตฺถาติ ปฺตฺโต, สฺาปียิตฺถาติ สฺตฺโต, วิฺาปียิตฺถาติ วิฺตฺโต.

ตป-สนฺตาเป, อตปฺปีติ ตตฺโต, สนฺตตฺโต.

ทีป-ทิตฺติยํ, อทีปิตฺถาติ ทิตฺโต, ปทิตฺโต, อาทิตฺโต.

ธูป-โสณฺฑิเย ¶ , ธูปติ, อธูปิ, ธูปิสฺสตีติ ธุตฺโต, สุราธุตฺโต, อกฺขธุตฺโต [สุ. นิ. ๑๐๖].

ปท-คติยํ, อปชฺชีติ ปตฺโต, นิปตฺโต, สมฺปตฺโต.

ภช-สมฺภตฺติยํ, ภชตีติ ภตฺโต, สมฺภตฺโต.

วิปุพฺโพ ปุถกฺกรเณ, วิภชิตฺถาติ วิภตฺโต.

ภุช-ปาลน, พฺยวหรเณสุ, ภุฺชิตฺถ, ภุฺชียิตฺถาติ วา ภุตฺโต, ปริภุตฺโต.

มท-อุมฺมาเท, มชฺชิตฺถาติ มตฺโต, สมฺมตฺโต, ปมตฺโต, อุมฺมตฺโต.

มิท-สิเนหเน, มิชฺชตีติ มิตฺโต.

ยุช-โยเค, ยุฺชตีติ ยุตฺโต, ปยุตฺโต, อุยฺยุตฺโต, นิยุตฺโต, วิยุตฺโต, สํยุตฺโต, สฺุตฺโต.

ริจ-วิริฺจเน, ริฺจตีติ ริตฺโต.

รนฺช-ราเค, รฺชตีติ รตฺโต, สารตฺโต, วิรตฺโต.

ลิป-ลิมฺปเน, ลิมฺปียิตฺถาติ ลิตฺโต, อุลฺลิตฺโต, อวลิตฺโต.

ลุป-อทสฺสเน, ลุปฺปตีติ ลุตฺโต.

วจ-วิยตฺติยํ วาจายํ.

๗๓๑. วจาทีนํ วสฺสุฏ วา[ก. ๕๗๙; รู. ๖๒๙; นี. ๑๑๘๒].

วจาทีนํ วสฺส อุฏ โหติ วา กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเต.

วุจฺจิตฺถาติ ¶ อุตฺโต-ธมฺโม, อุตฺตา-กถา, อุตฺตํ-วจนํ, นิรุตฺโต, นิรุตฺตา, นิรุตฺตํ, ราคโม.

๗๓๒. อสฺสุ.

วจาทีนํ อสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ ต-การปจฺจเย ตฺวาทิวชฺชิเต.

วุตฺโต-ธมฺโม, วุตฺตา-กถา, วุตฺตํ-วจนํ.

วตุ-วตฺตเน, วตฺตตีติ วตฺโต, ปวตฺโต, นิวตฺโต.

วป-พีชนิกฺเขเป, วปียิตฺถาติ วุตฺตํ-พีชํ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.

วิจ-วิเวจเน, วิวิจฺจิตฺถาติ วิวิตฺโต.

สนฺช-สงฺเค, สฺชตีติ สตฺโต, อาสตฺโต, วิสตฺโต.

สิจ-เสจเน, สิฺจียิตฺถาติ สิตฺโต, อาสิตฺโต, อวสิตฺโต, อภิสิตฺโต.

สูจ-สูจเน, อตฺถํ สูเจตีติ สุตฺตํ.

สูท-ปคฺฆรเณ, อตฺถํ สูทตีติ สุตฺตํ.

สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุตฺโต อิจฺจาทิ.

ติปจฺจยมฺหิ-พฺยาปนํ พฺยตฺติ, วิยตฺติ, ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, สมาปนํ สมตฺติ, ปริสมตฺติ, อาณาปนํ อาณตฺติ, โคปนํ คุตฺติ, าปนํ ตฺติ, ปฺาปนํ ปฺตฺติ, สฺาปนํ สฺตฺติ, วิฺาปนํ วิฺตฺติ.

ตป-ตปฺปเน, ตปฺปนํ ติตฺติ, มหาวุตฺตินา อสฺส อิตฺตํ. ทีปนํ ทิตฺติ, ปชฺชนํ ปตฺติ, อาปตฺติ, อุปฺปตฺติ, นิปฺปตฺติ, วิปตฺติ, สมฺปตฺติ, ภชนํ ภตฺติ, สมฺภตฺติ, ภุฺชนํ ภุตฺติ, ยุฺชนํ ยุตฺติ, ริฺจนํ ริตฺติ, นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจติ อตฺโถ เอตายาติ นิรุตฺติ, วุจฺจติ สุตฺตสฺส อตฺโถ ¶ เอตายาติ วุตฺติ. ‘‘วิวรียติ สุตฺตสฺส อตฺโถ เอตายาติ วุตฺตี’’ติปิ วทนฺติ. วตฺตนํ วุตฺติ, ชีวิตวุตฺติ, ตทายตฺตวุตฺติ, ‘อสฺสู’ติ อสฺส อุตฺตํ. วิเวจนํ วิวิตฺติ, สชฺชนํ สตฺติ, อาสตฺติ, วิสตฺติ อิจฺจาทิ.

ตุปจฺจยมฺหิ-ขิปตีติ ขิตฺตา, โคเปตีติ คุตฺตา, จชตีติ จตฺตา.

อิธ ฉิท, ภิทาทโยปิ วตฺตพฺพา, ฉินฺทตีติ เฉตฺตา, ภินฺทตีติ เภตฺตา, ภชตีติ ภตฺตา, ภุฺชตีติ ภุตฺตา, โภตฺตา, ยุตฺตา, ริตฺตา, ลิตฺตา, ลุตฺตา, วจติ วทตีติ วา วตฺตา, วิวิจฺจตีติ วิวิตฺตา, สฺชตีติ สตฺตา, สุปฺปตีติ สุตฺตา อิจฺจาทิ.

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-ขิปิตฺถาติ ขิตฺตวา, โคปิตฺถาติ คุตฺตวา, จชิตฺถาติ จตฺตวา, ฉินฺทิตฺถาติ เฉตฺตวา.

ภช-ปุถกฺกรเณ, ภาชิตฺถาติ ภตฺตวา, วิภตฺตวา, อภุฺชีติ ภุตฺตวา, อยุฺชีติ ยุตฺตวา อิจฺจาทิ.

ตาวีปจฺจยมฺหิ-ขิตฺตาวี, คุตฺตาวี, จตฺตาวี, เฉตฺตาวี, วิภตฺตาวี, เภตฺตาวี, ภุตฺตาวี, ยุตฺตาวี อิจฺจาทิ.

ตฺวาทีสุ ปรรูปตฺเต มหาวุตฺตินา ติณฺณํ พฺยฺชนานํ อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป, เฉตฺวา, เฉตฺวาน, เฉตฺตุน, วิภตฺวา, วิภตฺวาน, วิภตฺตุน, ภุตฺวา, ภุตฺวาน, ภุตฺตุน อิจฺจาทิ.

ตุํ, ตเวสุ-เฉตฺตุํ, เฉตฺตเว, เฉตุํ, เฉตเว วา, อาทิพฺยฺชนสฺส โลโป. วิภตฺตุํ, วิภตฺตเว, เภตฺตุํ, เภตฺตเว, โภตฺตุํ, โภตฺตเว, อาทิวุทฺธิ อิจฺจาทิ.

ตพฺพปจฺจเย-เฉตฺตพฺพํ, เฉตพฺพํ วา, เภตฺตพฺพํ, โภตฺตพฺพํ, วุจฺจตีติ วตฺตพฺพํ อิจฺจาทิ.

อิติ สทิสสํโยครูปราสิ.

วคฺคนฺตรูปราสิ

อถ วคฺคนฺตรูปราสิ วุจฺจเต.

กมุ, กิลมุ, ขนุ, ขมุ, คมุ, ตนุ, ติมุ, ทมุ, ภมุ, มน, ยมุ, วมุ, สมุ, หน.

๗๓๓. มนานํ นิคฺคหีตํ.

มการ, นการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺโต มกาโร นกาโร จ นิคฺคหีตํ โหติ ยการวชฺชิเต พฺยฺชเน ปเร. ‘วคฺเค วคฺคนฺโต’ติ นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.

กมุ-ปาทคมเน, ปกฺกมิตฺถาติ ปกฺกนฺโต, ปาเทน อกฺกมิตฺถาติ อกฺกนฺโต, อุกฺกนฺโต, วิกฺกนฺโต, นิกฺขนฺโต, ‘นิโต กมสฺสา’ติ กสฺส ขตฺตํ, สงฺกนฺโต, โอกฺกนฺโต, อวกฺกนฺโต, อปกฺกนฺโต, อติกฺกนฺโต, ปฏิกฺกนฺโต, กสฺส ทฺวิตฺตานิ.

กิลมุ-เขเท, กิลมิตฺถาติ กิลนฺโต.

ติมุ-อทฺทภาเว, เตมยิตฺตาติ ตินฺโต.

ทมุ-ทมเน, ทมิตฺถาติ ทนฺโต.

ภมุ-อนวตฺถาเน, ภมิตฺถาติ ภนฺโต, วิพฺภนฺโต.

มน-าเณ, มนตีติ มนฺโต.

วมุ-อุคฺคิลเน, วมิตฺถาติ วนฺโต.

สมุ-สนฺติยํ, สมฺมตีติ สนฺโต, อุปสนฺโต, วูปสนฺโต.

สมุ-เขเท, สมฺมติ ขิชฺชตีติ สนฺโต อิจฺจาทิ.

ติปจฺจยมฺหิ-กามนํ กนฺติ, นิกามนํ นิกนฺติ, ปกฺกมนํ ปกฺกนฺติ, ขมนํ ขนฺติ, ตนนํ ตนฺติ, ทมนํ ทนฺติ, ภมนํ ภนฺติ, วิพฺภนฺติ, มนนํ มนฺติ, สมนํ สนฺติ อิจฺจาทิ.

ตุปจฺจเย-ปกฺกมตีติ ¶ ปกฺกนฺตา, ขนตีติ ขนฺตา, ขมตีติ ขนฺตา, คจฺฉตีติ คนฺตา, ตโนตีติ ตนฺตา, เตมยตีติ ตินฺตา, ทมยตีติ ทนฺตา, ภมตีติ ภนฺตา, มนตีติ มนฺตา.

นิปุพฺโพ ยมุ-นิยมเน, นิยาเมตีติ นิยนฺตา, วมตีติ วนฺตา, สมตีติ สนฺตา, หนตีติ หนฺตา อิจฺจาทิ.

ตฺวาทีสุ-คนฺตฺวา, คนฺตฺวาน, คนฺตุน, มนฺตฺวา, มนฺตฺวาน, มนฺตุน, หนฺตฺวา, หนฺตฺวาน, หนฺตุน อิจฺจาทิ.

ตุํ, ตเวสุ-ปกฺกนฺตุํ, ปกฺกนฺตเว, ขนนํ ขนฺตุํ, ขนฺตเว, คมนํ คนฺตุํ, คนฺตเว, มนนํ มนฺตุํ, มนฺตเว, หนนํ หนฺตุํ, หนฺตเว อิจฺจาทิ.

ตพฺพมฺหิ-อภิกฺกนฺตพฺพํ, ปฏิกฺกนฺตพฺพํ, ขฺเตติ ขนฺตพฺพํ, คจฺฉียเตติ คนฺตพฺพํ, มฺเตติ มนฺตพฺพํ, วมียเตติ วนฺตพฺพํ, หฺเตติ หนฺตพฺพํ อิจฺจาทิ.

อิติ วคฺคนฺตรูปราสิ.

ธาตฺวนฺตวิการราสิ นิฏฺิโต.

ปจฺจยวิการราสิ

กาเทสราสิ

อถ ปจฺจยวิการราสิ วุจฺจเต.

๗๓๔. ปจา โก[ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].

ปจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติ.

ปจฺจิตฺถาติ ปกฺโก, ปกฺกวา.

พหุลาธิการา ¶ ตปจฺจโย กาลตฺตเยปิ โหติ, อสกฺขิ, สกฺขติ, สกฺขิสฺสตีติ สกฺโก, มหาวุตฺตินา ตปจฺจยสฺส โก.

มุจ-โมจเน.

๗๓๕. มุจา วา[ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].

มุจมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อนนฺตรสฺส โก โหติ วา.

โอมุจฺจิตฺถาติ โอมุกฺโก, โอมุกฺกวา, ปฏิมุกฺโก, ปฏิมุกฺกวา.

สุส-โสสเน.

๗๓๖. สุสา โข[ก. ๕๘๓; รู. ๖๑๗; นี. ๑๑๘๖].

สุสมฺหา ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติ.

สุสฺสิตฺถาติ สุกฺโข, สุกฺขวา.

๗๓๗. โค ภนฺชาทีหิ[ก. ๕๗๗; รู. ๖๒๘; นี. ๑๑๘๐].

ภนฺชาทีหิ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส โค โหติ.

อภฺชิตฺถาติ ภคฺโค, ภคฺควา, โอภคฺโค, สมฺภคฺโค, ปลิภคฺโค.

ลค-ลคฺคเน, ลคิตฺถาติ ลคฺโค, ลคฺควา, วิลคฺโค, วิลคฺควา.

มุช-มุชฺชเน, มุชฺชิตฺถาติ มุคฺโค, มุคฺควา, นิมฺมุคฺโค, อุมฺมุคฺโค.

วิช-ภย, จลเนสุ, สํวิชิตฺถาติ สํวิคฺโค, สํวิคฺควา, อุพฺพิคฺโค, อุพฺพิคฺควา.

ลุช-วินาเส, ปลุชิตฺถาติ ปลุคฺโค, ปลุคฺควา, โอลุคฺโค, โอลุคฺควา, วิลุคฺโค, วิลุคฺควา อิจฺจาทิ.

อิติ กาเทสราสิ.

าเทสราสิ

อิสุ ¶ , อาส, เอส, กส, กิส, กิลิส, กุส, ฆุส, ชุส, ตุส, ทิส, ทุส, ทํส, นส, ปิส, ปุส, ปุจฺฉ, ผุส, ภสฺส, ภชฺช, มช, มส, มุส, วสฺส, วิส, สช, สิส, สิลิส, หส, หสฺส, หํส.

๗๓๘. สานนฺตรสฺส ตสฺส โ[ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)].

สการนฺเตหิ ธาตูหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ‘จตุตฺถทุติเยสฺเวส’นฺติ สํโยคาทิสฺส ปมตฺตํ.

อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, อิจฺฉียเตติ อิฏฺโ, ปริยิฏฺโ.

อาส-อุปเวสเน, วิปริตโต อาสติ อุปวีสตีติ วิปลฺลฏฺโ.

กส-วปฺปเน วิเลขเน จ.

๗๓๙. กสสฺสิม จ วา[ก. ๕๗๓; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖ (โถกํ วิสทิสํ)].

กสมฺหา ปรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ, กสสฺส อาทิสรมฺหา ปรํ อิม จ โหติ วา.

กสฺสิตฺถาติ กิฏฺํ-สสฺสํ, กฏฺํ วา.

อุปปุพฺโพ อาสนฺเน, อุปกฏฺโ.

วิปุพฺโพ ปวาเส, วูปกฏฺโ.

กิส-หานิมฺหิ, ปฏิกิฏฺโ, นิหีโนติ อตฺโถ.

กิลิส-วิพาธเน อุปตาเป จ, กิลิสฺสตีติ กิลิฏฺโ, สํกิลิฏฺโ, อุปกฺกิลิฏฺโ.

กุส-อกฺโกเส, อกฺโกสียิตฺถาติ อกฺกุฏฺโ. อกฺกุฏฺโ ชาติวาเทน.

ฆุส-สทฺเท ¶ , โฆสียิตฺถาติ ฆุฏฺโ, สงฺฆุฏฺโ. อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺํ [สํ. นิ. ๑.๔๖]. อุคฺฆุฏฺโ.

ชุส-เสวายํ, ชุสียิตฺถาติ ชุฏฺโ.

ตุส-ปีติมฺหิ, ตุสฺสิตฺถาติ ตุฏฺโ, สนฺตุฏฺโ.

ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสียิตฺถาติ ทิฏฺโ, สนฺทิฏฺโ.

ทิสี-กถเน, อุทฺทิสียิตฺถาติ อุทฺทิฏฺโ, นิทฺทิสียิตฺถาติ นิทฺทิฏฺโ, อปทิสียิตฺถาติ อปทิฏฺโ.

ทุส-ทูสเน, ทุสียิตฺถาติ ทุฏฺโ.

ทํส-ทํสเน, ทํสียิตฺถาติ ทฏฺโ, นิคฺคหีตโลโป.

นส-อทสฺสเน, นสฺสิตฺถาติ นฏฺโ, วินฏฺโ.

ปิส-จุณฺณิเย, ปิสียิตฺถาติ ปิฏฺํ.

ปุส-โปสเน, โปสียิตฺถาติ ปุฏฺโ, ปรปุฏฺโ.

ผุส-สมฺผสฺเส, ผุสียิตฺถาติ ผุฏฺโ, สมฺผุฏฺโ.

ภสฺส-กถเน จวเน จ, ภสฺสิตฺถาติ ภฏฺโ, อาภฏฺโ.

มส-อามสเน วิชฺฌเน จ, มสียิตฺถาติ มฏฺโ, อามฏฺโ, โอมฏฺโ, อุมฺมฏฺโ. สตฺติยา วิย โอมฏฺโ [สํ. นิ. ๑.๒๑].

มุส-นสฺสเน, มุสฺสิตฺถาติ มุฏฺโ, ปมุฏฺโ, สมฺมุฏฺโ.

วสฺส-เสจเน, วสฺสิตฺถาติ วุฏฺโ-เทโว, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.

วิส-ปเวสเน, ปวิสิตฺถาติ ปวิฏฺโ, นิวิฏฺโ, อุปวิฏฺโ.

สิส-เสเส, อวเสสิตฺถาติ อวสิฏฺโ.

วิปุพฺโพ วิเสสเน, วิเสสิตฺถาติ วิสิฏฺโ.

สิลิส-สิเลสเน, สิลิสฺสิตฺถาติ สิลิฏฺโ.

หส-หาเส, ¶ หสิตฺถาติ หฏฺโ, ปหฏฺโ.

หสฺส, หํสธาตุโย สทิสา เอว.

ปุจฺฉ-ปุจฺฉายํ.

๗๔๐. ปุจฺฉาทิโต[ก. ๕๗๑; รู. ๖๒๖; นี. ๑๑๗๖].

ปุจฺฉาทีหิ ปรสฺส อนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โ โหติ.

ปุจฺฉียิตฺถาติ ปุฏฺโ.

ภชฺช-ภชฺชเน, ภชฺชิตฺถาติ ภฏฺํ-ธฺํ.

มช-สุทฺธิยํ, สุฏฺุ มชฺชิตฺถาติ สมฺมฏฺโ-ภูมิภาโค.

สช-สํสคฺคาทีสุ, สํสชฺชิตฺถาติ สํสฏฺโ, วิสฏฺโ, นิสฏฺโ, โอสฏฺโ.

ยช-ปูชายํ.

๗๔๑. ยชสฺส ยสฺส ฏิยี[ก. ๖๑๐; รู. ๖๒๗; นี. ๑๒๑๕].

ยชสฺส ยการสฺส ฏิ, ยิอาเทสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

ยชิตฺถาติ อิฏฺโ, ยิฏฺโ.

ติปจฺจยมฺหิ-ปริเยสนํ ปริเยฏฺิ.

เอส-คเวสเน, เอสนํ เอฏฺิ, ปริเยฏฺิ, ตุสฺสนํ ตุฏฺิ, สนฺตุฏฺิ, ทสฺสนํ ทิฏฺิ, สนฺทิฏฺิ, วสฺสนํ วุฏฺิ, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ. วิสชฺชนํ วิสฏฺิ.

ตฺวาทีสุ-ทิส-เปกฺขเน, ‘ทิสสฺส ปสฺสทสฺสทสาททกฺขา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส ทสาเทโส, มหาวุตฺตินา วการโลโป, ทฏฺา, ทฏฺาน, ทฏฺุน.

‘ตุํยานา’ติ ¶ ตฺวาปจฺจยสฺส ตุํอาเทโส. เนกฺขมํ ทฏฺุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], คาถาวเสน นิคฺคหีตโลโป.

ตุํ, ตเวสุ-ทฏฺุํ, ทฏฺเว, ปุจฺฉนํ ปุฏฺุํ, ปุฏฺเว.

ตพฺพมฺหิ-ตุสฺสิตพฺพนฺติ ตุฏฺพฺพํ, โตฏฺพฺพํ, ปสฺสิตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ, ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปุฏฺพฺพํ, ผุสิตพฺพนฺติ โผฏฺพฺพํ.

อิติ าเทสราสิ.

ฒาเทสราสิ

๗๔๒. ทหา โฒ[ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙].

ทหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โฒ โหติ, ปรรูปตฺเต สํโยคาทิสฺส ตติยตฺตํ.

ทห-ทยฺหเน, ทยฺหิตฺถาติ ทฑฺโฒ.

๗๔๓. พหสฺสุม จ[ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙].

พหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺส อาทิสรมฺหา อุม จ โหติ.

พห-วุทฺธิยํ, อพหีติ พุฑฺโฒ, พสฺส โว, วุฑฺโฒ.

ติมฺหิ-พหนํ วุฑฺฒิ.

๗๔๔. โลโป วฑฺฒา ติสฺส[‘ตฺติสฺส’ (พหูสุ)].

วฑฺฒมฺหา ปรสฺส ติปจฺจยสฺส ตการสฺส โลโป โหติ.

วฑฺฒ-วฑฺฒเน, วฑฺฒนํ วุฑฺฒิ.

อิติ ฒาเทสราสิ.

ณาเทสราสิ

กิร ¶ ขี, จร, ชร, ตร, ถร, ปูร.

๗๔๕. กิราทีหิ โณ.

กิราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โณ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ.

กิร-อากิรเณ สมฺมิสฺสน, ขิปเนสุ จ, กิริตฺถาติ กิณฺโณ, ปกิณฺโณ, อากิณฺโณ, วิกฺกิณฺโณ, สํกิณฺโณ, สมากิณฺโณ.

ปูร-ปูรเณ, ปูริตฺถาติ ปุณฺโณ, สมฺปุณฺโณ, ปริปุณฺโณ.

ขี-ขเย, ขิยิตฺถาติ ขีโณ.

กิณฺณวา, ปุณฺณวา, ขีณวา.

๗๔๖. ตราทีหิ ริณฺโณ[ก. ๕๘๑; รู. ๖๑๖; นี. ๑๑๘๔].

ตราทีหิ ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส ริณฺโณ โหติ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ ธาตฺวนฺตพฺยฺชนสฺส อาทิสรสฺส จ โลโป.

จร-คติ, ภกฺขเนสุ, จริตฺถ, จรียิตฺถาติ วา จิณฺโณ, อาจิณฺโณ, สมาจิณฺโณ.

ชร-ชิรเณ, ชิยฺยิตฺถาติ ชิณฺโณ, อนุชิณฺโณ, ปริชิณฺโณ.

ตร-ตรเณ, ตริตฺถาติ ติณฺโณ, อุตฺติณฺโณ, นิตฺติณฺโณ, วิติณฺโณ, โอติณฺโณ, สโมติณฺโณ.

ถร-วิตฺถาเร, วิตฺถริตฺถาติ วิตฺถิณฺโณ.

จิณฺณวา, ชิณฺณวา, ติณฺณวา, วิตฺถิณฺณวา.

อิติ ณาเทสราสิ.

ถาเทสราสิ

๗๔๗. ธสฺโตโอสฺตา.

ธสฺโต ¶ , อุตฺรสฺโตติ เอเต สทฺทา ตปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ.

ธํส-วิทฺธํสเน, วิทฺธํสตีติ วิทฺธสฺโต, วิทฺธํสิโต วา.

ตส-สนฺตาเส, อุตฺรสตีติ อุตฺรสฺโต, อุตฺตสิโต วา.

ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสนฺติ ภสฺมึ กโรนฺติ เอเตนาติ ภสฺตา, ภสฺตฺรา วา, กมฺมารคคฺครี, เอวมาทีนิปิ อิธ เวทิตพฺพานิ.

๗๔๘. สาส วส สํส หํสา โถ[‘…สํส สสา โถ’ (พหูสุ)].

เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ปจฺจยตการสฺส โถ โหติ.

สาส-อนุสิฏฺิมฺหิ.

๗๔๙. สาสสฺส สิสา[‘สาสสฺส สิส วา’ (พหูสุ)].

สาสสฺส สิสา โหนฺติ กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ปมตฺตํ.

สาสียตีติ สิตฺโถ, อนุสาสียตีติ อนุสิฏฺโ. ‘‘อนุสิฏฺโ โส มยา’’ติ [มหาว. ๑๒๖] เอตฺถ ปน ตฺถการสฺส ฏฺกาโรติ วุตฺติยํ วุตฺโต. ตํ ตํ อตฺถํ สาสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สตฺถํ, สทฺทสตฺถํ, เวทสตฺถํ.

วส-นิวาเส, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, อวสีติ วุตฺโถ, วสียิตฺถาติ วา วุตฺโถ, วสฺสํ วสิตฺถาติ วสฺสํวุตฺโถ, อาวสียิตฺถาติ อาวุตฺถํ-เชตวนํ, นิวสิตฺถาติ นิวุตฺโถ, อชฺฌาวสิตฺถาติ อชฺฌาวุตฺโถ. พหุลาธิการา ‘‘รุกฺเข อธิวตฺถา ¶ เทวตา’’ติ [ปาจิ. ๘๖] เอตฺถ อุตฺตํ นตฺถิ. อุโปสถํ อุปวสิตฺถาติ อุโปสถํอุปวุตฺโถ, อุปวสียิตฺถาติ วา อุปวุตฺโถอุโปสโถ, ปริวาสํ ปริวสิตฺถาติ ปริวาสํปริวุตฺโถ, ปริวสียิตฺถาติ วา ปริวุตฺโถ-ปริวาโส.

สํส-ปสํสเน, ปสํสียิตฺถาติ ปสตฺโถ.

หํส-ปหํสเน, หํสียิตฺถาติ หตฺโถ, นิคฺคหีตโลโป, ปหตฺโถ.

ติปจฺจยมฺหิ-อนุสาสนํ อนุสิตฺถิ, อนุสิฏฺิ วา, นิวสนํ นิวุตฺถิ.

ตุปจฺจยมฺหิ-สเทวกํ โลกํ สาสติ อนุสาสตีติ สตฺถา.

ตวนฺตุปจฺจยมฺหิ-นิวสิตฺถาติ นิวุตฺถวา.

ตาวีมฺหิ-นิวุตฺถาวี.

ตุํ, ตเวสุ-วสนํ วตฺถุํ, วตฺถเว.

ตพฺพมฺหิ-ทฺวารมูเล วตฺถพฺพํ, สภาเย วตฺถพฺพํ.

วส-ปริทหเน, พหุลาธิการา อุตฺตํ นตฺถิ, วาสิตพฺพนฺติ วตฺถํ, นิวาสียิตฺถาติ นิวตฺถํ, วตฺถพฺพํ, นิวตฺถพฺพํ.

อิติ ถาเทสราสิ.

ธาเทสราสิ

อิธ, กุธ, คิธ, พธ, พุธ, พุธิ, มิธ, ยุธ, ราธ, รุธ, วิธ, สิธ, สุธ, ถภิ, รภ, ลภ, ลุภ, สมฺภู, ทุห, นห, มุห.

๗๕๐. โธ ธภเหหิ[ก. ๕๗๖; รู. ๖๐๗; นี. ๑๑๗๙; ‘โธ ธหเภหิ’ (พหูสุ)].

เอเตหิ ปรสฺส อนนฺตรสฺส ตสฺส โธ โหติ.

อิธ-อิชฺฌเน ¶ , ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ สํโยคาทิสฺส จ ตติยตฺตํ, สมิชฺฌิตฺถาติ สมิทฺโธ-มหทฺธโน.

กุธ-โกเป, กุชฺฌตีติ กุทฺโธ, สํกุทฺโธ.

คิธ-เคเธ, คิชฺฌิตฺถาติ คิทฺโธ, อนุคิทฺโธ, อภิคิทฺโธ.

พธ-พนฺธเน, พชฺฌิตฺถาติ พทฺโธ, ปพทฺโธ, อาพทฺโธ, นิพทฺโธ.

พุธ-าเณ ชาคเร วิกสเน จ, พุชฺฌติ ชานาตีติ พุทฺโธ, สมฺพุทฺโธ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ปพุชฺฌติ ชาคโรตีติ วา ปพุทฺโธ, ปฏิพุทฺโธ.

พุธิ-นิวารเณ, ปริพุนฺธียตีติ ปลิพุทฺโธ. วาตปลิพุทฺโธ, ปิตฺตปลิพุทฺโธ, เสมฺหปลิพุทฺโธ.

มิธ-มิชฺฌเน, มิชฺฌตีติ มิทฺธํ, มิทฺโธ. กปิมิทฺโธ.

ยุธ-สมฺปหาเร, ยุชฺฌียเตติ ยุทฺธํ. มลฺลยุทฺธํ, เมณฺฑยุทฺธํ, หตฺถิยุทฺธํ, กุกฺกุฏยุทฺธํ.

ราธ-อาราธเน, อาราธยิตฺถาติ อารทฺโธ, อภิรทฺโธ.

วิปุพฺโพ-วิรชฺฌเน, วิรทฺโธ.

รุธ-อาวรเณ, รุนฺธียิตฺถาติ รุทฺโธ, โอรุทฺโธ, อวรุทฺโธ.

นิปุพฺโพ-นิโรเธ, นิรุชฺฌิตฺถาติ นิรุทฺโธ.

วิปุพฺโพ-วิโรเธ, วิรุชฺฌิตฺถาติ วิรุทฺโธ, ปฏิวิรุทฺโธ.

อนุปุพฺโพ-กนฺติยํ, อนุรุทฺโธ.

วิธ-วิชฺฌเน, วิชฺฌิตฺถาติ วิทฺโธ. สลฺลวิทฺโธ.

สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌิตฺถาติ สิทฺโธ.

ปปุพฺโพ-ปากฏภาเว, ปสิทฺโธ.

นิ, ปฏิปุพฺโพ นิวารเณ, นิสิทฺโธ, ปฏิสิทฺโธ.

สุธ-สุชฺฌเน, สุชฺฌตีติ สุทฺโธ, วิสุทฺโธ, ปริสุทฺโธ.

ถภิ-ถมฺภเน ¶ , ถมฺภตีติ ถทฺโธ, ปตฺถทฺโธ, อุปตฺถทฺโธ.

รภ-อารเภ, อารภิตฺถาติ อารทฺโธ, อารพฺภิตฺถาติ วา อารทฺโธ, สมารทฺโธ.

ลภ-ลาเภ, อลภีติ ลทฺโธ, ลพฺภิตฺถาติ วา ลทฺโธ, ปฏิลทฺโธ, อุปลทฺโธ.

ลุภ-คิทฺธิยํ, ลุพฺภตีติ ลุทฺโธ, ปลุทฺโธ, วิลุทฺโธ.

สมฺภู-ปสฺสทฺธิยํ, ปสฺสมฺภิตฺถาติ ปสฺสทฺโธ.

ทุห-โทหเน, ทุยฺหิตฺถาติ ทุทฺธา-คาวี.

นห-พนฺธเน, สนฺนยฺหิตฺถาติ สนฺนทฺโธ, โอนทฺโธ, อวนทฺโธ.

มุห-อนฺธภาเว, มุยฺหตีติ มุทฺโธ-พาโล.

ติปจฺจยมฺหิ-อิชฺฌนํ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺติ เอตายาติ วา อิทฺธิ, สมิชฺฌนํ สมิทฺธิ, คิชฺฌนํ คิทฺธิ, มิชฺฌนํ มิทฺธิ, อภิราธนํ อภิรทฺธิ, วิรุชฺฌนํ วิรุทฺธิ, ปฏิวิรุทฺธิ, สิชฺฌนํ สิทฺธิ, สํสิทฺธิ, ปฏิสิทฺธิ, สุชฺฌนํ สุทฺธิ, วิสุทฺธิ, ปาริสุทฺธิ, ลภนํ ลทฺธิ, อุปลทฺธิ, ลุพฺภนํ ลุทฺธิ, ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ, มุยฺหนํ มุทฺธิ.

ตวนฺตุ, ตาวีสุ- ‘‘สมิทฺธา, สมิทฺธาวี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ.

ตฺวาทีสุ-รภ-อารเภ, อารทฺธา, อารทฺธาน.

ลภ-ลาเภ, ลทฺธา, ลทฺธาน, ปฏิลทฺธา, ปฏิลทฺธาน.

ตุํ, ตเวสุ-พุธ-าเณ, พุทฺธุํ, พุทฺธเว, สุพุทฺธุํ, สุพุทฺธเว, โพทฺธุํ, โพทฺธเว, ลทฺธุํ, ลทฺธเว, ปฏิลทฺธุํ, ปฏิลทฺธเว.

ตพฺพมฺหิ-โพทฺธพฺพํ, ลทฺธพฺพํ, ปฏิลทฺธพฺพํ.

๗๕๑. วทฺธสฺส วา.

วทฺธสฺส อุ โหติ วา กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ตฺวาทิวชฺชิเต.

วทฺธิตฺถาติ ¶ วุทฺโธ, วทฺโธ วา, วทฺธนํ วุทฺธิ, มหาวุตฺตินา อุตฺตํ. ติปจฺจยสฺส จ ตสฺส โลโป.

อิติ ธาเทสราสิ.

วิสํโยคนาเทสราสิ

หา, อิ, จิ, ชิ, ฏิ, ถี, ที,ปี, มิ, ลี, ถุ, ทู, ธู, ปู, ภู, ลู, วุ, สุ, หุ, อาส, กถ, กุป, ปล, มล, สุป, ปฬ.

๗๕๒. ภิทาทิโต โน กฺต, กฺตวนฺตูนํ.

ภิทาทิมฺหา ปเรสํ กฺต, กฺตวนฺตูนํ ตการสฺส อนนฺตรภูตสฺส โน โหติ.

หา-จาเค, หียิตฺถาติ หีโน, ปหีโน, นิหีโน, โอหีโน. เอตฺถ จ โนอาเทสํ กตฺวา ปจฺฉา ‘อูพฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ตสฺส จ กฺวจิ รสฺโส. เอวํ ปรตฺถ.

อธิปุพฺโพ-อิ-อายตฺเต, อธิจฺจ เอตีติ อธิโน.

จิ-จเย, จยิตฺถาติ จิโน, อาจิโน.

ชิ-ชเย, ปฺจมาเร ชินาตีติ ชิโน.

ฑิ-คติยํ, เฑตีติ ฑิโน.

ถี-สงฺฆาเต, ถียตีติ ถินํ.

ที-ขเย, อนุกฺกเมน ทียติ ขิยฺยตีติ ทิโน-ทิวโส.

ปี-ตปฺปเน, ปีนิตฺถาติ ปีโน.

มิ-ปกฺเขเป, มินาตีติ มิโน.

ลี-ลเย, ลียิตฺถาติ ลีโน, อลฺลียิตฺถาติ อลฺลีโน. นิลียิตฺถาติ นิลีโน, ปฏิลียิตฺถาติ ปฏิลีโน, ปฏิลีนจโร ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลียิตฺถาติ ปฏิสลฺลีโน.

ถุ-นิตฺถุนเน ¶ , นิตฺถุนาตีติ นิตฺถุโน.

ทู-เขเท, ทูยเตติ ทูโน.

ธู-นิทฺธูนเน, อหิเต ธมฺเม ธุนาตีติ ธุโน, โธโนปฺวา.

ปู-โสธเน, ปุนาตีติ ปุโน, ทนฺตํ ปุนนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปโณ, นสฺส ณตฺตํ.

ภู-วุทฺธิยํ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโน-หิตราสิ.

ลู-เฉทเน, ลุนาตีติ ลุโน.

วุ-สํวรเณ, อาวุณาตีติ อาวุโณ.

สุ-สวเน, สุณาตีติ สุโน, โสโณ, นสฺส ณตฺตํ.

สุ-ปสวเน วา, ปสวติ วฑฺฒตีติ สุนํ-อุทฺธุมาตํ.

หุ-ปูชา, ทาเนสุ, อาหุตพฺพนฺติ อาหุนํ, ปาหุตพฺพนฺติ ปาหุนํ-ทาตพฺพวตฺถุ.

อาส-อุปเวสเน, อจฺฉตีติ อาสิโน, ตุณฺหี อจฺฉตีติ ตุณฺหีมาสิโน.

กถ-ถทฺเธ เถริเย จ, กถตีติ กถินํ.

กุป-โกเป, หิรี กุปฺปติ เอเตนาติ หิรีโกปินํ.

ปล-คติยํ, ปเลตีติ ปลิโน.

มล-มลินภาเว, มลตีติ มลิโน, มลินํ-วตฺถํ.

สุป-โสปฺปเน, สุปตีติ สุปิโน.

ปฬ-คติยํ, ปเฬตีติ ปฬิโน, ปฬินา ชมฺพุทีปาเต [ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสํคีติกถา].

อิติ วิสํโยคนาเทสราสิ.

สสํโยคนาเทสราสิ

ขิท ¶ , ฉิท, ตุท, ทา, นุท, ปต, ปท, ภิท, วิท, สท.

‘ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูน’นฺติ ตสฺส โน, ธาตฺวนฺตสฺส ปรรูปตฺตํ, ขิชฺชิตฺถาติ ขินฺโน, ฉิชฺชิตฺถาติ ฉินฺโน, สฺฉินฺโน, ตุทิตฺถาติ ตุนฺโน, ปตุนฺโน, นิตุนฺโน, วิตุนฺโน.

นุท-เขเป, นุทิตฺถาติ นุนฺโน, ปนุนฺโน.

ปต-ปตเน, ปตตีติ ปนฺโน, ปนฺนธโช, นฺนสฺส ณฺณตฺเตรุกฺขปณฺณํ, ปตฺตํ วา.

ปท-คติยํ, ปชฺชิตฺถาติ ปนฺโน, อาปนฺโน, อุปฺปนฺโน, นิปนฺโน, วิปนฺโน, สมฺปนฺโน, อุปปนฺโน, สมุปปนฺโน, ปริยาปนฺโน.

ภิท-วิทารเณ, ภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโน, ปภินฺโน, สมฺภินฺโน, ปริภินฺโน, วิภินฺโน.

วิท-ตุฏฺิยํ, นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพินฺโน.

สท วิสรณ, คตฺยา’วสาเนสุ, สีทิตฺถาติ สนฺโน, โอสนฺโน, ปสีทิตฺถาติ ปสนฺโน, อภิปฺปสนฺโน, นิสีทิตฺถาติ นิสินฺโน, สนฺนิสินฺโน, ‘สทชรานมีม’อิติ อีม, สํโยเค รสฺโส จ.

ตวนฺตุมฺหิ-ขินฺนวา, ฉินฺนวา, สฺฉินฺนวา, ตุนฺนวา, ปตุนฺนวา, ปนุนฺนวา, ปนฺนวา, อาปนฺนวา, ภินฺนวา, สมฺภินฺนวา, สนฺนวา, ปสนฺนวา, นิสินฺนวา.

๗๕๓. ทาตฺวินฺโน[ก. ๕๘๒; รู. ๖๓๑; นี. ๑๑๘๕].

ทาธาตุมฺหา ปเรสํ ต, ตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติ.

ทียิตฺถาติ ทินฺโน, ปทินฺโน, อาทินฺโน, สมาทินฺโน, อุปาทินฺโน, ปริยาทินฺโน, นฺนสฺส ณฺณตฺเต อุปาทิณฺโณ.

อิติ สสํโยคนาเทสราสิ.

หาเทสราสิ

อูห ¶ , คาหุ, คุห, พห, พาห, พุห, มุห, รุห, วห.

๗๕๔. รุหาทีหิ โห โฬ จ[ก. ๕๘๙; รู. ๖๒๑; นี. ๑๑๙๒; ‘…ฬ จ’ (พหูสุ)].

รุหาทีหิ ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตปจฺจยสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โฬ โหติ.

อูห-สฺจเย, พฺยูหิตฺถาติ พฺยูฬฺโห, วิยูฬฺโห, ปริพฺยูฬฺโห, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ [สํ. นิ. ๑.๒๔๙].

คาหุ-ภุสตฺเถ วิโลลเน จ, มา คาฬฺหํ ปริเทวยิ. อาคาฬฺหาย เจเตติ. คาหิตฺถาติ คาฬฺโห, ปคาฬฺโห, อาคาฬฺโห, โอคาฬฺโห, อชฺโฌคาฬฺโห [ปารา. อฏฺ. ๑.๑].

พห-วุทฺธิมฺหิ.

๗๕๕. มุหพหพุหานฺจ เต กานุพนฺเธตฺเว[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕; ‘‘มุหพหานฺจ…’’ (พหูสุ)].

ตฺวาทิวชฺชิเต กานุพนฺเธ ปจฺจยตกาเร ปเร มุห, พห, พุหานฺจ คุหสฺส จ ทีโฆ โหติ.

‘รุหาทีหิโห โฬ จา’ติ ธาตฺวนฺตสฺสโฬ, ตปจฺจยสฺส โห, อพหีติ พาฬฺหํ.

พุห-อุทฺธรเณ, อพุหิตฺถาติ พูฬฺโห, อพฺพูฬฺโห, อพูฬฺหสลฺโล [สุ. นิ. ๗๘๕].

มุห-อนฺธภาเว.

๗๕๖. มุหา วา.

มุหมฺหา ปรสฺส อนนฺตรภูตสฺส ตการสฺส โห โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส จ โฬ โหติ วา.

มุยฺหิตฺถาติ ¶ มูฬฺโห, มุทฺโธ วา.

รุห-ชนเน, คติยฺจ, รุหิตฺถาติ รูฬฺโห, ปรูฬฺโห, อารูฬฺโห, โอรูฬฺโห, วิรูฬฺโห, นิรูฬฺโห.

วห-ปาปเน, วหิตฺถาติ วูฬฺโห, ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ.

ติปจฺจยมฺหิ-รุหนํ รูฬฺหิ, นิรุหนํ นิรูฬฺหิ, วิรุหนํ วิรูฬฺหิ.

ตฺวาทีสุ –

๗๕๗. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส.

สมาสฏฺาเน ตฺวาปจฺจยสฺส ปานุพนฺโธ โย โหติ วา. ปานุพนฺโธ ‘ปฺเย สิสฺสา’ติ วิเสสนตฺโถ. ‘หสฺส วิปลฺลาโส’ติ ห, ยานํ วิปริยาโย.

พฺยุยฺห, ปริพฺยุยฺห. พฺยูหิตฺวา, วิยูหิตฺวา วา, วิคายฺห, วิคาหิตฺวา, โอคายฺห, โอคาหิตฺวา, อชฺโฌคายฺห, อชฺโฌคาหิตฺวา.

พหุลาธิการา อสมาเสปิ ปฺโย โหติ, คุยฺห, คูหิตฺวา, นิคุยฺห, นิคูหิตฺวา, โอคุยฺห, โอคูหิตฺวา.

นห-พนฺธเน, สนฺนยฺห, สนฺนาหิตฺวา.

พาห-นิวารเณ, ทีโฆ, พายฺห, พาหิตฺวา, ปฏิพายฺห, ปฏิพาหิตฺวา.

พุห-อุทฺธรเณ ปปุพฺโพ, ปพฺพุยฺห. สมูลํ ตณฺหํ ปพฺพุยฺห [สํ. นิ. ๑.๑๕๙ (ตณฺหมพฺพุมฺห)].

อาปุพฺโพ-อพฺพุยฺห, ‘‘อพฺพุเห สลฺลมตฺตโน’’ติ อาทีสุ วิย. ปมุยฺห, ปมุยฺหิตฺวา, วิมุยฺห, วิมุยฺหิตฺวา, สมฺมุยฺห, สมฺมุยฺหิตฺวา, อารุยฺห, อารุหิตฺวา, อาโรหิตฺวา, โอรุยฺห, โอโรหิตฺวา.

สห-สหเน, ปสยฺห, ปสหิตฺวา วา.

อิติ หาเทสราสิ.

ตฺวาทิวิการราสิ

อถ ¶ ตฺวา, ตฺวาน, ตุนานํ วิกาโร วุจฺจเต.

อิ, กร, หน.

๗๕๘. อิโต จฺโจ.

อิธาตุมฺหา ปรสฺส ตฺวาสฺส จฺโจ โหติ วา.

เปจฺจ, สเมจฺจ, อภิสเมจฺจ, อเวจฺจ, อนฺเวจฺจ, อเปจฺจ, อุเปจฺจ, สมุเปจฺจ, อธิจฺจ, อติจฺจ, ปฏิจฺจ.

วาติ กึ? อุเปตฺวา, สมุเปตฺวา, อธิยิตฺวา.

๗๕๙. สาธิกรา รจฺจริจฺจา[ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓; ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)].

สนฺต, อธิปรา กรมฺหา ตฺวาสฺส รจฺจ, ริจฺจา โหนฺติ วา, สุตฺตวิภตฺตํ อิธ ลพฺภติ.

สกฺกจฺจ, ‘สกฺกจฺจ’นฺติ พินฺทาคโม, อธิกิจฺจ.

วาติ กึ? สกฺกตฺวา, สกฺกริตฺวา, อธิกริตฺวา.

สุตฺตวิภตฺเต-อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ [ชา. ๒.๒๑.๔๖๑], อภิสงฺขจฺจ โภชนํ.

๗๖๐. หนา รจฺโจ[ก. ๕๙๘; รู. ๖๔๓; นี. ๑๒๐๓. ‘สาสาธิกรา จจริจฺจา’ (พหูสุ)].

หนมฺหา ตฺวาสฺส รจฺโจ โหติ วา สมาเส. สุตฺตวิภตฺเตน หรมฺหาปิ.

อาหจฺจ, อุหจฺจ, วิหจฺจ, สํหจฺจ, อุปหจฺจ.

วาติ กึ? อาหนิตฺวา, อุหนิตฺวา, วิหนิตฺวา, สํหนิตฺวา.

หรมฺหิ-สา ¶ โน อาหจฺจ โปเสติ [ชา. ๒.๒๒.๒๓๓๔ (อาหตฺว)], ตโต อุทกมาหจฺจ.

ทิส-เปกฺขเน.

๗๖๑. ทิสา วานวา ส จ[ก. ๕๙๙; รู. ๖๔๔; นี. ๑๒๐๔; ‘…ส จ’ (พหูสุ)].

ทิสมฺหา ตฺวาสฺส วาน, วา โหนฺติ วา, ทิสสฺส จ สสฺส ส โหติ, ปรรูปนิเสธนมิทํ.

ทิสฺวาน, ทิสฺวา.

วาติ กึ? ปสฺสิตฺวา.

ขา, า, ทา, ธา, หา, กิ, ขิ, จิ, ชิ, นี, ลี, สิ, ภู.

‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ตฺวาสฺส โย, มหาวุตฺตินา วิกปฺเปน กฺวจิ ยโลโป, สํปุพฺโพ ขา-าเณ, สงฺขาย, สงฺขา, ปฏิสงฺขาย, ปฏิสงฺขา, อฺาย, อฺา, อภิฺาย, อภิฺา, ปริฺาย, ปริฺา.

สมาเสติ กึ? ตฺวา.

วาติ กึ? อาชานิตฺวา, อภิชานิตฺวา, ปริชานิตฺวา.

อธิฏฺาย, อธิฏฺา, ปติฏฺาย, ปติฏฺา.

สมาเสติ กึ? ตฺวา.

วาติ กึ? อธิฏฺหิตฺวา, ปติฏฺหิตฺวา. มหาวุตฺตินา อิตฺตํ, อุปฏฺิตฺวา.

อาทาย, อุปาทาย, อุปาทา.

สมาเสติ กึ? ทตฺวา.

วาติ กึ? อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม, ‘ทาสฺสิยง’อิติ สุตฺเตน สเร ปเร สมาเส อิยาเทโส.

๗๖๒. ตุํยานา.

ตฺวาสฺส ¶ ตุฺจ ยานฺจ โหนฺติ กฺวจิ สมาเส.

พหุลาธิการา คาถายํ อสมาเสปิ, เนกฺขมํ ทฏฺุ เขมโต [สุ. นิ. ๔๒๖], กิมพฺภุตํ ทฏฺุ มรู ปโมทิตา, พินฺทุโลโป.

อภิหตฺตุํ ปวาเรยฺย, ‘‘อภิหฏุ’’นฺติปิ ปาโ, สํโยคาทิสฺส โลโป ตสฺส ฏตฺตํ. ‘‘อภิหฏฺุ’’นฺติปิ [ปาจิ. ๒.๒๔๓] ปนฺติ. พฺยฺชนํ น สเมติ.

อาทิยาน, อุปาทิยาน. วิธาย, นิธาย, สนฺธาย, โอธาย, สโมธาย, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, สโมทหิตฺวา. ปหาย, วิหาย, โอหาย, หิตฺวา, ชหิตฺวา.

อิวณฺเณสุ ปฺยสฺส ทฺวิตฺตํ, วิกฺกิยฺย, วิกฺกิณิตฺวา.

วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ [เป. ว. ๓๒๙], ‘อูลสฺเส’ติ อิสฺส เอตฺตํ, วิจินิตฺวา, วิเนยฺย, วิเนตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลีย, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลีย, ปฏิสลฺลียิตฺวา, ยาคโม.

๗๖๓. ปฺเย สิสฺสา[ก. ๕๑๗; รู. ๔๘๘; นี. ๑๑๐๕].

ปฺเย ปเร สิสฺส อา โหติ.

นิสฺสาย, อุปนิสฺสาย, อปสฺสาย, อปสฺสยิตฺวา, อวสฺสาย, อวสฺสยิตฺวา.

วาติ กึ? อธิเสตฺวา, อธิสยิตฺวา.

ภู-สตฺตายํ, รสฺสตฺตํ, สมฺภุยฺย, วิภุยฺย, อนุภุยฺย, อธิภุยฺย, ปริภุยฺย, อภิภุยฺย.

สมาเสติ ¶ กึ? ภุตฺวา, เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา เอสฺส อาตฺตํ, นิชฺฌาย, นิชฺฌายิตฺวา, อุปนิชฺฌาย, อุปนิชฺฌายิตฺวา, อภิชฺฌาย, อภิชฺฌายิตฺวา.

พฺยฺชนนฺตธาตูสุ ‘วคฺคลเลหิ เต’ติ สุตฺเตน จวคฺค, ปวคฺค, สกาเรหิ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ. ตวคฺเค ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ตวคฺคสฺส จวคฺโค, ตโต ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ, วิปจฺจ, ปริปจฺจ, วิมุจฺจ, อธิมุจฺจ.

มหาวุตฺตินา ยโลโป ทีโฆ จ, อาปุจฺฉา, อนาปุจฺฉา, วิภชฺช, สํวิภชฺช, วิสชฺช, นิสชฺช, ปฏินิสชฺช.

อุชฺฌ-วิสคฺเค, ยโลโป, อุชฺฌ, อุชฺฌิย, อุชฺฌิตฺวา.

กติ-เฉทเน, กจฺจ, วิกจฺจ, กนฺติตฺวา, วิกนฺติตฺวา.

นิกร-วฺจเน, นิกจฺจ กิตวสฺเสว [สํ. นิ. ๑.๓๕].

ปต-คติยํ, ปจฺจ, นิปจฺจ, ปติตฺวา, นิปติตฺวา.

กถ-กถเน, สากจฺฉ.

ปท-คติยํ, ปชฺช, อาปชฺช, นิปชฺช, วิปชฺช, สมฺปชฺช, อุปสมฺปชฺช, ปฏิปชฺช.

‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคเม ‘ปทาทีนํ ยุก’อิติ ยาคโม, ปุพฺพรูปํ, ปชฺชิย, ปชฺชิยาน, อาปชฺชิย, อาปชฺชิยาน, นิปชฺชิย, วิปชฺชิย, สมฺปชฺชิย, ปฏิปชฺชิย.

อาปุพฺพ สท-ฆฏฺฏเน, อาสชฺช นํ ตถาคตํ [อิติวุ. ๘๙], กาโกว เสลมาสชฺช. เฉชฺช, ฉิชฺช, ฉินฺทิย, อจฺฉิชฺช, อจฺฉินฺทิย, วิจฺฉิชฺช, วิจฺฉินฺทิย, ปริจฺฉิชฺช, ปริจฺฉินฺทิย, เภชฺช, ภิชฺช, สมฺภิชฺช, ปฏิสมฺภิชฺช, ภินฺทิย, สมฺภินฺทิย.

พุธ-าเณ, พุชฺฌ, สมฺพุชฺฌ, อภิสมฺพุชฺฌ, พุชฺฌิย, พุชฺฌิยาน, ‘‘มรีจิกูปมํ อภิสมฺพุทฺธาโน’’ติ ปาฬิ, ทาเทเส อสฺส โอตฺตํ กตฺวา สิทฺธา ยถา ‘อนุปาทิยาโน’ติ.

วธ-หึสายํ ¶ , วชฺฌ, วชฺฌิย.

วิธ-ตาฬเน, วิชฺฌ, วิชฺฌิย.

ขน-วิเลขเน, ขฺ, ขณิย, นาสฺส ณตฺตํ.

ปวคฺเค –

ขิปฺป, นิขิปฺป, สํขิปฺป, ขิปิย, สํขิปิย.

ลพิ-อวสํสเน, ยโลโป, อาลมฺพ, วิลมฺพ, อวลมฺพ.

ลุพิ-สนฺถมฺภเน, ทณฺฑโมลุมฺพ ติฏฺติ, ฌานโมลุมฺพ วตฺตติ.

อุปุพฺโพ อุทฺธรเณ ‘‘อุลฺลุมฺพตุ มํ ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ [มหาว. ๗๑ (อุลฺลุมฺปตุ)] อาทีสุ วิย, อุลฺลุมฺพ, อารพฺภ, สมารพฺภ, ลพฺภา, อุปลพฺภา, ทีโฆ.

ปกฺกมฺม, อกฺกมฺม, วิกฺกมฺม, นิกฺขมฺม, โอกฺกมฺม, อภิกฺกมฺม, อติกฺกมฺม, ปฏิกฺกมฺม, อาคมฺม, สงฺคมฺม.

สม-อุปธารเณ. นิสมฺม ราช กยิรา, นานิสมฺม ทิสมฺปติ [ชา. ๑.๔.๑๒๘ (นิสมฺม ขตฺติโย)].

สมุ-สนฺติยํ เขเท จ, อุปสมฺม, วูปสมฺม, วิสฺสมฺม.

กส-กฑฺฒเน, อปกสฺส.

ทิส-เปกฺขเน, อาทิสฺส, อุทฺทิสฺส, โอทิสฺส, อปทิสฺส.

ผุส-สมฺผสฺเส. ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ [อ. นิ. ๔.๑๙๕].

วส-นิวาเส. อุปวสฺสํ โข ปน กตฺติกเตมาสปุณฺณมํ [ปารา. ๖๕๓ (กตฺติกปุณฺณมํ)], พินฺทาคโม.

วิส-ปเวสเน, ปวิสฺส, นิวิสฺส, อภินิวิสฺส อิจฺจาทิ.

อิติ ตฺวาทิวิการราสิ.

ปจฺจยวิการราสิ นิฏฺิโต.

ปกติรูปราสิ

ตาทิปจฺจยราสิ

อถ ¶ ปกติรูปราสิ วุจฺจเต.

ต,ติ, ตุ, ตวนฺตุ, ตาวี, ตฺวา, ตฺวาน, ตุน, ตุํ, ตเว, ตาเย, ตพฺพ.

ทา, ขฺยา, คา, ฆา, ฏา, า, ตา, ถา, ทา, ธา, ปา, ผา, ภา, มา, ยา, ลา, วา, สา, หา.

อกฺขาโต, สฺวากฺขาโต, อาขฺยาโต, วิขฺยาโต.

‘อู พฺยฺชนสฺสา’ติ กฺวจิ อีอาคโม รสฺโส จ, สงฺคายิโต, ฆายิโต, าโต.

‘ชฺยาทีหิ กฺนา’ติ นาปจฺจโย, ชานิโต.

การิเต-าปิโต, าปยิโต. ปุตฺตํ ตายติ รกฺขตีติ ตาโต-ปิตา. ทตฺโต, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ. เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, ยฺทตฺโต, ทาปิโต, ทาปยิโต.

มหาวุตฺตินา ปสฺส ปิโว, ปิวิโต.

ผา-วุทฺธิยํ, ผิโต ปภาตา รตฺติ.

มา-มาเน, มิโต, สมฺมิโต, อุปมิโต, นิมฺมิโต, ยาโต, ลาโต, วาโต.

มหาวุตฺตินา วาสฺสุตฺตํ, นิพฺพุโต, ปรินิพฺพุโต, นิพฺพาปิโต, ปรินิพฺพาปิโต, โอสิโต, ปริโยสิโต, โอสาปิโต, ปริโยสาปิโต, ปหิโต, ปชหิโต, หาปิโต.

ติมฺหิ-ตฺติ, ทตฺติ, ปาติ, ผาติ, นิพฺพุติ, ปรินิพฺพุติ.

ตุมฺหิ-สงฺขาตา สพฺพธมฺมานํ [ชา. ๒.๒๒.๑๔๕๑], อกฺขาตาโร ตถาคตา [ธ. ป. ๒๗๖] อฺาตาโร ภวิสฺสนฺติ [ที. นิ. ๒.๖๘], าเปตา, าปยิตา. อุฏฺาตา วินฺทเต ธนํ [สํ. นิ. ๑.๒๔๖].

‘อู ลสฺเส’ติ ¶ กฺวจิ อีสฺส เอตฺตํ, อุฏฺาเปตา, สมุฏฺาเปตา, อฆสฺส ตาตา, ตายิตา, ทาตา, ทาเปตา, สนฺธาตา, สนฺธาเปตา, มาปิตา, มาปยิตา, นิพฺพาเปตา, นิพฺพาปยิตา, หาเปตา, หาปยิตา.

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-อกฺขตา, อกฺขาตาวี อิจฺจาทิ.

ตฺวาทีสุ สํโยเค รสฺสตฺตํ, ตฺวา, ชานิตฺวา, าเปตฺวา, ชานาเปตฺวา, ตฺวา.

ปาทิโต าสฺส โห, สณฺหิตฺวา, ปติฏฺหิตฺวา.

การิเต กฺวจิ รสฺสตฺตํ, เปตฺวา, ปฏฺเปตฺวา, ปติฏฺาเปตฺวา, ทตฺวา, อาทิยิตฺวา, สมาทิยิตฺวา, ทชฺชิตฺวา.

ทท-ทาเน, ตฺวาสฺส ปฺโย, ยมฺหิ ทสฺส โช, ยสฺส ปุพฺพรูปํ ทีโฆ, ทชฺชา, ทาเปตฺวา.

ปาทิโต รสฺโส, สมาทเปตฺวา.

ธา-ธารเณ, ทฺวิตฺตํ, ปุพฺพสฺส ตติยตฺตํ รสฺโส จ, ปรสฺส ‘ธาสฺส โห’ติ โห, ปทหิตฺวา, วิทหิตฺวา, นิทหิตฺวา, สทฺทหิตฺวา, โอทหิตฺวา, ปิทหิตฺวา, ปริทหิตฺวา.

การิเต-อาธเปตฺวา, สนฺนิธาเปตฺวา, ปิวิตฺวา, ปิตฺวา วา, ปาเยตฺวา, มาเปตฺวา, โอสาเปตฺวา, ปริโยสาเปตฺวา, หิตฺวา, ปชหิตฺวา, หาเปตฺวา, ปชหาเปตฺวา.

ตุํ, ตเวสุ-อกฺขาตุํ, อกฺขาตเว, สงฺขาตุํ, สงฺขาตเว, าตุํ, าตเว, ชานิตุํ, ชานิตเว, าเปตุํ, าเปตเว, ชานาเปตุํ, ชานาเปตเว, าตุํ, าตเว, สณฺาตุํ, สณฺาตเว, สณฺหิตุํ, สณฺหิตเว, เปตุํ, เปตเว, สณฺาเปตุํ, สณฺาเปตเว, ทาตุํ, ทาตเว, ปทาตุํ, ปทาตเว, อาทาตุํ, อาทาตเว, ทชฺชิตุํ, ทชฺชิตเว, ทาเปตุํ, ทาเปตเว, สมาทเปตุํ, สมาทเปตเว, สนฺธาตุํ, สนฺธาตเว, สทฺทหิตุํ, สทฺทเหตุํ, สทฺทเหตเว, นิเธตุํ, นิเธตเว ¶ สนฺธาเปตุํ, นิธาเปตุํ, ปาตุํ, ปิวิตุํ, ปาตเว, ปิเวตเว, มาตุํ, มินิตุํ, ปเมตุํ, อุปเมตุํ, ยาตุํ, ยายิตุํ, ยาตเว, โอสาเยตุํ, โอสาเปตุํ, ปริโยสาเปตุํ, หาตุํ, ปหาตุํ, มารเธยฺยํ ปหาตเว [ธ. ป. ๓๔], ชหิตุํ, ปชหิตุํ, หาเปตุํ, ปหาเปตุํ, ชหาเปตุํ.

ตพฺพมฺหิ-อกฺขาตพฺพํ, สงฺขาตพฺพํ, สงฺขฺยาตพฺพํ, คายิตพฺพํ, าตพฺพํ, ชานิตพฺพํ, าเปตพฺพํ, ชานาเปตพฺพํ, าตพฺพํ, เปตพฺพํ, ทาตพฺพํ, อาทาตพฺพํ, สมาทาตพฺพํ, ทาเปตพฺพํ, สมาทเปตพฺพํ, วิธาตพฺพํ, วิทหิตพฺพํ, ปาตพฺพํ, ปิวิตพฺพํ, มินิตพฺพํ, มิเนตพฺพํ, ยาตพฺพํ, ลาตพฺพํ, ปหาตพฺพํ.

อิวณฺเณสุ วิปุพฺโพ อิ-คตฺยํ, วีโต, วีตโทโส วีตโมโห [สํ. นิ. ๑.๒๔๙], อุทิโต, สมุทิโต, ทาคโม.

สมิโต, สเมโต, สมเวโต, อเปโต, อุเปโต, สมุเปโต, อภิโต, กีโต, กยิโต, กิณิโต, จิโต, จินิโต, อาจิโต, อุปจิโต, สฺจิโต, ชิโต, ปราชิโต, ฑิโต, โอฑฺฑิโต, นีโต, อานีโต, วินีโต, โอณีโต, ปณีโต, นสฺส ณตฺตํ.

ปีโต, ภีโต, มิโต, สิโต, นิสฺสิโต, ปหิโต.

ติมฺหิ-สมิติ, วิจิติ, นีติ, ทฺวิตฺเต อาทิวุทฺธิ, เนตฺติ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ภีติ.

ตุมฺหิ-สเมตา, อภิสเมตา, วิเจตา, เชตา, เนตา, วิเนตา, นินฺเนตา.

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-สเมตวา, สเมตาวี, อภิสเมตวา, อภิสเมตาวี อิจฺจาทิ.

ตฺวาทีสุ-สเมตฺวา, อุเปตฺวา, กิณิตฺวา, วิจินิตฺวา, เชตฺวา, วิเชตฺวา, ชินิตฺวา, วิชินิตฺวา, ปราเชตฺวา, เนตฺวา, อาเนตฺวา ¶ วิเนตฺวา, นยิตฺวา, อานยิตฺวา, วินยิตฺวา, อลฺลียิตฺวา, ปฏิสลฺลียิตฺวา, สยิตฺวา.

ตุํ, ตเวสุ-สเมตุํ, อุเปตุํ, สมุเปตุํ, สเมตเว, เกตุํ, กิณิตุํ, เกตเว, วิเจตุํ, วิจินิตุํ, เชตุํ, วิเชตุํ, นิตุํ, อานิตุํ, วินิตุํ, เนตุํ, อาเนตุํ, วิเนตุํ, นยิตุํ, อานยิตุํ, วินยิตุํ, เนตเว.

ตพฺพมฺหิ-สเมตพฺพํ, เกตพฺพํ, กิณิตพฺพํ อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ-จุโต, จวิโต.

การิเต-จาวิโต.

ชุโต, ชวิโต, ถุโต, อภิตฺถุโต, อภิตฺถวิโต,

สํปุพฺโพ ธุ-วลฺลเภ, สนฺธุโต-มิตฺโต. ‘‘อสณฺุตํ จิรสณฺุเตนา’’ติปิ ปาฬิ.

ทุ-คติยํ หึสายฺจ, ทุโต, อุปทฺทุโต.

ธู-กมฺปเน, ธุโต, นิทฺธุโต.

ภูโต, สมฺภูโต.

การิเต-ภาวิโต, สมฺภาวิโต, วิภาวิโต, ปริภาวิโต.

ยุ-มิสฺสเน, สํยุโต.

รุ-สทฺเท, รุโต, ลุโต, วุโต, สํวุโต, สุสํวุโต, สุโต, วิสฺสุโต.

หุ-ปูชายํ, หุโต.

ติมฺหิ-จวนํ จุติ, ถวนํ ถุติ, ภูติ, วิภูติ, สวนํ สุติ,

ตุมฺหิ-จวิตา, จาเวตา, ชวิตา, ถวิตา, สนฺถวิตา, โสตา, สาเวตา.

ตวนฺตุ ¶ ตาวีสุ-จุตวา, จุตาวี, จาเวตวา, จาเวตาวี อิจฺจาทิ.

ตฺวาทีสุ-จวิตฺวา, จวิตฺวาน, จวิตุน, ชวิตฺวา, อภิตฺถวิตฺวา, ภุตฺวา, อนุภวิตฺวา, ภาเวตฺวา, ภาวยิตฺวา, สุตฺวา, สุณิตฺวา, สาเวตฺวา, สาวยิตฺวา.

ตุํ, ตเวสุ-จวิตุํ, จาเวตุํ, โภตุํ, ภวิตุํ, อนุภวิตุํ, ภาเวตุํ, ภาวยิตุํ, โสตุํ, สาเวตุํ.

หู-สตฺตายํ, โหตุํ. ‘‘ยา อิจฺเฉ ปุริโส โหตุํ [ชา. ๒.๒๒.๑๒๘๒]. น โส สกฺกา น โหตุเย’’ติ [พุ. วํ. ๒.๙ ‘…เหตุเย’] ปาฬี.

ตพฺพมฺหิ-จวิตพฺพํ, ภวิตพฺพํ, อนุภวิตพฺพํ, ภาเวตพฺพํ, โสตพฺพํ. ทฺวิตฺเต-โสตฺตพฺพํ, สาเวตพฺพํ.

เอทนฺเตสุ มหาวุตฺตินา กฺวจิ เอการสฺส อิตฺตํ, คายิโต, อปจายิโต, อปจิโต วา, อุชฺฌายิโต, นิชฺฌายิโต, อภิชฺฌายิโต.

คายนํ คีติ, อปจายนํ อปจิติ.

ตุมฺหิ-คายิตา, อปจายิตา, อุชฺฌายิตา.

ตวนฺตุ, ตาวีสุ-คายิตวา, คายิตาวี อิจฺจาทิ.

คายิตฺวา, ฌายิตฺวา, อภิชฺฌายิตฺวา.

คายิตุํ, คายิตเว, อปจายิตุํ, อปจายิตเว, ฌายิตุํ, ฌายิตเว, อภิชฺฌายิตุํ, อภิชฺฌายิตเว.

คายิตพฺพํ, อปจายิตพฺพํ, อุชฺฌายิตพฺพํ.

อิติ เอกพฺยฺชนธาตูนํ ปกติรูปราสิ.

ภูวาทิคณ

อเนกพฺยฺชนธาตูนํ ¶ ปกติรูปานิ ตฺยาทิกณฺเฑ วิภาคนเยน ภูวาทีหิ สตฺตหิ ธาตุคเณหิ จ การิตปจฺจเยหิ จ ธาตุปจฺจเยหิ จ ยถาลาภํ วิภชิตฺวา วิตฺถาเรตพฺพานิ.

อตฺริทํ นยทสฺสนํ –

อาส, อิส, คมุ, ทิส.

อาส-อุปเวสเน, จฺฉาเทสสุตฺเต ‘นฺต มาน ตฺยาทีสู’ติ อธิกตตฺตา ตปจฺจเยสุจฺฉาเทโส นตฺถิ, ครุํ อุปาสิโต, ปยิรุปาสิโต.

ตุมฺหิ-อุปาสิตา, อุปาเสตา วา, อุปาสิตวา, อุปาสิตาวี, อุปาสิตฺวา, อุปาสิตฺวาน, อุปาสิตุน. ‘ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเส’ติ ปฺยาเทเส-อุปาสิย, ปยิรุปาสิย, อุปสิยาน, อุปาสิตุํ, อุปาสิตเว, อุปาสิตพฺโพ.

อิสุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, พหุลาธิการา จฺฉาเทโส, อิจฺฉิโต, อิจฺฉิตา, อิจฺฉิตวา, อิจฺฉิตาวี, อิจฺฉิตุํ, อิจฺฉิตเว, อิจฺฉิตพฺพํ.

การิเต-อิจฺฉาปิโต, อิจฺฉาปิตา, อิจฺฉาปิตาวี, อิจฺฉาเปตฺวา, อิจฺฉาเปตุํ, อิจฺฉาเปตเว, อิจฺฉาเปตพฺพํ.

เอสธาตุมฺหิ-เอสิโต, ปริเยสิโต, เอสิตา, ปริเยสิตา, เอสิตวา, ปริเยสิตวา, เอสิตฺวา, ปริเยสิตฺวา, เอสิตฺวาน, ปริเยสิตฺวาน, เอสิตุํ, ปริเยสิตุํ, เอสิตเว, ปริเยสิตเว, เอสิตพฺพํ, ปริเยสิตพฺพํ.

คมุ-คติมฺหิ, คมิโต, คมิตา, คมิตวา, คมิตาวี, คมิตฺวา, คมิตฺวาน, คมิตุน, คมิตุํ, คมิตเว, คมิตพฺพํ.

การิเต-คมาปิโต, คมาเปตา อิจฺจาทิ.

ทิส-เปกฺขเน ¶ ปสฺสิโต, ปสฺสิตา, ปสฺเสตา วา, ปสฺสิตฺวา, ปสฺสิตฺวาน, ปสฺสิตุน, ปสฺสิตุํ, ปสฺสิตเว, ปสฺสิตพฺพํ.

การิเต-ทสฺสิโต, ทสฺสยิโต, ทสฺสิตา, ทสฺเสตา, ทสฺสยิตา, ทสฺสิตวา, ทสฺสิตาวี, ทสฺเสตฺวา, ทสฺสยิตฺวา, ทสฺเสตฺวาน, ทสฺสยิตฺวาน, ทสฺเสตุํ, ทสฺสยิตุํ, ทสฺเสตพฺพํ.

ทกฺขาเทเส-ทกฺขิโต, ทกฺขิตา, ทกฺขิตวา, ทกฺขิตาวี, ทกฺขิตฺวา, ทกฺขิตุํ, ทกฺขิตเว, ‘‘ทกฺขิตาเย อปราชิตสงฺฆ’’นฺติ [ที. นิ. ๒.๓๓๒] ปาฬิ, ทกฺขิตพฺพํ.

ทุส-นาเส, การิเต ณิปจฺจเย –

๗๖๔. ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺส[ก. ๔๘๖; รู. ๕๔๓; นี. ๙๗๗].

ณิมฺหิ ปเร ทุสสฺส ทีโฆ โหติ.

ทูสิโต, ทูสิตา, ทูเสตา, ทูสิตวา, ทูสิตาวี, ทูเสตฺวา, ทูเสตฺวาน, ทูสิตุน, ทูเสตุํ, ทูเสตเว.

ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโ.

อิติ ภูวาทิคโณ.

รุธาทิคณ

ภุช, ยุช, ฉิท, ภิท, รุธ.

๗๖๕. มํ วา รุธาทีนํ[ก. ๔๔๖; รู. ๕๐๙; นี. ๙๒๖].

รุธาทีนํ ปุพฺพนฺตสรา ปรํ มานุพนฺโธ นิคฺคหีตาคโม โหติ วา.

ภุฺชิโต, ภุฺชิตา, ภุฺชิตวา, ภุฺชิตาวี, ภุฺชิตฺวา, ภุฺชิตฺวาน, ภุฺชิตุน, ภุฺชิตุํ, ภุฺชิตเว, ภุฺชิตพฺพํ.

การิเต-โภชิโต ¶ , โภชิตา, โภเชตา วา, โภชิตวา, โภชิตาวี, โภเชตฺวา, โภชยิตฺวา, โภเชตุํ, โภเชตเว, โภเชตพฺพํ, ยุฺชิโต, อนุยุฺชิโต, ภุชธาตุสทิสํ.

ฉินฺทิโต, ฉินฺทิตา, ฉินฺเทตา วา, ฉินฺทิตวา, ฉินฺทิตาวี, ฉินฺทิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาน, ฉินฺทิตุน. ปฺยาเทเส-ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย [คเวสิตพฺพํ], ฉินฺทิยาน, สฺฉินฺทิย, สฺฉินฺทิยาน, ฉินฺทิตพฺพํ.

การิเต-ฉินฺทาปิโต, ฉินฺทาเปตา อิจฺจาทิ.

ภินฺทิโต, ภินฺทิตา, ภินฺเทตา วา, ฉิทธาตุสทิสํ.

รุนฺธิโต, รุนฺธิตา, รุนฺเธตา, รุนฺธิตวา, รุนฺธิตาวี, รุนฺธิตฺวา, รุนฺธิตฺวาน, รุนฺธิตุํ, รุนฺธิตเว, รุนฺธิตพฺพํ.

การิเต-รุนฺธาปิโต, รุนฺธาปยิโต อิจฺจาทิ.

อิติ รุธาทิคโณ.

ทิวาทิคณ

ปท, พุธ, ตุส, ทิวุ.

๗๖๖. ปทาทีนํ กฺวจิ.

ปทาทีนํ กฺวจิ ยุก โหติ, ยาคโม, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ จวคฺคตฺตํ, ‘วคฺคลเสหิ เต’ติ ยสฺส ปุพฺพรูปตฺตํ.

ปชฺชิโต, อาปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิโต, ปฏิปชฺชิตา, ปฏิปชฺชิตวา, ปฏิปชฺชิตาวี, ปฏิปชฺชิตฺวา, ปฏิปชฺชิตฺวาน, ปฏิปชฺชิตุน, ปฏิปชฺชิตุํ, ปฏิปชฺชิตเว, ปฏิปชฺชิตพฺพํ.

การิเต-อาปาทิโต, อุปฺปาทิโต, นิปฺผาทิโต, สมฺปาทิโต, ปฏิปาทิโต, อาปาทิตา, อาปาเทตา, อุปฺปาทิตา, อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา [อป. เถรี ๒.๓.๑๓๕], นิปฺผาทิตา, นิปฺผาเทตา, สมฺปาทิตา, สมฺปาเทตา, ปฏิปาทิตา, ปฏิปาเทตา, อาปาเทตฺวา, อุปฺปาเทตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา, สมฺปาเทตฺวา, ปฏิปาเทตฺวา, อาปาเทตุํ, อุปฺปาเทตุํ, นิปฺผาเทตุํ, สมฺปาเทตุํ, ปฏิปาเทตุํ, อาปาเทตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพํ, นิปฺผาเทตพฺพํ, สมฺปาเทตพฺพํ, ปฏิปาเทตพฺพํ, พุชฺฌิโต, พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], พุชฺฌิตวา, พุชฺฌิตาวี, พุชฺฌิตฺวา, พุชฺฌิตฺวาน, พุชฺฌิตุน, พุชฺฌิตุํ, พุชฺฌิตเว, พุชฺฌิตพฺพํ.

การิเต-โพธิโต, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ [มหานิ. ๑๙๒], โพเธตวา, โพเธตาวี, โพธยิตฺวา, โพธยิตฺวาน, โพเธตุํ, โพเธตเว, โพเธตพฺพํ, ตุสฺสิโต, สนฺตุสฺสิโต, ตุสฺสิตา, ตุสฺสิตวา, ตุสฺสิตาวี, ตุสฺสิตฺวา, ตุสฺสิตุํ, ตุสฺสิตพฺพํ.

การิเต-โตสิโต, โตสิตา, โตเสตา วา, โตสิตวา, โตสิตาวี, โตเสตฺวา, โตเสตุํ, โตเสตพฺพํ, ทิพฺพิโต, ทิพฺพิตา, ทิพฺพิตวา, ทิพฺพิตาวี, ทิพฺพิตฺวา, ทิพฺพิตุํ, ทิพฺพิตพฺพํ.

อิติ ทิวาทิคโณ.

สฺวาทิคณ

สุ, วุ, อาป.

สุณิโต, สุณิตา, โสตา วา, สุณิตวา, สุณิตาวี, สุณิตฺวา, สุณิตุํ, สุณิตพฺพํ.

การิเต-สาวิโต, สาเวตา, สาเวตวา, สาเวตาวี, สาเวตฺวา, สาเวตุํ, สาเวตพฺพํ, สํวุณิโต, อาวุณิโต, สํวุณิตา, สํวุณิตฺวา, สํวุณิตุํ, สํวุณิตพฺพํ, ปาปุณิโต, ปริยาปุณิโต, ปาปุณิตา, ปริยาปุณิตา, ปาปุณิตวา, ปริยาปุณิตวา, ปาปุณิตาวี, ปริยาปุณิตาวี, ปาปุณิตฺวา ¶ ปริยาปุณิตฺวา, ปาปุณิตุํ, ปริยาปุณิตุํ, ปาปุณิตพฺโพ, ปริยาปุณิตพฺโพ.

การิเต-ปาปิโต, ปาปิตา, ปาเปตา วา, ปาเปตฺวา, ปาเปตุํ อิจฺจาทิ.

อิติ สฺวาทิคโณ.

กิยาทิคโณ เอกพฺยฺชเนสุ วุตฺโต เอว.

ตนาทิคณ

กร, ตน.

‘กโรติสฺส โข’ติ กสฺส โข, อภิสงฺขริโต, อภิสงฺขริตา, อภิสงฺขริตวา, อภิสงฺขริตาวี, กริตฺวา, กริตฺวาน, อภิสงฺขริตฺวา, อภิสงฺขริตฺวาน, อภิสงฺขริตุํ, อภิสงฺขริตพฺพํ.

การิเต-การิโต, การาปิโต, การิตา, กาเรตา, การาปิตา, การาเปตา, การิตวา, การิตาวี, กาเรตฺวา, การาเปตฺวา, กาเรตุํ, การาเปตุํ, กาเรตพฺพํ, การาเปตพฺพํ.

ตนิโต, ตนิตฺวา, ตนิตุํ อิจฺจาทิ.

อิติ ตนาทิคโณ.

จุราทิคณ

กปฺป, จินฺต, จุร, วิท.

กปฺป-สงฺกปฺปเน, กปฺปิโต, สงฺกปฺปิโต, กปฺปยิโต, สงฺกปฺเปตา, สงฺกปฺปยิตา, กปฺเปตวา, กปฺเปตาวี, กปฺเปตฺวา, กปฺปยิตฺวา, กปฺเปตุํ, กปฺปยิตุํ, กปฺเปตพฺพํ, กปฺปยิตพฺพํ.

การิเต-กปฺปาปิโต ¶ อิจฺจาทิ.

จินฺติโต, จินฺตยิโต, จินฺเตตา, จินฺตยิตา, จินฺติตวา, จินฺติตาวี, จินฺเตตฺวา, จินฺตยิตฺวา, จินฺติตุํ, จินฺเตตุํ, จินฺตยิตุํ, จินฺติตพฺพํ, จินฺเตตพฺพํ.

การิเต-จินฺตาปิโต อิจฺจาทิ.

โจริโต, โจรยิโต, โจเรตา, โจรยิตา อิจฺจาทิ.

เวทิโต, เวทยิโต, เวเทตา, เวทยิตา อิจฺจาทิ.

อิติ จุราทิคโณ.

ติติกฺข, วีมํส, พุภุกฺข, ปพฺพตาย.

ติติกฺขิโต, ติติกฺขิตา, ติติกฺขิตวา, ติติกฺขิตาวี, ติติกฺขิตฺวา, ติติกฺขิตุํ, ติติกฺขิตพฺโพ.

การิเต-ติติกฺขาปิโต อิจฺจาทิ.

วีมํสิโต, วีมํเสตา, วีมํสิตวา, วีมํสิตาวี, วีมํสิตฺวา, วีมํสิตุํ, วีมํสิตพฺพํ.

การิเต-วีมํสาปิโต อิจฺจาทิ.

พุภุกฺขิโต, พุภุกฺขิตา, พุภุกฺขิตวา, พุภุกฺขิตาวี, พุภุกฺขิตฺวา, พุภุกฺขิตุํ, พุภุกฺขิตพฺพํ.

การิเต-พุภุกฺขาปิโต อิจฺจาทิ.

ปพฺพตายิโต, ปพฺพตายิตา, ปพฺพตายิตวา, ปพฺพตายิตาวี, ปพฺพตายิตฺวา, ปพฺพตายิตุํ, ปพฺพตายิตพฺโพ.

การิเต-ปพฺพตายาปิโต อิจฺจาทิ.

เอวํ กุกฺกุจฺจายิโต, กุกฺกุจฺจายิตา, กุกฺกุจฺจายิตวา, กุกฺกุจฺจายิตาวี, กุกฺกุจฺจายิตฺวา, กุกฺกุจฺจายิตุํ, กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ ¶ , ปิยายิโต, ปิยายิตฺวา, ปิยายิตุํ อิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.

อถ วิเสสราสิ วุจฺจเต.

๗๖๗. กตฺตริ จารมฺเภ[ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].

อารมฺโภ นาม อาทิกฺริยา-ปมารมฺโภ. กฺริยารมฺเภ วตฺตพฺเพ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ, เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเนปิ กฺริยาสนฺตาเน ปมารมฺภํ ปฏิจฺจ อตีตวิสโย ตปจฺจโย วิหิโต, ยถา? ภุตฺตาวี ปวาริโตติ [ปาจิ. ๒๓๘].

ปุริโส กฏํ ปกโต, ปุริเสน กโฏ ปกโต.

๗๖๘. าสวสสิลิสสีรุหชรชนีหิ[ก. ๕๕๖; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].

าทีหิ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ.

ามฺหิ-อุปฏฺิโต ครุํ สิสฺโส, อุปฏฺิโต ครุ สิสฺเสน.

อาสมฺหิ-อุปาสิโต ครุํ สิสฺโส, อุปาสิโต ครุ สิสฺเสน.

วสมฺหิ-อนุวุสิโต ครุํ สิสฺโส, อนุวุสิโต ครุ สิสฺเสน.

สิลิส-อาลิงฺคเน, อาสิลิฏฺโ ปิตรํ ปุตฺโต, อาสิลิฏฺโ ปิตา ปุตฺเตน.

สีมฺหิ-อธิสยิโต อุกฺขลึ ชโน, อธิสยิตา อุกฺขลิ ชเนน, อุทฺธนํ อาโรปิตาติ อตฺโถ.

รุหมฺหิ-อารูฬฺโห รุกฺขํ ชโน, อารูฬฺโห รุกฺโข ชเนน.

ชรมฺหิ-อนุชิณฺโณ วสลึ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวิกํ มาณโว, อนุชาตา มาณวิกา มาณเวน.

๗๖๙. คมนตฺถากมฺมกาธาเร จ[ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].

คมนตฺถธาตูหิ ¶ อกมฺมกธาตูหิ จ ปรํ อาธาเร จ กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ กฺโต โหติ.

ยนฺติ เอตฺถาติ ยาตํ, อิทํ เตสํ ยาตํ. ปทํ อกฺกมติ เอตฺถาติ ปทกฺกนฺตํ, อิทํ เตสํ ปทกฺกนฺตํ. อิห เต ยาตา, อยํ เตหิ ยาโต มคฺโค, อิห เตหิ ยาตํ.

อกมฺมกมฺหิ-อิทํ เตสํ อาสิตํ านํ, อิห เต อาสิตา, อิทํ เตหิ อาสิตํ านํ, อิธ เตหิ อาสิตํ.

๗๗๐. อาหารตฺถา[ก. ๕๕๖-๗; รู. ๖๐๖, ๖๒๒; นี. ๑๑๔๓-๔].

อชฺโฌหรณตฺถธาตุโต กตฺตริ จ ภาว, กมฺเมสุ จ อาธาเร จ กฺโต โหติ.

อิห เต ภุตฺตา, อสิตา, ปีตา, ขายิตา, สายิตา. อิมานิ เตหิ ภุตฺตานิ, อสิตานิ, ปีตานิ, ขายิตานิ, สายิตานิ. อิห เตสํ ภุตฺตํ, อสิตํ, ปีตํ, ขายิตํ, สายิตํ. อิทํ เตสํ ภุตฺตํ านํ, อสิตํ านํ, ปีตํ านํ, ขายิตํ านํ, สายิตํ านํ.

อิติ ตาทิปจฺจยราสิ.

อนียปจฺจยราสิ

‘ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา’ติ อนีโย, อนุภุยฺยตีติ อนุภวนีโย.

อาการนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, กฺวจิ ยาคโม, อุปฏฺานีโย, ทานีโย, ปทหตีติ ปธานีโย-โยคาวจโร, ปาตพฺพนฺติ ปานียํ, สายิตุํ อรหตีติ สายนียํ, ปฏิสายนียํ, ปหานียํ, อภิตฺถวนียํ, โสตพฺพนฺติ สวนียํ, หุตพฺพนฺติ ¶ หวนียํ, อุปาสนีโย, อภิกฺกมิตพฺโพติ อภิกฺกมนีโย, รฺเชตีติ รชฺชนีโย, คนฺตพฺโพติ คมนีโย, วุจฺจตีติ วจนีโย.

กร, ตร, ถร, ธร, สร, หร.

๗๗๑. รา นสฺส โณ[ก. ๕๔๙; รู. ๕๕๐; นี. ๑๑๓๕].

รการนฺตธาตุมฺหา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติ.

กตฺตพฺพนฺติ กรณียํ, ตริตพฺพนฺติ ตรณียํ, อตฺถริตพฺพนฺติ อตฺถรณียํ, ธาเรตพฺพนฺติ ธารณียํ, สาเรตพฺพนฺติ สารณียํ, หริตพฺพนฺติ หรณียํ อิจฺจาทิ.

รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺธนียํ, ภุฺชิตพฺพนฺติ ภุฺชนียํ, โภชนียํ, ปริโภชนียํ, โยเชตพฺพนฺติ โยชนียํ, ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺพนียํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺฌนียํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปนียํ, าเปตพฺพนฺติ าปนียํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺตนียํ, วชฺเชตพฺพนฺติ วชฺชนียํ, ติติกฺขิตพฺพนฺติ ติติกฺขนียํ, วีมํสิตพฺพนฺติ วีมํสนียํ อิจฺจาทิ.

อิติ อนียปจฺจยราสิ.

นฺต, มานปจฺจยราสิ

อถ นฺต, มานปจฺจยา วุจฺจนฺเต.

๗๗๒. นฺโต กตฺตริ วตฺตมาเน[ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].

วตฺตมาโน วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน, วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ นฺโต โหติ.

ภู-สตฺตายํ, ‘กตฺตริ โล’ติ อปจฺจโย, ‘ยุวณฺณานเมโอปจฺจเย’ติ โอวุทฺธิ, ภวตีติ โภนฺโต-ปุริโส, โภนฺตํกุลํ, โภนฺตี-อิตฺถี.

ปุน ¶ ‘เอโอนมยวา สเร’ติ โอสฺส อวาเทโส, ภวํปุริโส, ภวนฺตํ-กุลํ, ภวนฺตี, ภวตี, โภตี วา-อิตฺถี.

๗๗๓. มาโน[ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].

วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ มาโน โหติ.

ภวมาโน-ปุริโส, ภวมานํ-กุลํ, ภวมานา-อิตฺถี.

๗๗๔. ภาวกมฺเมสุ จ[ก. ๕๖๕; รู. ๖๔๖; นี. ๑๑๕๗].

วตฺตมาเน กาเล กฺริยตฺถา ปรํ ภาว, กมฺเมสุ จ มาโน โหติ. ‘กฺโย ภาวกมฺเมสู…’ติ ยปจฺจโย.

อนุภูยเตติ อนุภูยมาโน โภโค ปุริเสน, อนุภูยมานา สมฺปตฺติ, อนุภูยมานํ สุขํ.

ยสฺส ทฺวิตฺตํ, อนุภุยฺยมาโน.

๗๗๕. เต สฺสปุพฺพานาคเต.

อนาคเต กาเล วตฺตพฺเพ เต นฺต, มานปจฺจยา สฺสปุพฺพา โหนฺติ.

ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต [รู. ๔๐๓-ปิฏฺเ รูปวิธิ ปสฺสิตพฺโพ] -ปุริโส, ภวิสฺสนฺตํ-กุลํ, ภวิสฺสนฺตี-วิภตฺติ, ภวิสฺสตี วา, ภวิสฺสมาโน, ภวิสฺสมานํ, ภวิสฺสมานา.

กมฺเม-อนุภูยิสฺสมาโน.

๗๗๖. มานสฺส มสฺส.

มานปจฺจยสฺส มสฺส กฺวจิ โลโป โหติ.

นิสินฺโน วา สยาโน [ขุ. ปา. ๙.๙] วา, สโต สมฺปชาโน [ที. นิ. ๑.๒๑๗], นิจฺจํ นโลโป.

ปฺายนฺโต ¶ , ปฺายมาโน.

กมฺเม-วิฺายมาโน.

การิเต-าเปนฺโต, าปยนฺโต, าปยมาโน.

กมฺเม-าปียมาโน.

กิยาทิคเณ-ชานนฺโต, ชานมาโน.

การิเต-ชานาเปนฺโต, ชานาปยมาโน.

กมฺเม-ชานาปียมาโน.

ติฏฺํ, ติฏฺนฺโต, ติฏฺมาโน, สณฺหํ, สณฺหนฺโต, สณฺหมาโน.

กมฺเม-อุปฏฺียมาโน.

การิเต-ปติฏฺาเปนฺโต, ปติฏฺาปยนฺโต, ปติฏฺาปยมาโน.

กมฺเม-ปติฏฺาปียมาโน.

เทนฺโต, ททนฺโต, ทชฺชนฺโต, สมาทิยนฺโต, ททมาโน, ทชฺชมาโน, สมาทียมาโน.

กมฺเม-ทียมาโน, ทิยฺยมาโน.

การิเต-ทาเปนฺโต, ทาปยนฺโต, สมาทปยนฺโต, รสฺโส.

กมฺเม-ทาปียมาโน, สมาทาปียมาโน.

นิเธนฺโต, นิทหนฺโต, นิทหมาโน, นิธิยฺยมาโน, นิธาเปนฺโต, นิธาปยนฺโต, นิธาปยมาโน, นิธาปียมาโน, ยายนฺโต. ยายนฺต’มนุยายนฺติ [ชา. ๒.๒๒.๑๗๕๓], ยายมาโน มหาราชา, อทฺทา สีทนฺตเร นเค [ชา. ๒.๒๒.๕๖๖]. วายนฺโต, วายมาโน, นิพฺพายนฺโต, ปรินิพฺพายนฺโต, นิพฺพายมาโน, นิพฺพาเปนฺโต, นิพฺพาปยมาโน ¶ , นิพฺพาปียมาโน, โอสายนฺโต, โอสาเปนฺโต, โอสาปยนฺโต, ปหายนฺโต, ปหายมาโน, ชหนฺโต, ชหมาโน, ปหียมาโน, ปหิยฺยมาโน, ชหียมาโน, หาเปนฺโต, หาปยนฺโต, หาปยมาโน, ชหาเปนฺโต, ชหาปยนฺโต, ชหาปยมาโน, หาปียมาโน, ชหาปียมาโน.

อิวณฺเณสุ-วิกฺกยนฺโต, วิกฺกิณนฺโต, วินิจฺฉยนฺโต, วินิจฺฉินนฺโต, นิโต จสฺส โฉ.

อาจยนฺโต, อาจินนฺโต, ชยนฺโต, ชินนฺโต, เฑนฺโต, เฑมาโน, เนนฺโต, วิเนนฺโต, นยนฺโต, วินยนฺโต, นยมาโน, นิยฺยมาโน, นยาเปนฺโต, นยาปยมาโน, เสนฺโต, สยนฺโต, เสมาโน, สยมาโน, สยาโน วา, ปหิณนฺโต, ปหิณมาโน.

อุวณฺเณสุ-จวนฺโต, จวมาโน, านา จาวนฺโต, จาวยนฺโต, จาวยมาโน, ชวนฺโต, ชวมาโน, อภิตฺถวนฺโต, อภิตฺถวมาโน, อภิตฺถวียมาโน, สนฺธวนฺโต, สนฺธวมาโน, ธุนนฺโต, นิทฺธุนนฺโต, ธุนมาโน, นิทฺธุนมาโน, ปุนนฺโต, รวนฺโต, ลุนนฺโต, อาวุณนฺโต, ปสวนฺโต, วิสฺสวนฺโต.

กมฺเม-สุยฺยมาโน.

การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโต.

สฺวาทิคเณ-สุณนฺโต, สุณมาโน.

การิเต-สุณาเปนฺโต, สุณาปยนฺโต.

หุ-ปูชายํ, ชุโหนฺโต.

ปปุพฺโพ ปหุตฺเต, ปโหนฺโต, สมฺปโหนฺโต.

หู-สตฺตายํ, โหนฺโต.

เอทนฺเตสุ-เอนฺโต ¶ . อตฺถํ เอนฺตมฺหิ สูริเย [ชา. ๒.๒๒.๒๑๘๗ (อตฺถงฺคตมฺหิ)], สเมนฺโต, อภิสเมนฺโต, ขายนฺโต, ขายมาโน, คายนฺโต, คายมาโน, คายียมาโน, คายาเปนฺโต, คายาปยนฺโต, อปจายนฺโต, ธมฺมํ อปจายมาโน, ฌายนฺโต, ฌายมาโน, ปชฺฌายนฺโต, อุชฺฌายนฺโต, นิชฺฌายนฺโต, อภิชฺฌายนฺโต.

การิเต-ฌาเปนฺโต, อุชฺฌาเปนฺโต, ยโลโป.

ภายนฺโต, ภายมาโน, สาลึ ลายนฺโต, ลายมาโน, จีวรํ วายนฺโต, วายมาโน.

กิเล-กีฬายํ เปมเน จ, เกลายนฺโต, เกลายมาโน, จาเลนฺโต ปิยายนฺโตติ วา อตฺโถ.

คิเล-เคลฺเ, คิลายนฺโต.

จิเน-อวมฺเน, จินายนฺโต.

ปเล-คติยํ, ปลายนฺโต.

มิเล-หานิยํ, มิลายนฺโต.

สงฺกเส-นิวาเส, สงฺกสายนฺโต อิจฺจาทิ.

อเนกพฺยฺชเนสุ-อส-ภุวิ, ‘‘นฺตมานานฺตนฺติยิยุํสฺวาทิโลโป’’ติ นฺต, มาเนสุ อาทิโลโป, สนฺโต, สมาโน, อุปาสนฺโต, อุปาสมาโน, อุปาสียมาโน, อิจฺฉนฺโต, อิจฺฉมาโน, อิจฺฉียมาโน, คจฺฉนฺโต, คจฺฉมาโน, คจฺฉียมาโน.

ยสฺส ปุพฺพรูปตฺเต-คมฺมมาโน, อธิคมฺมมาโน, อนาคเต สฺสปุพฺโพ- ‘‘ลภ วส ฉิท คม ภิท รุทานํ จฺฉง’’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส จฺโฉ, คจฺฉนฺโต, คมิสฺสนฺโต, คจฺฉมาโน, คมิสฺสมาโน, ชิรนฺโต, ชิรมาโน, ชิยฺยนฺโต, ชิยฺยมาโน, ทหนฺโต, ทหมาโน.

ทหสฺส ¶ ทสฺส โฑ, ฑหนฺโต, ฑหมาโน.

กมฺเม-ฑยฺหมาโน.

ทิส-เปกฺขเน, ปสฺสนฺโต, ปสฺสมาโน, ปสฺสียมาโน.

การิเต-ทสฺเสนฺโต, ทสฺสยนฺโต, ทสฺสยมาโน.

ลภนฺโต, ลภมาโน.

กมฺเม ปุพฺพรูปํ, ลพฺภมาโน, อุปลพฺภมาโน.

อนาคเต-ลจฺฉนฺโต, ลภิสฺสนฺโต, ลจฺฉมาโน, ลภิสฺสมาโน.

มรนฺโต, มรมาโน, มิยนฺโต, มิยมาโน.

ยมุ-อุปรเม, นิยมนฺโต, สฺมนฺโต, สฺมมาโน, นิยจฺฉนฺโต.

การิเต-นิยาเมนฺโต.

รุทนฺโต, โรทนฺโต, โรทมาโน.

อนาคเต-รุจฺฉนฺโต, โรทิสฺสนฺโต, รุจฺฉมาโน, โรทิสฺสมาโน.

วจนฺโต, วจมาโน.

กมฺเม ‘อสฺสู’ติ อุตฺตํ, วุจฺจมาโน.

การิเต-วาเจนฺโต, วาจยนฺโต, วาจยมาโน.

กมฺเม-วาจียมาโน.

อนาคเต-‘วจ ภุช มุจ วิสานํ กฺขง’อิติ สฺเสน สห ธาตฺวนฺตสฺส กฺขาเทโส, วกฺขนฺโต, วกฺขมาโน, วทนฺโต, วทมาโน, โอวทนฺโต, โอวทมาโน, วชฺชนฺโต, วชฺชมาโน.

กมฺเม-วทียมาโน, โอวทียมาโน, โอวชฺชมาโน.

การิเต-เภรึ วาเทนฺโต, วาทยมาโน.

วสนฺโต ¶ วสมาโน.

กมฺเม ปุพฺพรูปตฺตํ, อุปวสฺสมาโน.

วาเสนฺโต, วาสยนฺโต.

อนาคเต-วจฺฉนฺโต, วสิสฺสนฺโต, วจฺฉมาโน, วสิสฺสมาโน.

ปวิสนฺโต, ปวิสมาโน.

กมฺเม-ปวิสียมาโน.

อนาคเต-ปเวกฺขนฺโต, ปวิสิสฺสนฺโต, ปเวกฺขมาโน, ปวิสิสฺสมาโน อิจฺจาทิ.

รุธาทิมฺหิ-รุนฺธนฺโต, รุนฺธมาโน.

กมฺเม-รุนฺธียมาโน.

ปุพฺพรูปตฺเต-รุชฺฌมาโน.

โรเธนฺโต, โรธมาโน, โรธียมาโน.

ฉินฺทนฺโต, ฉินฺทมาโน, ฉินฺทียมาโน, ฉิชฺชมาโน, ฉินฺทาเปนฺโต, ฉินฺทาปยนฺโต.

อนาคเต-เฉจฺฉนฺโต, ฉินฺทิสฺสนฺโต, เฉจฺฉมาโน, ฉินฺทิสฺสมาโน.

ภินฺทนฺโต, ภินฺทมาโน, ภินฺทียมาโน, ภิชฺชมาโน, เภจฺฉนฺโต, ภินฺทิสฺสนฺโต, เภจฺฉมาโน, ภินฺทิสฺสมาโน.

ภุฺชนฺโต, ภุฺชมาโน.

กมฺเม-ภุฺชียมาโน.

ปุพฺพรูปตฺเต-ภุชฺชมาโน.

โภเชนฺโต, โภชยนฺโต, โภชยมาโน, โภชียมาโน.

อนาคเต-โภกฺขนฺโต ¶ , ภุฺชิสฺสนฺโต, โภกฺขมาโน, ภุฺชิสฺสมาโน.

มุฺจนฺโต, มุฺจมาโน, มุฺจียมาโน, มุจฺจมาโน.

อนาคเต-โมกฺขนฺโต, มุฺจิสฺสนฺโต, โมกฺขมาโน, มุฺจิสฺสมาโน อิจฺจาทิ.

ทิวาทิมฺหิ สุทฺธกตฺตุรูปํ สุทฺธกมฺมรูปฺจ ปุพฺพรูเป สทิสเมว, ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพมาโน, ทิพฺพียมาโน.

ปุพฺพรูปตฺเต-ทิพฺพมาโน.

ฉิชฺชนฺโต, ฉิชฺชมาโน, เฉทาเปนฺโต, เฉทาปยมาโน.

พุชฺฌนฺโต, พุชฺฌมาโน, พุชฺฌียมาโน, โพเธนฺโต, โพธยนฺโต, โพธยมาโน.

มุจฺจนฺโต, มุจฺจมาโน, โมเจนฺโต, โมจยนฺโต, โมจยมาโน, โมจียมาโน.

ยุชฺชนฺโต, ยุชฺชมาโน อิจฺจาทิ.

สฺวาทิมฺหิ-สุณนฺโต, สุณมาโน.

กมฺเม-สุยฺยมาโน.

การิเต-สาเวนฺโต, สาวยนฺโต, สาวยมาโน.

ปาปุณนฺโต, ธมฺมํ ปริยาปุณนฺโต, ปริยาปุณมาโน, ปาปุณียมาโน, ปาปียมาโน.

การิเต-ปาเปนฺโต, ปาปยนฺโต, ปาปยมาโน.

ปริ, สํปุพฺโพ-ปริสมาเปนฺโต, ปริสมาปยนฺโต, ปริสมาปยมาโน, ปริสมาปียมาโน.

สกฺกุณนฺโต, อาวุณนฺโต อิจฺจาทิ.

กิยาทิมฺหิ-กิณนฺโต, กิณาเปนฺโต, วิกฺกยนฺโต อิจฺจาทิ.

ตนาทิมฺหิ-ตโนนฺโต ¶ , กโรนฺโต, กุพฺพนฺโต, กุพฺพมาโน, กฺรุพฺพนฺโต, กฺรุพฺพมาโน, กุรุมาโน, กยิรนฺโต, กยิรมาโน.

กมฺเม-กรียมาโน, กยฺยมาโน, ‘ตวคฺควรณานํ เย จวคฺคพยา’ติ ธาตฺวนฺตสฺส ยาเทโส.

สงฺขโรนฺโต, อภิสงฺขโรนฺโต.

การิเต-กาเรนฺโต, การยนฺโต, การยมาโน, การียมาโน.

สกฺโกนฺโต อิจฺจาทิ.

จุราทิมฺหิ-โจเรนฺโต, โจรยนฺโต, โจรยมาโน, เถเนนฺโต, เถนยนฺโต, เถนยมาโน, จินฺเตนฺโต, จินฺตยนฺโต, จินฺตยมาโน, จินฺตียมาโน, จินฺตาเปนฺโต, จินฺตาปยนฺโต, จินฺตาปยมาโน, จินฺตาปียมาโน อิจฺจาทิ.

ติติกฺขนฺโต, ติติกฺขมาโน, ติติกฺขียมาโน, ติติกฺขาเปนฺโต, ติติกฺขาปยนฺโต, ติติกฺขาปยมาโน, วีมํสนฺโต, ติกิจฺฉนฺโต, จิกิจฺฉนฺโต, วิจิกิจฺฉนฺโต.

ภุฺชิตุํ อิจฺฉตีติ พุภุกฺขนฺโต, ฆสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิฆจฺฉนฺโต, ปาตุํ ปริภุฺชิตุํ อิจฺฉตีติ ปิปาสนฺโต, โคตฺตุํ สํวริตุํ อิจฺฉตีติ ชิคุจฺฉนฺโต, หริตุํ ปริเยสิตุํ อิจฺฉตีติ ชิคีสนฺโต, วิเชตุํ อิจฺฉตีติ วิชิคีสนฺโต.

ปพฺพโต วิย อตฺตานํ จรตีติ ปพฺพตายนฺโต, ปพฺพตายมาโน, ปิยายนฺโต, เมตฺตายนฺโตอิจฺจาทีนิ จ โยเชตพฺพานิ.

อิติ นฺต, มานปจฺจยราสิ.

ณฺยาทิปจฺจยราสิ

อถ ¶ ณฺย, ย, ยกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

๗๗๗. ฆฺยณ.

ภาว, กมฺเมสุ ฆ, ณานุพนฺโธ ยปจฺจโย โหติ. ฆานุพนฺโธ ‘กคาจชานํ ฆานุพนฺเธ’ติอาทีสุ วิเสสนตฺโถ. ณานุพนฺโธ วุทฺธิทีปนตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ.

อนุภวิตพฺโพติ อนุภาวิโย โภโค ปุริเสน, อนุภาวิยํ สุขํ, อนุภาวิยา สมฺปตฺติ.

๗๗๘. อาสฺเส จ.

อาทนฺตธาตูนํ อาสฺส เอ โหติ ฆฺยณมฺหิ. จสทฺเทน อิวณฺณธาตูนํ อาคมอีการสฺส จ เอตฺตํ.

อกฺขาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อกฺเขยฺยํ.

ยสฺส ทฺวิตฺตํ, สงฺขาตพฺพนฺติ สงฺขฺเยยฺยํ, สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺยนฺติ อสงฺขฺเยยฺยํ, คายิตพฺพนฺติ เคยฺยํ-สคาถกํ สุตฺตํ, ฆายิตุํ อรหตีติ เฆยฺยํ, ฆายนียํ, อปจายิตุํ อรหตีติ อปเจยฺยํ, าตุํ อรหตีติ เยฺยํ, อาชานิตุํ อรหตีติ อฺเยฺยํ, วิฺเยฺยํ, อภิฺเยฺยํ, ปริฺเยฺยํ.

อีอาคเม-ชานิยํ, วิชานิยํ, อีสฺส รสฺโส.

ชาเนยฺยํ, วิชาเนยฺยํ, อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ, อธิฏฺเหยฺยํ, ทาตพฺพนฺติ เทยฺยํ, อาทาตพฺพนฺติ อาเทยฺยํ, สทฺทหิตุํ อรหตีติ สทฺทเหยฺยํ, วิธาตุํ อรหตีติ วิเธยฺยํ, น วิเธยฺยํ อวิเธยฺยํ-อนตฺตลกฺขณํ, มารสฺส อาณา ทหติ เอตฺถาติ มารเธยฺยํ, มจฺจุเธยฺยํ, สนฺนิหิตพฺพนฺติ สนฺนิเธยฺยํ, อภิธาตพฺพํ กเถตพฺพนฺติ อภิเธยฺยํ, ปิทหิตพฺพนฺติ ปิเธยฺยํ, อโลโป, อปิเธยฺยํ วา, ปาตพฺพนฺติ เปยฺยํ, มิเนตพฺพนฺติ เมยฺยํ, ปเมตพฺพนฺติ ¶ ปเมยฺยํ, อุเปจฺจ มินิตุํ อรหตีติ อุปเมยฺยํ, หาตพฺพนฺติ เหยฺยํ, ปเหยฺยํ, ปชเหยฺยํ.

อิวณฺเณสุ-อชฺฌายิตพฺพนฺติ อชฺเฌยฺยํ, อธิเยยฺยํ, อุเปตพฺพนฺติ อุเปยฺยํ, วิกฺกิณิตพฺพนฺติ วิกฺเกยฺยํ, วิกฺกายิยํ, วิกฺกาเยยฺยํ, วิกฺกิเณยฺยํ วา, วิจินิตพฺพนฺติ วิเจยฺยํ, วิจิเนยฺยํ, เชตพฺพนฺติ เชยฺยํ, วิเชยฺยํ, เนตพฺพนฺติ เนยฺยํ, วิเนยฺยํ, อธิสยิตพฺพนฺติ อธิเสยฺยํ, ปหิตพฺพนฺติ ปาเหยฺยํ, ปหิเณยฺยํ วา.

อุวณฺเณสุ วุทฺธิอาวาเทโส, กุ-สทฺเท, กุยฺยตีติ กาเวยฺยํ.

อีสฺส อภาเว วสฺส พตฺตํ รสฺโส จ, กพฺยํ.

ปุพฺพรูปตฺเต กพฺพํ, จาเวตพฺพนฺติ จาเวยฺยํ, ชวิตพฺพนฺติ ชเวยฺยํ, อภิตฺถวิตพฺพนฺติ อภิตฺถเวยฺยํ, ภวิตุํ อรหตีติ ภพฺพํ. ชุโหตพฺพนฺติ หพฺยํ-สปฺปิ.

เอทนฺเตสุ-อปจายิตพฺพนฺติ อปเจยฺยํ, อปจายิยํ.

เว-ตนฺตสนฺตาเน, เวตพฺพนฺติ เวยฺยํ.

วจ, ภช, ภุช, ยุชาทีหิ ฆฺยณปจฺจโย.

๗๗๙. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ[ก. ๖๒๓; รู. ๕๕๔; นี. ๑๒๒๙].

จ, ชานํ ธาตฺวนฺตานํ ก, คา โหนฺติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร.

วตฺตพฺพนฺติ วากฺยํ, วากฺกํ, วาจฺจํ, วาเจยฺยํ วา.

ภช-เสวายํ, ภชิตพฺพนฺติ ภาคฺยํ, ภคฺคํ, ภุฺชิตพฺพนฺติ โภคฺยํ, โภคฺคํ, ยุฺชิตพฺพนฺติ โยคฺยํ, โยคฺคํ.

๗๘๐. วทาทีหิ โย[ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖].

วทาทีหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ โย โหติ.

ภุฺชิภพฺพนฺติ ¶ โภชฺชํ, ขาทิตพฺพนฺติ ขชฺชํ, วิตุทิตพฺพนฺติ วิตุชฺชํ, ปนุทิตพฺพนฺติ ปนุชฺชํ, ปชฺชิตพฺพนฺติ ปชฺชํ, มชฺชติ เอเตนาติ มชฺชํ.

มุท-หาเส, ปโมทติ เอเตนาติ ปาโมชฺชํ, วทียตีติ วชฺชํ.

วธ-หึสายํ, วธิตพฺพนฺติ วชฺฌํ, วิชฺฌิตพฺพนฺติ วิชฺฌํ, ปุนนฺติ สุชฺฌนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ปุฺํ, นาคโม.

วิหฺเต วิหฺํ, วปิยเตติ วปฺปํ, สุปนํ โสปฺปํ, ลภิตพฺพนฺติ ลพฺภํ, คนฺตพฺพนฺติ คมฺมํ, ทมิตุํ อรหตีติ ทมฺมํ, รมิตพฺพนฺติ รมฺมํ, อภิรมฺมํ, นิสามียเต นิสมฺมํ, วิสมียเต วิสมฺมํ, ผุสียเตติ ผสฺโส, อุสฺส อตฺตํ.

สาสิตพฺโพติ สิสฺโส, ‘สาสสฺส สิสา’ติ สิตฺตํ.

คห, คุห, ครห, ทุห, วห, สห.

๗๘๑. คุหาทีหิ ยก[ก. ๕๔๑; รู. ๕๕๒; นี. ๑๑๒๖].

เอเตหิ ภาว, กมฺเมสุ พหุลํ ยก โหติ, หสฺส วิปลฺลาโส.

คเหตพฺพนฺติ คยฺหํ, คุหิตพฺพนฺติ คุยฺหํ.

ครห-นินฺทายํ, ครหิตพฺพนฺติ คารยฺหํ, ทุหิตพฺพนฺติ ทุยฺหํ, วหิตพฺพนฺติ วยฺหํ.

สห-สาหเส, สหิตพฺพนฺติ สยฺหํ, ปสยฺหํ.

๗๘๒. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ คพฺพ ลฺยา[‘…พพฺพเลยฺยา’ (พหูสุ)].

เอเต สทฺทา ยปจฺจยนฺตา สิชฺฌนฺติ, อิมินา ยปจฺจยํ กตฺวา เตน สห กรสฺส กิจฺจํ, หนสฺส ฆจฺจํ, ภรสฺส ภจฺจํ, คุสฺส คพฺพํ, ลิสฺส ลฺยตฺตํ กตฺวา สิชฺฌนฺติ.

กรียเตติ ¶ กิจฺจํ, กิจฺจยํ วา, หฺเตติ ฆจฺจํ, หจฺจํ วา, ภรียเตติ ภจฺจํ.

คุ-ทพฺเพ, คุยเต คพฺพํ, ปฏิสลฺลียเต ปฏิสลฺยํ.

วิเสสวิธานํ –

ภร-ภรเณ, ภริตพฺพนฺติ ภาริยํ, หริตพฺพนฺติ หาริยํ, ภาเชตพฺพนฺติ ภาชิยํ, ภาเชยฺยํ, อุปาสิตพฺพนฺติ อุปาสิยํ, อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิจฺเฉยฺยํ, อธิคนฺตพฺพนฺติ อธิคเมยฺยํ อิจฺจาทิ.

รุนฺธิตพฺพนฺติ รุนฺเธยฺยํ, ฉินฺทิตพฺพนฺติ ฉินฺเทยฺยํ, เฉชฺชํ อิจฺจาทิ.

ทิพฺพิตพฺพนฺติ ทิพฺเพยฺยํ, ทิพฺพํ, พุชฺฌิตพฺพนฺติ พุชฺเฌยฺยํ, โพเธยฺยํ, โพชฺฌํ อิจฺจาทิ.

โสตพฺพนฺติ สุเณยฺยํ, ปาปุณิตพฺพนฺติ ปาปุเณยฺยํ, สกฺกุณิตพฺพนฺติ สกฺกุเณยฺยํ, น สกฺกุเณยฺยํ อสกฺกุเณยฺยํ อิจฺจาทิ.

ตนิตพฺพนฺติ ตาเนยฺยํ, ตฺํ, กาตพฺพนฺติ การิยํ, กยฺยํ.

โจเรตพฺพนฺติ โจเรยฺยํ, เถนียเต เถยฺยํ, นสฺส ปรรูปตฺตํ, จินฺเตตพฺพนฺติ จินฺเตยฺยํ, น จินฺเตยฺยํ อจินฺเตยฺยํ, อจินฺติยํ, มนฺเตยฺยํ, มนฺติยํ, เวทิยํ, เวเทยฺยํ อิจฺจาทิ.

ติติกฺเขยฺยํ, วีมํเสยฺยํ อิจฺจาทิ จ โยเชตพฺพานิ.

อิติ ณฺยาทิปจฺจยราสิ.

ออาทิปจฺจยราสิ

อถ อ, อณ, ฆก, ฆณปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

๗๘๓. ภาวการเกสฺวฆณฆก[‘ภาวการเกสฺวฆณฆกา’ (พหูสุ)].

ภาเว ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา ปรํ อ, ฆณ, ฆกปจฺจยา โหนฺติ กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา.

๗๘๔. กฺวจณ.

กมฺมุปปทมฺหา ¶ กฺริยตฺถา ปรํ กตฺตริ เอว กฺวจิ อณ โหติ.

อ, อณ, ฆก, ฆณ.

อมฺหิ ตาว –

อคฺคํ ชานาตีติ อคฺคฺโ, วํสํ ชานาตีติ วํสฺโ, มคฺเค ติฏฺตีติ มคฺคฏฺโ-ปุริโส, มคฺคฏฺา-อิตฺถี, มคฺคฏฺํ-าณํ. เอวํ ผลฏฺโ, ถลฏฺโ, ชลฏฺโ, ปพฺพตฏฺโ, ภูมฏฺโ.

โค วุจฺจติ าณํ สทฺโท จ, ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ, ปริโต ภยํ ตายติ รกฺขตีติ ปริตฺตํ, อนฺนํ เทตีติ อนฺนโท. เอวํ วตฺถโท, วณฺณโท, ยานโท, สุขโท, ทีปโท, จกฺขุโท, ทายํ อาททาตีติ ทายาโท, ปารํ คนฺตุํ เทตีติ ปารโท-รโส.

อนฺนํ ททาตีติ อนฺนทโท, ทฺวิตฺตํ ปุพฺพสฺส รสฺโส จ.

ปุรินฺทโท, มหาวุตฺตินา ปุรสทฺเท อสฺส อิตฺตํ พินฺทาคโม จ.

สพฺพํ ททาตีติ สพฺพทโท, สจฺจํ สนฺเธตีติ สจฺจสนฺโธ, ชนํ สนฺเธตีติ ชนสนฺโธ.

กกุ วุจฺจติ คุณราสิ, กกุํ สนฺเธตีติ กกุสนฺโธ, คาโวปาติ รกฺขตีติ โคโป-ปุริโส, โคปสฺส ภริยา โคปี.

กสฺสํ วุจฺจติ เขตฺตํ, กสฺสํ ปาติ รกฺขตีติ กสฺสโป.

ภู วุจฺจติ ปถวี, ภุํ ปาติ รกฺขตีติ ภูโป. เอวํ ภูมิโป.

ปาเทน มูเลน ปถวีรสํ อาโปรสฺจ ปิวตีติ ปาทโป, สุฏฺุ ภาติ ทิพฺพตีติ สุโภ, น มมายตีติ อมโม, ทฺเว อนตฺเถ ลาติ คณฺหาตีติ พาโล, พหุํ ลาติ คณฺหาตีติ พหุโล, ราหุ วิย ลาติ คณฺหาตีติ ราหุโล, อาทีนํ

ทุกฺขํ ¶ วาติ พนฺธตีติอาทีนโว, อณฺณํ อุทกราสึ วาติ พนฺธตีติ อณฺณโว อิจฺจาทิ.

อณมฺหิ –

๗๘๕. อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก.

ณาปิวชฺชิเต ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อาทนฺตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต ยุก โหติ, ยาคโมติ อตฺโถ.

าตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ าโย-ยุตฺติ, ายติ อมตํ ปทํ เอเตนาติ าโย-อริยมคฺโค, ปฏิจฺจ ติฏฺตีติ ปติฏฺาโย, ทาตพฺโพติ ทาโย-อามิสทาโย, ธมฺมทาโย, ขีรํ ปิวตีติ ขีรปาโย, ธฺํ มินาตีติ ธฺมาโย, วาติ คจฺฉตีติ วาโย อิจฺจาทิ.

อิวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –

เอติ ปวตฺตตีติ อาโย, สเมตีติ สมโย, เวติ วินสฺสตีติ วโย-มนฺทาทิ, วิคมนํ วินสฺสนํ วโย-ภงฺโค, อุทยนํ อุทโย, สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ ผลํ เอเตนาติ วา สมุทโย, อติจฺจ อยนํ ปวตฺตนํ อจฺจโย, ปฏิจฺจ ผลํ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโย, กิณนํ กโย, วิกฺกิณนํ วิกฺกโย, ขียนํ ขโย, ขียนฺติ เอตฺถาติ วา ขโย, ราคสฺส ขโย ราคกฺขโย, จยนํ จโย, อาจโย, อุจฺจโย, สมุจฺจโย, อุปจโย, ธมฺมํ วิจินนฺติ เอเตนาติ ธมฺมวิจโย, ชยนํ ชโย, วิชโย, ปราชโย, นิยฺยติ เอเตนาติ นโย-วิธิ, วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วินโย, สุเขน เนตพฺโพ าตพฺโพติ สุนโย, ทุกฺเขน เนตพฺโพ าตพฺโพติ ทุนฺนโย, ปาตพฺโพติ ปโย-ชลํ ขีรฺจ.

ริ-กมฺปเน, นิจฺจํ รยนฺติ ผนฺทนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตา สตฺตา เอตฺถาติ นิรโย, อลฺลียนํ อาลโย, นิลิยนํ นิลโย, สยนํ สโย, ภุโส เสนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, อชฺฌาสโย, วิเสเสน ¶ เสนฺติ เอตฺถาติ วิสโย, นิสฺสาย นํ เสติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ นิสฺสโย, อุปนิสฺสโย, อนุเสตีติ อนุสโย อิจฺจาทิ.

อณมฺหิ –

อยนํ วฑฺฒนํ อาโย, อายมฺหา อเปโต อปาโย, อาเยน อุเปโต อุปาโย, สมุเทติ เอตฺถาติ สมุทาโย, สมเวติ เอตฺถาติ สมวาโย, ปริยาโย, วิปริยาโย, เนตพฺโพติ นาโย [าโย?], นียติ เอเตนาติ วา นาโย, ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสาโย อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ อมฺหิ ตาว –

จวนํ จโว, ชวนํ ชโว, อภิตฺถวนํ อภิตฺถโว, ภุสํ ทวติ หึสตีติ อุปทฺทโว, สนฺธวนํ สนฺธโว, มิตฺตภาเวน สนฺธโว มิตฺตสนฺธโว, ภวตีติ ภาโว, วิภวนํ วิภโว, สมฺภวนํ สมฺภโว, สมฺภวติ เอตสฺมาติ วา สมฺภโว, อธิภวนํ อธิภโว, อภิภโว, ปริภโว, ปราภวนํ วินสฺสนํ ปราภโว, รวตีติ รโว-สทฺโท, ลุนนํ ลโว, ปสวตีติ ปสฺสาโว, อาสวตีติ อาสโว, ปฏิมุขํ สวนํ ปฏิสฺสโว อิจฺจาทิ.

อณมฺหิ –

ภวนํ ภาโว, ภวนฺติ สทฺท, พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว, สาลึ ลุนาตีติ สาลิลาโว, กุจฺฉิเตน สวติ สนฺทตีติ กสาโว อิจฺจาทิ.

เอทนฺเตสุ อณมฺหิ –

มหาวุตฺตินา เอสฺส อายตฺตํ, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌาโย, วชฺชาวชฺชํ อุเปจฺจ ฌายตีติ อุปชฺฌาโย-เถโร, อุปชฺฌายินีเถรี.

เท-ปาลเน ¶ , อตฺตนิ นิลีนํ ทยติ รกฺขตีติ ทาโย, มิคทาโย, ตนฺตํ วายตีติ ตนฺตวาโย.

วฺเห-อวฺหาเน, วฺหียตีติ วฺหโย-นามํ, รสฺสตฺตํ, อาปุพฺโพ อวฺหโย อิจฺจาทิ.

อเนกพฺยฺชเนสุ อมฺหิ ตาว –

กมนํ กโม, ปกฺกโม, อภิกฺกโม, ปฏิกฺกโม, จงฺกมติ เอตฺถาติ จงฺกโม, หิตํ กโรตีติ หิตกฺกโร, ทุกฺเขน กาตพฺโพติ ทุกฺกโร-อตฺโถ, ทุกฺกรา-ปฏิปทา, ทุกฺกรํ-กมฺมํ, สุเขน กาตพฺโพติ สุกโร, อีสํ กาตพฺโพติ อีสกฺกโร, ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร, อลุตฺตสมาโส.

อาคจฺฉตีติ อาคโม, อาคมนํ วา อาคโม, สงฺคมนํ สงฺคโม, สมาคโม, ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโห, สงฺคณฺหนํ สงฺคโห, สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สงฺคโห, อนุคฺคโห, ปฏิคฺคโห, คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, กาเม อวจรตีติ กามาวจโร, อุรํ ฉาเทตีติ อุรจฺฉโท, ชิรติ เอเตนาติ ชโร, เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, อลุตฺตสมาโส.

รเถ อตฺถรตีติ รถตฺถโร, อสฺสตฺถโร, อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม, ภคํ ทรติ ภินฺทตีติ ภคนฺทโร, ยุคํ รวิ’นฺทุทฺวยํ ธาเรตีติ ยุคนฺธโร, ธมฺมํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร, ปชฺชเตติ ปทํ, สิกฺขา เอว ปทํ สิกฺขาปทํ, สุเขน ภริตพฺโพติ สุภโร, ทุกฺเขน ภริตพฺโพติ ทุพฺภโร, น มรตีติ อมโร-เทโว, นิยมนํ นิยโม, สํยมนํ สํยโม, สิรสฺมึ รุหตีติ สิโรรุโห, สุเขน ลพฺภตีติ สุลโภ, ทุกฺเขน ลพฺภตีติ ทุลฺลโภ, สํวริตพฺโพติ สํวโร, วุจฺจตีติ วโจ, สุพฺพโจ, ทุพฺพโจ, วารึ วหตีติ ¶ วาริวโห, สรติ คจฺฉตีติ สโร, มนํ หรตีติ มโนหโร อิจฺจาทิ.

อณมฺหิ –

กมุ-อิจฺฉา, กนฺตีสุ, กาเมตีติ กาโม, กามียตีติ วา กาโม, อตฺถํ กาเมตีติ อตฺถกาโม, กรณํ กาโร, ปกาโร, อากาโร, วิกาโร, อุปกาโร, อปกาโร, กุมฺภํ กโรตีติ กุมฺภกาโร, รถกาโร, มาลกาโร, สงฺขรณํ สงฺขาโร, สงฺขรียตีติ วา สงฺขาโร, สงฺขโรตีติ วา สงฺขาโร, ปริกฺขาโร, ปุรกฺขาโร, คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติ กามา เอตฺถาติ คาโม, คณฺหาตีติ คาโห, ปตฺตํ คณฺหาตีติ ปตฺตคาโห, รสฺมึ คณฺหาตีติ รสฺมิคาโห, วิจรณํ วิจาโร, อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร, คามํ อุเปจฺจ จรตีติ คามูปจาโร, ชิรติ หิรี ภิชฺชติ เอเตนาติ ชาโร, กิจฺเฉน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, มหาวุตฺตินา กิจฺฉสฺส กตฺตํ, พินฺทาคโม, วาฬกนฺตาโร, ยกฺขกนฺตาโร, อตฺถรณํ อตฺถาโร, กถินสฺส อตฺถาโร กถินตฺถาโร, ทรติ ภินฺทติ กุลวิภาคํ คจฺฉติ เอเตน ชเนนาติ ทาโร, กุํ ปถวึ ทาเรตีติ กุทาโร, รสฺส โล, กุทาโล.

ภุโส กฺริยํ ธาเรตีติ อาธาโร, ปตฺตาธาโร, ปฏิสนฺธารณํ ปฏิสนฺธาโร, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, ภริตพฺโพ วหิตพฺโพติ ภาโร, สมฺภรียติ สนฺนิจียตีติ สมฺภาโร, โพธิสมฺภาโร, ทพฺพสมฺภาโร, มาเรตีติ มาโร, กิเลสมาโร, ขนฺธมาโร, มจฺจุมาโร, นิยาเมตีติ นิยาโม, ธมฺมนิยาโม, กมฺมนิยาโม, อารูหตีติ อาโรโห, รุกฺขํ อารูหตีติ รุกฺขาโรโห, หตฺถาโรโห, อสฺสาโรโห, รถาโรโห, ลพฺภตีติ ลาโภ, ปฏิลาโภ, นิวรณํ นิวาโร, ปริวาเรตีติ ปริวาโร, วหตีติ วาโห, อาวาโห, วิวาโห, สรติ อทฺธานํ ปวตฺตตีติ ¶ สาโร, วิรูเปน ปฏิสรณํ ปุนปฺปุนํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโร, ปหรณํ ปหาโร, อาหาโร, นีหาโร, วิหาโร, อภิหาโร, ปริหาโร.

๗๘๖. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ[ก. ๕๙๑; รู. ๕๔๔; นี. ๑๑๙๕].

ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร หนสฺส ฆาโต โหติ.

หนนํ ฆาโต, วิหฺนํ วิฆาโต, อุปหนนํ อุปฆาโต, ปฏิหนนํ ปฏิฆาโต.

ฆกปจฺจเย วุทฺธิ นตฺถิ, ‘มนานํ นิคฺคหีต’นฺติ ธาตฺวานุพนฺธสฺสปิ นสฺส นิคฺคหีตํ วคฺคนฺโต จ, ‘กคา จชานํ ฆานุพนฺเธ’ติ ฆานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร ธาตฺวนฺตานฺจ, ชานํ ก, คา โหนฺติ, นิปจฺจตีติ นิปโก.

ภนฺช-ภิชฺชเน วิภาเค จ, ภฺชนํ ภงฺโค, วิภชฺชนํ วิภงฺโค, วิภชียนฺติ ธมฺมา เอตฺถ, เอเตนาติ วา วิภงฺโค, ขนฺธวิภงฺโค, ธาตุวิภงฺโค.

รนฺช-ราเค, รฺชนํ รงฺโค, รฺชนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ รงฺโค.

สนฺช-สงฺเค, สฺชนํ สงฺโค, ปสชฺชนํ ลคฺคนํ ปสงฺโค, อาสชฺชตีติ อาสงฺโค, อุตฺตริ อาสงฺโค อุตฺตราสงฺโค.

สช-สชฺชเน, อติสชฺชนํ สมฺโพธนํ อติสคฺโค, คสฺส ทฺวิตฺตํ.

นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปฏินิสฺสคฺโค, วิสฺสชฺชนํ วิสฺสคฺโค, สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ สํสคฺโค, ยุชฺชติ เอตฺถาติ ยุคํ, กลิยุคํ, สกฏยุคํ, ปิตามหยุคํ, นิตุทนํ นิตุโท, ปนุทนํ ปนุโท, อุทฺธํ ภิชฺชตีติ อุพฺภิโท, โกวิทตีติ โกวิโท, ปกาเรน กุชฺฌตีติ ปกุโธ, พุชฺฌตีติ พุโธ-ปณฺฑิโต, มุยฺหตีติ โมมูโห, โลลุปฺปตีติ โลลุปฺโป, อาทิทฺวิตฺตํ โอตฺตฺจ อิจฺจาทิ.

ฆณปจฺจเย-ปจนํ ¶ ปาโก, ปจฺจตีติ วา ปาโก, วิปาโก, วิวิจฺจนํ วิเวโก, สิฺจนํ เสโก, อภิเสโก, โสจนํ โสโก, จชนํ จาโค, ภชนํ ภาโค, ภุฺชนํ โภโค, สห โภโค สมฺโภโค, ปริโภโค, อาภุชนํ อาโภโค, โอภุชนํ โอโภโค.

ยช-ปูชายํ, ยชนํ ยาโค, อามิสยาโค, ธมฺมยาโค, ยุชฺชนํ โยโค, ปโยโค, อาโยโค, วิโยโค, อนุโยโค, อุปยุชฺชิตพฺโพติ อุปโยโค, ลุชฺชตีติ โลโก, มหาวุตฺตินา คสฺส กตฺตํ, กามโลโก, รูปโลโก, สํวิชฺชนํ สํเวโค อิจฺจาทิ.

๗๘๗. อนฆณสฺวาปรีหิ โฬ[ก. ๖๑๔; รู. ๕๘๑; นี. ๑๒๑๙].

อา, ปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส โฬ โหติ อน, ฆณปจฺจเยสุ.

ปริทยฺหนํ ปริฬาโห, ‘ทหสฺส ทสฺส โฑ’ติ วิกปฺเปน ฑาเทโส, ทยฺหนํ ฑาโห, ทาโห วา.

อิติ ออาทิปจฺจยราสิ.

อนปจฺจยราสิ

อถ อนปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

๗๘๘. อโน.

ภาเว จ ฉสุ การเกสุ จ กฺริยตฺถา อนปจฺจโย โหติ, อาทนฺเตสุ ปรสฺสรโลโป, อโลเป ยาคโม.

อกฺขายเต อกฺขานํ, อกฺขายติ เอเตนาติ วา อกฺขานํ, ธมฺมสฺส อกฺขานนฺติ ธมฺมกฺขานํ, ปฏิสงฺขายติ ปชานาติ เอเตนาติ ปฏิสงฺขานํ ¶ , สห คายนํ สงฺคายนํ, สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคายนํ, ายเต าณํ, ชานาตีติ วา าณํ, ชานนฺติ เอเตนาติ วา าณํ, ปฺายตีติ ปฺาณํ, วิชานาตีติ วิฺาณํ, สฺาณํ, นสฺส ณตฺตํ.

การิเต-าปนํ, ปฺาปนํ, วิฺาปนํ, สฺาปนํ.

ชานนํ, ปชานนํ, วิชานนํ, สฺชานนํ, ปุพฺพสฺสรโลโป, ียเต านํ, ติฏฺติ เอตฺถาติ วา านํ.

การิเต-าปนํ, ปติฏฺาปนํ.

ตายติ รกฺขตีติ ตาณํ, ปริตฺตาณํ, นสฺส ณตฺตํ.

อวตฺถายติ เอตฺถาติ อวตฺถานํ, ทียเต ทานํ, ทิยฺยติ เอเตนาติ วา ทานํ, สมฺมา ปทียติ อสฺสาติ สมฺปทานํ, อเปจฺจ อาททาติ เอตสฺมาติ อปาทานํ.

การิเต-ทาปนํ, สมาทปนํ.

ปทหียเต ปธานํ, ปทหนฺติ เอเตนาติ วา ปธานํ, อาธานํ, วิธานํ, นิธานํ, สนฺนิธานํ.

การิเต-สนฺนิธาปนํ.

ปานํ, ปฏิภานํ, มาณํ, ปมาณํ, อุปมาณํ, ปริมาณํ, นสฺส ณตฺตํ.

ยายติ เอเตนาติ ยานํ, อุยฺยานํ, นิยฺยานํ, วายนฺติ ภวาภวํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วานํ, นตฺถิ วานํ เอตฺถาติ นิพฺพานํ, นิพฺพายนฺติ เอตฺถาติ วา นิพฺพานํ.

การิเต-นิพฺพาปนํ.

อวสานํ, โอสานํ, ปริโยสานํ, ปหานํ, ปริหานํ.

การิเต-หาปนํ, ปริหาปนํ.

อิวณฺเณสุ-อยนํ ¶ วิกฺกยนํ, วิกฺกิณนํ, ขยนํ, ขิยนํ, ขิยฺยนํ, อิย, อิยฺยาเทโส, จยนํ, จินนํ, อาจินนํ, วิจินนํ, ชยนํ, วิชยนํ, ลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ, นสฺส ณตฺตํ.

ปฏิสลฺลียนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสลฺลานํ, อิสฺส อาตฺตํ. เสติ เอตฺถาติ เสนํ, สยนํ.

การิเต-สยาปนํ อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ-จวนํ, ชวนํ, อภิตฺถวนํ, ธุนนํ, วิทฺธุนนํ, นิทฺธุนนํ, ภวนํ, อภิภวนํ, ลวนํ, ลุนนํ, สวนํ, ปสวนํ อิจฺจาทิ.

เอทนฺเตสุ-อชฺเฌนํ, อชฺฌายนํ, อปจายนํ, ฌายเต ฌานํ, ฌายติ เอเตนาติ วา ฌานํ, ปมชฺฌานํ, ทุติยชฺฌานํ, อุชฺฌานํ, นิชฺฌานํ, อภิชฺฌานํ, สาลิลายนํ, จีวรวายนํ, คิลายตีติ คิลาโน อิจฺจาทิ.

‘รา นสฺส โณ’ติ สุตฺเตน รการมฺหา ปรสฺส นสฺส โณ, การณํ, อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํ, สงฺขรณํ, อภิสงฺขรณํ.

การิเต-การาปนํ.

อากิรณํ, วิกฺกิรณํ, จรณํ, ชิรณํ, ตรณํ, กงฺขาวิตรณํ, อตฺถรณํ, อาคนฺตฺวา ทหนฺติ เอตฺถ มตสรีรนฺติ อาฬหนํสุสานํ, ทสฺส โฬ.

ปสฺสียเต ปสฺสนํ, ทสฺสนํ, สุฏฺุ ปสฺสตีติ สุทสฺสโนราชา, สุฏฺุ ปสฺสิตพฺพนฺติ สุทสฺสนํ-เทวนครํ, สนฺทสฺสนํ, นิทสฺสนํ, ธารณํ, อุทฺธารณํ, นิทฺธารณํ, อาทิทีโฆ.

ปูรณํ, ปริปูรณํ, ผรณํ, วิปฺผรณํ.

การิเต-มารณํ.

นิวารณํ, สรณํ, นิสฺสรณํ, หรณํ, อาหรณํ, นีหรณํ อิจฺจาทิ.

สามฺวิธานตฺตา ¶ สทฺทตฺถ, กุชฺฌนตฺถ, จลนตฺถธาตูหิ รุจ, ชุต, วฑฺฒาทิธาตูหิ จ ตสฺสีลาทีสุ อโน โหติ, โฆสติ สีเลนาติ โฆสโน, โฆสติ ธมฺเมนาติ โฆสโน, โฆสติ สาธุกาเรนาติ โฆสโน, โกธโน, ทูสโน, ปทูสโน, โกปโน, จลโน, ผนฺทโน, กมฺปโน, มณฺฑโน, ภูสโน, วิภูสโน, โรจโน, วิโรจโน, เวโรจโน, โชตโน, อุชฺโชตโน, วฑฺฒโน, กโรติ สีเลนาติ กรโณ. ราโค นิมิตฺตกรโณ, โทโส นิมิตฺตกรโณ, โมโห นิมิตฺตกรโณ [สํ. นิ. ๔.๓๔๙] อิจฺจาทิ.

๗๘๙. กรา ณโน.

กรมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติ.

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ.

๗๙๐. หาโต วีหิกาเลสุ.

วีหิสฺมึ กาเล จ วตฺตพฺเพ หาธาตุมฺหา กตฺตริ ณานุพนฺโธ อโน โหติ.

หาเปตีติ หายโน, วีหิวิเสโส วสฺสฺจ. ‘‘กุฺชรํ สฏฺิหายน’’นฺติ เอตฺถ วสฺสํ หายนนฺติ วุจฺจติ.

อิติ อนปจฺจยราสิ.

อกปจฺจยราสิ

อถ อกปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

๗๙๑. อาสีสายมโก[‘อาสึสามโก’ (พหูสุ)].

อาสีสา วุจฺจติ ปตฺถนา, อาสีสายํ คมฺยมานายํ อโก โหติ กตฺตริ.

ชีวตูติ ¶ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก. ‘‘ชินพุทฺธิ, ธนภูติ, ภูโต, ธมฺมทินฺโน, วฑฺฒมาโน’’ติ เอเต สทฺทา อฺถา สิชฺฌนฺติ, ชิโน อิมํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธนํ เอตสฺส ภวติ วฑฺฒตีติ ธนภูติ, ภวติ วฑฺฒตีติ ภูโต, ธมฺเมน ทินฺโน ธมฺมทินฺโน, ยถา เทวทตฺโต, พฺรหฺมทตฺโต, วฑฺฒตีติ วฑฺฒมาโนติ.

‘กตฺตริ ลฺตุณกา’ติ ณโก, โส จ สามฺวิธานตฺตา อรเห สตฺติยํ สีเล ธมฺเม สาธุกาเร จ สิชฺฌติ, อกฺขายตีติ อกฺขายโก, ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโม, อกฺขาตุํ อรหติ, สกฺโกติ, อกฺขานมสฺส สีลํ, ธมฺโม, อกฺขานํ สกฺกจฺจํ กโรตีติ อตฺโถ. กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ, ปุพฺเพปิ อกฺขาสิ, อชฺชปิ อกฺขาติ, ปจฺฉาปิ อกฺขายิสฺสตีติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุ สามฺวิธีสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพ.

อิตฺถิยํ-‘อธาตุสฺส เก…’ติ สุตฺเตน อกสฺส อสฺส อิตฺตํ, อกฺขายิกา-อิตฺถี, อกฺขายกํ-กุลํ, สงฺคายโก, ชานาตีติ ชานโก.

วิกรณปจฺจยโต ปรํ นาคเม สติ วิกรณสฺส รสฺโส, ชานนโก, อาชานนโก, วิชานนโก, สฺชานนโก.

การิเต-าเปตีติ าปโก, วิฺาปโก, สฺาปโก.

นาคเม-าปนโก, วิฺาปนโก, สฺาปนโก, อธิฏฺาตีติ อธิฏฺายโก, อธิฏฺาเปตีติ อธิฏฺาปโก, เทตีติ ทายโก, ทาเปตีติ ทาปโก.

ณาปิมฺหิ ยาคโม นตฺถิ, สมาทเปตีติ สมาทปโก, อุภยตฺถ รสฺโส. วิเธตีติ วิธายโก, ปชหตีติ ปชหายโก, อวหิยฺยตีติ โอหิยโก, อาสฺส อิตฺตํ อิจฺจาทิ.

อิวณฺเณสุ-อชฺเฌตีติ ¶ อชฺฌายโก, มนฺตํ อชฺเฌตีติ มนฺตชฺฌายโก, กิณาตีติ กายโก, กิณาเปตีติ กายาปโก, อาจินาตีติ อาจินโก, วิจินโก, ปราชยตีติ ปาราชิโก, อโลโป, ปุคฺคโล, ปราเชตีติ ปาราชิโก, อโลโป การิตโลโป จ, ธมฺโม, ภายาเปตีติ ภยานโก, นาคโม อาทิรสฺโส จ.

ภูมิยํ เสตีติ ภูมิสายโก, สยาเปตีติ สยาปโก, ปาเหตีติ ปหิณโก อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ-ปุนาติ โสเธตีติ ปาวโก-อคฺคิ, ภวตีติ ภาวโก, วิภาเวตีติ วิภาวโก, ลุนาตีติ ลาวโก, สุณาตีติ สาวโก-ปุริโส, สาวิกา-อิตฺถี, ชุโหตีติ หาวโก อิจฺจาทิ.

อป-ปาปุณเน, ปาเปตีติ ปาปโก, สมฺปาเปตีติ สมฺปาปโก, อุปาสตีติ อุปาสโก-ปุริโส, อุปาสิกา-อิตฺถี, อุปาสกํ-กุลํ, กโรตีติ การโก, การิกา, การกํ, อุปการโก, กาเรตีติ การาปโก, สงฺขโรตีติ สงฺขารโก, อภิสงฺขารโก, ขิปตีติ ขิปโก, อุกฺขิปโก, นิกฺขิปโก, เขปโก, อุกฺเขปโก, นิกฺเขปโก, นาคเมขิปนโก.

คณฺหาตีติ คาหโก, คณฺหาเปตีติ คาหาปโก. เอวํ โคปโก, ปาทมูเล จรตีติ ปาทจารโก, ปุปฺผํ โอจินายตีติ โอจินายโก, เอทนฺโต ธาตุ.

ฉินฺทตีติ เฉทโก, ฉินฺทโก, เฉทาเปตีติ เฉทาปโก, ฉินฺทาปโก, ชเนตีติ ชนโก-ปุริโส, ชนิกามาตา, ชนกํ-กมฺมํ, การิตโลโป.

ฌาป-ทาเห, ฌาเปตีติ ฌาปโก.

ป-ปฺาปเน, ปฺเปตีติ ปฺาปโก.

าป-าเน, ปติฏฺาเปตีติ ปติฏฺาปโก.

ณาป-เปสเน ¶ , อาณาเปตีติ อาณาปโก, ตุทตีติ ตุทโก, สนฺตุสฺสตีติ สนฺตุสฺสโก, วิเสเสน ปสฺสตีติ วิปสฺสโก, สนฺทสฺเสตีติ สนฺทสฺสโก, ทูเสตีติ ทูสโก, อาทิทีโฆ.

ปจตีติ ปาจโก, ปาเจตีติ ปาจาปโก, อาปาเทตีติ อาปาทโก, นิปฺผาทโก, สมฺปาทโก, ปฏิปชฺชโก, ปฏิปาทโก, ปูเรตีติ ปูรโก, ครุปนฺตตฺตา น วุทฺธิ.

ผุสตีติ ผุสโก, ตุทาทิตฺตา น วุทฺธิ.

ภาเชตีติ ภาชโก, ภินฺทตีติ ภินฺทโก, เภทโก, การเภทโก, ภุฺชตีติ ภุฺชโก, โภชโก, คามโภชโก, พุชฺฌตีติ พุชฺฌโก, โพธโก, มรตีติ มิยฺยโก, มาเรตีติ มารโก, มุฺจตีติ มุฺจโก, โมจโก, ยาจตีติ ยาจโก, ยชตีติ ยาชโก, ยุฺชตีติ ยุฺชโก, อนุยุฺชโก, โยชโก, ปโยชโก, ยุชฺฌตีติ ยุชฺฌโก, โยธโก, รุนฺธตีติ รุนฺธโก, อวโรธโก, วจตีติ วาจโก, โอวทตีติ โอวาทโก, โอวชฺชโก, วีณํ วาเทตีติ วีณาวาทโก, เภริวาทโก, ครุํ อภิวาเทตีติ อภิวาทโก, วิทติชานาตีติ เวทโก, วินฺทติ ปฏิลภตีติ วินฺทโก, อนุวิชฺชติ วิจาเรตีติ อนุวิชฺชโก, ปฏิสํเวเทตีติ ปฏิสํเวทโก, วิชฺฌตีติ เวธโก, อฏฺึ วิชฺฌตีติ อฏฺิเวธโก, ปตฺตํ วิชฺฌตีติ ปตฺตเวธโก.

พหุลาธิการา กมฺเมปิ ทิสฺสติ, อนฺตเร วาสียติ นิวาสียตีติ อนฺตรวาสโก, ปสีทตีติ ปสีทโก, ปสาทโก วา, ทีปปฺปสาทโก, อุทกปฺปสาทโก, สิพฺพตีติ สิพฺพโก, เสวตีติ เสวโก, หนตีติ ฆาตโก, คาโว หนตีติ โคฆาตโก, หนสฺส ฆาโต. หรตีติ หารโก.

กมฺเม ¶ – ‘‘ปาเทหิ ปหรียตีติ ปาทปหารโก’’ติ วุตฺติยํ วุตฺตํ. ติติกฺขตีติ ติติกฺขโก, ติกิจฺฉตีติ ติกิจฺฉโก, วีมํสตีติ วีมํสโก, พุภุกฺขตีติ พุภุกฺขโก, ปพฺพตายตีติ ปพฺพตายโก อิจฺจาทิ.

อิติ อกปจฺจยราสิ.

อิวณฺณนฺตรูปราสิ

อถ อิวณฺณนฺตรูปานิ วุจฺจนฺเต.

๗๙๒. ทาธาตฺวิ[ก. ๕๕๑; รู. ๕๙๘; นี. ๑๑๓๘].

ทา, ธาหิ ภาวการเกสุ อิปจฺจโย โหติ.

ปมํ จิตฺเตน อาทียตีติอาทิ, ตณฺหาทิฏฺีหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, ขนฺธุปาทิ, กิเลสุปาทิ, วิธานํ วิธิ, วิธิยฺยติ เอเตนาติ วิธิ, นิธิยฺยตีติ นิธิ, สนฺธิยเต สนฺธิ, อภิสนฺธิ, ปฏิสนฺธิ, สนฺนิทหนํ สนฺนิธิ, สมาธานํ สมาธิ, สมาทหนฺติ เอเตนาติ สมาธิ, ปณิทหนํ ปณิธิ, โอธิ, อวธิ, อุปนิธิ, ปฏินิธิ, อุทกํ ทหติ ติฏฺติ เอตฺถาติ อุทธิ, มหนฺโต อุทธิ มโหทธิ, วาลานิ ทหนฺติ ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ วาลธิ.

๗๙๓. อิกิตี สรูเป[ก. ๖๖๙; รู. ๖๗๙; นี. ๑๓๑๕].

ธาตูนํ สุติสงฺขาเต สรูเป วตฺตพฺเพ กฺริยตฺถา ปรํ อิ, กิ, ติปจฺจยา โหนฺติ.

อวณฺณุปนฺเตหิ อิ, คมิ, ปจิ อิจฺจาทิ.

อุวณฺณุปนฺเตหิ กิ, พุธิ, รุธิ อิจฺจาทิ.

เกหิจิติ, กโรติสฺส, อตฺถิสฺส อิจฺจาทิ.

๗๙๔. สีลาภิกฺขฺาวสฺสเกสุ ณี[ก. ๕๓๒, ๖๓๖; รู. ๕๙๐, ๖๕๙; นี. ๑๑๑๔, ๑๒๔๕].

สีลํ ¶ วุจฺจติ ปกติจริยา, อภิกฺขณเมว อภิกฺขฺํ, ปุนปฺปุนกฺริยา, อายตึ อวสฺสํภาวี อวสฺสกํ นาม, สีลคฺคหเณน ธมฺม, สาธุการาปิ สงฺคยฺหนฺติ, เอเตสุ สีลาทีสุ กฺริยาวิเสเสสุ คมฺยมาเนสุ กตฺตริ ณี โหติ. อาทนฺเตสุ ‘อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุก’อิติ ยาคโม.

อกฺขายตีติ อกฺขายี, อกฺขายนสีโล, อกฺขายนธมฺโม, อกฺขาเน สกฺกจฺจการิตา ยุตฺโตติ อตฺโถ. กาลตฺตเยปิ สิชฺฌติ สามฺวิธานตฺตา.

อวสฺสกํ ปน อนาคตเมว, ธมฺมกฺขายี-ปุริโส, ธมฺมกฺขายินี-อิตฺถี, ธมฺมกฺขายิ-กุลํ, คีตํ อภิณฺหํ คายตีติ คีตคายี, กปฺปํ อวสฺสํ าสฺสตีติ กปฺปฏฺายี, สํวฏฺฏมานํ อสงฺขฺเยยฺยํ าสฺสตีติ สํวฏฺฏฏฺายี. เอวํ วิวฏฺฏฏฺายี.

อทินฺนํ อาททาติ สีเลนาติ อทินฺนาทายี. ตถา ทินฺนเมว อาททาตีติ ทินฺนาทายี, อนฺนํ ททาติ สีเลนาติ อนฺนทายี.

ทา-สุปฺปเน. นิทฺทายนสีโล นิทฺทายี, มชฺชํ ปิวนสีโล มชฺชปายี, มชฺชํ อภิณฺหํ ปิวตีติ มชฺชปายี, สีฆํ ยายนสีโล สีฆยายี, สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ สสงฺขารปรินิพฺพายี. ตถา อสงฺขารปรินิพฺพายี, อายุกปฺปสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, อายุกปฺปปริโยสานํ อุปหจฺจ อวสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ อุปหจฺจปรินิพฺพายี อิจฺจาทิ.

อิวณฺเณสุ-มนฺตํ นิจฺจกาลํ อชฺฌายตีติ มนฺตชฺฌายี, ธมฺมชฺฌายี, ธฺํ นิจฺจกาลํ วิกฺกิณาตีติ ธฺวิกฺกายี, ภายนสีโล ภายี, ภูมิยํ สยนสีโล, ภูมิยํ วา นิจฺจกาลํ สยตีติ ¶ ภูมิสายี, กณฺฏเก อปสฺสยนสีโล กณฺฏกาปสฺสยี อิจฺจาทิ.

เอทนฺตาปิ อิธ วตฺตพฺพา, อุทฺธํ วฑฺฒนสีโล อุทายี, วุทฺเธสุ อปจายนสีโล วุทฺธาปจายี. เอวํ เชฏฺาปจายี, ฌายนสีโล, ฌายนธมฺโม, ฌายเน สกฺกจฺจกฺริยายุตฺโตติ ฌายี, นิจฺจกาลํ ฌายตีติ วา ฌายี, ปชฺฌายี, อุชฺฌายี, นิชฺฌายี, อภิชฺฌายี, ภายนสีโล ภายี, ติณํ อภิณฺหํ ลายตีติ ติณลายี, ตนฺตํ นิจฺจกาลํ วายตีติ ตนฺตวายี, ปลายนสีโล ปลายี, น ปลายี อปลายี อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ-ยถาภูตํ อตฺถํ วิภาวนสีโล วิภาวีปุริโส, วิภาวินี-อิตฺถี, อายตึ อวสฺสํ ภวิสฺสตีติ ภาวี, สาลึ ลุนาติ สีเลนาติ สาลิลาวี อิจฺจาทิ.

พฺยาปนสีโล พฺยาปี, กาเมติ อิจฺฉติ สีเลนาติ กามี, ธมฺมกามี, อตฺถกามี, กรณสีโล การี, ปาปการี, ปุฺการี.

อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาคามี. รสฺสตฺเต-อาคมินีรตฺติ, อาคมินี-ปุณฺณมาสี, อาจยํ วฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อาจยคามี, อปจยํ วิวฏฺฏํ คจฺฉติ สีเลนาติ อปจยคามี, สกึ อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ สกทาคามี. ตถา น อาคมิสฺสตีติ อนาคามี.

อาธานํ วุจฺจติ ทฬฺหฏฺิติ, อาธานํ กตฺวา คหณสีโล อาธานคาหี, ทฬฺหคาหี, ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี, พฺรหฺมํ เสฏฺํ จรติ สีเลนาติ พฺรหฺมจารี.

อปิเจตฺถ ธมฺโม นาม กุลาจารธมฺโม, ตํ ธมฺมํ จรามีติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา ยาว น วิชหติ, ตาว อวีติกฺกมนฏฺเน ธมฺมํ จรติ สีเลนาติ ธมฺมจารี นาม. ตถาจรนฺโต จ อนฺตราวีติกฺกมนียวตฺถุสมาโยเค สติ ตํ ธมฺมํ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต ¶ สํวรณฏฺเน ธมฺมํ จรติ ธมฺเมนาติ ธมฺมจารี นาม, ตถาธาเรนฺโต จ ตํ ธมฺมํ อตฺตุกฺกํสน, ปรวมฺภนาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุปกฺกิลิฏฺฺจ อปฺปิจฺฉตาทีหิ สนฺตคุเณหิ สุปริโยทาตฺจ กโรนฺโต ปริโยทาปนฏฺเน ธมฺมํ จรติ สาธุกาเรนาติ ธมฺมจารี นาม.

พฺรหฺมํ วุจฺจติ ตโต เสฏฺตรํ สิกฺขาปทสีลํ, ตมฺปิ คณฺหิตฺวา อวิชหนฺโต อนฺตรา จ อปตมานํ กตฺวา ธาเรนฺโต อนุปกฺกิลิฏฺํ สุปริโยทาตฺจ กโรนฺโต ติวิเธน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม, สมาทาน, สมฺปตฺต, สมุจฺเฉทวิรตีนํ วเสน วิโยเชตุํ วฏฺฏติ, โย ปน คณฺหนฺโต ตถา น ธาเรติ, ธาเรนฺโต วา อุปกฺกิลิฏฺํ กโรติ, โส เอกเทเสน อตฺเถน พฺรหฺมจารี นาม.

โย ปน ติวิเธน อตฺเถน มุตฺโต หุตฺวา กทาจิ ตํ ธมฺมํ จรติ, ตสฺส จรณกฺริยา ตสฺสีลกฺริยา น โหติ, โส ธมฺมจารีติ น วุจฺจติ, เอเตนุปาเยน เสเสสุ ปาป, กลฺยาณภูเตสุ ตสฺสีลปเทสุ อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ.

พฺรหฺมจารินี-อิตฺถี, วิเสเสน ทสฺสนสีโล วิปสฺสี, อตฺถทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, ปิยทสฺสี, สุทสฺสี, ทุสฺสนสีโล ทุสฺสีมาโร, ธารณสีโล ธารี, อิณธารี, ฉตฺตธารี, ภุสํ นหนสีโล อุปนาหี, ปรินิฏฺิตปจฺจเยกเทสตฺตา อายตึ อวสฺสํ อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อุปฺปาที, อุปฺปาทิโน ธมฺมา [ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗].

ภร-ธารเณ, มาลํ นิจฺจกาลํ ภรตีติ มาลภารี, ภาชนสีโล ภาชี, อุณฺหํ ภุฺชนสีโล อุณฺหโภชี, อตฺตานํ มฺติ สีเลนาติ อตฺตมานี, อตฺตานํ ปณฺฑิตํ มฺตีติ ปณฺฑิตมานี, ลภนสีโล ลาภี, วจนสีโล วาจี. เอวํ วาที, อตฺถวาที, ธมฺมวาที, ยุตฺตวาที, มุตฺตวาที, วิภชฺชวาที, นิจฺจํ วสตีติ วาสี, คามวาสี, นครวาสี, ภารํ วหนสีโล ภารวาหี ¶ , ธมฺมํ ปฺํ อนุสรติ อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารี. เอวํ สทฺธานุสารี, วิรูปํ ปาปปกฺขํ ปฏิมุขํ อภิณฺหํ สรติ จินฺเตตีติ วิปฺปฏิสารี, ปาณํ หนติ สีเลนาติ ปาณฆาตี, หนสฺส ฆาโต.

หริตพฺพํ สพฺพํ หรติ สีเลนาติ หารหารี อิจฺจาทิ.

‘กคา จชาน’นฺติ สุตฺตวิภตฺติยา อฆานุพนฺเธปิ จชานํ กคาเทโส, สมํ วิปาเจตีติ สมเวปากี-อุทรคฺคิ, สมเวปากินี-คหณี, อุปธิ ผลํ วิปจฺจตีติ อุปธิเวปากินี, โสจนสีโล โสกี, โสกินี-ปชา, มุตฺโต หุตฺวา จชนสีโล มุตฺตจาคี, สํวิภาชนสีโล สํวิภาคี, กามสุขํ ภุฺชนสีโล กามโภคี, วิสุํ อวิภตฺตํ โภคํ ภุฺชนสีโล อปฏิวิภตฺตโภคี, ยุฺชนสีโล โยคี อิจฺจาทิ.

๗๙๕. อาวี[ก. ๕๓๒; รู. ๕๙๐; นี. ๑๑๑๔].

อาวี โหติ กตฺตริ.

ภยํ ทสฺสนสีโล ภยทสฺสาวี.

อิติ อิวณฺณนฺตรูปราสิ.

อุวณฺณนฺตรูปราสิ

๗๙๖. ภงฺคุ ภีรู ภาสุ อสฺสวา.

เอเต สทฺทา มหาวุตฺตินา สีลาทีสุ นิปจฺจนฺเต.

ภนฺช-วินาเส, ปภฺชนสีโล ปภงฺคุ-สงฺขตธมฺโม.

ภี-ภเย, ภายนสีโล ภีรู.

ภา-ทิตฺติยํ, โอภาสนสีโล ภาสุ-ปภา, เชฏฺวจนํ อาทเรน สุณาติ สีเลนาติ อสฺสโว-ปุตฺโต, อสฺสวาภริยา.

๗๙๗. วิทา กู[ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].

วิทมฺหา ¶ กู โหติ กตฺตริ.

วิทติ สีเลนาติ วิทู, โลกวิทู, ปรจิตฺตวิทู. อิตฺถิยํ ปรจิตฺตวิทุนี.

๗๙๘. วิโต าโต[ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].

วิปุพฺพา าโต กู โหติ กตฺตริ.

วิชานนสีโล วิฺู.

๗๙๙. กมฺมา[ก. ๕๓๕; รู. ๕๙๓; นี. ๑๑๑๙].

กมฺมุปปทา าโต กู โหติ กตฺตริ.

สพฺพํ ชานาติ สีเลนาติ สพฺพฺู, รตฺตฺู, อตฺถฺู, ธมฺมฺู, กาลฺู, สมยฺู.

๗๘๐. คมา รู[ก. ๕๓๔; รู. ๕๙๒; นี. ๑๑๑๘].

กมฺมุปปทา คมมฺหา รู โหติ กตฺตริ. ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สพฺพธาตฺวนฺตโลโป.

ปารํ คจฺฉติ สีเลนาติ ปารคู, เวทํ วุจฺจติ อคฺคมคฺคาณํ, เวทํ คจฺฉตีติ เวทคู, อทฺธานํ คจฺฉตีติ อทฺธคู.

อิติ อุวณฺณนฺตรูปราสิ.

อิตฺถิลิงฺครูปราสิ

อถ อิตฺถิลิงฺครูปานิ วุจฺจนฺเต.

๘๐๑. อิตฺถิยมณติกยกยา จ[ก. ๕๕๓; รู. ๕๙๙; นี. ๑๑๔๐; ‘…กฺติ…’ (พหูสุ)].

อิตฺถิลิงฺเค วตฺตพฺเพ ภาวการเกสุ อ, ณ,ติ, ก, ยก, ยปจฺจยา จ อโน จ โหติ.

ก ¶ , อ, ณ, ยก, ย, อนอิจฺเจเตหิ ‘อิตฺถิยมตฺวา’ติ อาปจฺจโย.

กมฺหิ ตาว-อตฺตนิ นิสินฺนํ คูหติ สํวรตีติ คุหา, อตฺตานํ วา ปรํ วา ทูเสตีติ ทูสา-ธุตฺติตฺถี.

มุท-หาเส, โมทนํ มุทา, ปมุทา, สุชฺฌติ เอตายาติ สุธา, วสุํ รตนํ ธาเรตีติ วสุธา อิจฺจาทิ.

อมฺหิ-สงฺขายนฺติ เอตายาติ สงฺขา. ตถา สงฺขฺยา, ปชานาตีติ ปฺา, อาชานาตีติ อฺา, สฺชานาตีติ สฺา, สฺชานนฺติ เอตายาติ วา สฺา, สฺชานนํ วา สฺา, อภิชานนํ อภิฺา, ปฏิชานนํ ปฏิฺา, ปริจฺฉิชฺช ชานนํ ปริฺา, ปฏิจฺจ ติฏฺติ เอตฺถาติ ปติฏฺา.

ถา-าเน, อวธิภาเวน าติ ติฏฺตีติ อวตฺถา, อุปาทียตีติ อุปาทา-ปฺตฺติ, อฺมฺํ อุเปจฺจ นิสฺสาย จ ธิยฺยตีติ อุปนิธา-ปฺตฺติเยว, สทฺทหนํ สทฺธา, สทฺทหนฺติ เอตายาติ วา สทฺธา, วิสิฏฺํ กตฺวา อตฺตานํ ทหนฺติ เอตายาติ วิธา-มาโน, ภาติ ทิพฺพตีติ ภา-นกฺขตฺตํ, ปภา, อาภา, นิภา, อุปมียเต อุปมา.

เฌ-จินฺตายํ, ปชฺฌายนํ ปชฺฌา, วชฺชาวชฺชํ อุปชฺฌายติ เปกฺขตีติ อุปชฺฌา, อภิมุขํ ฌายนํ อภิชฺฌา.

อาส-ปตฺถนายํ, อาสีสนํ อาสา, ปจฺจาสีสนํ ปจฺจาสา.

อาส-อุปเวสเน, อจฺฉนํ อจฺฉา.

อิกฺข-ทสฺสน’งฺเกสุ, อเปกฺขนํ อเปกฺขา, อุเปกฺขนํ อุเปกฺขา, อุปปริกฺขนํ อุปปริกฺขา, อิจฺฉนํ อิจฺฉา, พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา.

อิสฺส-อุสฺสุยฺยิเย, อิสฺสนํ อิสฺสา.

อีห-พฺยาปาเร, อีหนํ อีหา.

อุฉิ-อุจฺเฉ ¶ , อุจฺฉนํ อุจฺฉา.

เอล-กมฺปเน, เอลยตีติ เอลา-โทโส.

โอช-ถมฺภเน เตชเน จ, โอเชติ ตํสมงฺคิเน สตฺเต สงฺขาเร จ สมุปตฺถมฺภติ สมุตฺเตเชตีติ วา โอชา.

กล-สงฺขฺยาเน, กลียตีติ กลา, ขมนํ ขมา, คชฺชนฺติ เอตายาติ คทา, คิรียติ กถียตีติ คิรา-วาจา, ฆฏียติ สงฺฆฏียติ เอตฺถาติ ฆฏา-ยูโถ, ภุโส จาเรติ ปริจาเรตีติ อจฺฉรา-เทวี, มหาวุตฺตินา จสฺส โฉ, ชฏตีติ ชฏา, อนฺโตชฏา พหิชฏา [สํ. นิ. ๑.๒๓], ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชรา, ชิรณํ วา ชรา, อาปชฺชติ อชฺฌาปชฺชตีติ อาปทา, สมฺปชฺชนํ สมฺปทา, อุปริภาวํ สุฏฺุ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตายาติ อุปสมฺปทา, ปฏิปชฺชนํ ปฏิปทา, ปฏิปชฺชนฺติ อุปริวิเสสํ เอตายาติ วา ปฏิปทา, สุขปฺปฏิปทา, ทุกฺขปฺปฏิปทา, ปฏิสํภิชฺชนฺติ อตฺถาทีสุ าณปฺปเภทํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ปฏิสมฺภิทา, อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทา.

ภิกฺข-ยาจเน, ภิกฺขียเตติ ภิกฺขา.

สิกฺข-ฆฏเน, สิกฺขนํ สิกฺขา, สิกฺขนฺติ ฆเฏนฺติ เสกฺขา ชนา เอตฺถาติ สิกฺขา, อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา อิจฺจาทิ.

ติติกฺขนํ ติติกฺขา, วีมํสนํ วีมํสา, ติกิจฺฉนํ ติกิจฺฉา, วิคตา ติกิจฺฉา เอติสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, โภตฺตุํ อิจฺฉา พุภุกฺขา, พุโภกฺขา วา, ฆสิตุํ อิจฺฉา ชิฆจฺฉา, ปาตุํ ปริภุฺชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา, หริตุํ อิจฺฉา ชิคีสา, วิเชตุํ อิจฺฉา วิชิคีสา, หนฺตุํ อิจฺฉา ชิฆํสา อิจฺจาทิ.

ณมฺหิ-อร-คติยํ, อรติ สีฆํ วิชฺฌมานา คจฺฉตีติ อาราเวธโก, กโรนฺติ นานากมฺมการณาโย เอตฺถาติ การา-อทฺทุ ¶ , ชิยฺยนฺติ เอตายาติ ชารา, ตรติ สีฆตรํ คจฺฉตีติ ตารา, ภาสนฺติ เอตายาติ ภาสา, ธาเรติ สีฆํ วหตีติ ธารา, ขคฺคธารา, วุฏฺิธารา, มยติ วิวิธาการํ คจฺฉติ เอตายาติ มายา, ลิขียเต เลขา, วุจฺจเตติ วาจา, หรติ มโนรมํ ปวตฺเตตีติ หารา-มุตฺตาวลิ อิจฺจาทิ.

ยกฺปจฺจเย-สห กถนํ สากจฺฉา, ตถนํ ตจฺฉา, นิปชฺชนํ นิปชฺชา, วิทติ ชานาตีติ วิชฺชา, วิทนฺติ ชานนฺติ เอตายาติ วา วิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, นิสชฺชนํ นิสชฺชา.

อิธ-อิชฺฌเน, สมิชฺฌนํ สมิชฺฌา.

สิธ-นิปฺผตฺติยํ, สิชฺฌนํ สิชฺฌา อิจฺจาทิ.

ยมฺหิ-มช-สํสุทฺธิยํ, สมฺมชฺชนํ สมฺมชฺชา, อเปจฺจ วชนํ คมนํ ปพฺพชฺชา, จรณํ จริยา, ปริจรณํ ปาริจริยา, ‘อูพฺยฺชนสฺสา’ติ อีอาคโม รสฺโส จ.

ชาคร-นิทฺทกฺขเย, ชาครณํ ชาคริยา, เสติ เอตฺถาติ เสยฺยา, ทฺวิตฺตํ.

อนมฺหิ-สห คายนฺติ สชฺฌายนฺติ เอตฺถาติ สงฺคายนา, าปียเต ปติฏฺียเต ปติฏฺานา, ปาปียเต ปาปนา, สมฺปาปนา, ปริสมาปนา, อุปาสียเต อุปาสนา, ปยิรูปาสนา, เอสียเต เอสนา, ปริเยสนา, กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา, เฉชฺชเภชฺชาทิกสฺส กมฺมสฺส กรณํ กมฺมการณา, อาทิวุทฺธิ, ทฺวตฺตึส กมฺมการณา.

จิติ-เจตายํ, เจเตนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอตายาติ เจตนา, จินฺตียเต จินฺตนา, ปียเต ปนา, ทีปียเต ทีปนา, วิปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา, สนฺทสฺสียเต สนฺทสฺสนา, เทสียเต เทสนา, เทสียติ เอตายาติ วา เทสนา, ปตฺถียเต ปตฺถนา, ผรียเต ผรณา, ผุสียเต ผุสนา, ภาวียเต ภาวนา, วิภาวนา, สมฺภาวนา, มนฺตียเต มนฺตนา, นิมนฺตนา ¶ , อามนฺตนา, ปุนปฺปุนํ โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา, ยาจียเต ยาจนา, อาทเรน ยาจนา อายาจนา, โยชียเต โยชนา.

รจ-วิธาเน, รจียเต รจนา, อารจนา, วิรจนา.

วฏฺฏ-วฏฺฏเน, อาวฏฺฏนา, วิวฏฺฏนา, เวทียเต เวทนา.

วร-อิจฺฉายํ, ปวารียเต อิจฺฉาปียเต ปวารณา, วาสียเต วาสนา, อาสีสียเต อาสีสนา, หึสียเต หึสนา อิจฺจาทิ.

ติมฺหิ-พหุลาธิการา อนิตฺถิยมฺปิติ โหติ, คายนํ คีติ, สห คายนํ สงฺคีติ, ทุคฺคีติ, อนุคีติ, อยํ อมฺหากํ อพฺภนฺตริโมติ ายตีติ าติ, ชานนํ ตฺติ, ทฺวิตฺตํ, านํ ิติ.

ทา-อวขณฺฑเน, ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวิตฺตํ, ธาเรตีติ ธาติ, ทหนํ อกมฺปนํ ธีติ, สมาทหนํ สมาธีติ, มหาวุตฺตินา อาสฺสํ อีตฺตํ, ทฺวิตฺเต ธสฺส ทตฺตํ รสฺโส จ, ทีธิติ-รํสิ.

นิพฺพายนํ นิพฺพุติ, อาสฺส อุตฺตํ, สห อยนํ สมิติ, เอติ อาคจฺฉตีติ อีติ-อุปทฺทโว, วิจินนํ วิจิติ, วิชยนํ วิชิติ, นียติ ายติ เอตายาติ นีติ, โลกนีติ, ธมฺมนีติ, สทฺทนีติ, ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ, วุทฺธิ ทฺวิตฺตฺจ, สทฺธมฺมเนตฺติ, ปินยตีติ ปีติ, ภายนํ ภีติ, จวนํ จุติ, ชวนํ ชุติ, ถวนํ ถุติ, อภิตฺถุติ, ปวนํ ปูติ, ภวนํ ภูติ, สุฏฺุ ภวตีติ สุภูติ, วิภวนํ วิภูติ, สุฏฺุ มุนนํ พนฺธนํ สมฺมุติ, สวนํ สุติ, สุยฺยเตติ วา สุติ, ปสุติ, อุปสุติ, หูยเตติ หุติ, อาเนตฺวา หุตพฺพาติ อาหุติ, จายนํ ปูชนํ จิติ, ทฺวิตฺเต-จิตฺติ, อปจิติ, เอสฺส อตฺตํ, นิชฺฌายนํ นิชฺฌตฺติ.

มหาวุตฺตินา ตกาเร กรสฺส กุตฺตํ, กฺริยา กุตฺติ, สรกุตฺติ, อิตฺถิกุตฺตํ, ปุริสกุตฺตํ, ชเนตีติ ชเนตฺติ, อีอาคมสฺส เอตฺตํ ¶ , พนฺธียเตติ พนฺธติ, ปชฺชตีติ ปตฺติ, ปทาติ วา, อีอาคมสฺส อาตฺตํ, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ-เคหํ, วสนํ วา วสติ อิจฺจาทิ.

๘๐๒. ชาหาหิ นิ.

เอเตหิ นิ โหติ.

ชา-หานิยํ, ชิยฺยเต ชานิ, ธนชานิ, โภคชานิ, มหนฺตี ชานิ อสฺสาติ มหาชานิโย, หิยฺยเต หานิ, วณฺณหานิ, พลหานิ, อายุหานิ, อวหานิ, ปริหานิ.

๘๐๓. กรา ริริโย[ก. ๕๕๔; รู. ๖๐๑; นี. ๑๑๔๑].

กรมฺหา อิตฺถิยํ ริริโย โหติ.

กรียเต กิริยา, นิปาตเนน กฺริยาติ สิชฺฌติ.

อิติ อิตฺถิลิงฺครูปราสิ.

รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ

๘๐๔. สมานฺภวนฺตยาทิตูปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกา[ก. ๖๔๒; รู. ๕๘๘; นี. ๑๒๖๙].

สมาโน จ อฺโ จ ภวนฺโต จ ยาทิ จ เอเตหิ อุปมานภูเตหิ ปรํ ทิสมฺหา กมฺเมรี จ ริกฺโข จ โก จาติ เอเต ปจฺจยา โหนฺติ, รี, ริกฺเขสุ ‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’ติ สุตฺเตน ทิสสฺส อนฺตสฺสราทีนํ โลโป, กานุพนฺโธ อวุทฺธตฺโถ, ‘รีริกฺขเกสุ’อิจฺจาทีหิ สมาสสุตฺเตหิ ปุพฺพปทานํ รูปํ สาเธตพฺพํ.

ย, ต, เอต, อิม, กึ, ตุมฺห, อมฺห, ภวนฺต, สมาน, อฺ.

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาที, ยาทิกฺโข, ยาทิโส, ยํ วิย นํ ปสฺสนฺตีติ ยาที, เย วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทิโน, อิตฺถิยํ-ยา ¶ วิย ทิสฺสตีติ ยาทินี, ยาทิกฺขา, ยาทิกฺขี, ยาทิสา, ยาทิสี, ยา วิย ทิสฺสนฺตีติ ยาทินิโย, ยาทิกฺขาโย, ยาทิกฺขิโย, ยาทิสาโย, ยาทิสิโย. เอวํ เสเสสุปิ.

โส วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.

เอโส วิย ทิสฺสตีติ เอที, เอทิกฺโข, เอทิโส, เอตาที, เอตาทิกฺโข, เอตาทิโส วา.

อยํ วิย ทิสฺสตีติ อีที, อีทิกฺโข, อีทิโส.

โก วิย ทิสฺสตีติ กีที, กีทิกฺโข, กีทิโส.

ตฺวํ วิย ทิสฺสตีติ ตาที, ตาทิกฺโข, ตาทิโส.

อหํ วิย ทิสฺสตีติ มาที, มาทิกฺโข, มาทิโส.

พหุตฺเต ปน ตุมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ ตุมฺหาที, ตุมฺหาทิกฺโข, ตุมฺหาทิโส.

อมฺเห วิย ทิสฺสนฺตีติ อมฺหาที, อมฺหาทิกฺโข, อมฺหาทิโส.

ภวํ วิย ทิสฺสตีติ ภวาที, ภวาทิกฺโข, ภวาทิโส.

สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที, สทิกฺโข, สทิโส.

อฺโ วิย ทิสฺสตีติ อฺาที, อฺาทิกฺโข, อฺาทิโส.

อิตฺถิยํ-ยา วิย ทิสฺสตีติ ยาทิสา-อิตฺถี, ยาทิสี-อิตฺถี. ตาทิสา-อิตฺถี, ตาทิสี-อิตฺถี อิจฺจาทิ.

๘๐๕. วมาทีหิ ถุ[ก. ๖๔๔; รู. ๖๖๑; นี. ๑๒๗๑-๓; ‘วมาทีหฺยถุ’ (พหูสุ)].

วมาทีหิ ภาวการเกสุ ถุ โหติ.

วมียเตติ วมถุ, ทวียเตติ ทวถุ อิจฺจาทิ.

๘๐๖. กฺวิ[ก. ๕๓๐; รู. ๕๘๔; นี. ๑๑๑๒].

ภาวการเกสุ ¶ กฺวิ โหติ.

๘๐๗. กฺวิสฺส[ก. ๖๓๙; รู. ๕๘๕; นี. ๑๒๖๖].

กฺวิสฺส โลโป โหติ.

อิวณฺเณสุ ตาว-ภุโส จยติ วฑฺฒตีติ อจฺจิ, ทฺวิตฺตํ รสฺสตฺตฺจ, วิวิเธน จยติ วฑฺฒตีติ วีจิ, ปฺจ มาเร ชินาตีติ มารชิ, ภทฺทํ ชินาตีติ ภทฺทชิ. เอวํ ปุณฺณชิ, คามํ สมูหํ เนตีติ คามณี, นสฺส ณตฺตํ. เสนํ เนตีติ เสนานี อิจฺจาทิ.

อุวณฺเณสุ-มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุ, มหาวุตฺตินา รสฺส ปรรูปตฺตํ, วิวิเธน ชวติ สีฆํ ผรตีติ วิชฺชุ, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภู-ภูมิ, ปภวติ อิสฺสรํ กโรตีติ ปภู, วิภวนํ วิภู, อภิภวตีติ อภิภู, สยํ ภวตีติ สยมฺภู, โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺตภู, โคตฺรภู อิจฺจาทิ.

พฺยฺชนนฺเตสุ –

๘๐๘. กฺวิมฺหิ โลโปนฺตพฺยฺชนสฺส[ก. ๖๑๕; รู. ๕๘๖; นี. ๑๒๒๐].

ธาตูนํ อนฺตพฺยฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ.

อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก, นนฺทํ กโรตีติ นนฺทโก, ชีวํ กโรตีติ ชีวโก, จิตฺตํ วิจิตฺตํ กโรตีติ จิตฺตโก, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ สุขํ, ทุกฺเขน ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ, ปริโต ขฺเตติ ปริกฺขา, สํ อตฺตานํ ขนตีติ สงฺโข, น คจฺฉตีติ อโค-นโค, สีสํ อุปคจฺฉตีติ สีสูปโค. เอวํ คีวูปโค, นินฺนฏฺานํ คจฺฉตีติ นินฺนคา-นที, ตุรํ สีฆํ คจฺฉตีติ ตุรงฺโค, มชฺเฌ พินฺทาคโม.

ภุเชน ¶ กุฏิเลน คจฺฉตีติ ภุชโค, อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, เขน อากาเสน คจฺฉตีติ ขโค, เวหาเส คจฺฉตีติ วิหโค, มหาวุตฺตินา เวหาสสฺส วิหาเทโส.

‘‘โค คจฺฉติ, คาโว คจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ ปน ‘‘โคจโร, โคธโน, โคตฺตํ, โคตฺรภู’’ติอาทีสุ จ กฺวิมฺหิ อนฺตพฺยฺชนโลเป กฺวิโลเป จ กเต มหาวุตฺตินา อุปนฺตสฺส โอตฺตํ กตฺวา โคอิติ ปกติรูปํ เวทิตพฺพํ, พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ. เอวํ สลากคฺคํ, อุโปสถคฺคํ.

กมฺเมน ชายตีติ กมฺมโช. เอวํ จิตฺตโช, อุตุโช, อตฺตนิ ชาโตติ อตฺรโช, ปุพฺเพ ชาโต ปุพฺพโช, ปจฺฉา ชาโต อนุโช, สห ชายตีติ สหโช, ถเล ชายตีติ ถลชํ. เอวํ ทกชํ, วาริชํ, อมฺพุชํ. อณฺเฑ ชายตีติ อณฺฑโช, ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทฺวิโช, สห ภาสนฺติ เอตฺถาติ สภา, กุฺเช รมตีติ กุฺชโร อิจฺจาทิ.

๘๐๙. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจาสโมหิ[ก. ๕๓๘; รู. ๕๙๕; นี. ๑๑๒๓; ‘…ปจฺจ…’ (พหูสุ)].

ปริ จ ปติ จ อา จ สฺจ โอ จ เอเตหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิ.

ปริหฺตีติ ปลิโฆ, รสฺส ลตฺตํ. ปติหนตีติ ปฏิโฆ, ตสฺส ฏตฺตํ. ภุโส หนติ พาธตีติ อฆํ-ทุกฺขํ ปาปฺจ, วิเสเสน ภุโส หนตีติ พฺยคฺโฆ, ทิฏฺิ, สีลสามฺเน สํหโตติ สงฺโฆ-สมูโห, เทวสงฺโฆ, พฺรหฺมสงฺโฆ, มิคสงฺโฆ, โอหนติ อโธภาคํ กตฺวา มาเรตีติ โอโฆ, กิเลโสโฆ, สํสาโรโฆ, อุทโกโฆ.

สุตฺตวิภตฺติยา อฺโตปิ โฆ โหติ, มาตรํ หนตีติ มาตุโฆ. เอวํ ปิตุโฆ อิจฺจาทิ.

๘๑๐. ณฺวาทโย[ก. ๖๕๐; รู. ๖๕๑; นี. ๑๒๘๘].

กฺริยตฺถา ¶ ภาวการเกสุ ณุอาทโย โหนฺติ, อุปริ วุจฺจมาโน สพฺโพ ณฺวาทิกณฺโฑ อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทฺเทโส โหติ, ตสฺมา อิธ กิฺจิมตฺตํ วุจฺจเต.

กโรตีติ การุ-สิปฺปี, อยติ วฑฺฒตีติ อายุ, อยนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อายุ-ชีวิตํ, โสภาวิเสสํ รหนฺติ ชหนฺติ จนฺท, สูริยา เอเตนาติ ราหุ-อสุรินฺโท, หิตสุขํ สาเธตีติ สาธุ-สปฺปุริโส, วายตีติ วายุวาโต อิจฺจาทิ.

อิติ รีริกฺขาทิปจฺจยราสิ.

ปกติรูปราสิ นิฏฺิโต.

อิติ นิรุตฺติทีปนิยา นาม โมคฺคลฺลานทีปนิยา

ตพฺพาทิกณฺโฑ นาม กิตกณฺโฑ นิฏฺิโต.