📜
ปจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๖๖. เอวํ ¶ สตฺตหิ ปริจฺเฉเทหิ ปถมสฺส นามรูปปริจฺเฉท าณสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุตียสฺส ปจฺจยปริคฺคหาณสฺส วิธานํ ทสฺเสนฺโต เยสํสงฺขตธมฺมานนฺติอาทิ มาห. อิทานิ เยสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขตาสงฺขตภูตา เยธมฺมา ยถา เยหิ เหตาทีหิ ปจฺจยากาเรหิ ปจฺจยา อุปการกา โหนฺติ. ตํ วิภาคํ เตสํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ วิภาคฺจ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ วิภาคฺจ เตสํปจฺจยาการานํ อิห วิภาคฺจ อิมสฺมึ วุจฺจมาเน ปจฺจยสงฺคเห ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนา.
[๒๒๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปจฺจเย ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ตํ วิภาคนฺติ อิมินา น สเมติ.
[๒๒๕] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อิห อิมสฺมึ สมุจฺจย สงฺคหานนฺตเร าเน’’ติ อิห สทฺทสฺส อตฺถวิภาวนํ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
เอตสฺมิฺหิ อตฺเถ สติ อิทานิ สทฺโท นิรตฺถโก โหตีติ, ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ตตฺถ ปฏิจฺจาติ อวินา, อมฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติ วณฺเณนฺติ. อถวา, สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโท. สหชาตธมฺเมหิ สเหว กลาปวเสน อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวติ อตฺโถ. ยถาสกํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ เตน อวินาภาวีหุตฺวา สมุปฺปาโท ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท, อตฺถโต ปน สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ สงฺขต ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาสงฺขาตํ สพฺพสงฺขตสาธารณํ เอกํ สามฺลกฺขณํ. ยํ อิทปฺปจฺจยตาติจ วุจฺจติ. ตตฺถจ อิทปฺปจฺจย ตาติ อยํ อิมสฺส ปจฺจโย อยํ อิมสฺส ปจฺจโยติ เอวํ นิทฺทิสิตพฺโพ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา. สงฺขตธมฺมา. อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. ยถาวุตฺต สามฺลกฺขณํ เอวาติ ¶ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติจ อิเมสํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา. อิทปฺปจฺจยาเอว อิทปฺปจฺจยตาติจ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโทติ อยมตฺโถ ปฏิกฺขิตฺโต. ปาฬิยํ ปน อยเมว อธิปฺเปโต วิย ทิสฺสติ. ยถาห –
กตโมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ชาติปจฺจยา ภิกฺขเว ชรามรณํ, อุปฺปาทาวา ตถาคตานํ อนุปฺปาทาวา ตถาคตานํ ิตาว สา ธาตุ, ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตาติ.ล. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อุปฺปาทาวา.ล. อิทปฺปจฺจยตา. อิติ โข ภิกฺขเว ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ.
เอตฺถ หิ ิตาว สา ธาตูติอาทินา ตตฺร ตถตา อวิตถตาติอาทินาจ ยถาวุตฺตํ อิทปฺปจฺจยตา สงฺขาตํ สามฺ ลกฺขณเมว ปฏิจฺจสมุปฺปาโทนามาติ ทสฺเสติ. น เจตฺถ ภาวสาธเน กเต สติ ปฏิจฺจสทฺเทน สห สมุปฺปาทสทฺทสฺส อสมานกตฺตุตาสงฺขาโต พฺยฺชนยุตฺติวิโรโธ อตฺถิ. โย ปฏิจฺจ กฺริยาย กตฺตา, ตสฺเสว สมุปฺปาทกฺริยายปิ กตฺตุตา สมฺภวโต. น หิ กฺริยานาม กตฺตุรหิตาสมฺภวตีติ. สงฺขตธมฺเมสุจ คมฺภีเรสุ สติ อนิจฺจตาทิลกฺขณํ วิย อิทํปิ สงฺขตลกฺขณํ คมฺภีรเมว โหตีติ นยิธ คมฺภีรวจนวิโรโธ สมฺภวติ. อถโข สงฺขตธมฺมโต สงฺขตลกฺขณเมว คมฺภีรตรํ โหตีติ. ตาทิเสน ปน สามฺลกฺขเณน สมฺปนฺนา ยถาวุตฺตา อวิชฺชาทโย สงฺขตธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานาม. ยถาห-กตเมจ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาธมฺมา ชรามรณํ ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ.ล. อวิชฺชา ภิกฺขเว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ. อิติ สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ภูตานํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยา สตฺต วุตฺติตาสงฺขาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโทจ โส นียติ ายติ ปฏิวิชฺฌียตีติ กตฺวา นโยจาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย. ปเปติ สงฺขตธมฺเม นานาปกาเรหิ ปจฺจยเภเทหิ ¶ ปวตฺเตติ เทเสติ เอตฺถาติ ปฏฺานํ. มหาปกรณํ. ปฏฺาเน เทสิโต นโย ปฏฺานนโย.
ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจยธมฺเม ภาเว วิชฺชมาเน สติ เต เต ภวนฺติ สีเลนาติ ตพฺภาวภาวิโน. สงฺขตธมฺมา. เตสํ ภาโว ตพฺภาวภาวิภาโว, อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ. อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปวตฺโต สงฺขตธมฺมนิยาโม. ตพฺภาวภาวิภาโวเอว อากาโร ตพฺภาวภาวิภาวากาโร. โส เอว ตพฺภาวภาวิภาวาการมตฺตํ. มตฺตสทฺเทน เหตาทิปจฺจย สตฺตินิยมํ นิวตฺเตติ. เตน อุปลกฺขิโต นโย ปฏิจฺจสมุปฺปาท นโย. อาหจฺจปจฺจยฏฺิตึ อารพฺภาติ เอตฺถ เหตุ อารมฺมณา ทิวเสน ตถาตถา อุปการกตาสงฺขาโต ปจฺจยสตฺติ วิเสโส อาหจฺจปจฺจยฏฺิตินาม. โส หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทีสุ วิย ปจฺจยธมฺมุทฺธารมตฺเต อฏฺตฺวา เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโหติอาทินา ปจฺจยสตฺติ วิเสสุทฺธารวเสน อาหจฺจ มตฺถกํ ปาเปตฺวา เทสิตตฺตา อาหจฺจปจฺจยฏฺิตีติ วุจฺจติ. ปจฺจยธมฺมา ติฏฺนฺติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนาภิสงฺขรณ กิจฺจํ ปตฺวา อโนสกฺกมานา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ เอตายาติ กตฺวา. อารพฺภาติ ปฏิจฺจ. วุจฺจตีติ ภควตา กถียติ.
อุภยํ ปน โวมิสฺสิตฺวา ปปฺเจนฺติ อาจริยาติ อิทํ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทํ ปปฺเจนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. เตหิ ตํ ปปฺจยนฺตา ปฏฺาน นยํปิ อาหริตฺวา ปปฺเจนฺตีติ. ยถา สูริโย อุทยนฺโต อนฺธกาเร วิธเมตฺวา ทพฺพสมฺภาเร มหาชนสฺส ปากเฏ กโรติ. เอวเมวํ อุปฺปนฺนํ จตุสจฺจาณํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา จตุสจฺจ ธมฺมํ วิทติ ปากฏํ กโรตีติ วิชฺชา. ตปฺปฏิปกฺขตฺตา โมโห อวิชฺชานาม. โส หิ อุปฺปชฺชมาโน ธมฺเมสุ อฺาณอทสฺสน สงฺขาตํ อนฺธการํ ชเนตฺวาว อุปฺปชฺชติ. ปฏิจฺจ ผลํ เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา เอเตนาติ วา ปจฺจโย. อวิชฺชาจ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย. ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺขตํ กายวจีมโนกมฺมํ อภิสงฺขโรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ สงฺขารา. วิชานาตีติ วิฺาณํ. วิชานนฺติ สตฺตา เอเตนาติ ¶ วา วิฺาณํ. อารมฺมเณ นมตีติ นามํ. รุปฺปติ วิการํ อาปชฺชตีติ รูปํ. อธิฏฺานฏฺเน อายตนํ. เทวานํ เทวายตนมิว. ผุสตีติ ผสฺโส. ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ วา ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. เวทยนฺติ ปจฺจนุภวนฺติ สตฺตา เอตายาติวา เวทนา. ตสฺสติ ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. นิจฺจปิปาสวเสน อารมฺมณเหตุ นิจฺจํ จฺจลติ ปตฺเถติ วาติ อตฺโถ. ตสฺสนฺติ ปริตสฺสนฺติ จฺจลนฺติ สตฺตา เอตายาติ วา ตณฺหา. อุปาทิยตีติ อุปาทานํ. อมฺุจคาหํ คณฺหาตีติ อตฺโถ. อุปาทิยนฺติ สตฺตา เอเตนาติ วา อุปาทานํ.
ภวติ วฑฺฒตีติ ภโว. ภวนฺติ ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ สุขทุกฺขานิ เอเตนาติ วา ภโว. ชนนํ ชาติ. ชายนฺติ ปาตุภวนฺติ สงฺขต ธมฺมา เอตายาติ วา ชาติ. ชีรณํ ชรา. ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วา ชรา. โสจนํ โสโก. โสจนฺติ จิตฺตปริฬาหํ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ วา โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ตํ ตํ ปวตฺตึ ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ กนฺทนฺติ เอเตนาติ วา ปริเทโว. ขมิตุํ สหิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส วิรูปจิตฺตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาสนํ อุปายาโส. อายาสนนฺติ อนสฺสาสนํ. วิสีทนนฺติ อตฺโถ. เอวนฺติ อิมินา ยถาวุตฺเตน. อวิชฺชาทิ สงฺขาราทิปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺน ปรํปรวิธินา สมุทโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺสเกวลสฺสทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ อวิชฺชาทิกสฺส เอตสฺส สกลสฺส ทุกฺขราสิสฺส เกนจิ สุเขน อสํมิสฺสสฺส วา ทุกฺขราสิสฺส อภินิพฺพตฺติ โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย สุตฺตนฺติกนโย อภิธมฺมนโยติ. ตตฺถ สุตฺตนฺติกนเยน ตาว อวิชฺชา จตุพฺพิธา ทุกฺขปฏิจฺฉาทิกา สมุทยปฏิจฺฉาทิกา นิโรธปฏิจฺฉาทิกา มคฺคปฏิจฺฉาทิกาจาติ. อภิธมฺมนเยน ปน ปุพฺพนฺตปฏิจฺฉาทิกา อปรนฺต ปฏิจฺฉาทิกา ปุพฺพนฺตาปรนฺตปฏิจฺฉาทิกา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺฉาทิกาติ จตูหิ สทฺธึ อฏฺ วิธาติ เวทิตพฺพา.
สงฺขารา สุตฺตนฺติกนเยน สาสวา กุสลากุสลเจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชา ภิสงฺขาโรติ ปน ¶ ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปฺุาติ สงฺขาโรนาม. กามรูป กุสลเจตนา ปฺุาภิสงฺขาโรนาม. อรูปกุสลเจตนา อาเนฺชาติสงฺขาโรนาม. อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพาปิ โลกิยโลกุตฺตรภูตา กุสลากุสลเจตนา สงฺขารานาม. กิริยเจตนา ปน สพฺพาปิ วิภงฺเค นคหิตา. อฏฺกถายฺจ กิริยธมฺมานํ ปน ยสฺมา เนว อวิชฺชา น กุสลา กุสลมูลานิ อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ ลภนฺติ. ตสฺมา กิริยวเสน ปจฺจยากาโร นวุตฺโตติ วุตฺตํ. อวิชฺชาจ กุสลากุสลมูลา นิจ กิริยธมฺมานํ อุปนิสฺสย ปจฺจยา น โหนฺติ. ตสฺมา กิริยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายํ นคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. สํยุตฺเตปิ ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ. วิชฺชาอุปฺปนฺนา. โส อวิชฺชา วิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. น อปฺุาภิสงฺขารํ. น อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติ วุตฺตํ. อตฺตโน อนุรูปปจฺจยวเสน ปน เตสํปิ ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท อวาริโตเยว. นหิ โกจิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทรหิโต สงฺขตธมฺโมนาม อตฺถีติ. เอส นโย วิฺาณาทีสุปีติ. วิฺาณนฺติ พาตฺตึสวิธํ โลกิยวิปากวิฺาณํ สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน กิริยจิตฺตวชฺชิตํ เอกูนสตฺตติวิธํ โลกิยโลกุตฺตรวิฺาณํ. นามรูปนฺติ โลกิย วิฺาณ สหชาตํ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปํ ปวตฺติยํ จิตฺตช รูปฺจ สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน สพฺพํ กุสลากุสล วิปากสมฺปยุตฺตํ ขนฺธตฺตยํ วุตฺตปฺปการรูปฺจ. อฏฺกถายํ ปน ลทฺธปจฺฉาชาตปจฺจยํ สพฺพํปิ จตุสมุฏฺานรูปํ คหิตเมว.
[๒๒๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตทุภยํปิ อิธ ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
สฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ เอว สพฺพตฺถ ปาฬิยํ วิภตฺตานิ. เอกจฺเจ ปน อาจริยา พาหิรายตนานิ ผสฺสสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ กตฺวา ตานิปิ อิธ คณฺหนฺติ. ตํปิ นิทานวคฺค ปาฬิยา สเมติเยว. ยถาห –
กตโมจ ¶ ภิกฺขเว โลกสฺส สมุทโย. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา. เวทนาปจฺจยา ตณฺหา.ล. โทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตีติ อยํ โลกสฺส สมุทโย. โสตฺจ.ล. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส.ล. โลกสฺส สมุทโยติ.
ผสฺสเวทนาทโยปิ นยทฺวเย ตํ ตํ วิฺาณสมฺปยุตฺตา เวทิตพฺพา. ตณฺหุปาทานานิ ปากฏานิ. ภโว ทุวิโธ กมฺมภโว อุปปตฺติภโวจ. โลกิยกุสลากุสลภูตา เจตนาจ. เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโย อนภิชฺฌาทโยจ กมฺมภโว. ยถาห-สพฺพํปิ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโวติ. กมฺมนิพฺพตฺตา ปน สพฺเพปิ โลกิยวิปากกฺขนฺธา สพฺพานิจ กมฺมชรูปานิ อุปปตฺติภโว สุตฺตนฺติกนเยน. อภิธมฺมนเยน ปน โลกุตฺตร ขนฺธาปิ วิภงฺเค อาคตาเอว. ชาติชรามรณานิ สพฺเพสํ สงฺขต ธมฺมานํ ลกฺขณปตฺตานิ. โสกาทีสุ าติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺสฺส โสจนากาเรน ปวตฺตา โทมนสฺสเวทนา โสโกนาม. โรทนากาเรน ปวตฺโต อนิฏฺโ จิตฺตชสทฺโท ปริเทโวนาม. กายิกา ทุกฺขเวทนา ทุกฺขํนาม. เจตสิกา ทุกฺขเวทนา โทมนสฺสํนาม. าติพฺยสนาทินิมิตฺตํ สํสีทนวิสีทนาการปวตฺโต โทโส อุปายาโสนาม. อยเมตฺถ วิภาโค. เยสํ ปน ขนฺธทุกฺเข อวิชฺชา อปฺปหีนา โหติ. เตสํ อิตรสจฺเจสุปิ สา อปฺปหีนาเอว โหตีติ เต ขนฺธปวตฺติยํเอว สุขสฺํ ลภนฺติ. ขนฺธนิโรเธ ทุกฺขสฺํ. ขนฺธปวตฺติมคฺเคเอว สุขมคฺคสฺํ ลภนฺติ. ขนฺธนิโรธมคฺเค ทุกฺขมคฺคสฺํ. ตสฺมา ขนฺธปวตฺติปจฺจยภูตา ปฺุา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารธมฺมาเอว เตสํ อวิชฺชานิวุฏานํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ ปฏิสรณา โหนฺตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาปจฺจ ยาสงฺขาราติ. เอตฺถจ วิเสสโต ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย ทุจฺจริตภูตา อปฺุาภิสงฺขารา สมฺภวนฺติ. อนาคต ขนฺธปฏิจฺฉาทิกาย อวิชฺชาย สุจริตภูตา ปฺุาเนฺชาภิสงฺขารา สมฺภวนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพา. สงฺขาเรสุ สติ อปฺปหีนภวตณฺหานํ สตฺตานํ จุติอนนฺตรํ ปุนภวาภินิพฺพตฺติยา โกจิ วิพนฺโธ นาม นตฺถิ. ตสฺมา สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนาติ อิเม อตฺตภาวสฺิตา ปฺจธมฺมา ภวนฺตเร ปาตุ ภวนฺติ. ตตฺถ ปน วิฺาณเมว ปธานํ เชฏฺกํ โหตีติ วุตฺตํ. สงฺขารปจฺจยาวิฺาณนฺติ วิฺาเณจ สติ ตสฺส อุทยภูตานํ นามรูปานํ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธนาม นตฺถีติ วุตฺตํ. วิฺาณปจฺจยานาม รูปนฺติ. เอตฺตาวตา สามฺโต ปริปุณฺโณนาม กาโย รูป กาโยจ วุตฺโต โหติ. เอวํสนฺเตปิ เตสุ ทฺวีสุ กาเยสุ เยธมฺมา สตฺตปฺตฺติยา ปธานงฺคภูตา โหนฺติ. เยหิจ ผสฺสา ทีนิ อุปริ องฺคานิ อาคตานิ โหนฺติ. เยสุจ สตฺตา อตฺตคาหํ ทฬฺหตรํ คณฺหนฺติ. เต วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ วุตฺตํ. นามรูเป สติ เตสํปิ อุปฺปตฺติยา วิพนฺโธ นตฺถิเยว. สฬายตนสมุฏฺิโตจ ผสฺโส สฬายตเน สติ เอกนฺเตน สมฺภวตีติ วุตฺตํ สฬายตนปจฺจยาผสฺโสติ. ผสฺสสมุฏฺิตาจ เวทนา ผสฺเส สติ เอกนฺเตน สมฺภวติเยวาติ วุตฺตํ ผสฺสปจฺจยาเวทนาติ. สุขเวทนาสทิโส ตณฺหาย อวสฺสโยนาม นตฺถีติ วุตฺตํ เวทนาปจฺจยาตณฺหาติ. กามุปาทานฺจนาม เอกสฺมึ อารมฺมเณ ปุนปฺปุนํ สมุทาจริตฺวา ทฬฺหตฺตปฺปตฺตา ตณฺหาเอว, ทิฏฺิโยจ อตฺตนิจ อตฺตโน อารมฺมเณสุจ อสฺสาทน ขมน โรจน ภูตาย ตณฺหาย วเสน ทฬฺหตฺตํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ตณฺหาปจฺจยาอุปาทานนฺติ. อุปาทิยนฺตาจ ตสฺส ตสฺส อุปาทานิยสฺส อตฺถสฺส หิตวุฑฺฒิสฺิตํ ตํตํ กมฺมภวํ อายูหนฺติเยวาติ วุตฺตํ อุปาทานปจฺจยาภโวติ. ภวสทฺโท เหตฺถ วฑฺฒิปริยาโย. ยถา –
สุวิชาโน ภวํ โหติ, ทุวิชาโน ปราภโวติ.
กมฺมภเว สติ เอกนฺเตน ปุนภโวปิ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ภวปจฺจยาชาตีติ. ชาติยาจ สติ เอกนฺเตน ชรามรณํ โหติเยวาติ วุตฺตํ ชาติปจฺจยาชรามรณนฺติ. อยเมตฺถ ตพฺภาวภาวิภาววิธิ. ¶ โสกาทิวจนฺเจตฺถ อีทิเสน ตพฺภาว ภาวิภาเวน ปวตฺตสฺส สกลสฺส วฏฺฏธมฺมสฺส อาทีนวราสิทสฺส นตฺถํ วุตฺตนฺติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ ปจฺจยสงฺคเห. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนเย. อทฺธานวนฺเต ธมฺเม ภุโส ธาเรตีติ อทฺธา. กาโล. โส หิ เตกาลิเก ธมฺเม สนฺตานานุปพนฺธวเสน กปฺปปรํปรา วสฺส อุตุ มาส ปกฺข รตฺติ ทิว ปรํปราจ หุตฺวา อปตมาเน ธาเรนฺโต วิย อุปฏฺาตีติ. อถวา, ภุโส ทหนฺติ ติฏฺนฺติ ปวตฺตนฺติ เตกาลิกา ธมฺมา เอตฺถาติ อทฺธา. กาโลเยว. โส ปน สยํ อภินฺโนปิ เภทวนฺเต ธมฺเม อุปาทาย ภินฺโน วิย อุปจริตุํ ยุตฺโตติ วุตฺตํ ตโยอทฺธาติ.
[๒๒๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อตติ สตตํ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อทฺธาติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ อทฺธานนฺติ นสิชฺฌติ. ยถา อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโนติ. องฺคานีติ อวยวปธานงฺคานิ. ปธานสมฺภาราติ วุตฺตํ โหติ. อาการาติ อวยวโกฏฺาสา. โกฏฺาสตฺโถ เหตฺถ อาการสทฺโท. ยถา ทฺวตฺตึสาการาติ. อากิรนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปกิริตฺวา ถปิตา วิย โหนฺตีติ อาการาติปิ วทนฺติ. สนฺธีติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ สงฺเขปานํ สงฺฆฏนฏฺานํ. สงฺเขปาติ ปธานธมฺมสงฺคหา. วฏฺฏนฺติ ปุนปฺปุนํ อาวฏฺฏนฺตีติ วฏฺฏานิ. มูลยนฺติ สพฺเพปิ วฏฺฏธมฺมา เอตฺถ ติฏฺนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ มูลานิ. ปติฏฺา. ปภวาติ อตฺโถ. ยสฺมา เอโก ปุริโส เอกาย องฺคุลิยา สมุทฺโท ทกํ คเหตฺวา มหาชนสฺส มุเข ปกฺขิปิตฺวา จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกสฺส โลณภาวํ สฺาเปนฺโต วิย ภควาปิ อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา เอกเมว ปจฺจุปฺปนฺนภวํ ปริปุณฺณํ เทเสตฺวา อนมตคฺคสฺส สกลสฺส สํสารวฏฺฏสฺส ปวตฺตึ าเปสิ. ปริปุณฺณํ เทเสนฺเตนจ นาม ตสฺส เอกสฺส ภวสฺส เหตุจ เทเสตพฺโพ โหติ. ผลฺจ เทเสตพฺพํ โหติ. ตตฺถ เหตู นาม ปุริมภเว สิทฺธา อวิชฺชา สงฺขารา. ผลํนาม อนาคตภเว ชาติ. ¶ อิติ เอกภววิสยาปิ อยํ เทสนา เอกเทเสน อตีตานาคต สาธารณาจ โหตีติ วุตฺตํ อวิชฺชาสงฺขาราอตีโตอทฺธาติอาทิ. เอตฺถจ อทฺธุโน อทฺธาวนฺตานฺจ อเภทํ วิย กตฺวา วจนํ ธมฺมโต วิสุํ อทฺธาสงฺขาตสฺส กาลสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. กาโลเยว โลกํ ปวตฺเตติ นิวตฺเตตีติ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทฺจ นีวาเรติ. น หิ สยํ อภาวภูโต กาโล กสฺสจิ ปวตฺตโก นิวตฺตโกจ ภวิตุํ ยุตฺโตติ. กสฺมา ปเนตฺถ เอกเมกสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส อตฺตภาวสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ภควา อตีตภเว เหตฺุจ อนาคตภเว ผลฺจ ทสฺเสตีติ. อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ นีวารณตฺถํ อตีตเหตุ ทสฺสนํ. อุจฺเฉททิฏฺิ นีวารณตฺถํ อนาคตผลทสฺสนํ. สสฺสต ทิฏฺินีวารณตฺถํ อุภยทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อเหตุ อปจฺจยา สตฺตา ปวตฺตนฺติ นิวตฺตนฺติ สํกิลิสฺสนฺติ วิสุชฺฌนฺตีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อเหตุทิฏฺินาม. พฺรหฺมา ปชาปติ อิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน อภูต เหตุทสฺสนํ วิสมเหตุทิฏฺินาม. สตฺตา มรเณ อุจฺฉิชฺชนฺติ, อนาคเต ชาตินาม นตฺถีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ อุจฺเฉททิฏฺินาม. อตฺตานิจฺโจ ธุโว, โสว ภวโต ภวํ สนฺธาวติ สํสรตีติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺินาม. เอวํ นิจฺโจ หุตฺวา สนฺธาวนฺโตปน อวิชฺชาทีหิ สาเธตพฺโพ นโหติ. ตสฺมา อวิชฺชาสงฺขาเรหิ ภวนฺตเร ปุน วิฺาณุปฺปตฺตึ วทนฺเตน สสฺสตทิฏฺิ นีวาริตา โหตีติ.
กสฺมา ปเนตฺถ โสกาทโย องฺเคสุ นคหิตาติ. ชาติยา สติ โสกาทโย เอกนฺเตน สมฺภวนฺตีติ เอวํ ตพฺภาว ภาวิภาว ลกฺขณสฺส อภาวโต. สติปิ หิ ชาติยา รูป โลเก อรูปโลเกจ เต น สมฺภวนฺติ. กามโลเกปิ เกสฺจิ น สมฺภวนฺติเยวาติ. ยทิเอวํ กิมตฺถํ เตสํ วจนนฺติ. ชาติยาวา อวิชฺชาทิกสฺสวา วุตฺตปฺปการสฺส สกลสฺส วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺเสตุํ โสกาทิวจนํ ปเนตฺถ นิสฺสนฺท ผลนิทสฺสนนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสฺสนฺทผลนิทสฺสนนฺติ ชาติยา มหาอาทีนว ราสิสงฺขาตสฺส อุทยผลสฺส นิทสฺสนนฺติ อตฺโถ. ¶ กสฺมา ปน อิมสฺส ปจฺจุปฺปนฺน ภวสฺส อตีตปจฺจยา ทฺเว อวิชฺชา สงฺขารา เอว ปาฬิยํ วุตฺตา. กึ ปน เต เอว ทฺเว อิมสฺส ปจฺจยา โหนฺตีติ. อฺเปิ โหนฺติเยว. อถ กสฺมา เต ปาฬิยํ น วุตฺตาติ. อวุตฺตานํปิ เตสํ อตฺถโต ลทฺธตฺตาติ. กถฺจ เต อวุตฺตาปิ ลทฺธาติ. ตพฺภาว ภาวิภาวลกฺขเณน ตทวินาภาวิภาวลกฺขเณนจ ลทฺธาติ ทสฺเสนฺโต อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณนาติอาทิ มาห. เอส นโย ปรตฺถปิ. ตตฺถ อวิชฺชา สงฺขารคฺคหเณนาติ ปาฬิยํ อาทิโต วุตฺเตน อวิชฺชาสงฺขาร วจเนน. ตณฺหุปาทานภวาปิ คหิตา ภวนฺตีติ อวิชฺชาภาเว ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิปิ คหิตานิ ภวนฺติ. สงฺขารภาเวจ ภาวโต, อภาเวจ อภาวโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโวปิ คหิโต ภวตีติ อตฺโถ.
วิภาวนิยํ ปน
กิเลสภาวสามฺโต อวิชฺชาคหเณน ตณฺหุปาทานานิ. กมฺมภาว สามฺโต สงฺขารคฺคหเณน กมฺมภโว คหิโตติ วุตฺตํ. ตํปิ ยุชฺชติ.
ตถา อวิชฺชา สงฺขารา คหิตา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตทวินา ภาวิภาเวน ตณฺหุปาทานวจเนน อวิชฺชาจ ภววจเนน สงฺขาราจ คหิตาติ อตฺโถ. ลกฺขณธมฺมานํ ลกฺขิตพฺพธมฺเมหิ อวินาภาวิภาวโต ตทวินาภาวิภาเวน ชาติชรา.ล. คหิตนฺติ วุตฺตํ. อิติกตฺวาติ อิมินา การเณน. วีสตาการา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปถมํ เหตุปฺจกํ เอโก สงฺเขโป. ทุตียํ ผลปฺจกํ เอโก. ตตียํ เหตุปฺจกํ เอโก. จตุตฺถํ ผลปฺจกํ เอโก สงฺเขโปติ จตุสงฺเขปา โหนฺติ. จตฺตาโร สงฺคหา โหนฺตีติ อตฺโถ. จตูสุ ปน สงฺเขเปสุ สิทฺเธสุ ปถเมน ทุตียสฺส ทุตีเยน ตตียสฺส ตตีเยน จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ติสฺโส สนฺธิโยปิ สิชฺฌนฺติเยวาติ วุตฺตํ ติสนฺธิ จตุสงฺเขปาจ ภวนฺตีติ. เอตฺถจ เหตุปฺจกํ ผลปฺจกนฺติ เอตํ โลกสฺส ¶ ปากฏโวหารวเสน วุตฺตํ. เหตุผล สทฺทา ปน ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนปริยายา เอว โหนฺตีติ ทุตียปฺจกสฺส ปถมํ อุปาทาย ผลปฺจกตา ตตียํ อุปาทาย เหตุปฺจกตาจ น น สมฺภวติ. ตถา ตตียสฺสปิ จตุตฺถํ อุปาทาย เหตุปฺจกตา ทุตียํ อุปาทาย ผลปฺจกตาจาติ. เอวฺหิ สติ เหตุโต ผลเมว สิยา. น ผลโต เหตูติ โจทนา อโนกาสาเอว โหตีติ. ทฺวีสุ ปน เหตุปฺจเกสุ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส อฏฺกถายํ วุตฺโตเยว. ยถาห-ทานํ ทสฺสามีติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา มาสํปิ สํวจฺฉรํปิ ทานุปกรณานิ สชฺชนฺตสฺส อุปฺปนฺนา ปุริมเจตนาโย อายูหนสงฺขารานาม. ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ ทกฺขิณํ ปติฏฺาปยโต อุปฺปนฺนา เจตนา ภโวติ วุจฺจติ. เอกาวชฺชเนสุวา ฉสุ ชวเนสุ เจตนา อายูหน สงฺขารานาม. สตฺตมชวนเจตนา ภโว. ยากาจิวา ปน เจตนา ภโว. ตํสมฺปยุตฺตา อายูหน สงฺขารานามาติ. กมฺมภโว อุปปตฺติภโวติ ทฺเว ภวา ทฺวาทสสุ องฺเคสุ เอกสฺเสว ภว องฺคสฺส อวยวานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ กมฺมภวสงฺขาโตภเว กเทโสติอาทิ. เอตฺถจ สงฺขารกมฺมภวานํ วิเสโส วุตฺต นเยเนว เวทิตพฺโพ.
[๒๒๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กมฺมภวสงฺขาโต ภเวกเทโสติ เอตฺถ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยเจตนา สงฺขาราติ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
เตสํ ทฺวินฺนํปิ ทฺวีสุ เหตุปฺจเกสุ สงฺคหิตตฺตาติ. ยถา รุตปาฬินเยนวา เอตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อวเสสาจาติ อิทํ ชาติชรามรเณหิ สทฺธึ วิฺาณาทิผลปฺจกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถจ ยเทตํ ปุพฺเพ ชาติชรามรณคฺคหเณน วิฺาณาทิ ผล ปฺจกํ คหิตํ. ตํ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเอว. นหิ ผลปฺจกโต อฺโ อุปปตฺติภโวนาม อตฺถีติ. เอวํ สนฺเตปิ ธมฺมวิภาค รกฺขณตฺถํ อุปปตฺติภวสทฺเทน จตุตฺถปฺจกํ คหิตนฺติ ยุตฺตํ. ทฺวาทสสุ ¶ องฺเคสุ อวิชฺชานาม โมโห. โสจ อกุสลมูลํ. ตณฺหานาม โลโภ. โสจ อกุสล มูลนฺติ วุตฺตํ อวิชฺชา ตณฺหาวเสน ทฺเว มูลานีติ. อถวา, มูลนฺติ สีสํ. ทฺเว วฏฺฏสีสานีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ปุริมํ ปฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกํ ปจฺฉิมํ ปฺจกทฺวยํ เอกํ ภวจกฺกนฺติ กตฺวา ปุริมํ อวิชฺชามูลํ. ตฺจ ทิฏฺิจริตานํวา อปายคามีนํวา จกฺกํ. ปจฺฉิมํ ตณฺหามูลํ. ตฺจ ราคจริตานํวา สุคติคามีนํวา จกฺกนฺติ ทสฺสิตํ. จกฺกนฺติ ปน ยโต ปฏฺาย วฏฺฏสนฺตานสฺส อารพฺโภ โหติ. ตสฺมึ ปุน อาคเตเอว จกฺกํนาม สิยา. ตสฺมา อิธ ทุตีเยน เหตุผล ยุคเฬน สทฺธึ สพฺพํ เอกเมว จกฺกนฺติ ยุตฺตํ.
กสฺมา ปเนตฺถ อาคมนสมฺภาเรสุ อวิชฺชาเอว สีสํ กตฺวา วุตฺตา. คมนสมฺภาเรสุจ ตณฺหาเอว. นนุ อุภยตฺถ อุภยํปิ สีสํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ. วุจฺจเต, สุขเวทนาสทิโส หิ ตณฺหาย อาหาโรนาม นตฺถิ. ตสฺมา เวทนงฺคโต ปรํ วฏฺฏงฺคํ ฆเฏนฺเตน เวทนา นุรูปาตณฺหาเอว วตฺตพฺพา. น อวิชฺชาติ คมนสมฺภาเรสุ ตาว อวิชฺชาย โอกาโส นตฺถิ. สพฺพปถมํ อารพฺภฏฺาเนจ สพฺพปธานา อวิชฺชาเอว วตฺตพฺพา โหติ. สาจ สงฺขารุปฺปาทเน อวิรชฺฌนกงฺคภูตาติ น เตสํ อนฺตเร เอกสฺส องฺคสฺส อตฺถาย กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อาคมนสมฺภาเรสุ ตณฺหาย โอกาโส นตฺถีติ. อยฺหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนานาม ปธานงฺคปริคฺคห วเสน ปวตฺตา. น ลพฺภมาน สพฺพธมฺม ปริคฺคห วเสนาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
ปุพฺพนฺตสฺส อวิชฺชามูลํ. อปรนฺตสฺส ตณฺหามูลนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ปุพฺพนฺตสฺสาติ ปุพฺพสฺส เหตุผลโกฏฺาสสฺส. อปรนฺตสฺสาติ ปจฺฉิมสฺส เหตุผล โกฏฺาสสฺสาติ อตฺโถติ. กสฺมา ปเนตานิ ทฺเวมูลานินาม โหนฺตีติ อาห –
เตสเมวจ มูลานํ, นิโรเธน นิรุชฺฌตีติ.
เตสํ สมุทเยน สกลวฏฺฏํ สมุเทติ. นิโรเธนจ นิรุชฺฌติ. ตสฺมา ตานิ ทฺเวมูลานินามาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน ปฏิโลม ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาท ทสฺสนเมตนฺติ วทนฺติ. ปฏิโลม ปฏิจฺจ สมุปฺปาโทนาม อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติอาทิโก นิโรธวาโร. อิทานิ โสกาทิ วจนํ น เกวลํ นิสฺสนฺทผล นิทสฺสนตฺถเมว โหติ. อถโข ชรามรเณน สทฺธึ เอกํ องฺคํ หุตฺวา อุปริ วฏฺฏมูลธมฺมปฏิปาทกานํ ทุกฺขธมฺมานํ นิทสฺสนตฺถํปิ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ชรามรณ มุจฺฉายาติอาทิ มาห. ตตฺถ มุจฺฉาสทฺเทน โสกาทีนํ คหณํ. เตปิ หิ สยํ อาสวสมฺภูตา หุตฺวา ปุน อาสวุปฺปาทาย ปจฺจยา โหนฺตีติ เอเตน เตสํ ชรามรณงฺเค คหณํ สิทฺธํ ภวติ. ชรามรณมุจฺฉาย อภิณฺหโส ปีฬิตานํ พาลานํ อาสวา อภิณฺหโส สมุปฺปชฺชนฺติ. อาสวานํสมุปฺปาทาอวิชฺชาจ ปวฑฺฒติ. อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติ หิ วุตฺตํ. เอวฺจ สติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ปุน อาพนฺธเมว วฏฺฏนฺติ อตฺโถ. เอตฺถจ –
นานา พฺยสนผุฏฺสฺส, โสกาทีนํ ปวตฺติโต;
อวิชฺชา ตณฺหา วฑฺฒนฺติ, ยโต วฏฺฏํ ปวตฺตตี ติปิ.
วตฺตพฺพํ. ยถาห-กตโมจ ภิกฺขเว ทุกฺขสฺส วิปาโก. สมฺโมหเวปกฺกํ วาหํ ภิกฺขเว ทุกฺขํ วทามิ. ปริเยฏฺิเวปกฺกํวาติ ตตฺถ สมฺโมโห อวิชฺชา. ปริเยฏฺิ ตณฺหา. ตทุภยํ วิปากํ เอตสฺสาติ กตฺวาชรามรณโสกาทิกํ ทุกฺขํ สมฺโมหเวปกฺกํ ปริเยฏฺิเวปกฺกนฺติจ วุจฺจตีติ. ตตฺถ สมฺโมโหนาม าติพฺยสนา ทินา ผุฏฺโโสจติ ปริเทวติ อุรตาฬิ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ เอวํ อาคโต สมฺโมโห. ปริยิฏฺินาม ยถา ชิคจฺฉาติ ปีฬิโต. โภชนํ ปตฺเถติ ปริเยสติ ปิปาสาภิปีฬิโต. ปาณิยํ ปตฺเถติ ปริเยสติ, เอวํ เกนจิ ทุกฺเขน ผุฏฺโ สุขํ ปตฺเถติ ปริเยสตีติ เอวํ ปวตฺตา ปริยิฏฺิตณฺหา. เอตฺถ ปน ยสฺมา ชรามรณสทิสํ มหนฺตํ วิสฏํ นิยตฺจ อิมสฺส โลกสฺส ทุกฺขฏฺานํนาม นตฺถิ. ทุกฺขนิสฺสรณตฺถฺจ สตฺถุสาสนํ. ตสฺมา อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนา ชรามรณนิทานา โหติ. ยถาห-กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติจ ชิยฺยติจ ¶ มิยฺยติจ จวติจ อุปปชฺชติจ. อถจ ปนิมสฺสํ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺสาติอาทิ. เยสุ ปน องฺเคสุ อาทิโต ปฏฺาย าเตสุ ชรามรณํ สมูลํ ขนิตฺวา ตโต อตฺตานํ โมเจตุํ สกฺโกติ. ตานิ ทสฺเสตุํ ชาติอาทีนิ ปุริมานิ องฺคานิ เทสิตานิ. อปิจ. เอกสฺมึ ภเว ตฺวา อาคมนสมฺภาเรหิจ คมนสมฺภาเรหิจ อาคติยาจ คติยาจ สทฺธึ อตฺตภาวนิพฺพตฺติยา ทสฺสิตาย อตีเต อนาคเตจ สกลสํสาเร ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ตสฺส ตสฺส อตฺตภาวสฺส นิพฺพตฺติ ทสฺสิตาเอว โหติ. สพฺพานิจ ทิฏฺิคตานิ นิวตฺติตานิ. ภวจกฺกฺจ อนาทิมนฺตํ หุตฺวา อาพนฺธติเยว. ตสฺมา ชรามรณวจเนนวา โสกาทิวจเนนวา อวิชฺชํ อจินฺเตตฺวา วฏฺฏปวตฺตสฺส มหาอาทีนวราสิทสฺสนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติ. อิจฺเจวนฺติอาทิ นิคมนํ. อิจฺเจวํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทินา นเยน ปเปสีติ สมฺพนฺโธ. อิจฺเจวํ อาพนฺธํ อนาทิกํ เตภูมกํ วฏฺฏนฺติปิ โยเชนฺติ.
ตตฺถ อิจฺเจวํ อาพนฺธนฺติ ชรามรณมุจฺฉายาติอาทินา วุตฺต นเยน ปุนปฺปุนํ อาพนฺธํ. อนาทิกนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ อวิชฺชา อาทิมฺหิ วุตฺตาติ. วุจฺจเต, วฏฺฏสฺส อาทิภูตตฺตา สา อาทิมฺหิ วุตฺตา น โหติ. วฏฺฏกถาย สีส ภูตตฺตาเอว สา อาทิมฺหิ วุตฺตา. เอวํ วุตฺตาย ปน ตาย วฏฺฏสฺส อนาทิกภาโวปิ ทสฺสิโต. อวิชฺชา หิ นาม พหิทฺธา น ลพฺภติ. สตฺตสนฺตาเน เอว ลพฺภตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํ. ตสฺมา อิธ อตีตภเว อวิชฺชาย สิทฺธาย ตสฺสาอธิฏฺานภูโต อตฺตภาโวปิ ตสฺมึ ภเว สิชฺฌติเยว. สิชฺฌนฺโต จ อิมสฺสํ ทสโนยํ วุตฺต นเยน อฺาย อวิชฺชาย เอว สิชฺฌติ, น อฺถา. เอวฺจ สภิ ปุน ตสฺสปิ อธิฏฺานภูโต อตฺตภาโว สิชฺฌติเยวาติ อวิชฺชา อตฺตภาโวจาติ อุภยํ เปตํ อนวฏฺิตํ อนาทิกเมว โหตีติ. วฏฺฏสฺส ปน ติวิธสฺสปิ ปธานปจฺจยภูตตฺตา สา วฏฺฏกถาย สีสภูตา โหติ. ยทิ สา วฏฺฏสฺส อาทิภูตา น โหติ. อถ ตสฺสาปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ. สจฺจํ. ตสฺสา ปน ¶ ปจฺจเย วุตฺเตปิ ตสฺส ปจฺจยสฺสปิ ปจฺจโย วตฺตพฺโพติ อาคจฺฉติเยว. เอวฺจ สติ ตสฺส ตสฺสาติ นิฏฺานเมว นปฺา เยยฺยาติ. อฺตฺถ ปน วุตฺโตเยว. ยถาห-อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโยติ. ยถาจาห-อวิชฺชํ ปาหํ ภิกฺขเว สาหารํ สนิทานํ วทามิ. โกจสฺสา อาหาโร. ปฺจนีวรณา ติสฺส วจนียนฺติ. ยถาจาห-อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยุปฺปนฺนา. อุภยเมตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติ. ปเปสีติ ปฺาเปสิ เทเสสีติ อตฺโถ. [ปฏิจฺจสมุปฺปาทนโย.]
๑๖๗. อิทานิ ปฏฺานนยํ ทสฺเสตุํ เหตุปจฺจโยติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถเหตุจ โส ปจฺจโยจาติ เหตุปจฺจโย, เหตุ หุตฺวา ปจฺจโย เหตุภาเวน ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เกนฏฺเน เหตูติ มูลฏฺเน, โกจ มูลฏฺโติ. รุกฺขานํ รุกฺขมูลสฺส วิย ภูมิยํ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณสุ สุปฺปติฏฺิ ตภาวสาธนฏฺโ มูลฏฺโนาม. สหชาตธมฺมานํ กุสลาทิ ภาวสาธนฏฺโ มูลฏฺโนามาติปิ วทนฺติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. สทฺทตฺถโต ปน หิโนนฺติ วุทฺธิวิรุฬฺหิเวปุลฺลปตฺติวเสน สุฏฺุ ปติฏฺหนฺติ สหชาตธมฺมา เอตฺถ เอเตนวา อารมฺมเณ ทฬฺหนิปาตินา ถามพลสมฺปนฺเนนาติ เหตุ. ปจฺจย สทฺโท ปน อุปการกฏฺโ. อุปการโกติจ สยํ ยาทิเสน สภาเวน อุปลพฺภมาเน อนุปฺปนฺนาวา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปนฺนาวา ติฏฺนฺติ ิตาวา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺติ. ตาทิ เสนสภาเวน อุปลทฺธิเยว. นหิ สภาวธมฺเมสุ อีหาวา พฺยาปาโรวา อุปลพฺภติ. เยน กตฺตาวา กาเรตาวา อุปลพฺเภยฺยาติ. ตถา อุปลทฺธิยํ ปน สติ อนุรูปานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ อนุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชนโต อุปฺปนฺนานํวา ิติภาวปตฺติโต ิตานํ วา อุปรุปริวุทฺธิวิรุฬฺหิยา ปจฺจยตฺตุปคมนโต สุฏฺุ กรานฺโต วิย สาเธนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา อุปการโก ตฺเวว วุจฺจตีติ. อิติ อารมฺมเณ ถิรภาววุทฺธิ วิรุฬฺหิภาวสาธน สงฺขาเตน มูลภาเวน อุปการกา ฉเหตุธมฺมา เหตุปจฺจโย นาม.
อารมนฺติ ¶ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สุฏฺุ รตึ อนุภวนฺตา วิย อชฺโฌลมฺพมานา ปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อารมฺมณํ. อารมฺมณภาเนว อุปการกา ฉฬารมฺมณธมฺมา อารมฺมณปจฺจโย. อธิปติ สทฺทตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. อธิปติ ภาเวน อุปการโก ธมฺโม อธิปติปจฺจโย. โส ทุวิโธ อารมฺมณาธิปติ สหาชาตาธิปติวเสน. อารมฺมณธมฺมาปิ หิ เกจิ ครุกตา อตฺตโน อารมฺมณิกธมฺเม สามิโน วิย ทาเส อตฺตโน วเสวตฺตยมานา อตฺตนิ นิจฺจํ นินฺนโปณปพฺภาเรเอว กโรนฺตีติ. นตฺถิ อนฺตรํ เอตสฺสาติ อนนฺตโร, อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย. สุฏฺุ อนนฺตรภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมนนฺตรปจฺจโย. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปจฺจยานํ ธมฺมโต วิเสโส นตฺถิ. อตฺถโต ปน ปุริมจิตฺเต นิรุทฺเธปิ ปจฺฉา สนฺตานํ อุจฺฉิชฺชิตุํ อทตฺวา สนฺตานานุพนฺธวเสน สารมฺมณธมฺม ภาเวน อตฺตสทิสสฺส ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ อนนฺตรปจฺจยตา. ธมฺมนฺตเร อุปฺปาทิยมาเนปิ ยํกิฺจิ ธมฺมํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจฏฺานานํ ปฏิปาฏิยา จิตฺตนิยามํ นาม สาเธตฺวา อนุรูปสฺเสว ธมฺมนฺตรสฺส อุปฺปาทนํ สมนนฺตรปจฺจยตาติ. เอวฺหิ สติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส อสฺสตฺตา จวนฺตสฺสจ ปุริมปจฺฉิมภาคปวตฺตานํ จิตฺตุปฺปาทานํปิ อนนฺตรตา สมนนฺตรตาจ อุปปนฺนา โหตีติ. นหิ อภาว ภูโต อนฺตเร กาโล เตสํ อนฺตรํ กโรตินาม. นจ อฺสนฺตานภูโต อนฺตเร รูปธมฺโม. อฺฺหิ รูปสนฺตานํ, อฺํ อรูปสนฺตานํ. อฏฺกถายํ ปน กาลานนฺตรตา สมนนฺตรปจฺจโยติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สณฺานาภาวโต สุฏฺุ อนนฺตราติ สมนนฺตราติ วุตฺตํ. เอเตน ยถาสณฺานวนฺตานํ รูปธมฺมานํ อนนฺตรตานาม มชฺเฌ ปริจฺเฉทสหิตาเยว โหติ. น ตถา สณฺานรหิตานํ อรูปธมฺมานํ. ตสฺมา ปุริมปจฺฉิมานํ เตสํ เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติสมนนฺตรตานาม. ตถา ปวตฺตน สมตฺถตา สมนนฺตรปจฺจยตาติ ทสฺเสติ.
เย ปน ธมฺมา อตฺตนิ ชาเต เอว ชายนฺติ, โน อชาเต. อตฺตนา สเหวจ ชายนฺติ, โน ปุเร ปจฺฉาจ, เตสํ ชาตตฺถาย วิย ¶ สยํ เตหิ สห ชาตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตปจฺจโย. ปกาสสฺส ปทีโป วิย. ปทีปชาลฺหิ อุปฺปชฺชมานํ ปกาสสงฺขาเตน อาโลเกน สเหว อุปฺปชฺชตีติ. อฺมฺํ อุปตฺถมฺภนฺตํ ติทณฺฑํ วิย อฺมฺํ อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ธมฺโม อฺมฺปจฺจโย. เอวฺจ สติ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปุริเมน สห วิเสโส ปากโฏ โหติ. นหิ สห ชาตสทฺโท เอวรูปํ อฺมฺโปตฺถมฺภนํ โพเธตีติ. นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ นิสฺสโย. นิสฺสยภาเวน อุปการโก ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย. โส ปน สหชาตนิสฺสโย วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโยติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ สหชาโตว สมาโน ปฏโกฏฺโก วิย จิตฺตกมฺมานํ ปติฏฺาภาเวน อุปการโก ธมฺโม สหชาตนิสฺสโย. ปถวี วิย ติณรุกฺขาทีนํ ปุเร ชาโต หุตฺวา อธิฏฺานภาเวน อุปการโก วตฺถุปุเรชาต นิสฺสโย. พลวตโร ปน นิสฺสโย อุปนิสฺสโย. ยถา หิ สาลิภตฺตสฺส อุปฺปตฺติยา สูโทวา อุกฺขลิวากฏฺํวา อคฺคิวานิสฺสโย เอว โหติ, น อุปนิสฺสโย. สาลิเขตฺตวุฏฺิธารา เอว ปน อุปนิสฺสโย, น หิ ตาสุอสติ ภตฺตุปฺปตฺติยา สูทาทีนํปิ ถาโมนาม อตฺถีติ. ตถา ยหึ ปจฺจเย อสติ นิสฺสยธมฺมาปิ นตฺถิ. กุโต นิสฺสิตธมฺมา. โส ปจฺจโย นิสฺสยโตปิ พลวตรฏฺเน อุปนิสฺสโยติ วุจฺจตีติ.
โส ปน อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ครุกตา อารมฺมณ ธมฺมา ครุกตตฺตาเอว อธิปติภูตา พลว นิสฺสยภูตาจ โหนฺติ. อนนฺตรปจฺจยธมฺมาจ เตหิ วินา จิตฺตสนฺตานปวตฺติยา เอว อภาวโต พลวนิสฺสยาเอว โหนฺติ. ปกตูปนิสฺสโยติ เอตฺถ ปน ปกโต อุปนิสฺสโยติ ปกตูปนิสฺสโย. ปกโตติจ ยถา กเต สติ อนุรูเป กาเล ตสฺมึสนฺตาเน เอกนฺเตน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ปาตุภวนฺติ, ตถา สุฏฺุ กโตติ อตฺโถ. กรณฺเจตฺถ สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺาติจ ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนาติจ วุตฺตานํ ธมฺมานํ อตฺตโน ¶ สนฺตาเน ปุพฺพภาเค วุตฺตปฺปกาเรน สุฏฺุ อุปฺปาทนํ. กายิกํ สุขํ กายิกํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล อุตุ โภชนํ เสนาสนนฺติ เอวํ วุตฺตานํ ธมฺมานํ สุฏฺุ อุปเสวนฺจ เวทิตพฺพํ.
ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา วตฺตมานภาเวน อุปการโก ธมฺโม ปุเรชาตปจฺจโย. โส ทุวิโธ อารมฺมณปุเรชาต นิสฺสย ปุเรชาต วเสน. นิสฺสยารมฺมณธมฺมา เอว หิ เกจิ ปุเรชาต ตามตฺตวิสิฏฺา ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตาติ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปน นิสฺสยารมฺมณาการาทีหิ วิสิฏฺา ปุเรชาตากาเรน อุปการกตา ปุเรชาตปจฺจยตาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ ปุเร ชาตตาวิสิฏฺเหิ นิสฺสยารมฺมณสตฺติวิเสเสหิ อฺโ วิสุํ ปุเรชาตสตฺติวิเสโสนาม นทิสฺสติเยว. ปุเร โรเปตฺวา ชาตานํ รุกฺขโปตกานํ วิย ปจฺฉา อาสิฺจิยมานํ อุทกํ ปุเร ชาตานํ จตุสมุฏฺานิกรูปธมฺมานํ วุทฺธวิรุฬฺหภาวฺจ ปจฺฉาปิ อตฺตนา สทิสสฺส รูปสนฺตานสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยภาวฺจ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภนวเสน อุปการโก ปจฺฉาชาโต อรูปธมฺโม ปจฺฉา ชาตปจฺจโย. อฏฺกถายํ ปน คิชฺฌโปตกสรีรานํ อาหาราสา เจตนาวิยาติ วุตฺตํ. มูลฏีกายฺจ เอเตน มโนสฺเจ ตนาหารวเสน ปวตฺตมาเนหิ อรูปธมฺเมหิ รูปกายสฺส อุปตฺถมฺภิต ภาวํ ทสฺเสติ, เตเนว อาหาราสา วิยาติ อวตฺวา เจตนาคหณํ กโรตีติ วุตฺตํ. สา ปน ปจฺฉาชาตา สสมฺปยุตฺตา อาหาราสา เจตนา ปุเรชาตานํ เตสํ คิชฺฌสรีรรูปานํ จิรกาลํ กพฬีการาหาเรน วินาปิ อมิลาต ภาวํ อุปรูปริจ วุทฺธวิรุฬฺหรูปสนฺตานุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปาเปตฺวา อุปตฺถมฺภติเยว. ยสฺมา สุปากเฏน ปจฺฉาชาตปจฺจเยก เทเสน สกลสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส สาธนตฺถาย อยํ อุปมา อิธ วุตฺตา วิย ทิสฺสติ. เจตนา คหณฺจ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ ปตฺวาปิ เจตนาเอว ปธานา ชาตาติ ทสฺสนตฺถํ คหิตนฺติ น น สกฺกา วตฺตุํ. เอวฺหิ สติ ปจฺฉาชาตสฺส อตฺถสฺส ปจฺฉา ชาตาย เอว อุปมาย สาธนํ อุปปนฺนํ โหตีติ. ยถาวุตฺต ฏีกาปาเปิ อยมตฺโถ ลพฺภติเยว.
อาเสวนฺติ ¶ ตํ สุฏฺุ ภชนฺติ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานา ธมฺมา สุฏฺุ เสวมานา วิย ภชมานา วิย ตสฺส ปุริมสฺส สพฺพปาริปูรํ อาการํ คเหตฺวา เอว ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนฺตีติ อาเสวนํ. อาเสเวติวา เต ธมฺเม อตฺตโน ปริวาสํ สุฏฺุ คาหาเปติ. วฑฺเฒตีติวา อาเสวนํ. อปิจ กุสลาทิภาเวน อตฺตนา สทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส อนนฺตรธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนํ อตฺตสทิสสฺสวา อตฺตสทิสภาวาปาทนํ วาสนํ อาเสวนฏฺโติ มูลฏีกายํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปโยเคน กรณียสฺสาติ เอเตน อาวชฺชนทฺวยฺจ สพฺพวิปากธมฺเมจ นิวตฺเตติ. นหิ อาวชฺชน ทฺวยสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานสฺสปิ วฑฺเฒตุํวา หาเปตุํวา ปโยเคน กรณียตานาม อตฺถิ ปริทุพฺพลตฺตา. วิปาเกสุจ อริยผลานิ ปริกมฺมปโยเคน กรณียานิปิ มคฺคเจตนานุภาเวน วินา เกวเลน เตน ปโยเคเนว สาเธตพฺพานิ น โหนฺติ. เกวลํ กมฺมเวเคน สนฺตาเน ปาติเตสุ โลกิยวิปาเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ปุนปฺปุนํ กรณํ ปวตฺตนนฺติ อุปรุปริ ปคุณ พลวภาวาปาทเนน สห ปวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวฺหิ สติ ปริยตฺติธมฺม วิชฺชาสิปฺปุคฺคหเณสุ ปุริมาภิโยโค วิย อาเสวนฏฺเน อนนฺตเร ปวตฺตานํ สชาติยานํ ธมฺมานํ ปคุณพลวภาวาย อุปการโก ธมฺโม อาเสวนปจฺจโย นามาติ สิทฺธํ โหตีติ.
กายงฺควาจงฺคจิตฺตงฺคาภิสงฺขรณภูเตน จิตฺตปฺปโยคสงฺขาเต น กิริยาภาเวน อุปการโก ธมฺโม กมฺมปจฺจโย. โส ทุวิโธ สหชาตนานากฺขณิกวเสน. ตตฺถ เชฏฺสิสฺส มหา วฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตา สพฺพาปิ สหชาตเจตนา สหชาตปจฺจโย. ยถา ปน อิตฺถิปุริสานํ สกึ สนฺนิปาตปฺปโยโค กามสุขานุภวนกิจฺจฺจ กาลนฺตเร ปุตฺตปาตุภาวตฺถายวตฺถุมฺหิ พีชนิธาน กิจฺจฺจ สมฺปาเทติ. เอวเมวํ ยถาวุตฺตาภิสงฺขรณกิจฺจฺจ ตทภิสงฺขรณเวคชนิตํ กาลนฺตเร วิปากกฏตฺตารูปานํ ปาตุภาวตฺถาย สนฺตาเน กิริยา วิเสสนิธาน กิจฺจฺจ สมฺปาเทตฺวา นิรุทฺธา กุสลากุสล เจตนา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยนาม. ¶ วิปจฺจนมตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปากปจฺจโย. วิปจฺจน ภาโวจ นาม โลเก สพฺเพสํ ปุปฺผผลาทีนํ สุฏฺุ วิปกฺกภาวํ ปตฺตกาเล สพฺพากาเรน มนฺทภาโว โหติ. เอวํ นิรุสฺสาหสนฺต ภาวสงฺขาเกน มนฺทมนฺทากาเรน สนฺตาเน ปาตุภาโว. ตโตเยวจ วิปากานํ ปวตฺติ อวิภูตา โหติ. สพฺพรตฺตึ นิทฺทายนฺตสฺส ปุริมภวสิทฺเธ กมฺมาทิ อารมฺมเณ ปวตฺตานิปิ ตานิ วุฏฺิตกาเล กิฺจิชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา นโหนฺตีติ. ปฺจวิฺาณาทีนิ ปน ปจฺฉาชานนจิตฺต ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺตานิปิ วตฺถารมฺมณ ฆฏฺฏนานุภาว พเลน สเหว โหนฺติ. น เตสํ อุสฺสาหพฺยาปารมตฺต วเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
อรูปิโน ตโย อาหารา สหชาตธมฺมานํ ชนนฏฺเน อุปตฺถมฺภนฏฺเนจ, กพฬีการาหาโร ปน อิมสฺส จตุสมุฏฺานิ กสฺส กายสฺส อุปตฺถมฺภนฏฺเเนว อุปการกตา อาหารปจฺจโย. อปิจ, อาหารฏฺโนาม อุปตฺถมฺภนปฺปธาโน โหติ. เตเนว หิ ปาฬิยํ กพฬีกาโร อาหาโร อาหารสมุฏฺานสฺส รูปสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ อวตฺวา อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยตฺเวว วุตฺตํ. ตสฺมา อรูปาหารานํปิ อาหารฏฺโ อุปตฺถมฺภนวเสเนว เวทิตพฺโพ. ชนยนฺตาปิ หิ อาหารา อตฺตนา ชนิตานฺจ ตทฺเสฺจสนฺตานฏฺิติยา ปจฺจยภาวตฺถาย อุปตฺถมฺภเนน สเหว ชเนนฺตีติ.
อิสฺสริยฏฺเน อุปการโก ธมฺโม อินฺทฺริยปจฺจโย. โส ติวิโธ สหชาตาทิวเสน. ตตฺถ สหชาตธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา อรูปินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย. ปจฺฉา ชาตานํ ปฺจวิฺาณ ธมฺมานํ ทสฺสนาทิ กิจฺเจสุ อิสฺสรภูตา ปุเร ชาตา ปฺจปสาทินฺทฺริยธมฺมา ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย. สหชาตานํ กฏตฺตารูปานํ จิรตรปวตฺติยํ อิสฺสรภูตํ รูปชีวิตํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. กสฺมา ปเนตฺถ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ อิธ น คหิตนฺติ. วุจฺจเต, ยสฺส ชนกตฺตํวา อุปตฺถมฺภกตฺตํวา อนุปาลกตฺตํวา อตฺถิ. โส ปจฺจยธมฺโมนาม. ภาวทฺวยสฺส ¶ ปน สหชาต ธมฺมานํ อตฺถาย เอตํ ตยํปิ นตฺถิ. เกวลํ ปน ตํสหิเต สนฺตาเน กมฺมาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปวตฺตมานานํ จตุสมุฏฺานิกธมฺมานํ อิตฺถาการาทิวเสเนว โย ปวตฺตินิยโม อตฺถิ, โส ภาวรูปา นุภาเวน สิทฺโธ. ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ ตาทิเส นิยามกิจฺเจ อิสฺสรตฺตาเยว ทฺวยํ อินฺทฺริยํนาม โหติ. น อินฺทฺริยปจฺจยตฺเต นาติ ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ตสฺมึ ภุสํ ทฬฺหํ นิปติตฺวา วิย ฌายนฏฺเน โอโลกนฏฺเน อุปการโก ธมฺโม ฌานปจฺจโย. ทุคฺคติ สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเน อุปการโก ธมฺโม มคฺคปจฺจโย. เอตฺถจ เยนเยน สมฺมาทสฺสนาทินา ลกฺขณวิเสเสน สมฺปนฺนตฺตา กุสลภูตา สมฺมาทิฏฺาทโย สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกฏฺเน มคฺคปจฺจยานาม โหนฺติ. อพฺยากตภูตานํปิ เตสํ โส โส ลกฺขณวิเสโส อตฺถิเยวาติ เตสมฺปิ เตเนวฏฺเน มคฺคปจฺจยตา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สติปิ มคฺคงฺคานํ ตํตํ สมฺปาปกฏฺเนจ อุปการกตฺเต ตํสมุฏฺิตานํ รูปธมฺมานํ โส อตฺโถ น ปาปุณาติ. เตสํ ปน มคฺคปจฺจยธมฺเมหิ สมุฏฺิตตฺตาเยว มคฺคปจฺจยุปฺปนฺนตา ปจฺเจตพฺพา. เอสนโย เหตุกมฺมินฺทฺริยฌาน ปจฺจเยสุปีติ.
เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูโต วิย หุตฺวา อฺมฺยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม สมฺปยุตฺตปจฺจโย. สมาเนปิ สหชาตภาเวน นิสฺสย นิสฺสิต ภาเวนจ ยุตฺตภาเว เอกุปฺปาทตาทิกสฺส สมฺปโยคลกฺขณสฺส วิรหโต วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิปฺปยุตฺตปจฺจโย. ยตฺถ สมฺปยุตฺตา สงฺกา สมฺภวติ, ตตฺเถว ตทาสงฺกา วิคมนตฺถํ อยํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโยนาม วุตฺโตติ ตทาสงฺขา รหิเตสุ อารมฺมณานนฺตราทีสุ วิปฺปยุตฺตปจฺจยปสงฺโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพ. เหฏฺาวุตฺตปฺปกาเรสุ เอว ปจฺจยธมฺเมสุ โย โย อตฺถิตา สงฺขาเตน ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิภาเวน ตาทิสสฺเสว ขณปจฺจุปฺปนฺน สมงฺคิโน ธมฺมสฺส สหชาตาทิวเสน อุปการโก โส โส อตฺถิปจฺจโย. ยสฺมึ วิชฺชามาเน สติ อฺโ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ ¶ นลภติ. โส ตสฺส อฺสฺส โอกาสทาน สงฺขาเตน สยํ อนฺตรหิตภาเวน อุปการโก ธมฺโม นตฺถิปจฺจโย. อยํปิ วิสุํ สตฺติวิเสโส น โหติ. เตเนว จิตฺเตน คจฺฉติ นิสีทติ ติฏฺตีติอาทินา ปจฺฉิมจิตฺเต ิตานํปิ ปุริมจิตฺตํ วตฺตติเยวาติ โลกสฺส อภิมาโน โหติ. ตสฺมา ยตฺถ อตฺถิตาสงฺกา สมฺภวติ. ตตฺถ ตทาสงฺกา นิวตฺตนตฺถํ อยํ ปจฺจโย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
วินาสํ คโต วิคโต. ยสฺมึ อวิคเต อฺโ อุปฺปชฺชิตุํ โอกาสํ นลภติ, โส ตสฺส โอกาสทานสงฺขาเตน สยํ วิคตภาเวน อุปการโก ธมฺโม วิคตปจฺจโย. วตฺตมานตา สงฺขาเตน อวิคตภาเวน ตาทิสสฺเสว ธมฺมสฺส อุปการโก ธมฺโม อวิคตปจฺจโย. ปุริมปจฺจย ทุกเมว เจตฺถ นานตฺถ ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ าณวิสทตฺถฺจ ปริยายนฺตเรน วิคตทุกํนาม กตฺวา เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต. นตฺถีติ อยํ ทุตีโย อนฺโตติอาทินา นานาอตฺถทีปกา อตฺถิ นตฺถิ สทฺทา สาสเน โลเกจ ทิสฺสนฺติ. ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว จ อตฺถสฺส ปุน ปริยายนฺตเรน วจนํ โสตูนํ าณวิสทตฺถาย โหตีติ. ฏีกาการา ปน พหุํ เตสํ ปจฺจย ทุกานํ นานตฺถสมฺภวํ วณฺเณนฺติเยวาติ. [ปจฺจยุทฺเทโส]
๑๖๘. อิทานิ ยถา อุทฺทิฏฺเ จตุวีสติปจฺจเย ปถมํ ฉหิ ราสีหิ สงฺคเหตฺวา ปุน ราสีนํ อนุกฺกเมน เตสํ ปจฺจยานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต ฉธานามนฺตุนามสฺสาติ คาถาทฺวย มาห. นามํ นามสฺส ฉธา ฉพฺพิเธหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. นามํ นามรูปีนํ ปฺจธา. ปุน นามํ รูปสฺส เอกธา, รูปํ นามสฺส เอกธาเอว. ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทุวิธา, ทฺวยํ นามรูปํ ทฺวยสฺเสว นามรูปสฺส นวธาติ เอวํ ฉกฺกปฺจกาทิวเสน ปจฺจยา ฉพฺพิธา โหนฺติ. กถํ โหนฺตีติ โยชนา.
[๒๒๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ปฺตฺตินามรูปานิ นามสฺส ทฺวิธา ทฺวิปการา ปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
ปจฺจยกถา ¶ หิ นาม ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต ปจฺจยสตฺติโตติ ตีหิ ปกาเรหิ วุตฺตาเยว สุวุตฺตา โหตีติ. ยสฺมา ปน อนนฺตราทิปจฺจยานาม จิตฺตสนฺตานสฺส อวิจฺเฉทาย กิจฺจฏฺานานุกฺกมปฏิปาทนาย เอว จ โหนฺติ. ตสฺมา กุสลาทีสุ อรูปธมฺเมสุ โยโกจิ ธมฺโม ยสฺส กสฺสจิ อวิรุทฺธสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย น น โหตีติ วุตฺตํ อนนฺตรนิรุทฺธาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติอาทิ. ตตฺถ อวิรุทฺธสฺสาติเอเตน อฺมฺวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ โสมนสฺสโทมนสฺสานฺจ อฺมฺํ อนนฺตร ปจฺจยปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปุนุปฺปนฺนานํ ปฏิปาฏิยา อุปฺปนฺนานํวา. ปุนปฺปุนํ สนฺตานปริภาวนาวเสน ปวตฺโต อาเสวนปจฺจโยนาม, เกวลํ ปโยคสาธนีเยสุ ชวเวค สหิเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอว ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปุริมานิ ชวนานีติอาทิ. ตตฺถ ชวนานีติ มคฺคผลชวนวชฺชานิ โลกิย กุสลา กุสลกฺริยชวนานิ ปจฺฉิมานํชวนานนฺติ ผลชวนวชฺชานํ กุสลากุสลกฺริยชวนานํ. ภินฺนชาติกา หิ ธมฺมา อฺมฺํ สพฺพาการปาริปูรํ ปริวาสํนาม คเหตุํวา คาหาเปตุํปา น สกฺโกนฺติ. ยทิ สกฺกุเณยฺยุํ, ชาติมตฺเตนปิ ธมฺมา ปุพฺพาปรํ อภินฺนาเอว สิยุนฺติ. ตสฺมา ภินฺนชาติกํ ผลชวนํ มคฺคโต ปริวาสํ คเหตุํ น สกฺโกติ. มคฺโคปิ อตฺตโน ปริวาสํ ผลสฺส ทาตุํ น สกฺโกติ. ผลจิตฺตานิจ ปริกมฺมปโยคพเลน ชวน กิจฺจานิ โหนฺติ, น อฺมฺํ ปริวาสทาน คหณ พเลนาติ. ยสฺมา กามาวจรภาวโต มหคฺคตา นุตฺตร ภาวปฺปตฺตินาม อาเสวนพเลน โหติ, ตสฺมา โคตฺรภุ ฌาน มคฺคานํ ภูมิ เภโท อิธ อปฺปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เหตุ.ล. นามรูปานนฺติ เอตฺถ เหตุมคฺคงฺคานิ อเหตุกวชฺชิตานํ, ฌานงฺคานิ ปฺจวิฺาณวชฺชิตานํ สหชาตานํ นามรูปานํ. สหชาตรูปลกฺขณํ ปน สยเมว วกฺขติ. เจตนานาม ปวตฺตมานา ทฺเว กิจฺจานิ สาเธติ สหชาตานํ สํวิธานฺจ อายตึ วิปากปาตุ ภาวตฺถาย ตสฺมึ สนฺตาเน อตฺตโน ปวตฺตา การสงฺขาต พีชนิธานฺจาติ. ตตฺถ สํวิธานกิจฺจํ สพฺพเจตนา สาธารณํ ¶ โหติ. พีชนิธานกิจฺจํ ปน กุสลากุสลภาวปฺปตฺตายเอว เจตนาย โหตีติ วุตฺตํ สหชาตาเจตนาติอาทิ. ตตฺถ สหชาตาเจตนาติ อนฺตมโส ปฺจวิฺาณ สหชาตาปิ เจตนา. สาปิ หิ สหชาตานํ สํวิทหนสงฺขาเตน กมฺมภาเวน ปวตฺตตฺตา กมฺมํเอวนาม โหตีติ. ยสฺมา อตฺตโน ปวตฺตาการสงฺขาตสฺส วิปากพีชสฺส นิทหนํนาม, น ตาวเทว พีชกิจฺจํ สมฺปาเทติ. อมฺพพีชาทีนิ วิย ปริณตภาวํ ปตฺวา ขณนฺตเรเอว สมฺปาเทตีติ วุตฺตํ นานากฺขณิกา เจตนาติอาทิ. ตตฺถ นานากฺขณิกาเจตนาติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺม ปวตฺติกฺขณโต วิสุํ ภูเต อตีตกาเล สิทฺธา กุสลา กุสลเจตนา. กุสลากุสลเจตนาติวา ปาโ สิยา.
วิปากกฺขนฺธาอฺมฺํสหชาตานํรูปานนฺติ เอตฺถ อฺมฺสฺสจ สหชาตรูปานฺจาติ อตฺโถ. ยถานาม ปุเร ชาตา สาลรุกฺขโปตกา ปจฺฉา อนุวสฺสํ วสฺสนฺตานํ วุฏฺิธารานํ วเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา ตสฺมึ าเน ยาวกปฺปาวสานาปิ มหนฺตสฺส สาลวนสณฺฑสฺส ปวตฺติยา ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺาย ปุริมจิตฺตกฺขเณสุ อุปฺปนฺนา สกลสรีเร กมฺมชกาโย จิตฺตชกาโย อุตุชกาโย อาหารช กาโยติ สพฺเพ สกลสรีรฏฺกา จตุสมุฏฺานิก รูปธมฺมา ปจฺฉาชาตานํ ปถมภวงฺคาทีนํ จิตฺตเจตสิกานํ วเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา อุปรุปริ จตุสมุฏฺานิก รูปปรํปราปวตฺติยา ปจฺจยตฺตํ อุปคจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺฉาชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติอาทิ. ตตฺถ ปุเรชาตสฺสาติ อาตีตานนฺตรจิตฺเต ชาตสฺสาติ วทนฺติ. ยาว อฏฺมจิตฺตาวา ปุเรชาตสฺส. เอตฺตโก หิ กาโล รูปธมฺมานํ วฑฺฒนกาโลนาม. ตโตปรํ หายนกาเล ปจฺฉาชาเตน ปโยชนํ นตฺถีติ. ยาว โสฬสมจิตฺตา เอว วา ปุเรชาตสฺส. ยทคฺเคน หิ มรณาสนฺนกาเล วตฺถุรูปํ จุติจิตฺตสฺส ปุเรชาตปจฺจยตํ อุปคจฺฉติ. ตทคฺเคน จุติจิตฺตํปิ ตสฺส วตฺถุรูปสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย น โหตีติ นวตฺตพฺโพ. ตถา เสสรูปานฺจ. ยถา หิ อุปตฺถมฺภนฺโต อาหาโร ¶ วฑฺฒนปกฺเข ิตเมว อุปตฺถมฺภติ. หายนปกฺเข ิตํ นุปตฺถมฺภตีติ นตฺถิ. ตทาปิ ตทนุรูปสฺส อุปตฺถมฺภนสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา. เอวมยํปีติ.
อรูปธมฺมานํ อานุภาโวนาม มหาวิปฺผาโร โหติ. ตสฺมา เต กาเยกเทเส วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺนาปิ สกลํ อิมํ จตุชกายํ อุปตฺถมฺเภตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ วุตฺตํ อิมสฺสกายสฺสาติ. จกฺขาทีนิ ปสาทวตฺถูนิ รูปาทีหิ สหลทฺธฆฏฺฏนานิเอว วิฺาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ. ฆฏฺฏนฺจ ิติปตฺตกาเลเอวาติ เตสํ นิจฺจกาลํปิ อตฺตโน วิฺาณสฺส ปุเรชาตปจฺจยตา สิทฺธิ โหติ. วิฺาณฺจนาม ปฺจโวการภเว วตฺถุนิสฺสเยน วินา อุปฺปชฺชิตุํ นสกฺโกตีติ, ยทา ปุเรชาตํวา วฑฺฒนปกฺเข ิตํวา วตฺถุํ น ลภติ, ตทา ปฏิสนฺธิกาเลวา มรณาสนฺนกาเลวา ยํ ยํ ลภติ, ตํ ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติเยว. ยทา ปน ปุเร ชาตํ สุฏฺุ พลวนฺตฺจ วตฺถุํ ลภติ, ตทา ตเทว นิสฺสาย ปวตฺตติ. ตฺจ นิยมโต ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ, โน ปฏิสนฺธิกาเล. นหิ ตทา วิฺาณปจฺจเยน อุปฺปนฺนํ วตฺถุปุเรชาตํ ภวิตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํ ฉวตฺถูนิ ปวตฺติยนฺติ.
ปฺจาลมฺพณานิจ ปฺจวิฺาณวีถิยาติ อิทํ นิยมสิทฺธิคหณ วเสน วุตฺตํ. สพฺพานิ ปน ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ นิปฺผนฺนรูปานิ มโนวิฺาณ วีถิยา ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติเยว. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย. อารมฺมณปุเรชาตํ จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. โสตํ, ฆานํ, ชิวฺหํ, กายํ, รูเป, สทฺเท, คนฺเธ, รเส, โผฏฺพฺเพ, วตฺถุํ, ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุํ อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ิติปตฺตํ อฏฺารสวิธํ รูปเมว ปุเรชาตปจฺจโยติ วุตฺตนฺติ. เอตฺถจ กิฺจาปิ ปฏฺาเน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณสฺส ภวงฺคสฺสอนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวํ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตาย วุตฺตตฺตา ¶ ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิ อารพฺภ ปวตฺติ กาเล ปฏิสนฺธิจิตฺตานํปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภมานํ วิย ทิสฺสติ. เอวํสนฺเตปิ ปุเรชาตปจฺจยสฺส ปจฺจนิเย ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากา พฺยากโต เอโก ขนฺโธติอาทินา ปาฬิยํเอว ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ. เอตฺถจ อารุปฺเป วิย ปฏิสนฺธิกฺขเณปิ วตฺถุปุเร ชาตสฺส อภาวา อปริพฺยตฺตตฺตาวา ตสฺส อารมฺมณสฺส อารมฺมณมตฺตภาเวเอว ิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ การณํ วทนฺติ. อารมฺมณเมวครุกตนฺติ ปจฺจเวกฺขนวเสน อสฺสาทนาทิวเสนจ ครุกตํ อิฏฺารมฺมณ มาห. ตฺจ โข ตสฺสตสฺส ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาวเสน เวทิตพฺพํ. คูถกุณปาทีนิปิ หิ ตทภินนฺทนฺตานํ กิมิมกฺขิก สุนข คิชฺฌ กากาทีนํ ครุกตานิเอว อารมฺมณานิ โหนฺตีติ.
[๒๓๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ครุกตนฺติ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
จกฺขุํ ครุํ กตฺวา อสฺสาเทติ อภินนฺทตีติอาทินา อสฺสา ทนาทิวเสนปิ อสฺส นิทฺเทสสฺส ปวตฺตตฺตาติ. ราคาทโย ปน ธมฺมาติ เอเตน ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺิ ปตฺถนาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห ทส อกุสลกมฺมปถา ปฺจอนนฺตริย กมฺมานิจ คหิตานิ โหนฺติ. ตตฺถ อนนฺตริยวชฺชานิ ตานิ สมติกฺกมมุเขน ยถารหํ อชฺฌตฺตํ สพฺเพสํ จตุภูมก กุสลานํ อนนฺตริยกมฺมานิ ปน กามาวจรกุสลานเมว อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺติ. ตานิเยวจ สพฺพานิ ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ ราคาทีนํ ปาณาติปาตาทีนฺจ สพฺเพสํ อกุสลานํ กายิกสุขทุกฺขาทีนฺจ อพฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลว นิสฺสยา โหนฺติ. สทฺธาทโยติ เอเตน สทฺธา สีลํ สุตํ จาโค ปฺาติ เอวํ วุตฺเตหิ ธมฺเมหิ สห สพฺเพ ทานสีลาทโย จตุภูมกกุ สลานํ ราคาทิ อกุสลานํ สุขทุกฺขาทิจตุภูมก อพฺยากตา นฺจ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. สุขํ ทุกฺขํ ปุคฺคโล โภชนํ อุตุเสนาสนนฺติ เอเตน นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ จตุภูมกา พฺยากตา ¶ คหิตา, เตปิ หิ ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ กุสลากุสลา พฺยากตธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. กมฺมํวิปากานนฺติ เอตฺถ สุฏฺุ พลวํ กมฺมํ อธิปฺเปตํ, น ทุพฺพลนฺติ. กสฺมา ปเนตฺถ รูปธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ น คหิตา. นนุ เตสํปิ พหิทฺธา รุกฺขติณาทีนํ วุทฺธิวิรุฬฺหิ เวปุลฺลตฺถาย อชฺฌตฺตฺจ อาโรคฺยาทิอตฺถาย ปถวิรส อาโปรส วสฺโสทก พิชมูลเภสชฺชาทโย พลวนิสฺสยา โหนฺตีติ. อยํ ปนตฺโถ มูลฏีกายํ กถิโตเยว. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
นหิ รูปาพฺยากตํ ปกตูปนิสฺสยํ ลภติ. อเจตเนน รูปสนฺตาเนน ปกตสฺเสว อภาวโต. ยถา หิ อรูปสนฺตาเนน กตฺตุภูเตน สทฺธาทโย นิปฺผาทิตา อุตุโภชนาทโยจ อุปเสวิตา. น เอวํ รูปสนฺตาเนน. ยสฺมิฺจ อุตุพีชาทิเก กมฺมาทิเกจ สติ รูปํ ปวตฺตติ. น ตํ เตน รูเปน ปกตํ โหติ. สเจตนสฺเสว หิ อุปฺปาทนุปเสวนปโยควเสน เจตนํ ปกปฺปนํ ปกรณํ. รูปฺจ อเจตนนฺติ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ, ทุวิธํ สนฺตานํ รูปสนฺตานํ อรูปสนฺตานนฺติ. ตตฺถ เยน สนฺตาเนน ปุพฺเพ กิฺจิ สุฏฺุอุปฺปาทิตํวา โหติ อุปเสวิตํวา, ตสฺเสว ปุพฺเพ อตฺตนา อุปฺปาทิตุปเสวิตา ธมฺมา กาลนฺตเร อตฺตโน อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ปกรณสงฺขาตฺจ ตถา อุปฺปาทนุปเสวนํนาม สเจตเน อรูปสนฺตาเนเอว ลพฺภติ, น อเจตเน รูปสนฺตาเนติ. ตสฺมา รูปธมฺมา อุปนิสฺสยํนาม นลพฺภนฺตีติ. อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อสติ น โหตีติ เอวํ วุตฺเตน สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน อุปนิสฺสโย นาม รูปธมฺมานํ มชฺเฌปิ วตฺตพฺโพเยวาติ.
[๒๓๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถารหํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ ราคาทโย.ล. เสนาสนฺจาติ’’ วิโยเชตฺวา ‘‘ราคาทโย หิ อชฺฌตฺตํ นิปฺผาทิกา. ปุคฺคลาทโย พหิทฺธา เสวิตาติ’’ วุตฺตํ. ตํ นสุนฺทรํ.
น ¶ หิ อตฺตโน ปรสฺสจ อุปฺปนฺนา ราคาทโย ปรสฺส อตฺตโน จ สนฺตาเน ราคาทีนํ พลวนิสฺสยา น โหนฺติ. สมานจฺฉนฺทานํ อิตฺถิ ปุริสาทีนํ มโนปโทสิก เทวาทีนฺเจตฺถ ราคาทโย นิทสฺสนํ.
[๒๓๒] ยาจ ตตฺถ
‘‘ยถาิตวเสน โยชนํ’’ กตฺวา ‘‘อตฺตโนหิ ราคาทโย’’ติอาทินา อตฺถวิภาวนา กตา. สาปิ อนุปปนฺนาเยว.
ตาย หิ อตฺตโน ราคาทโย สทฺธาทโยจ อชฺฌตฺตํ กุสลาทีนํ อตฺตโน สทฺธาโย ปน พหิทฺธา กุสลสฺสาติ เอวํ อปริปุณฺณสฺส อตฺถสฺส วิภาวิตตฺตาติ.
[๒๓๓] ยฺจ
‘ตตฺถา’ติอาทินา อตฺตโนราคาทโยนิสฺสายอชฺฌตฺตํ กุสลากุสลานเมว อุปฺปตฺติวิธานํ วุตฺตํ. ตํปิ อนุปปนฺนเมว.
นยทสฺสนมตฺตภูตํปิ หิ สํวณฺณนาวากฺยํนาม นยมุขํ ปริปุณฺณํ กตฺวา วตฺตพฺพํ โหตีติ. ครุกตํอารมฺมณนฺติ เอตฺถ สพฺพํ โลกิยกุสลํ เหฏฺิมมคฺคผลนิพฺพานานิ จ กามาวจร กุสลสฺส อรหตฺตมคฺคผลนิพฺพานานิ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺต มหากฺริยชวนานํ. นิพฺพานํ อฏฺวิธโลกุตฺตรสฺส ถเปตฺวา ปฏิฆทฺวย โมมูห ทฺวย ทุกฺขสหคต กายวิฺาณานิ อวเสสํ สพฺพํ โลกิย กุสลากุสลาพฺยากตธมฺมชาตํ โลภสหคตจิตฺตสฺสาติ เอวํ ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺน วิภาโค เวทิตพฺโพ.
[๒๓๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ครุก ตํอาลมฺพณนฺติ ปจฺจเวกฺขนอสฺสาทาทินา ครุกตํ อารมฺมณ’’นฺติ วตฺวา ตํ วิภาเวนฺเตน ‘‘ตฺหิ ฌานมคฺค ผลวิปสฺสนา นิพฺพานาทิเภทํ ปจฺจเวกฺขน อสฺสาทาทิมคฺคผลาทิธมฺเม อตฺตาธีเน กโรตีติ อารมฺมณาธิปตินามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทาน ¶ สีล อุโปสถกมฺม ปุพฺเพ สุจิณฺณโคตฺรภุ โวทาน มคฺคผล นิพฺพานานิเจว ราคทิฏฺิจกฺขุโสตาทีนิจาติ ปน วตฺตพฺพํ. วิปสฺสนาติจ อิทํ โคตฺรภุโวทานานิเยว สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. นจ ตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ วิปสฺสนานาม โหนฺตีติ. สหชาตานํนามรูปานนฺติ ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวนสห ชาตานนฺติ อธิปฺปาโย. อฺมฺํ สหชาต รูปานฺจาติ อฺมฺสฺสจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมสมุฏฺานรูปานํ ปวตฺติยํ จิตฺต สมุฏฺานรูปานฺจ. เอส นโย ปรตฺถปิ. ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิฺาณํ วตฺถุนา วินา ปติฏฺํ นลภติ. วตฺถุจเตน วินา ปติฏฺํ นลภตีติ วุตฺตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุวิปากา อฺมฺนฺติ. อฺมฺปจฺจเย โย อตฺตโน อุปตฺถมฺภกํ ปจฺจุปตฺถมฺภติ. โสเอว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉติ. จิตฺตสมุฏฺาน รูปานิจ จิตฺตํ กิฺจิ อุปตฺถมฺเภตุํ นสกฺโกนฺติ. ตถา อุปาทารูปานิจ มหาภูเตติ วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกาธมฺมาอฺมฺนฺติอาทิ.
[๒๓๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยสฺมา ปน อฺมฺุวตฺถมฺภนวเสเนว อฺมฺปจฺจยตา. น สหชาตมตฺตโตติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อฺมฺปจฺจโย น โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อฺมฺนฺติ’’ วุตฺตํ. ตตฺถ น สหชาตมตฺตโตติ เอเตน ยทิ สหชาตมตฺตโต อฺมฺปจฺจยตาสิยา. เอวํสติ ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ อฺมฺปจฺจโย สิยาติ อนฺุาตํ โหติ. สหชาตปจฺจเยปิ ปน ปวตฺติยํ รูปํ นามานํ ปจฺจโย นโหติเยว. ตสฺมา น สุนฺทรเมตนฺติ.
ฉวตฺถูนิ สตฺตนฺนํ วิฺาณธาตูนนฺติ เอตฺถ วตฺถุสหชาต นิสฺสโย วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโยติ ติวิโธ วตฺถุนิสฺสโย. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุ วิปากานํ ขนฺธานํ วตฺถุสหชาตนิสฺสโย. ยํ ปน ปวตฺติยํ ปุเรชาตํ, วตฺถุํ นิสฺสาย จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ตสฺส จิตฺตสฺส วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโยนาม. ยํ ปน ปุเรชาตํ วตฺถุ ยสฺส จิตฺตสฺส ¶ นิสฺสโยเจว โหติ อารมฺมณฺจ, ตํ ตสฺส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตนิสฺสโยนาม. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน อารมฺมณ นิสฺสย ปุเรชาตวิปฺปยุตฺต อตฺถิอวิคตนฺติ ตีณีติ. กถฺจ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณฺจ โหตีติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺถุํ อารพฺภ สมฺมสนวเสนวา อสฺสาทนาทิวเสนวา อิทฺธิวิธกิจฺจาธิฏฺานวเสนวา จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ตํ จิตฺตสฺส นิสฺสโยจ อารมฺมณฺจ โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต วิปสฺสติ, อสฺสาเทติ. อภินนฺทติ. ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ. โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ.
เอตฺถ ปน อาจริยา อิมํ วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสยํนาม มรณาสนฺนกาเลเอว วาจนามคฺคํ อาโรปยึสุ. อยํปเนตฺถ เตสํ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํ ตาว อนิฏฺเ าเน อาวชฺชเนน วินา วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติ ปฏิสิทฺธา โหติ. ตถา เอกาวชฺชนวีถิ ยฺจ จิตฺตานํ อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺนเมว อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยา. ปกติกาเลจ จิตฺตานินาม ปจฺเจก วตฺถุนิสฺสยานิ โหนฺติ. ตสฺมา ยทา ปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วตฺถุํ อารพฺภอนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนฺติ, เอตํ มมาติวา อสฺสาเทนฺติ, ตทายํ วตฺถุ อาวชฺชิตํ โหติ. ชวนานิปิ ตเทว คณฺหนฺติ. น อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิ. ยทิ หิ ตานิวา อฺํวา อารมฺมณํ คณฺเหยฺยุํ. นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ โหนฺติ. กสฺมา, อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อคเหตฺวา อฺํ คเหตฺวา ปวตฺตนโตติ. ภินฺนา รมฺมณานิจนาม โหนฺติ. ปจฺฉา อุปฺปนฺนานิ ปจฺเจกวตฺถูนิวา อฺํวา คเหตฺวา ปวตฺตนโตติ. นจ ตถา สกฺกา ภวิตุํ อฏฺกถา วิโรธโต. ตสฺมา โส วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตปจฺจโย ปกติ กาเล น สกฺกา ลทฺธุนฺติ. มรณาสนฺนกาเล ปน สพฺพานิ อาวชฺชนาทีนิ จิตฺตานิ เอกเมว วตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตีติ ตํ อารพฺภ ปวตฺตานํ อาวชฺชนาทีนํ เตสํ ตเทว วตฺถุจ อารมฺมณฺจ โหติ. เอวฺหิ สติ เตสํ นิราวชฺชนตาวา ภินฺนารมฺมณตาวา นตฺถีติ อยํ เตสํ อธิปฺปาโยติ.
ตตฺถ ¶ ปน ยทิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ วตฺถุํ อคเหตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสยวตฺถูนิ คณฺเหยฺยุํ. นิราวชฺชนานินาม ชวนานิ ภเวยฺยุนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติ. อาวชฺชเนน อาวชฺชิ ตปฺปการสฺเสว คหณโต. ยถา หิ อาวชฺชนํปิ วตฺถุนฺตฺเวว อาวชฺชติ. ตถา ชวนานิจ วตฺถุนฺตฺเวว ชวนฺติ. โน อฺถาติ นตฺถิ ชวนานํ นิราวชฺชนตาติ. ยถา จ นิราวชฺชนตา นตฺถิ, ตถา ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิเยว. กสฺมา, วิภาคสฺส อสมฺภวโต. นหิ สนฺตติฆนวเสน เอกีภูตมิว ปุพฺพาปรํ ปวตฺต มาเนสุ พหูสุ วตฺถุสุ เอกเมกํ วตฺถุํ อิทเมวาติ วิสุํ กตฺวา อาวชฺชนํวาชวนานิวา คเหตุํ สกฺโกนฺติ. นจ ตถา อสกฺกุเณยฺเยสุ าเนสุ เอกนฺเตน ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา รมฺมณตานาม สกฺกา ลทฺธุนฺติ อิติ ภินฺนารมฺมณตาปิ เตสํ นตฺถิ เยวาติ. เอตฺตาวตา อิมสฺส วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสย วิธานสฺส ปกติกาเลปิ ลพฺภมานตา สาธิตา โหตีติ.
อปิจ, สพฺพํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺตโน รูปกายํ อารพฺภ รูปํ เม อนิจฺจนฺติวา เอตํ มมาติวา สมนุปสฺสนฺตานํ อชฺฌตฺตรูเปสุ อิทํ นามรูปํ ตสฺสจิตฺตสฺส อารมฺมณํ นโหตีติ นวตฺตพฺพํ. อารมฺมณ ภูเตสุ ปน เตสุ กิฺจิ อารมฺมณมตฺตํ กิฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ กิฺจิ วตฺถารมฺมณปุเรชาตํ โหตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. กพฬี กาโร อาหาโรติ กามาวจรสตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺโน จตุสมุฏฺานิก รูปาหาโรเจว พหิทฺธาหาโรจ. คพฺภเสยฺยกานฺหิ ยาว มาตุยา อาหารผรณํ นลพฺภติ, ตาว กลลาทิกาเลสุ ติสมุฏฺานิโก อชฺฌตฺตาหาโรเยว อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ สาเธติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-ปฏิสนฺธิกฺขเณ กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติ, โอชฏฺมกรูปสมุฏฺาปนํ ปนสฺส พหิทฺธาหารุปตฺถมฺภนํ ลทฺธกาเลเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ยทิเอวํ –
ยฺจสฺส ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ. เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ
กสฺมา ¶ วุตฺตนฺติ. ปากฏาหาเรน ตสฺส ยกฺขสฺส โพธนตฺถนฺติ. อิมสฺสกายสฺสาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เอกสมุฏฺานิกสฺส ิติภงฺคกฺขเณสุ ทฺวิสมุฏฺานิ กสฺส ตโตปรํ ติสมุฏฺานิกสฺส โอชาผรณกาเล จตุสมุฏฺานิกสฺสจ กายสฺส. อิตเรสํปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺพํ. รูปโลเก ปน วินาปิ ทุวิเธน โอชาหารกิจฺเจน อปฺปนาปตฺต กมฺมวิเสเสน สิทฺธสฺส สุจิรํปิ อทฺธานํ ผริตุํ สมตฺถสฺส รูป ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตถารูปานฺจ ภวงฺคปริยาปนฺนานํ อรูปาหารานํ วเสน อเนกกปฺปานิปิ อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอเตนุปาเยน กมฺมชกายพหุตเรสุ เทเวสุ เปตนิรเยสุจ สุจิรํปิ กาลํ พหิทฺธาหาเรน วินา อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ วตฺตพฺพา. เตสุ ปน อชฺฌตฺตาหาโรปิ ลพฺภติเยวาติ กิฺจาปิ โอกฺกนฺติกฺขเณ วิปากกฺขนฺธาปิ วตฺถุสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. เต ปน จิตฺตเจตสิกาธมฺมา สหชาตรูปานนฺติ เอตฺถ สงฺคยฺหิสฺสนฺตีติ กตฺวา โอกฺกนฺติกฺขเณวตฺถุวิปากานนฺติ วุตฺตํ.
สพฺพถาติ สพฺพปการํ สหชาตนฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. ปกาโรจ ติวิโธ โหติ สหชาตปจฺจโยติอาทิวเสน เวทิตพฺโพ. รูปชีวิตมิจฺจยนฺติ เอวํ โปราเณหิ วุตฺโต อยํ อตฺถิปจฺจโย อวิคตปจฺจโยจาติ โยเชตพฺพํ. นนุ กพฬีการาหาโร รูปชีวิตินฺทฺริยฺจ สหชาเต สงฺคเหตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ติวิโธว อตฺถิปจฺจโย สิยาติ.น. สหชนนสงฺขาตสฺส สหุปฺปาทนลกฺขณสฺส อภาวา. สหุปฺปาทนลกฺขโณ หิ สหชาตปจฺจโย. กพฬีการาหาโรจ โอชฏฺมกรูปานิ อุปฺปาเทนฺโตปิ อตฺตโน ิติกฺขเณเอว อุปฺปาเทติ, โน อุปฺปาทกฺขเณ. ยถาจ มหาภูตา สหชาตรูปานิ อุปตฺถมฺภนฺตา อตฺตนา สห อุปฺปาทนปุพฺพกาเอว อุปตฺถมฺภนฺติ, น ตถา โส อาหาโร. โส ปน วินาว สหุปฺปาทนกิจฺเจน สหชาตานิปิ อสหชาตานิปิ อุปตฺถมฺภตีติ รูปชีวิตํปิ สห อุปฺปาทนกิจฺเจน วินาว สห ชาตรูปานิ อนุปาเลติ. อิติ อิเม ทฺเวปิ ธมฺมา สหชาต ลกฺขณาภาวาเอว สหชาตปจฺจเย อสงฺคหิตา. อิทานิ สพฺเพปิ ¶ จตุวีสติปจฺจยา สงฺคยฺหมานา จตฺตาโรปจฺจยา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณูปนิสฺสย.ล. สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺรายํ สโมธานวิธิ, จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อธิปติ ปจฺจโย ตาว ทุวิโธ อารมฺมณสหชาตวเสน. ตตฺถ อารมฺมณาธิปติ ตีสุ กมฺมวชฺเชสุ สโมธานํ คจฺฉติ. อารมฺมณ มตฺตํปิ หิ กมฺเมน สห สโมธานํ นคจฺฉติ. กุโต อธิปติ ภูตนฺติ.
เอตฺถ สิยา, กสฺมา อารมฺมณมตฺตํปิ.ล. น คจฺฉตีติ วุตฺตํ. นนุ กมฺมารมฺมณาปิ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติโย โหนฺตีติ. สจฺจํ. เอตฺถ ปน มูลฏีกายํ กมฺมํ ปน ตสฺมึ กเต ปวตฺตมานานํ กตูปจิต ภาเวน กมฺมปจฺจโย โหติ. น อารมฺมณากาเรน. วิสย มตฺตตาวเสนจ อารมฺมณปจฺจโย โหติ. น สนฺตานวิเสสนํ กตฺวา ผลุปฺปาทนสงฺขาเตน กมฺมปจฺจยากาเรน. ตสฺมา เต ปจฺจยาการวิสภาคตฺตา สห ฆฏนํ นคจฺฉนฺตีติ วิสชฺชิตนฺติ. สหชาตาธิปติ ปน อตฺถิปจฺจเย. นิสฺสยปจฺจโย ติวิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติ. ตตฺถ ปุริมา ทฺเว อตฺถิปจฺจเย, ปจฺฉิโม ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุ. โส เจ ครุกโต โหติ อุปนิสฺสเยปีติ. ปุเรชาตปจฺจโย ติวิโธ อารมฺมณปุเรชาโต วตฺถุปุเร ชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโตติ. ตตฺถ วตฺถุปุเรชาโต อตฺถิปจฺจเย. อิตเร ทฺเว ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิปจฺจเยสุ. เตเจ ครุกตา โหนฺติ. อุปนิสฺสเยปีติ. กมฺมปจฺจโย ทุวิโธ สหชาโต นานากฺขณิโกติ. ตตฺถ สหชาโต อตฺถิปจฺจเย. นานากฺขณิโก ปน ทุวิโธ พลวา ทุพฺพโลจ. ตตฺถจ พลวา ทุวิโธ อกาลิโก กาลิโกจ, ตทุภยาปิ อุปนิสฺสเย. ทุพฺพโล ปน วิสุํ กมฺมปจฺจโยเยว. สพฺโพ อาหารปจฺจโย สพฺโพจ อินฺทฺริยปจฺจโย อตฺถิปจฺจเย.
วิปฺปยุตฺตปจฺจโย จตุพฺพิโธ สหชาโต วตฺถุปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาโต ปจฺฉาชาโตติ. ตตฺถ ปุริมา ทฺเว ปจฺฉิโมจ อตฺถิปจฺจเย. ตตีโย ปน ทฺวีสุ อารมฺมณตฺถิ ปจฺจเยสุ. ¶ โส เจ ครุกโต โหติ, อุปนิสฺสเยปีติ. เสเสสุ ปน สตฺตรสปจฺจเยสุ เหตุ, สหชาต, อฺมฺ, วิปาก, ฌาน, มคฺค, สมฺปยุตฺต, อวิคตวเสน อฏฺปจฺจยา ปจฺฉา ชาโตจ อตฺถิปจฺจเย. อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต วเสน ปฺจปจฺจยา อุปนิสฺสเยติ. อิติ สพฺเพปิ จตุวีสติปจฺจยา สภาคสงฺคหวเสน สํขิปฺปมานา อารมฺมณาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ.
[๒๓๖] วิภาวนิยํ ปน
เตสุ จตูสุ เอเกกสฺมึปิ สพฺเพ จตุวีสติปจฺจยา สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโยติ’’อาทิ. ตํ สพฺพํปิ อาจริยสฺส มติมตฺตเมว.
[๒๓๗] ยฺหิ ตตฺถ
‘‘นหิ โส โกจิปจฺจโย อตฺถิ. โย จิตฺตเจตสิ กานํ อารมฺมณภาวํ นคจฺเฉยฺยาติ’’ วุตฺตํ, ตํ ตาว น ยุชฺชติ. นหิ อิธ ธมฺมสรูปมตฺเตน สโมธานํ อธิปฺเปตํ. ปจฺจยฏฺเน สเหว อธิปฺเปตํ. นจ เหตาทิปจฺจยฏฺโ อารมฺมณาทิปจฺจยฏฺโ โหตีติ. เอสนโย ‘‘สก สกปจฺจยุปฺปนฺนสฺสจ อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉตีติ’’ เอตฺถาปิ.
เอตฺถ ปน โย สกสกปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปนิสฺสยภาวํ นคจฺฉติ. นหิ โส โกจิ ปจฺจโย อตฺถีติ โยชนา.
[๒๓๘] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กมฺมเหตุกตฺตาจ โลกปฺปวตฺติยา ผลเหตูปจาร วเสน สพฺเพปิ กมฺมสภาวํ นาติวตฺตนฺตีติ’’ วุตฺตํ.
[๒๓๙] ยฺจ
‘‘เตจ ปรมตฺถโต โลกสมฺมุติวเสนจ วิชฺชมานา เยวาติ’’ วุตฺตํ. ตทุภยํ ปน สพฺพโส สาสนยุตฺติ ยาปิ วิรุทฺธเมวาติ.
เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ปฏฺานนเย. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุ สห ชาตสภาเคสุ ปจฺจเยสุ. ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวิฺาณํนาม นามรูปานํ อฺมฺปฏิพทฺธโอกาเส จุติปริจฺฉินฺนสฺส สกลสฺส ตสฺส ตสฺส ภวสฺส สีสภูตํ พีชภูตฺจ โหติ. ยโต สกลกายภูตสฺส นานารูปารูปสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติ โหติ. พีชโต วิย มหารุกฺขสฺส. ยถาห –
วิฺาณฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมึ น โอกฺกมิสฺสถ. อปินุโข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สมุจฺจิสฺสถาติ. โน เหตํ ภนฺเต. วิฺาณฺจ หิ อานนฺท มาตุกุจฺฉิสฺมึ โอกฺกมิตฺวา โวกฺกมิสฺสถ. อปินุโข นามรูปํ อิตฺถตฺตาย อภินิพฺพตฺติสฺสถาติ. โนเหตํ ภนฺเต. วิฺาณฺจ หิ อานนฺท ทหรสฺเสว สโต โวจฺฉิชฺชิสฺสถ กุมารสฺสวา กุมาริกายวา. อปินุโข นามรูปํ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชิสฺสถาติ. โนเหตํ ภนฺเต. ตสฺมา หิ อานนฺท เอเสว เหตุ เอส นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย นามรูปสฺส. ยทิทํ วิฺาณนฺติ.
ตตฺถ สมุจฺจิสฺสถาติ วฑฺฒิสฺสถ. นามรูปฺหิ วิฺาณสฺส วฑฺฒิเยวาติ. โวกฺกมิสฺสถาติ ภิชฺชิสฺสถ. อิตฺถตฺถายาติ อีทิสสฺส อตฺตภาวสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลนฺติ ปถมวยวเสน วุทฺธึ. มชฺฌิมวยวเสน วิรุฬฺหึ. ปจฺฉิมวยวเสน เวปุลฺลนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปุปฺปตฺติยา เอกนฺเตน วิฺาณปจฺจยตา เวทิตพฺพา. เอวํ อุปฺปนฺนฺจ ปเนตํ ปฏิสนฺธิรูปํ ปุน สยํ ตสฺมึ ภเว ยาว จุติยา ปวตฺตมานานํ สพฺพาสํ จตุสมุฏฺานิกรูปสนฺตตีนํ สิต ภูตํ พีชภูตฺจ โหติ. อติพลวนฺตํปิ หิ จิตฺตํ ปุริมุปฺปนฺนาย รูปปเวณิยา อสติ รูปํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. เอวํ อุตุ อาหาราปีติ. ตโตเยว หิ อรูปภเว กามาวจราทีนิ รูปชนกจิตฺตานิปิ ตตฺถ รูปํ นชเนนฺตีติ. อสฺสตฺเตปิ อุตุ สมุฏฺานรูปสนฺตติโย ปถมุปฺปนฺนาย กมฺมชรูปสนฺตติยา วิชฺช มานตฺตาเอว อุปฺปชฺชนฺตีติ. วุตฺตฺหิ วิภงฺคฏีกายํ อรูปํ ปน รูปสฺส โอกาโส ¶ น โหตีติ ยสฺมึ รูเป สติ จิตฺตํ อฺํ รูปํ อุปฺปาเทยฺย. ตเทว ตตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. ปุริมรูปสฺสาปิ หิ ปจฺจยภาโว อตฺถิ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติ. เอตฺถจ ปุตฺตสฺส ปิติสทิสตาทสฺสนโตติ เอเตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ยถา ติณรุกฺขานํ พีชภาวสงฺขาตํ นิยามรูปํนาม อตฺถิ. ยสฺส อานุภาเวน ตนฺนิพฺพตฺตาติณรุกฺขา วฑฺฒนฺตา ยถาวา ตถาวา อวฑฺฒิตฺวาอตฺตนา สมานพีเชหิเอว ติณรุกฺเขหิ สพฺพโส สทิสา การํ คเหตฺวา วฑฺฒนฺติ. เอวเมวํ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ โยนิ ภาวสงฺขาตํ นิยาม รูปํนาม อตฺถิ. ยสฺสานุภาเวน เต สมาน ชาติเกหิเอว กุเลหิ วิเสสโต มาตาปิตูหิ เอว สพฺพโส สทิสรูปสณฺานา โหนฺติ. อิติ พีชนิยาโม วิย โยนินิยาโมปิ โหติ. โสจ ปฏิสนฺธิรูปสฺเสว อานุภาโวติ เวทิตพฺโพ.
อปิจ, อยํ โยนินิยาโมนาม กลลกาลาทีสุ ปุตฺตานํ สรีเรสุ มาตาปิตูหิ สมุทาคตํ อุตุชรูปสนฺตานํเอว. ยสฺส อานุภาเวน ตํสนฺตานํ สมานชาติกสตฺตสณฺานสทิสํ อตฺตโน าติกุลสทิสฺจ โหติ. ยถาหิอิตฺถิภาวาทิรูปํ สตฺตานํ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ พีชรูปฺจ ติณรุกฺขานํ ตํตํวณฺณสณฺานา ทีนิ นิยาเมติ. เอวํ โยนิรูปํ นานาชาติวเสน สตฺตานํ นิยามกํ ววตฺถาปกํ โหตีติ. เอตฺตาวตา ปวตฺติยํ ถเปตฺวา จิตฺตชรูปํ สพฺเพสํ ติสมุฏฺานิกรูปานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตนิรเปกฺขตา ปุริมุปฺปนฺน รูปปเวณิ ปฏิพทฺธตาจ สาธิตา โหติ. เตเนวจ เตสํ จิตฺตสฺส ิติภงฺคกฺขเณสุปิ จิตฺตรหิเต นิโรธสมาปตฺติ กาเลปิ อุปฺปตฺติ โหตีติ. เตน วุตฺตํ สหชาตรูปนฺติ ปเนตฺถาติอาทิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ตตฺถ สมฺภวํติ ยถา สมฺภวํ. สมฺภวาติวา สมฺภูตา. อชฺฌตฺตฺจาติ อชฺฌตฺตภูตาจ. พหิทฺธาจาติ พหิทฺธาภูตาจ. สงฺขตาติ สงฺขตภูตา. อสงฺขตาติ อสงฺขตภูตา. เอวํ เตกาลิกาจ กาลมุตฺตาจ อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมฺภูตาจ. ตถา สงฺขตาสงฺขตภูตาจ ปฺตฺติ นามรูปานํ วเสน ติวิธา ิตา ธมฺมา ปฏฺาเน สพฺพถา จตุวีสติ ปจฺจยานาม ¶ โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ติวิธา ิตานํ ธมฺมานํ เตกาลิกาทิภาเว สติ จตุวีสติปจฺจยานํปิ ยถาสมฺภวํ เตกาลิกาทิเภโท สิทฺโธ โหติ. ตตฺถ อารมฺมณอธิปติ อุปนิสฺสยปจฺจยา เตกาลิกา กาลมุตฺตาจ โหนฺติ.
[๒๔๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อารมฺมณอธิปติอุปนิสฺสยปจฺจยานํ ติกาลิกานนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ปฺตฺตินิพฺพานานํปิ กาลมุตฺตานํ เตสุ ปวิฏฺตฺตาติ. ตตฺถ อิมสฺมึ ภเว อภินวานํ ธนธฺโภคานํวา วิชฺชาสิปฺปสุตปริ ยตฺตีนํวา สีลสมาธิปฺานํวา ภวนฺตเร ภวสมฺปตฺติโภค สมฺปตฺติ มคฺคผลสมฺปตฺตีนํวา ปฏิลาภตฺถาย ปุพฺพโยคํ กโรนฺตสฺส อนาคตานํ ตาสํ อุปนิสฺสยปจฺจยตา เวทิตพฺพา. ปฏฺาเน ปน อนาคตํ จกฺขุสมฺปทํ ปตฺถยมาโน โสต, ฆาน, ชิวฺหา, กายสมฺปทํ, วณฺณสมฺปทํ, สทฺท, คนฺธ, รส, โผฏฺพฺพสมฺปทํ ปตฺถยมาโน อนาคเต ขนฺเธ ปตฺถยมาโน ทานํ เทติ สีลํ สมาทิยตีติอาทินา ภวนฺตรปริยาปนฺนาเอว สมฺปตฺติโย วุตฺตา. ตา ปน ทานาทีนํ กมฺมานํ อนุรูปวเสน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. กมฺมปจฺจโย ปน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตวเสน ทฺวิกาลิโก. อนนฺตร สมนนฺตร อาเสวน นตฺถิ วิคต ปจฺจยา อตีตกาลิกา. เสสา ปนฺนรส ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกาติ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาทุเก อารมฺมณา ธิปติ สหชาต อฺมฺ นิสฺสย อุปนิสฺสย ปุเรชาต อาหาร อตฺถิ อวิคตา อชฺฌตฺตพหิทฺธา โหนฺติ. เสสา จุทฺทส ปจฺจยา อชฺฌตฺตาว. อารมฺมณ อธิปติ อุปนิสฺสยา สงฺขตา อสงฺขตาจ โหนฺติ. เสสา สงฺขตาวาติ. ปฺจวิธํปิอรูปนฺติ ปวุจฺจติ. กสฺมา, กทาจิปิ รูปสงฺขาตํ สณฺานตฺถํ อนุปคมนโต นามนฺติจ ปวุจฺจติ. กสฺมา, อธิวจนสงฺขาตนามาภิธานวเสเนว สุณนฺเตหิ คเหตพฺพภาวุปคมนโตติ.
๑๖๙. ปฺปียตีติ ปฺตฺติ. อยํปิ เอโก วจนตฺโถติ โลกิยมหาชเนหิ ถปียติ. โวหรียติ เจว สมฺปฏิจฺฉี ยติจาติ ¶ อตฺโถ. โยโกจิ สมฺมุติสจฺจภูโต พฺยฺชนตฺโถ. ตถา ปฺาเปตพฺพา อตฺถา ปฺปียนฺติ เอตายาติ ปฺตฺติ. พฺยฺชนตฺถโชตโก ปฺตฺติสทฺโทติ เอวํ ทุวิธา ปฺตฺตีติ วุตฺตํ ตโตอวเสสา.ล. ทุวิธาโหตีติ. ตตฺถ ปฺาปียตฺตา ปฺตฺตีติ อตฺถ ปฺตฺติมาห. ปฺาปนโตปฺตฺตีติ สทฺทปฺตฺตึ. ตํตํภูตวิปริณามาการนฺติ ปถวิยาทีนํ เตสํ เตสํ มหาภูตานํ อธิมตฺตภาวปฺปการสงฺขาตํ ตถา ตถา ปริณา มาการํ. ปวตฺติวิเสสาการนฺติ อตฺโถ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. นิสฺสาย. ปถมํ จิตฺเตน คเหตฺวาติ อตฺโถ. ตถาตถา ปฺตฺตาติ อยํ ปถวีนาม อยํ ปพฺพโตนามาติ เอวมาทิ นเยน มหาชเนน ปฺตฺตา, กถิตา, โวหริตาติ อตฺโถ. ปถวิปพฺพตาทิกาติอาทิสทฺเทน นทิ สมุทฺทาทิกาโย สงฺคณฺหติ. อยํ สมูหปฺตฺตินาม.
[๒๔๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สณฺานปฺตฺตีติ’’ วุตฺตา. สา ยุตฺตา วิย นทิสฺสติ.
นหิ อิธ สณฺานํ ปธานํ โหตีติ. สมฺภารสนฺนิเวสาการนฺติ กฏฺาทีนํ สมฺภารานํ ตถา ตถา สนฺนิเวสาการํ. เอตฺถาปิ อาทิสทฺเทน นาวาทโย สงฺคณฺหติ. อยํ สณฺาน ปฺตฺติ. กฏฺาทโย เอว หิ เคหากาเรน สณฺิตา เคหนฺติ รถากาเรน สณฺิตา รโถติ วุจฺจนฺตีติ.
[๒๔๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สมูหปฺตฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
นหิ อิธ สมูโห ปธานนฺติ. ปุริสปุคฺคลาทิกา สตฺตปฺตฺติ อุปาทาปฺตฺตีติปิ วุจฺจติ. จนฺทาวฏฺฏนาทิกนฺติ จนฺทสูริยาทีนํ สิเนรุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาวฏฺฏนาทิกํ. ยโต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ, สา ปุพฺพทิสานาม. ปุพฺพตรํ ลทฺธปฺปกาสตฺตา. ยตฺถ ปน อตฺถํ คจฺฉนฺติ, สา ปจฺฉิมทิสานาม. ปจฺฉาลทฺธปกาสตฺตา. ตาสํ ทกฺขิณปสฺสา ทิสา วุฑฺฒิอตฺเถน ทกฺขิณทิสานาม. อิตรา ปน อุจฺจตรฏฺเน อุตฺตราทิสาติ วุจฺจติ. ยทา สูริโย อุเทติ, ตทา สกลสฺส ¶ อหสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปุพฺพนฺโหติ วุจฺจตีติ. เอวมาทิกา ทิสา ปฺตฺติ กาลปฺตฺติโยนาม. อาทิสทฺเทน ถลนินฺนาทิกา เทสปฺตฺติ สงฺคหิตาติ. อสมฺผุฏฺาการนฺติ มหาภูตานํ อฺมฺํ อสมฺผุสนาการํ. อยํ อากาสปฺตฺตินาม. ตํ ตํ ภูตนิมิตฺตนฺติ ปถวีกสิณาทิกํ อุทฺธุมาตกาทิกฺจ ภูตนิมิตฺตํ. นีลกสิณาทิกํ วณฺณนิมิตฺตฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. ภาวนา วิเสสนฺติ ปริกมฺมาทิกํ ภาวนาวิเสสํจ. เอเตน ปริกมฺมนิมิตฺต อุคฺคหนิมิตฺต ปฏิภาคนิมิตฺตานํ สิทฺธการณํ วทติ. อยํ นิมิตฺตปฺตฺตินาม.
เอวมาทิเภทาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อฏฺกถายํ อาคตา อุปาทาปฺตฺติ อุปนิธาปฺตฺติอาทโย สงฺคหิตา. ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปีติ เอเตน สมฺมุติโต ลทฺธภาวํ ทสฺเสติ. เตเนว หิ ตาสํ วิชฺชมานภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺตานํ มุสาวาโทนาม นโหตีติ. อตฺถจฺฉายากาเรนาติ ตํ ตํ ภูตาทีนํ ปรมตฺถานํ สมูหสณฺานาทิฉายากาเรน. อตฺถจฺฉา ยากาเรนาติวา สทฺทาภิเธยฺยสงฺขาเตน ทพฺพปฏิพิมฺพากาเรน สวิคฺคหากาเรนาติ อตฺโถ, ตํตํอุปาทายาติ ปรมตฺถธมฺมานํ ตํตํปวตฺติวิเสสํ อุปาทาย. อุปนิธายาติ โอลุมฺพิย. ปริกปฺปิยมานาติ ปริกปฺปพุทฺธิยา ปริกปฺเปตฺวา คยฺหมานา. เอตฺถ ปน เอวมาทิปเภทา อาลมฺพณภูตา ปริกปฺปิยมานา สพฺพา ปฺตฺติ ปฺาปียตีติ อตฺเถน ปฺตฺตีติ โยชนา. สงฺขายตีติ คณียติ. คณนุปคํ กตฺวา ถปียตีติ อตฺโถ. สมฺายตีติ สมฺมนฺนียติ. นามํ, นามกมฺมํ, นามเธยฺยํ, นิรุตฺติ, พฺยฺชนํ, อภิลาโปติ อิเม ฉ นาม นามกมฺมา. ตตฺถ อตฺเถ นมตีติ นามํ. อตฺถวิสยํ เอว หุตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อตฺตนิจ อตฺถํ นาเมตีติ นามํ. ปิฏกตฺตยสงฺขาเต หิ นาเม สติ ตทุคฺคณฺหนฺตานํ สพฺเพ ตทตฺถา ปเทปเท วากฺเยวากฺเย อาคจฺฉนฺติ เยวาติ.
อปิจ สุณนฺตานํ าณํ ตํตํอตฺถาภิมุขํ นาเมตีติ นามํ นามคหณวเสน กตฺตพฺพตฺตา นามเมว กมฺมนฺติ นามกมฺมํ. ธียติ ธารียตีติ ¶ เธยฺยํ. นามเมว เธยฺยนฺติ นามเธยฺยํ. อวิทิตปกฺเข ิโต อตฺโถ เอตาย ตโต นีหริตฺวา วุจฺจติ กถียตีติ นิรุตฺติ. อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ปากฏกรณโต พฺยฺชนํ. อภิพฺยตฺตํ กตฺวา ลปียติ กถียติ อตฺโถ เอเตนาติ อภิลาโป. เอตฺถจ วณฺณปฺตฺติ, อกฺขรปฺตฺติ, สรปฺตฺติ, ทีฆปฺตฺติ, รสฺส ปฺตฺติ. พฺยฺชนวคฺคโฆสาโฆสปฺตฺติ, ลิงฺคปฺตฺติ. ปทปฺตฺติ, วากฺยปฺตฺติโยปิ เอตสฺเสว ปเภทาติ ทฏฺพฺพา. ปรมตฺถโต วิชฺชมาเนสุ อตฺเถสุ ปวตฺตา ปฺตฺติ วิชฺชมานปฺตฺติ นาม. อวิชฺช มาเนสุ ภูมิปพฺพตาทีสุ ปวตฺตา ปฺตฺติ อวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. เอตา เอว สมาสฏฺานํ ปตฺวา ทฺวิปทสํโยควเสน อิตรา จตสฺโสปิ โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. เอตาย ปฺาเปนฺตีติ เอเตน วิชฺชมานํ อตฺถํ ปฺเปนฺติ เอตายาติ วิชฺชมานปฺตฺตีติ อิมมตฺถํ วทติ. เอสนโย ปรตฺถปิ. ฉ อภิฺา อสฺสาติ ฉฬภิฺโติ กตฺวา วิเสสนภูตานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ วิชฺชมานตฺตา วิเสสิตพฺพภูตสฺส ปุคฺคลสฺส อวิชฺชมานตฺตา ฉฬ ภิฺโติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. อิตฺถี อวิชฺชมานา สทฺโท วิชฺชมาโนติ อิตฺถิยาสทฺโท อิตฺถิสทฺโทติ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมาน ปฺตฺติ นาม. จกฺขุจ จกฺขุวิฺาณฺจ อุภยํปิ วิชฺชามานนฺติ จกฺขุสฺมึ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณนฺติ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปฺตฺติ นาม. ราชาจ ปุตฺโตจ ทฺเวปิ อวิชฺชมานาเอวาติ รฺโ ปุตฺโต ราชปุตฺโตติ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปฺตฺตินามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนนฺติอาทิมาห.
เอตฺถ ปน วจนโต จ วจนตฺถโตจ วินิมุตฺตา สทฺทสภาวา นามปฺตฺตินาม วิสุํ นตฺถีติ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. อตฺถโชตก ภาเวน วิสุํ สิทฺธตฺตา. สทฺโท หิ นาม อกฺขรปทพฺยฺชนภาวํ อุปคโตเยว อตฺถโชตเน สมตฺโถ โหติ. ปรมตฺถ สทฺโทจ ขณิโก จุณฺณวิจุณฺณภูโต ตพฺภาวํ อุปคโต นโหตีติ. ตสฺมา สทฺทสภาวานาม ปฺตฺตินาม วิสุํ อตฺถิเยว. อตฺถิภาโวจสฺสา วจนสทฺทํ สุตฺวา อนนฺตเร อกฺขร ปท พฺยฺชนโคจรจิตฺตสฺส ตทนนฺตเรจ ตทตฺถวิชานนจิตฺตสฺส ปวตฺติยา ปากโฏติ ¶ ทสฺเสนฺโต คาถาทฺวยํ อาห. ตตฺถ วจีโฆสา นุสาเรนาติ อุจฺจาริยมานสทฺทสงฺขาตสฺส วจีโฆสสฺส อารมฺมณกรณสงฺขาเตน อนุสาเรน อุปฺปนฺนาย โสตวิฺาณ วีถิยา ปวตฺติยา อนนฺตเร อุปฺปนฺนสฺส มโนทฺวารสฺส โคจร ภูตา สายํ ปฺตฺตีติ สมฺพนฺโธ. กีทิสี ปน สายํ ปฺตฺตีติ อาห อตฺถายสฺสา.ล. ตโตปรนฺติ. ตตฺถ ตโตปรนฺติ ตโต นามปฺตฺตารมฺมณสฺส มโนทฺวารสฺส อุปฺปตฺติโต ปรํ อตฺถา วิฺายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสา นามปฺตฺติยา อนุสาเรน ปรมตฺถปฺตฺติภูตา อตฺถา วิฺายนฺติ. สา อยํ ปฺตฺติ โลกสงฺเกตนิมฺมิตาติ วิฺเยฺยาติ โยชนา.
เอตฺถจ โสตวิฺาณวีถิยาติ เอตฺถ อตีตสทฺทมตฺตา รมฺมณา ตทนุวตฺติกานาม มโนวิฺาณวีถิปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. วุตฺตฺหิ สารตฺถทีปนิยํ-เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ. เตสุ เอกเมกํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อตีตฺจ คเหตฺวา โสต วิฺาณวีถิยา มโนวิฺาณวีถิยาจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา มโนวิฺาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ อยํ อกฺขรสมูโห เอตสฺส นามนฺติ นามปฺตฺติคหณวเสน อปราย มโนวิฺาณ วีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนวิฺาณ วีถิยา อยเมตสฺส อตฺโถติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวตีติ. มณิสารมฺชูสายํ ปน ตทนุวตฺติกวีถิโต ปรํ เอกํ วินิจฺฉยวีถึ วิฺตฺติคหณวีถิฺจ วทติ. ตโต ปรํ เอกกฺขเร สทฺเท เอกตฺถโชติกาย นามปฺตฺติยา คหณํ โหติ. ยา วทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค มนสา ววตฺถาปิโต ปฺตฺติสทฺโทนาม วุจฺจติ. ตโตปรํ ตทตฺถคหณนฺติ. อีทิเสสุ ปน าเนสุ ตตฺถ ตตฺถ ชวนวีถิวารานํ ปฏิปาฏิกถนํนาม ปธานปากฏคหณวเสเนวาติ ทฏฺพฺพํ. เอกจฺฉรกฺขเณ อเนก โกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ วุตฺตํ. ตถา –
เอกมตฺโต ภเว รสฺโส, ทฺวิมตฺโต ทีฆมุจฺจเต;
ติมตฺโตตุปฺลุโต เยฺโย, พฺยฺชนํ อทฺธมตฺติกนฺติจํ.
น จ ปรมตฺถสทฺทสงฺฆาฏานํ สตสหสฺสํปิ เอกกฺขรํนาม ภวิตุํ ปโหติ. ตสฺมา อิธ พหุํ วิจารณา อมฺเหหิ นกตาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย อฏฺมสฺส ปจฺจยสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.