📜
ปถมคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑. อภิธมฺมตฺถสงฺคหํ กตฺตุกาโม อนุรุทฺธตฺเถโร สงฺคหารพฺเภ ตาว สปฺปโยชเน ปฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. ปฺจปิณฺฑตฺถานาม รตนตฺตยวนฺทนา, คนฺถาภิเธยฺโย, คนฺถปฺปกาโร, คนฺถาภิธานํ, คนฺถปฺปโยชนํ. ตตฺถ ตีสุ รตเนสุ นิปฺปจฺจการกรณํ รตนตฺตยวนฺทนานาม. สา สมฺมาสมฺพุทฺธมตุลํ สสทฺธมฺมคณุตฺตมํ อภิวาทิยาติ เอเตหิ ปเทหิ ทสฺสิตา. สกเลน คนฺเถน อภิหิตา ปธานตฺถภูตา จตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา คนฺถาภิเธยฺโย. โส อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติปเท อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๑] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโยเยวาติ กตฺวา อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทน ทสฺสิโตติวุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ โส อปฺปธานตฺถภูโต สงฺคหิตภาโว อิมสฺมึ ปิณฺฑตฺถทสฺสเน อภิเธยฺโย นาม ภวิตุํ ยุตฺโตติ. อิโต ปฏฺายจ ฏีกายนฺติ วุตฺเต อิมสฺส สงฺคหสฺส ทฺวีสุ สีหฬฏีกาสุ ปถมาฏีกา ทฏฺพฺพา. วิภาวนิยนฺติ วุตฺเต เอตรหิ ปากฏา ทุตียา. ฏีกาสูติ วุตฺเต ทฺเวปิ. มหาฏีกายนฺติ วุตฺเต วิสุทฺธิมคฺเค มหาฏีกา ทฏฺพฺพา. ยฺจ วจนํ วิภาวนิยํปิ อาคตํ, อฺตฺถาปิ อาคตํ, ตํปิ อิธ วิภาวนิยํตฺเวว วุจฺจติ อาสนฺนตฺตาติ. สภาคธมฺมสงฺคหวเสน คนฺถวิธานากาโร คนฺถปฺปกาโร. โส ปน สงฺคห สทฺเทน ทสฺสิโต.
[๒] วิภาวนิยํ ปน
อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทนาติ ¶ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺโท คนฺถวิธานาการํ ทีเปตีติ. อตฺถา นุคตา คนฺถสมฺา วนฺถาภิธานํ. ตํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปเทน ทสฺสิตํ. สงฺคหคนฺเถ กเต สติ ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อนายาสโต ลทฺธพฺพํ ธมฺมานํ สรูปาวโพธาทิกํ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ คนฺถสฺส ผลานุผลํ คนฺถปฺปโยชนํ ตํปิ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเทเนว สามตฺถิยโต ทสฺสิตํ.
[๓] วิภาวนิยํ ปน
สงฺคหสทฺเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถสทฺเทน วินา อนายาสโต สํสิทฺธิมตฺตทีปเกน สงฺคหสทฺทมตฺเตน ตาทิโส อนุปาทาปรินิพฺพานนฺโต ปโย ชนวิเสโส สกฺกา วิฺาตุํ, อสทฺธมฺม สงฺคหานํปิ โลเก สนฺทิสฺสนโตติ.
๒. ตตฺถ รตนตฺตยวนฺทนา ตาว อสงฺเขยฺยอปฺปเมยฺยปฺปโยชนา โหติ. ยถาห –
เต ตาทิเส ปูชยโต, นิพฺพุเต อกุโต ภเย;
น สกฺกา ปฺุํ สงฺขาตุํ, ยเมตฺถ มปิ เกนจีติ.
ย เมตฺถมปีติเอตฺถ เยนเกนจิ อปิ มนุสฺเสนวา เทเวนวา พฺรหฺมุนาวา สงฺขาตุํ น สกฺกาติ โยชนา. ฏีกาการาปิ ตํ ปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ. สงฺคหการา ปน อนฺตรายนีวารณเมว วิเสสโต ปจฺจาสีสนฺติ. สงฺคหการา ติจ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย อฏฺกถาจริยา วุจฺจนฺติ.
นิปฺปจฺจการสฺเสตสฺส,
กตสฺส รตนตฺตเย;
อานุภาเวน โสเสตฺวา,
อนฺตราเย อเสสโตติ หิ วุตฺตํ.
๓. กถฺจ ¶ รตนตฺตยวนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. วุจฺจเต-รตนตฺตยวนฺทนา หิ นาม วนฺทนากิริยาภินิปฺผาทโก สตฺตกฺขตฺตุํ สตฺตกฺขตฺตุํ อเนกโกฏิสตสหสฺสวาเร ปวตฺตมาโน มหนฺโต ปฺุาภิสนฺโท ปฺุปฺปวาโห. โส จ อนุตฺตเรสุ พุทฺธาทีสุ ปฺุกฺเขตฺเตสุ สํวฑฺฒิตตฺตา เถรสฺส จ อุฬารจฺฉนฺทสทฺธาพุทฺธิคุเณหิ ปริภาวิตตฺตา มหาชุติโก มหปฺผโล มหานิสํโส จ ปฺุาติสโย โหติ. โส สยํ ปโยคสมฺปตฺติภาเว ตฺวา พหิทฺธา วิปตฺติปจฺจเย อปเนตฺวา สมฺปตฺติปจฺจเย อุปเนตฺวา อติปณีตอุตุจิตฺตาหาร สมุฏฺิตานํ สรีรฏฺกธาตูนํ อุปพฺรูหนํ กตฺวา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ลทฺโธ กาสสฺส ชนกกมฺมสฺส อนุพลํ เทติ. อลทฺโธกาสสฺส จ ปฺุนฺตรสฺส โอกาสลาภํ กโรติ. อถ ลทฺธานุพเลน ลทฺโธ กาเสน จ ตทุภเยน ปฺุเน นิพฺพตฺตา รูปารูปสนฺตติโย เถรสนฺตาเน ยมกมหานทิโย วิย พลวพลวนฺติ โย หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตทา ตสฺมึ อิฏฺผลฆนปริปูริเต เถรสนฺตาเน อนิฏฺผลภูตานํ โรคาทิ อนฺตรายานํ อุปฺปตฺติยา โอกาโส นาม นตฺถีติ อิฏฺผลสนฺตานวิพาธกานิ อนิฏฺผลสนฺตานชนกานิ จ อปฺุกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติ. น หิ กมฺมานินาม ปฺุานิ อปฺุานิ จ อตฺตโน วิปากุปฺปตฺติยา โอกาเส อสติ วิปจฺจนฺตีติ. ตโต ตสฺมึ สนฺตาเน อายุวณฺณา ทโย อิฏฺผลธมฺมา ยาว คนฺถนิฏฺานา ยาว อายุกปฺปปริโย สานาปิ วา วฑฺฒนปกฺเข ตฺวา ปวตฺตนฺติ. ยถาห –
อภิ วาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุฑฺฒาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุวณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอวํ ตาย วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณํ โหตีติ. ตสฺมา สงฺคหารพฺเภ รตนตฺตยวนฺทนากรณํ เถรสฺส อตฺตนา อารพฺภ มานสงฺคหสฺส อนนฺตราเยน ปริสมาปนุตฺถํ. น เกวลฺจ เถรสฺเสว, โสตูนฺจ สงฺคหํ คณฺหนฺตานํ อาทิมฺหิเยว รตนตฺตย วนฺทนา สิทฺธิโต อนนฺตราเยน คหณ กิจฺจสมฺปชฺชนตฺถนฺติ.
[๔] วิภาวนิยํ ปน
สตฺตสุ ¶ ชวเนสุ ปถมชวน วเสเนว วนฺทนา ปโยชนํ วิภาวิตํ วิย ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปตฺถมฺภนกิจฺจสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺส จ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลทฺธตฺตาติ. ยถา หิ อาหารรูปสฺส ทฺวีสุ กิจฺเจสุ โอชฏฺมกรูปชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. จตุสฺสนฺต ติรูปุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตถาหิ ปฏฺาเนปิ ตทุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว คเหตฺวา กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ วิภงฺควาโร วิภตฺโต. เอวเมวํ อิธปิ ปถมชวนสฺส อวุนาว วิปากชนนกิจฺจํ ปริตฺตกํ อปฺปมตฺตกํ โหติ. อเหตุกวิปากมตฺตํ ชเนตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนกิจฺจเมว มหนฺตํ อธิมตฺตํ. ตฺจ สตฺตสุปิ ชวเนสุ อุปลพฺภติ เยวาติ. ยสฺมา ปน คนฺถาภิเธยฺเย คนฺถปฺปกาเร คนฺถปฺปโยชเน จ อาทิโต วิวิเตสติ โสตุ ชนานํ คนฺถสฺสวเน อุสฺสาโห ชายติ. ตสฺมา เตสํ คนฺถา ภิเธยฺยาทีนํ ทสฺสนํ คนฺเถ อุสฺสาหชนนตฺถํ. คนฺถาภิธานทสฺสนํ โวหารสุขตฺถนฺติ. อิทเมตฺถ ปิณฺฑตฺถทสฺสนํ.
๔. อยํ ปน ปทตฺโถ. สมฺมาจ พุชฺฌิ สามฺจ พุชฺฌีติ สมฺมา สมฺพุทฺโธ. เอตฺถ จ สมฺมาสทฺโท อวิปรีตตฺเถ นิปาโต. โส พุชฺฌิตพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ พุชฺฌนกฺริยาย อเสสพฺยาวิภาวํ ทีเปติ. ตถาหิ ปเทสาเณ ิตา ปจฺเจกพุทฺธาทโย อตฺตโน วิสเย เอว อวิปรีตํ พุชฺฌนฺติ. อวิสเย ปน อนฺธกาเร ปวิฏฺาวิย โหนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วิสโย จ เตสํ อปฺปมตฺตโกว สพฺพฺุวิสยํ อุปาทาย ยถา หตฺถ ปุเฏ อากาโส อปฺปมตฺตโกว อชฏากาสํ อุปาทายาติ. เต หิ ผสฺสาทีสุ ธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ สพฺพาการโต พุชฺฌิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธานํ ปน อวิสโย นาม นตฺถิ, ยตฺถ เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํ. เต หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนนฺตาสุ จ ¶ โลกธาตูสุ ติยทฺธคเต อทฺธมุตฺตเก จ ธมฺเม หตฺถมณิเก วิย สมสเม กตฺวา พุชฺฌนฺติ. สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ หิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณมุเขติ สพฺพฺุํมหาภวงฺคํ สนฺธายาห. ตตฺถ หิ เต ธมฺมา โพธิมณฺเฑ สพฺพํ อภิธมฺมํ สมฺมสนโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ อุปฏฺหนฺตีติ. สพฺพฺุพุทฺธา ปน ยตฺตเก ธมฺเม วิจาเรตุํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺตเก ธมฺเม อาวชฺชนาย วิสุํ กตฺวา อาวชฺชิตฺวา วิจาเรนฺตีติ. นนุ ธมฺมา มหนฺตา ภวงฺคํ ปริตฺตกนฺติ น โจเทตพฺพเมตํ. อรูปธมฺมานฺหิ ปรมุกฺกํสปตฺตานํ เอส อานุภาโวติ. สํสทฺโท ปน สามนฺติ เอตสฺส อตฺเถ อุปสคฺโค. โส ภควโต ปฏิเวธธมฺเมสุ อนาจริยกตํ ทีเปติ. น เม อาจริโย อตฺถีติ หิ วุตฺตํ. นนุ ภควโต ตตียจตุตฺถารุปฺป สมาปตฺติโย อาฬารุทกมูลิกาติ. สจฺจํ. ตา ปน อนลงฺกริตฺวา ลทฺธมตฺตาว หุตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ปจฺฉา พุชฺฌนกฺริยาย ปาทกมตฺตาปิ นโหนฺติ. กุโต ปฏิเวธธมฺมาติ. ตสฺมา ตา ภควโต พุทฺธภาเว สาจริยกตํ น สาเธนฺตีติ. อยเมตฺถ ปาฬิ อนุคโต อตฺโถ. ยถาห –
ตตฺถ กตโม จ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ. อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ. ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณาติ. พเลสุ จ วสิภาวํ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมฺมาสมฺพุทฺโธติ.
ตตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. พเลสูติ ทสพล าเณสุ. วสิภาวนฺติ อิสฺสรภาวํ. เอตฺถจ ปุพฺเพ. ล. สามนฺติเอเตน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติอาทินา [สมฺมาสทฺทสฺสอตฺถนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ]
๕. อิทานิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ สุฏฺุพลวํ กโรนฺโต อตุลนฺติ อาห. อเนกคุณปทวิสยา หิ วนฺทนา สุฏฺุตรํ พลวตี โหตีติ. นนุ เอกคุณปทวิสยาปิ วนฺทนา อนฺตรา ยนีวารเณสมตฺถา สิยาติ กึ ทุตีเยนาติ. น น สมตฺถา. วิฺุชาติกา ปน สตฺถุคุณตฺโถมเน มตฺตการิโน นาม น โหนฺติ ¶ . เถโร จ เตสํ อฺตโร. ตฺวํ ปน อวิฺุชาติโก. ตสฺมา มตฺตํ กโรนฺโต โจเทสีติ. อปิจ. น เกวลํ อนฺตรา ยนีวารณเมว วนฺทนาย อิจฺฉิตพฺพํ โหติ. อถโข ปฺาปาฏวาทิอตฺโถปิ อิจฺฉิตพฺโพเยว. โสปิ หิ อนายาเสน คนฺถ นิฏฺานสฺส คนฺถปาริสุทฺธิยา จ ปจฺจโย โหตีติ. อนุสฺสติฏฺาเนสุ หิ จิตฺตภาวนา จิตฺตสมาธานาวหา โหติ. จิตฺต สมาธาเน จ สติ ปฺาติกฺขาสูรา หุตฺวา ปหติ. สมาหิโต ภิกฺขเว ยถาภูตํ ปชานาตีติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ตทตฺถายปิ อตฺตโน วนฺทนา สุฏฺุ พลวตี กาตพฺพาเยวาติ.
[๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถาวุตฺตวจนตฺถ โยเคปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสทฺทสฺส ภควติ สมฺาวเสน ปวตฺตตฺตา อตุลนฺติ อิมินา วิเส เสตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
มหนฺตฺหิ สตฺถุคุณปทานํ มชฺเฌ เอตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปทํ, จนฺโท วิย ตารกานํ มชฺเฌ. ตสฺมา ตํ สภาวนิรุตฺตึ ชานนฺตานํสนฺติเก ภาวตฺถสฺุํ สตฺถุสมฺามตฺตํ ภวิตุํ นารหติ. อฺเสํ ปน ปทสหสฺสํ วุจฺจมานํปิ สตฺถุ สมฺามตฺตเมว สมฺปชฺชตีติ. ตุลยิตพฺโพ อฺเน สห ปมิตพฺโพติ ตุโล. น ตุโล อตุโล, นตฺถิตุโล สทิโส เอตสฺสาติ วา อตุโล. ภควา. น หิ อตฺถิ ภควโต อตฺตนา สทิโส โกจิ โลกสฺมินฺติ. ยถาห –
น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโลติ.
อนจฺฉริยฺเจตํ, ยํ พุทฺธภูตสฺส อตุลตฺตํ. สมฺปติชาตสฺสปิ ปนสฺส อตุลตา ปฺายติ. ตทา หิ มหาปุริโส สมฺปติชาโตว สมาโน ปุรตฺถิมทิสาภิมุโข อฏฺาสิ. ตสฺมึ ทิสา ภาเค อนนฺตานิ จกฺกวาฬานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. เตสุ ิตา เทวพฺรหฺมาโน มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส นตฺถิ. กุโต อุตฺตริตโรติ ¶ ปรมาย ปุชาย ปูเชสุํ. เอวํ เสสทิสาสุปิ. ตทา มหาปุริโส อตฺตโน สพฺพโลกคฺคภาวํ ตฺวา อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโหมสฺมิโลกสฺส, เชฏฺโหมสฺมิโลกสฺส อยมนฺติ มาชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ เอวํ อฉมฺภิวาจํ นิจฺฉาเรสีติ. อิทํปิ อนจฺฉริยํ, ยํ ปจฺฉิมภวํ ปตฺตสฺส อตุลตฺตํ. ยทา ปน โส สุเมธภูโต ทีปงฺกรพุทฺธสฺส สนฺติเก นิยตพฺยากรณํ คณฺหิ. ตทาปิ ถเปตฺวา ทีปงฺกรสมฺมาสมฺพุทฺธํ ปารมิตาคุเณหิ เตน สทิโส โกจิ นตฺเถว. นตฺถิภาโวจสฺส ตทา ปวตฺเต หิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ อสาธารณปาฏิหาริเยหิ ทีเปตพฺโพ. ตานิ หิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานํ สตสหสฺสํปิ ปวตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสติเยว. กุโต สาวกโพธิ สตฺตานนฺติ. เตเนว หิ ตทา ปวตฺติปารมิปวิจยฺาณํ อตฺตโน วิสเย สพฺพฺุถฺาณคติกนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สาวกโพธิสตฺตาปิ หิ ยโต ปฏฺาย อตฺตโน โพธิยา อนุรูเป สมฺภารธมฺเม สยเมว ชานิตุํ สกฺโกนฺติ. ตโต ปฏฺาย อนิวตฺติธมฺมา หุตฺวา วตฺตานุสาริมหาปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมิตฺวา โพธิสตฺตภูมึ โอกฺกนฺตา โหนฺติ. เอเกน ปริยาเยน นิยตา สมฺโพธิปรายนา จ นาม โหนฺติ. ตทา เอว พุทฺธานํ สมฺมุขิภาเว สติ นิยตพฺยากรณํ ลภนฺติ. สพฺพฺุ โพธิสตฺต ปจฺเจกโพธิสตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ.
[๖] วิภาวนิยํ ปน
สมิตตฺเถ ยฺยการสฺส อการสฺส วา วเสน เอตํ สิทฺธนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตุลสทฺโท ธาตุสิทฺโธ กมฺมสาธโน จ ภวิตุํ น ยุตฺโต. ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตุโล. อปฺปเม ยฺโยติ หิ ฏีกายํ วุตฺตํ. เอเตน ตุลสทฺโท กมฺมสาธโนติ ทิเปติ. เอวฺจ สติ กมฺมสาธเนเนว ตทตฺถสิทฺธิโต กึ ตโต สมิตตฺเถ ยฺยการสฺสอการสฺส วา จินฺตายาติ. วตฺติจฺฉานุคโต สทฺทปฺปโยโคติ กตฺวา เอตํ วุตฺตนฺติ เจ. น. ยถา ¶ สุตํ ยุตฺตํ วชฺเชตฺวา อสฺสุตสฺส ปริกปฺปนาย ปโย ชนาภาวโตติ. [อตุล ปทํ]
๖. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ สตฺถุ ติสฺโส สมฺปทา วิภา วิตา โหนฺติ. เหตุสมฺปทา ผลสมฺปทา สตฺตุปการสมฺปทาจาติ. ตตฺถ สตฺถุ มหากรุณา สมงฺคิตา โพธิสมฺภารสมฺภรณฺจ เหตุสมฺปทานาม. โพธิมณฺเฑ ปวตฺติตา จตุวีสติ โกฏิสภสหสฺสสงฺขา มหาวชิรฺาณสงฺขาตา สพฺพฺุมหา วิปสฺสนาปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา. สา หิ มหาโพธิยา ปทฏฺาน ภูตาติ. ปหาน สมฺปทายเมว วา สา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ผลสมฺปทา จตุพฺพิธา ปหานสมฺปทา าณสมฺปทา อานุภาวสมฺปทา รูปกายสมฺปทา จาติ. ตตฺถ สห วาสนาย กิเลสปฺปหานํ ปหานสมฺปทา นาม. ปหานสฺส สพฺพปาริปูริตาติ อตฺโถ. อตฺถโต ปน อริยมคฺโค, อคฺคมคฺคฺาณเมว วา. สพฺพฺุต ฺาณ ทสพลฺาณาทีนิ าณสมฺปทา.
[๗] วิภาวนิยํ ปน
เอตาสุ ทฺวีสุ สมฺปทาสุ าณสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา, ตโต ปหานสมฺปทา. ปหานสมฺปทาเยว ปน ปถมํ วตฺตพฺพา. สา หิ าณสมฺปทายปุพฺพงฺคมภูตา ปจฺจยภูตา จ. มหาฏีกายฺจ สาเยว ปถมํ วุตฺตาติ.
[๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อคฺคมคฺคฺาณ’’นฺติ าณสมฺปทายํ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
อคฺคมคฺคฺาณฺหิ ปหานสมฺปทา เอว ภวิตุํ อรหติ. น หิ มคฺคฺาณโต อฺา ปหานสมฺปทานาม อตฺถีติ. ยฺจ โกจิ วเทยฺย มคฺคฺาณํ าณฺจ โหติ ปหานฺจ. ตสฺมา อุภยตฺถ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ. ตํปิ น ยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ สมฺปทาสงฺกโร โหตีติ.
[๙] ตถา วิภาวนิยํ
าณสมฺปทายํ ¶ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพปถมํ วตฺตพฺพํปิ น วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
นนุ ‘‘ตมฺมูลกานิ จ ทสพลาทิ ฺาณานี’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สพฺพฺุตฺาณํปิ คหิตนฺติ เจ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ อปฺปธานํ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา ปธานํ ปากฏํ อาทิสทฺเทน คหิตนฺติ ายาคตํ โหตีติ. อจินฺเตยฺยานุภาเวหิ สีลา ทิคุเณหิ อิทฺธิ ธมฺเมหิ จ สมฺปทา อานุภาวสมฺปทา. ลกฺขณา นุพฺยฺชนปฺปฏิมณฺฑิตสฺส รูปกายสฺส สมฺปตฺติ รูปกายสมฺปทา. สตฺตุปกาโรทุวิโธ อาสยสมฺปทา, ปโยคสมฺปทา จ. อชฺฌาสยสฺส อุฬารตา กายวจีปโยคสฺส จ ปริสุทฺธตาติ อตฺโถ. ตตฺถ เทวทตฺตาทีสุ วิโรธิสตฺเตสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยตา อาสย สมฺปทา. โลเก อภิฺาตานํ ราชูนํ ราชมหามตฺตานํ เสฏฺิ คหปตีนํ เทวราชูนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาวเสน เทสนาปโยคสุทฺธิ ปโยคสมฺปทา. ตตฺถ ทฺเว ปหานาณสมฺปทา สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน วิภาวิตา. ทฺวีหิ อานุ ภาวรูปกายสมฺปทาหิ สห ทฺเว สตฺตุปการสมฺปทา อตุลปเทน. เหตุสมฺปทา ปน ทฺวีหิปิ ปเทหิ สามตฺถิยโต วิภาวิตา. น หิ ตาทิสิยา เหตุสมฺปทาย วินา อิตราสํ ปวตฺติ อตฺถีติ. [สมฺปทา]
๗. ปุนปิ เถโร อตฺตโน วนฺทนํ พลวตรํ กโรนฺโต สสทฺธมฺมคณุตฺตมนฺติ อาห. เอเตน ธมฺมสงฺฆานํปิ วนฺทนา กตา โหติ. ทูรโตหํ นมสฺสิสฺสํ, สสงฺฆํ โลกนายกนฺติ หิ วุตฺเต สงฺฆสฺสปิ นมนกฺริยาปตฺติ สหสทฺเทน วิฺายติ. เอว มิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ นมสฺสิสฺสนฺติ นมสฺสึ.
[๑๐] ยมฺปน วิภาวนิยํ
‘‘คุณีภูตานํปิ หิ ธมฺมสงฺฆานํ อภิวาเทตพฺพ ภาโว สหโยเคน วิฺายตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิวาเทตพฺพ ภาโวติ นวตฺตพฺพํ. อภิวาทิตภาโวติ ปน อภิวาทนนฺติ ¶ วา วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อิธ อธิปฺเปตสฺส กฺริยา สมวายสฺส สิทฺธตฺตา ธมฺมสงฺฆานํปิ เถรสฺส วนฺทนา กฺริยาปตฺติ สิทฺธา โหตีติ. อิตรถา ตพฺพปจฺจยสฺส อรหตฺถทีปนโต อภิวาทนา รหตา สงฺขาต คุณสมวาโย วุตฺโต สิยา. โสจ อิธ นาธิปฺเปโต. อตฺตโน นิทสฺสเนน จ สห น สเมติ สปุตฺตทาโร อาคโตติ.
อปิจ เถโร อิมํ คนฺถํ รจยิสฺสามีติ ปุพฺพภาเคเยว ตีณิ รตนานิ วนฺทิ, อถ ตํ อตฺตโน วนฺทนํ คนฺถปฺปฏิฺาย สห ฆเฏตฺวา ทสฺเสนฺโต อิมํ คาถํ รจยีติปิ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตถาหิ อภิวาทิยาติ วุตฺตํ. น อภิวาทิยามีติ. เอสนโย อฺตฺถปิ. ตตฺถ สทฺธมฺเมน จ คณุตฺตเมน จ อตฺตนา นิมฺมิเตน สกลโลกสฺส สรณภูเตน สห วตฺตตีติ สสทฺธมฺม คณุตฺตโม. สมฺมาสมฺพุทฺโธ. น หิ ปรนิมฺมิเตน สทฺธมฺเมน คณุตฺตเมน จ สหิตา สาวกา สสทฺธมฺมาติ จ สคณุตฺตมาติ จ วุจฺจนฺติ. น จ อตฺตโนเอว สรณภูเตน สทฺธมฺเมน สพฺรหฺมจาริคณุตฺตเมน จ สหิตา ปจฺเจกพุทฺธา ตถา โถมนํ อรหนฺตีติ, ตสฺมา อิทํปิ สตฺถุ อสาธารณคุณปทเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ธาเรตีติ ธมฺโม. เก ธาเรติ, อตฺตานํ ธาเรนฺเต. ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ หิ วุตฺตํ. กถฺจ ธาเรติ, จตูสุ อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อปตมาเน กโรนฺโต. กิฺจ ธารณํนาม, เยสํ วเสน สตฺตา อปาเยสุวา วฏฺฏทุกฺเขสุวา ปตนฺติ, เตสํ กิเลสานํ เอกเทเสนวา สพฺพโสวา สมุจฺฉินฺทนํ. อิมสฺมึ อตฺเถ จตฺตาโร อริยมคฺคา นิพฺพานฺจ นิปฺปริยายโต ธมฺโมนาม. อริยมคฺคา หิ กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺตา นิพฺพาเนน สเหว หุตฺวา สมุจฺฉินฺทนฺติ. น วินาติ, ตสฺมา เตเยว ปฺจ เอกนฺตโต ธมฺโมนามาติ. ปริยตฺติธมฺโม ปน ธารณุปาโยเยว โหติ. จตฺตาริ สามฺผลานิจ ธารณผลานิเยว โหนฺติ, กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน ปวตฺตตฺตา ธารณานุกูลปฺปวตฺตานิ จ. ตสฺมา เอเต ปฺจ ปริยายธมฺมาเยวาติ. อถวา ¶ , ธารียตีติ ธมฺโม. ธารณารโหติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ ธาเรนฺตํ เอกนฺเตน ทุกฺขโต โมเจติ. อคฺคสุเขจ ปติฏฺาเปติ. โสเยว ธารณารหตฺตา อิธ ธมฺโมนามาติ. โกปน โสติ, ยถา ปุตฺตธมฺมาเยว. เตหิ เกจิ ภาวนา วเสน เกจิ สจฺฉิกิริยวเสน เกจิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน เกจิ อุคฺคห ธารณวเสน ธารียนฺติ. เต จ เอวํ ธารียมานา ธาเรนฺตํ ยถารหํ อปายทุกฺขโต วฏฺฏทุกฺขโตจ โมเจนฺติ, อคฺเคจ ผลสุเขวา นิพฺพานสุเขวา ปติฏฺาเปนฺตีติ. ธาเรนฺติวา สปฺปุริสาชนา อปาเยสุ วฏฺฏทุกฺเขสุจ อตฺตานํ อปต มานํ วหนฺติ เอเตนาติ ธมฺโม. ธรนฺติวา เอตฺถ ธมฺมทีปา ธมฺมปฺปฏิสรณา ชนา ลทฺธปฺปติฏฺา โหนฺตีติ ธมฺโมติปิ ยุชฺชติเยว. กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺโม ทสวิโธว วุตฺโต. นนุ ปฏิปตฺติธมฺเมน สห เอกาทสวิโธว วตฺตพฺโพติ. สจฺจํ. โสปน ปฏิปตฺติธมฺโม มคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทาเอว โหตีติ ปุพฺพเจตนา วิย ทาเน มคฺเค เอว โส สงฺคหิโต. ตสฺมา ธมฺโม ทสวิโธว สพฺพตฺถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
อปิจ, ยทคฺเคน ปริยตฺติธมฺโม อิธ ธมฺมสฺมึ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ปริยตฺติธารโกปิ สงฺเฆ วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ยุตฺโต. ยทคฺเคนจ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก สงฺเฆ เสกฺเขสุ สงฺคหิโต. ตทคฺเคน ตสฺส กลฺยาณเหตุภูโต ปฏิปตฺติ ธมฺโมปิ ธมฺเม วนฺทเนยฺเย สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. โส หิ ปุถุชฺชนภูโตปิ เยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา เสเข โสตาปตฺติ ผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน สงฺคหิโต. เต ปน ธมฺมา เสกฺเข โสตาปตฺติมคฺเค อสงฺคหิตาติ นสกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺตาวตา เย วทนฺติ สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ, เอตฺถ ปุถุชฺชน กลฺยาณโก สงฺเฆ อสงฺคหิโต. น หิ ตํสรณํ คจฺฉนฺตสฺส สรณคมนํ สมฺปชฺชตีติ. เตสํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. เอวํ ปน วตฺตพฺโพ, โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ เอวํ สตฺถุาเน ถเปตฺวา ภควตา สํวณฺณิโต ปริยตฺติธมฺโม ธมฺมสรเณ สงฺคหิโตติ ¶ ยุตฺโต, ตํ ธาเรนฺโตปน กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ิโตปิ อตฺถิ. อฏฺิโตปิ อตฺถิ. โย อฏฺิโต, โส อตฺตโนปิ สรณํ นโหติ. กุโต ปรสฺส. สตฺถารา จ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ โส ครหิโต. ตสฺมา โส สงฺฆสรเณ อสงฺคหิโต. อิตโรว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ.
สนฺตานํ ธมฺโมติ สทฺธมฺโม. สมิตกิเลสานํ ตโตเยว ปสตฺถานํ ปูชิตานํ สปฺปุริสานํ ปณฺฑิตานฺจ ธมฺโมติ อตฺโถ. โยจ สนฺตานํ ธมฺโม, โสปิ เอกนฺเตน สนฺโตเยว โหตีติ สนฺโต ธมฺโมติปิ สทฺธมฺโม. ปสตฺโถ ปูชิโต ธมฺโมติ อตฺโถ. สจฺโจ วา. อยฺหิ อฺติตฺถิยธมฺโม วิย ธาเรนฺตํ นวิสํวาเทติ. โส หิ อยํ เม หิโตติ ธาเรนฺตสฺส อหิโตเยว สมฺปชฺชติ. อยํ ปน ตถาธาเรนฺตสฺส หิโตเยว สมฺปชฺชตีติ. [สทฺธมฺมปทํ]. คณุตฺตมปเท โลเก สมาน ทิฏฺิสีลานํ สหธมฺมิกานํ สมูโห คโณติ วุจฺจติ. อิธ ปน อุตฺตเมหิ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺโต ภควโต สาวกสงฺโฆ อุตฺตโมจ โส คโณจาติ อตฺเถน อุตฺตมคโณนาม. โสเยว อิธ คณุตฺตโมติ วุจฺจติ ยถา มุนิเสฏฺโ มุนิวโรติ.
[๑๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คณานํ คเณสุวา เทวมนุสฺสาทิสมูเหสุ อุตฺตโม คณุตฺตโม’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอตสฺมิฺหิ อตฺเถ สติ อุตฺตมสทฺโท ปธานภูโต โหติ. โสจ คุณมฺหิเยว ปวตฺตตีติ เตน อิธ อริยสงฺโฆ วุตฺโตติ นสิชฺฌตีติ. เอตฺถจ คโณติ สงฺโฆเยว วุจฺจติ. โสจ สงฺโฆ ทุวิโธ สมฺมุติสงฺโฆ, ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆติ. ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆน กตํ อุปสมฺปทากมฺมํ สมฺมุตินาม. ตาย สมฺมุติยา อุปสมฺปนฺนภูมึ ปตฺวา ิโต ภิกฺขุสงฺโฆ สมฺมุติสงฺโฆนาม. โส วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธ. ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ นาม อฏฺ อริยปุคฺคลสมูโห. โสปน กิฺจาปิ สมฺมุติสงฺเฆปิ อนฺโตคโธเยว โหติ. ตถาปิ สรณคมน วนฺทนา มาน ¶ ปูชาสกฺการานุสฺสติฏฺาเนสุ อนุตฺตร ปฺุกฺเขตฺต วิเส สปริคฺคหตฺถํ ภควตา ตถา ตถา สํวณฺเณตฺวา โส วิสุํ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ปุถุชฺชนสงฺโฆหิ ปฺุกฺเขตฺตํ สมาโนปิ อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ นโหติ. กสฺมา. สาลิกฺเขตฺเต ติณานํ วิย เขตฺตทุฏฺานํ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉานุสยานํ สพฺภาวาติ. ปฺุกฺเขตฺตภาโว ปนสฺส ปุริเม สทฺธมฺมปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ. [สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทํ]
๘. อภิวาทิยาติ วิเสสโต วนฺทิตฺวา. เอตฺถ จ อยํ โลเก สีลาทิคุณยุตฺโต เสฏฺโ วนฺทเนยฺโยติ เอวํ เสฏฺ จิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา วนฺทนฺโต วิเสสโต วนฺทตีติ วุจฺจติ. วนฺทนา ปน ติวิธา กายวนฺทนาทิวเสน. ยถาห –
ติสฺโส อิมา ภิกฺขเว วนฺทนา, กตมา ติสฺโส. กาเยน วนฺทติ, วาจาย วนฺทติ, มนสา วนฺทตีติ.
ตตฺถ เสฏฺจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชาณุทฺวย กปฺปรทฺวย นลาฏ สงฺขาตานิ ปฺจ องฺคานิ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตฺวา วนฺทเนยฺยานํ อภิมุขํ นิปฺปชฺชนฺโต กาเยน วนฺทตินาม. ยํ สนฺธาย ปฺจปฺปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวาติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ยายจ อวนฺทิยฏฺาเนสุ วนฺทนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ. คุณปทานิ วาจาย ปวตฺเตนฺโต วาจาย วนฺทตินาม. นโม พุทฺธสฺส, นมตฺถุ พุทฺธสฺส, นโม วิมุตฺติยา, นโม วิมุตฺตานํ, วิปสฺสิสฺส นมตฺถูติ เอวมาทีสุปิ วาจา วนฺทนาเยว. คุณปทานิ อนุคนฺตฺวา คุเณ อนุสฺสรนฺโต มนสา วนฺทตินามาติ.
๙. ภาสิสฺสนฺติ กเถสฺสามิ. กามฺจ เถโร อิมํ สงฺคหํ รจยนฺโต โปตฺถการุฬฺหํ กตฺวาว รจยิสฺสติ. คนฺถกมฺมํ นาม วาจากมฺเมสุ ปสิทฺธนฺติ กตฺวา ภาสิสฺสนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๐. อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติ ปเท อภิธมฺเม วุตฺตา อตฺถา อภิธมฺมตฺถา. เต สงฺคยฺหนฺติ เอตฺถ เอเตนาติวา อภิธมฺมตฺถสงฺคโห. สงฺคยฺหนฺติติจ เถเรน สํขิปิตฺวา คยฺหนฺติ กถียนฺตีติ อตฺโถ. อภิธมฺเมติ เจตฺถ อภิอติเรโก อภิวิเส โสจ ธมฺโม อภิธมฺโม. ธมฺโมติ จ วินยปาฬิโต อฺํปาฬิ ทฺวยํ ¶ วุจฺจติ. โย โว อานนฺท มยา ธมฺโมจ วินโยจ เทสิโต ปฺตฺโตติ หิ วุตฺตํ. ตฺจ ปาฬิทฺวยํ อาณาวิธานสงฺขาตํ วินยน กิจฺจํ วชฺเชตฺวา กุสลาทิเก ยถาปวตฺเต ปรมตฺถธมฺเม เอว ทีเปตีติ. เอวํ ทีเปนฺเตสุจ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ โย อิตรโต อติเรโกจ โหติ วิเสโสจ. อยเมว อภิธมฺโม นาม. อิตโรปน ธมฺโมเยว. เอวฺจ กตฺวา ธมฺโม อภิธมฺโม วินโย อภิวินโยติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ธมฺโมนาม สุตฺตนฺตปิฏกํ. อภิธมฺโมนาม ยตฺตปกรณานิ. วินโยนาม อุภโต วิภงฺโค, อภิวินโยนาม ขนฺธกปริวาราติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. อติเรกวิเสสตา เจตฺถ กุสลาทิ วเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน ตถา ตถา เทเสตพฺพปฺปการานํ อนวเสสวิภตฺติวเสนวา สุทฺธธมฺมาธิฏฺาน เทสนาปวตฺติวเสนวา เวทิตพฺพา. ยโต สพฺพฺุพุทฺธา อิมํ อภิธมฺมเทสนํ เทเวสุเอว เทเสนฺติ. น หิ มนุสฺสา เอวรูปํ ตโย มาเส นิรนฺตรํ ปวตฺตนโยคฺยํ กถามคฺคํ เอเกน อิริยาปเถน อาทิโต ปฏฺาย ปริโยสานํ ปาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกนฺติ, นจ เอว รูโป เอกมาติกานุพนฺโธ กถามคฺโค นานาขเณสุ นานาชนานํ เทเสตุํ สกฺกุเณยฺโย โหตีติ. เกจิปน วินยปาฬิโตปิ อภิเรกวิเสสตํ ตสฺส วณฺเณนฺติ. ตํ อฏฺสาลินิยา น สเมติ. ตตฺถ หิ ธมฺมนามิกานํ ทฺวินฺนํ ปาฬีนํ มชฺเฌเอว อยํ อติเรกวิเสสตา วิจาริตา. นจ ยุชฺชติ วินเยน สห ตถา วิจาเรตุํ อสมานกิจฺจวิสยตฺตา. วินโย หิ กายวาจานํ วินยนกิจฺโจ, อชฺฌาจารวิสโยจ. ธมฺโม ปน ธมฺมวิภาคกิจฺโจ ธมฺมปฺปวตฺติ วิสโยจาติ. เกจิปน วทนฺติ เอวํ สนฺเตปิ วินโย เอว สพฺพเชฏฺโก สิยา. วินยํ วิวณฺเณนฺตสฺส หิ ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติ. ธมฺมํ วิวณฺเณนฺตสฺส ทุกฺกฏาปตฺติมตฺตาติ, ตํ นยุชฺชติ. วินโย หิ อาณาจกฺกํ. ธมฺโมจ ธมฺมจกฺกํ. ตตฺถ วินยํ วิวณฺเณนฺโต สตฺถุ อาณาจกฺเก ปหารํ เทติ. สตฺถริ อคารโว มหนฺโต โหติ. ยสฺสจ สตฺถริ อคารโว, ตสฺส ธมฺมสงฺเฆสุ ตีสุ สิกฺขาสุจ อคารโว สิทฺโธ โหติ. ตสฺมา วินย วิวณฺณเน ¶ อาปตฺติ มหนฺตี โหติ. น สพฺพเชฏฺกตฺตาติ. อปิจ, วินโยนาม สาสนสฺส มูลํ. วินเย อฏฺิเต สาสนํ นติฏฺติ. ตสฺมา สาสนสฺส จิรฏฺิตตฺถํปิ วินยวิวณฺณเน มหตี อาปตฺติ ปฺตฺตาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา นาม อภิธมฺมตฺถ สงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปถมคาถาย
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.