📜
กมฺมฏฺาน สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๗๐. เอวํ ¶ อฏฺหิ ปริจฺเฉเทหิ สปจฺจยปเภทํ นามรูป วิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิทิตนามรูป วิภาคสฺส กมฺมฏฺานวิธานํ ทสฺเสนฺโต สมถวิปสฺสนานนฺติอาทิ มาห. อิโต ปจฺจย สงฺคหโต ปรํ สมถวิปสฺสนานํ ภาวนานํ ทุวิธํปิ กมฺมฏฺานํ ยถากฺกมํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ตตฺถ กิเลเส อฺเปิวา วิตกฺกาทโย โอฬาริกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. ตถา ปวตฺโต เอกคฺคตาสงฺขาโต สมาธิ. วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา. อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา ภาวนาปฺา. ตาย หิ โยคิโน ขนฺเธสุ โลกิยมหาชเนน ปสฺสิตํ อิตฺถิปุริสาทิกํ นิจฺจสุขาทิกฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน อนิจฺจาทิกเมว ปสฺสนฺตีติ. ภาเวตพฺพาติ ภาวนา. ภาเวนฺติวา จิตฺตสนฺตานํ เอตาหีติ ภาวนา. กิริยา กมฺมํ. ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ. กมฺมสฺส านนฺติ กมฺมฏฺานํ. วีริยารพฺภสงฺขาตสฺส โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ. กสิณมณฺฑลาทิกํ กสิณภาวนาทิกฺจ. อาทิมชฺฌ ปริโยสานานฺหิ สมุทายภูกํ เอกเมตํ ปถวีกสิณ ภาวนาทิกํ ภาวนากมฺมํปิ อตฺตโน อวยวภูตสฺส โยค กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานํ สมฺภวตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
อุตฺตรุตฺตร โยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตาย กมฺมฏฺานภูตํ ภาวนาวิธิฺจาติปิ วุตฺตํ. ตมฺปิ ยุชฺชติเยว.
โยคกมฺมเมววา สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเนานนฺติ กมฺมฏฺานํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทุวิเธปิ กมฺมฏฺาเน. สมถสงฺคเหติ สมถ กมฺมฏฺานสงฺคเห. ทสกสิณานีติ ทสกสิณมณฺฑลานิ กสิณชฺฌานานิจ. ตทุภยานิปิ หิ โยคานุโยคสงฺขาตสฺส สมถ กมฺมสฺส ปวตฺติฏฺานตฺตา สมถกมฺมฏฺานานินาม โหนฺตีติ. ทสอสุภาติ ทสอสุภวตฺถูนิ อสุภชฺฌานานิจ. ทสอนุสฺสติ โยติ ¶ พุทฺธคุณาทีนิ ทสอนุสฺสติฏฺานานิ อนุสฺสรณสติ โยจ. เสสานิปิ ยถานุรูปํ วตฺตพฺพานีติ. จรณํ จริยา. สมุทาจรณนฺติ อตฺโถ. ปวตฺติพหุลตาติ วุตฺตํ โหติ. ราคสฺส จริยา ราคจริยา. ราคจริตาติ ปาโ, โส อฏฺกถายํ นตฺถิ, ปุคฺคลฏฺาเนเอว โส ยุตฺโตติ. เอสนโย เสเสสุปิ.
[๒๔๓] โย ปน วิภาวนิยํ
จริยานํ สํสคฺคเภโท วุตฺโต. โส อิธ นาธิปฺเปโต.
นหิ กมฺมฏฺานานํนาม สํสคฺคจริตสฺสปิ เอกสฺส ทฺเว ตีณิ ทาตพฺพานิ โหตีติ. เตเนว หิ โส เภโท อฏฺกถายํ นครุกโตติ. สพฺพาปิ อปฺปนาย ปุพฺพภาคปวตฺตา กามาวจร ภาวนา ปริกมฺมภาวนานาม. สา ปน อปฺปนาย อาสนฺเน ทูเรติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ ยา อาสนฺเน, สา อปฺปนํ อุเปจฺจ สมีเป ตฺวา ปวตฺตตฺตา อุปจารภาวนาติ วุจฺจติ. อิตรา ปน ปริกมฺม ภาวนาเอวนาม. อิติ ปริกมฺมภาวนาปิ สมานา ปุพฺพาปรวิเสส ปากฏภาวตฺถํ อฏฺกถาสุ ทฺวีหิ นาเมหิ คหิตาติ วุตฺตํ ปริกมฺมภาวนา.ล. ติสฺโสภาวนาติ ตาสํ ปน วิเสโส ปรโต อาคมิสฺสติ. ปริกมฺมนิมิตฺตนฺติ ปริกมฺมภาวนาย อารมฺมณภูตํ กสิณมณฺฑลาทินิมิตฺตํ. ตฺจ ตสฺสา อารมฺมณ ภาเวน เอกํปิ สมานํ ปุพฺพาปรวิเสสปากฏภาวตฺถํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. เตสํปิ วิเสโส อาคมิสฺสติ. วิทตฺถิจตุรงฺคุลสงฺขาเตน ปริตฺตปมาเณนวา ขล มณฺฑลาทิสงฺขาเตน มหนฺตปมาเณนวา กตํ อกตํวา ปถวี มณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเน กสิณนฺติ ปถวีกสิณํ. สกลสทฺทปริยาโย หิ กสิณสทฺโท. ยถา กสิเณน ชมฺพุทีปสฺสาติ. ตสฺมา ยตฺตเก ปถวีตเล นิมิตฺตํ คณฺหาติ, ตตฺตกํ จิตฺเตน อเสสํ ผริตฺวา เอว คเหตพฺพํ โหติ. น ปน ตสฺส เอกเทเส ตฺวาติ, เตน วุตฺตํ ปถวีมณฺฑลตลเมว อเสสผริตพฺพฏฺเน กสิณนฺติ ปถวีกสิณนฺติ. เอสนโย เสสกสิเณสุปีติ. เอตฺถจ, อวิภูตวณฺณาย ปถวิยา เอก ตลภาเวนสนฺนิวิฏฺาสณฺานปฺตฺติอิธปถวีกสิณํนาม ¶ . ตถา อาโปกสิณํ เตโชกสิณฺจ. ผุฏฺฏฺาเน จิตฺเตน สณฺานํ กตฺวา คหิตา วายุวฏฺฏิ วาโยกสิณํนาม. นีลวณฺณวิสิฏฺาเอกา สณฺานปฺตฺติ นีลกสิณํนาม. ตถา ปีตโลหิโต ทาตกสิณานิปิ. จนฺทสูริยอคฺโคภาสวิสิฏฺา กตฺถจิ ทิสฺสมานา สณฺานปฺตฺติ อาโลกกสิณํนาม. ติตฺติฉิทฺทวาต ปานฉิทฺทาทีสุ ทิสฺสมานา อากาสวิสิฏฺา สณฺานปฺตฺติ อากาสกสิณํนามาติ. อติวิย ธุมาตํ สุนภาวํ คตนฺติ อุทฺธุมาตํ. ตเทว กุจฺฉิตตฺตา อุทฺธุมาตกํ. ตถาภูตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ นามํ. ตเทว ปูติภาวํ คตกาเล ปุริมวณฺณํ วิชหิตฺวา ปุน นีลภาวํ ปตฺตํ วินีลกํ. ตเทว ปุน ปจฺจิตฺวา ตโต ตโต วิสนฺทมานปุพฺพยุตฺตํ วิปุพฺพกํ. ยุทฺธภูมิยาทีสุ สตฺเถน มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา ถปิตํ วิรูปฉินฺนสรีรํ วิจฺฉินฺนกํนาม. โสณ สิงฺคาลาทีหิ วิวิธากาเรน ขายิตปเทสยุตฺตํ สรีรํ วิกฺขายิตกํนาม. โสณสิงฺคาลาทีหิ เอว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา อปกฑฺฒิตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ วิตฺตกฺขิกํ นาม. องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ตโต ตโต ขิตฺตองฺคปจฺจงฺคยุตฺตํ สรีรํ หตวิกฺขิตฺตกํนาม. ปคฺฆริต โลหิตสรีรํ โลหิตกํ นาม. ปุฬุวปริปูรํ สรีรํ ปุฬุวกํ. สกโล อฏฺิสงฺฆาโฏวา เอกเมกํวา อฏฺิ อฏฺิกํ นาม. ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สรณํ อนุสฺสติ. พุทฺธคุณสฺส อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ. เอส นโย เสสาสุปีติ. ตตฺถ อรหตาทิคุโณ พุทฺธคุโณนาม. สฺวกฺขาตตาทิคุโณ ธมฺมคุโณนาม. สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุโณ สงฺฆคุโณ นาม. อตฺตโน สีลสฺส อขณฺฑตาทิ คุโณ สีลคุโณนาม. อตฺตโน ทานสฺส วิคตมลมจฺเฉรตาทิ คุโณ จาคคุโณนาม. อตฺตานํ เทวตฺตํวา สกฺกตฺตํวา พฺรหฺมตฺตํวา วหิตุํ สมตฺถา อตฺตโน สทฺธาทิคุณา เทวตาคุณานาม. วตฺต ปฏิปตฺติวเสนวา ธุตงฺคสมาทานวเสนวา ฌานสมาปตฺติวเสนวา วิปสฺสนาวเสนวา อตฺตโน สนฺตาเน จิรํวิกาลํ วิกฺขมฺภิตานํ กามราคาทีนํ วูปสโม อตฺตนาอธิคตนิพฺพานฺจ อุปสโมนาม. เอกภวปริยาปนฺนสฺส ¶ อตฺตโน ขนฺธสนฺตานสฺส เภโท มรณํ นาม. เกสกายาทีนํ นานากายานํ สมูหภูโต อยํ กาโย กาโยนาม. อตฺตนิ นิรนฺตรํ ปวตฺตมานา อสฺสาส ปสฺสาสา อานาปาณํนาม. มิชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺตา. ยํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส หิตสุขํ อวิปฺปกิณฺณํ กตฺวา สงฺคณฺหตีติ อตฺโถ. มิตฺตสฺสวา เอสา มิตฺเตสุวา ภวาติ เมตฺตา. อตฺถโต ปน ปรสตฺตานํ หิตูปสํหารวเสน ปวตฺโต อโทโสเอว. ปรสตฺตานํ หิตูปสํหาร หิตโมทน อหิตาปนยนสงฺขาตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย เตสํ กมฺมสกตานุพฺรูหนวเสน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต เปกฺขตีติ อุเปกฺขา. ตถา ปวตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาเอว. อปฺปมาเณสุสตฺเตสุ ภวาติ อปฺปมฺา. น หิ เอตฺตเกสุ เอว สตฺเตสุ เอตา ปวตฺเตตพฺพา. น ตโต อฺเสูติ เอวํ เอตาสํ วิสยปริจฺเฉโทนาม อตฺถีติ. เอวํสนฺเตปิ อาทิกมฺมิ เกน อาทิโต เอกสฺมึ ปุคฺคเล อตฺตโน ภาวนาจิตฺตํ ลทฺธาเสวนํ ลทฺธวิเสสฺจ กตฺวา ปจฺฉา ทฺวีสุ ตีสูติอาทินา วฑฺฒิตฺวา สีมสมฺเภโทจ โอธิโสผรณ อโนธิโสผรณ ทิสาผรณานิว กตฺตพฺพานีติ. ยํ ปน วิภงฺเค เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเคจ สพฺเพสตฺตา อเวรา โหนฺตูติอาทินา เมตฺตาวิธานํ นาม วุตฺตํ. ตํ เมตฺตาฌาเน วสีภาวปฺปตฺตานํ วเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตา ปน วิเสเสน โทสปกฺขิกานํ กิเลสานํ อุชุปฏิปกฺขภูตา โหนฺตีติ ตํสมงฺคิโนจ นิจฺจํ โสมฺมหทยภาเวน พฺรหฺมสทิ สตฺตา พฺรหฺมาโนนาม. เตสํ วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโร. เสฏฺานํวา เสฏฺภูโตวา วิหาโรติ พฺรหฺมวิหาโรติ. อาหาเรติ อสิต ปีต ขายิต สายิต วเสน จตุปฺปเภเท อชฺโฌหฏาหาเร. ปฏิกูลสฺาติ อาหารเหตุ อนุภวิตพฺพานํ ทุกฺขธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนวเสน สรสปฏิกูลตา ปจฺจเวกฺขนวเสน อาสยนิธาน ปกฺกาปกฺกผลนิสฺสนฺทปจฺจเวกฺขน วเสน จ ตตฺถ นิกนฺติ ปหานสฺา. จตุธาตุววตฺถานนฺติ สรีรคตานํ ปถวิอาทีนํ จตุนฺนํ มหาธาตูนํ สลกฺขณา ทิวเสน ¶ วิสุํ วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สมนุปสฺสนํ. ตฺหิ จตสฺโส ธาตุโย ววตฺถปิยนฺติ วินิจฺฉิยนฺติ สลฺลกฺขิยนฺติ เอเตนาติ จตุธาตุววตฺถานนฺติ วุจฺจตีติ. อสุภสฺา ภาเวตพฺพา ราคสฺสปหานายาติ วจนโต ทสอสุภา.ล. ราคจริตสฺส สปฺปายาติ วุตฺตํ. ตตฺถ ราเคน จรตีติ ราคจริโต. โส หิ กามํ กทาจิ โทเสน จรติ. กทาจิ โมเหน. กทาจิ สทฺธาทีสุปิ อฺตเรน. ราโค ปนสฺส อุสฺสนฺโน. ตสฺมา อุสฺสนฺเนน ราเคน โส ราคจริโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ. เอสนโย เสเสสุปิ. เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานายาติ วจนโต เมตฺตาทีนํ ติณฺณํ พฺรหฺมวิหารานํ ยถากฺกมํ พฺยาปาทวิหึสา อรตีนํ นิสฺสรณตาวจนโต สุปริสุทฺธานฺจ วณฺณกสิณานํ โทสวตฺถุตฺตาภาวโต จตสฺโสอปฺปมฺาโย.ล. โทสจริตสฺสาติ วุตฺตํ. เอตฺถจ อาทิกมฺมิกสฺเสวายํ จริยวิภาโค. อุเปกฺขาจ อาทิกมฺมิกสฺส นสมฺภวติ. วกฺขติหิ อุเปกฺขาปฺจมชฺฌานิกาติ. ตสฺมา ยสฺส ปุริมา ติสฺโส สปฺปายา. ตสฺส ตทนุคติกา อุเปกฺขาปิ สปฺปายานาม โหตีติ กตฺวา จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา นิสฺสรณฺเหตํ ราคสฺส. ยทิทํ อุเปกฺขา เจโต วิมุตฺตีติ วจนโต อุเปกฺขา ราคจริตสฺสาติ วตฺตพฺพํ สิยาติ. นีลาทีนิจ จตฺตาริ กสิณานีติ อิทฺจ มนาปิยรูปานิ นีลาทีนิ สนฺธาย วุตฺตํ. อมนาปิยานิ ปน ตานิ ราคจริตสฺเสว สปฺปายานีติ. อานาปาณสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ วจนโต อานาปาณํวิตกฺกจริตสฺสาติ วุตฺตํ. โมหจริโต ปน ปกติยา ปมาทพหุโล โหติ วิกฺขิตฺตจิตฺโตจ. อานาปาณฺจนาม นิรนฺตรํ ปวตฺตมานํ ตสฺส สตึ อุปฺปาเทนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ ตํ โมหจริตสฺสสปฺปายนฺติ วุตฺตํ สิยา.
[๒๔๔] วิภาวนิยํ ปน
พุทฺธิวิสยภาเวน โมหปฏิปกฺขตฺตาติ การณํ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ.
เอวฺหิ ¶ สติ โส พุทฺธิจริเตน สห วตฺตพฺโพ สิยาติ. กามฺจ พุทฺธคุณาทโยปิ เอกนฺเตน พุทฺธิวิสยาเอว โหนฺติ. เต ปน วิเสสโต สทฺธํ อุปพฺรูหยนฺตีติ วุตฺตํ พุทฺธานุสฺสติ อาทโย.ล. สทฺธาจริตสฺสาติ. ปรมตฺถโต สุขุมตรานิ มรณาทีนิ วิปุลพุทฺธีนํ เอว วิสยานาม โหนฺตีติ วุตฺตํ มรณ. ล. พุทฺธิจริตสฺสาติ. เสสานิปนสพฺพานิปีติ จตฺตาริ ภูต กสิณานิ ทฺเว อาโลกากาสกสิณานิ จตฺตาโร อารุปฺปาจาติ ทสวิธานิ กมฺมฏฺานานิ. ตตฺถาปีติ เตสุ ทสสุ เสส กมฺมฏฺาเนสุปิ. ปุถุลํ ขลมณฺฑลาทิปมาณํ โมหจริตสฺส สปฺปายํ. สมฺพาธสฺมิฺหิ โอกาเส จิตฺตํ ภิยฺโย สํโมหํ อาปชฺชตีติ. ขุทฺทกํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลปมาณํ วิตกฺกจริตสฺเสว สปฺปายํ. มหนฺตฺหิ วิตกฺกสนฺธาวนสฺส ปจฺจโย โหตีติ. ตตฺถจ วิตกฺกจริตสฺเสวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท ขุทฺทกนฺติปเท ยุชฺชติ. วิตกฺกจริตสฺส ขุทฺทกเมว สปฺปายํ. น ปุถุลนฺติ. สพฺพฺเจตํ อุชุวิปจฺจนิกวเสนเจว อติสปฺปายตายจ วุตฺตํ. ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา สทฺธาทีนฺจ อนุปการิกา กุสลภาวนานาม นตฺถีติปิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺาเนสุ. ปริกมฺมภาวนา ลพฺภเตว ปริกมฺเมน วินา เอกสฺสปิ กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนโต. ทสสุกมฺมฏฺาเนสุอุปจารภาวนาว สมฺปชฺชติ นตฺถิ อปฺปนา. กสฺมา อิติ เจ. พุทฺธ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตา อุปสม คุณานํ ตาว คมฺภีรตาย นานาปฺปการคุณา นุสฺสรณาธิมุตฺตตายคาติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตตฺถ คมฺภีร ตายาติ เอเตน เอเกกสฺสปิ คุณปทสฺส คมฺภีรตฺตา ตพฺพิสโย สมาธิ มหาสมุทฺเท สสโก วิย ตตฺถ อปฺปนํ ปตฺวา นิจฺจลภาเวน ปติฏฺาตุํ นสกฺโกตีติ ทสฺเสติ. นานาปฺปการ คุณานุสฺสรณาธิมุตฺตตายวาติ เอเตน เตสํ คุณานํ อตปฺป นิยสภาวตฺตา เอตฺตเกเอว คุณปเท ตฺวา อปฺปนํ ปาเปสฺสามีติ อตฺตโน จิตฺตํ สนฺธาเรตุํปิ นสกฺโกตีติ ทสฺเสตีติ. เสเสสุ ปน มรณสฺาววตฺถาเนสุ มรณํ ตาว สภาว ธมฺมตฺตา สํเวชนียธมฺมตฺตาจ อิตรานิจ ทฺเว สภาวธมฺมตาย คมฺภีรตฺตา ¶ อปฺปนาย ปติฏฺา นโหนฺตีติ. ยทิเอวํ กสฺมา โลกุตฺตรชฺฌานานิ อติคมฺภีเร นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณนฺติ. ทุตียจตุตฺถารุปฺปชฺฌานานิจ ปถมตตียารุปฺป สงฺขาเต สภาวธมฺเมติ. วุจฺจเต, โลกุตฺตรชฺฌานานิ ตาว วิสุทฺธิโต สมฺมสนาณโตจ ปฏฺาย อนุกฺกเมน อุปรุปริปวตฺตานํ วิสุทฺธิภาวนานํ พเลน อติคมฺภีเรปิ นิพฺพานสงฺขาเต สภาวธมฺเม อปฺปนาภาเวน ปติฏฺาตุํ สกฺโกนฺติ. อารุปฺปชฺฌานานิจ อปฺปนาปตฺตสฺเสว ปฺจมชฺฌานสมาธิสฺส อุทยมตฺตานิ โหนฺตีติ อารมฺมณสมติกฺกมนมตฺตกรเณน สภาวธมฺเมปิ อารมฺมเณ อปฺปนาภาเวน ปติฏฺาตุํ สกฺโกนฺตีติ. ตตฺถาปีติ เตสุ สมตึสอปฺปนากมฺมฏฺาเนสุปิ. ปฺจกชฺฌาเน นิยุตฺตานิ ปฺจกชฺฌานิ กานิ. ฌานปฺจกสฺส อารมฺมณภาวโยคฺยานีติ วุตฺตํโหติ. ปฏิกูลารมฺมณานินาม อติอนิฏฺานิ ลูขานิ จิตฺตรภิชนเน ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ น ตานิ อตฺตนิ จิตฺตํ โรเจตฺวา ถเปตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา วิตกฺเกน วินา จิตฺตํ ตตฺถ เอกคฺคํ หุตฺวา น ติฏฺติ. วิตกฺกพเลเนว ติฏฺตีติ วุตฺตํ ทสอสุภา.ล. ปถมชฺฌานิกาติ. ยทิเอวํ กถํ เตสุ โสมนสฺสชฺฌานํ โหตีติ นีวรณสนฺตาปํ ปหานพเลนเจว ตํ ตํ อานิสํสทสฺสน าณพเลนจ. พฺยาธิทุกฺขปีฬิตสฺส โรคิโน วมนวิเรจนปวตฺติยํ วิย พหุํ ทานิ เวตฺตนํ ลภิสฺสามีติ อานิสํสทสฺสาวิโน ปุปฺผจฺฉฏฺฏกสฺส คูถราสิทสฺสเน วิย จาติ ทฏฺพฺพํ. เมตฺตาทโย ตโย พฺรหฺมวิหารา โทมนสฺสสมุฏฺิตานํ พฺยาปาทวิหึ สาอรตีนํ นิสฺสรณภูตา โหนฺตีติ น เต กทาจิ โสมนสฺเสน วินา อปฺปนํ ปาปุณนฺตีติ วุตฺตํ เมตฺตาทโย ตโย จตุกฺกชฺฌานิกาติ. อุเปกฺขา ปน สตฺเตสุ สพฺพโส อุทาสินปกฺเข ตฺวา ภาวิตพฺพตฺตา กทาจิปิ อุเปกฺขาเวทนาย วินา อปฺปนํ นปาปุณาตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาปฺจมชฺฌานิกาติ. จตฺตาโรปนอารุปฺปาติ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนิ จตฺตาริ อารุปฺปารมฺมณานิ. สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุ. ยถารหนฺติ ตํตํอารมฺมณานุรูปํ. อารมฺมเณน วินา ปริกมฺมํนาม น สิชฺฌติ. อารมฺมณสฺส สุฏฺุ ¶ ทฬฺหวิภูตคหณสงฺขาเตน อุคฺคเหน วินา อารมฺมณสมฺปตฺติ นาม นตฺถิ. อสติจ อารมฺมณสมฺปตฺติยา อุปจารชฺฌานํปิ ตาว น สมฺปชฺชติ. ปเคว อปฺปนาฌานนฺติ วุตฺตํ ปริกมฺมนิมิตฺตํ.ล. ลพฺภนฺเตวาติ. ตตฺถ สพฺพตฺถาปีติ สพฺเพสุปิ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุ. ยถารหนฺติ ตํตํกมฺมฏฺานานุรูปํ. ปริยาเยนาติ อิทํ ปน กสฺสจิ อารมฺมณสฺส จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว อวิภูตตรตฺตา วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ปถมํ สภาวธมฺมํ คณฺหิตฺวา ปจฺฉา ตาทิเส ตทากาเร ตํสณฺาเน ปฺตฺตารมฺมเณ อุปจาโรวา อปฺปนาวา ปวตฺตติ. ตตฺเถว ปฏิภาคนิมิตฺตํนาม ลพฺภตีติ วุตฺตํ ปฏิภาค นิมิตฺตํปนาติอาทิ. วุตฺตเมวตฺถํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ตตฺถหีติอาทิมาห. เอวํ สมถกมฺเม ปถมํ อุคฺคหโกสลฺลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย ภาวนาวิธานํ ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิ มาห. นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ อารมฺมณสฺส ยถา สณฺิตํ อาการํ จิตฺเต อุปรุปริ วิภูตํ กตฺวา คณฺหนฺตสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส. สาจภาวนาติ อุคฺคหณากาเรน ปวตฺต ชวนวีถิปรํปรสงฺขาตา สา จิตฺตภาวนา ปริกมฺมภาวนา นาม. ปุนปฺปุนํ กรณวเสน วฑฺฒนาการสณฺิตตฺตา. สมุคฺคหิตํ โหตีติ วตฺวา ยถา สุฏฺุ อุคฺคหิตํ สมุคฺคหิตํนาม โหติ ตํ ทสฺเสตุํ จกฺขุนาปสฺสนฺตสฺเสวมโนทฺวารสฺส อาปาตมาคตนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ มโนทฺวารสฺสอาปาตมาคตนฺติ จกฺขูนิ นิมฺมิลิตฺวาวา อฺสฺมึ าเน ตฺวาวา อาวชฺชนฺตสฺส จกฺขุนา ทิฏฺสทิสํ มโนทฺวาเร ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ. อุคฺคหนิมิตฺตํนาม. สุฏฺุ อวินสฺสมานํ กตฺวา คหิตตฺตา. สาจ ภาวนา สมาธิยติ. น ตาว ภาวนนฺตรภาวํ ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย. ตถา สมาหิตสฺสาติ เตน มตฺถกปตฺเตน ปริกมฺมสมาธินา สมาหิตสฺส เอตสฺส โยคิโน. ตโตปรนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตุปฺปตฺติ โต ปรํ. ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส จิตฺเต สนฺนิสินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อนุยฺุชนฺถสฺสาติ นิรนฺตรํ ปทหนฺตสฺส. ตปฺปฏิภาคนฺติ สภาว ธมฺมภูเตน เตน อุคฺคหนิมิตฺเตน สทิสํ. วตฺถุธมฺมวิมุจฺจิตนฺติ เมฆวลาหกนฺตรโตวา ราหุมุขโตวา นิกฺขนฺตจนฺทมณฺฑลํ วิย ¶ สภาวธมฺมภูตา อุคฺคหนิมิตฺตโต วิมุจฺจิตฺวา วิสุํ อุปฏฺิตํ. ตโตเยว ปฺตฺติสงฺขาตํ นิมิตฺตปฺตฺติอิติ กถิตํ. ภาวนา มยนฺติ เกวลํ ภาวนาจิตฺตพเลน ปสิทฺธํ. อาลมฺพณนฺติ ตเทว สมุคฺคหิตํ นิมิตฺตาลมฺพณํ จิตฺเตสนฺนิสนฺนํสมปฺปิตํโหตีติ มโนทฺวาริกจิตฺตสนฺตาเน สนฺนิสินฺนํ นิจฺจลภาเวน สณฺิตํ หุตฺวา สุฏฺุ อปฺปิตํ ปเวสิตํ โหติ. ตนฺติ นิมิตฺตาลมฺพณํ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา จนฺทมณฺฑลาทิกสฺส วิย ตสฺส นิมิตฺตาลมฺพณสฺส ปริสุทฺธปริโยทาตภาเวน อุปฏฺิตตานาม กิเลสมลวิกฺขมฺภเนน ปริสุทฺธปริโยทาตภาวํ ปตฺวา โอภาสชาตสฺส จิตฺตสฺส วเสเนว โหติ. น ตสฺส อาลมฺพณสฺส วเสน. นหิ ปฺตฺติ ธมฺเม ตาทิโส คุโณนาม อุปลพฺภตีติ. ตสฺมา ปฏิภาค นิมิตฺเต สมุปฺปนฺเน นีวรณสงฺขาตานํ ปฏิพนฺธกธมฺมานํ วิกฺขมฺภิตตา สิทฺธา โหตีติ วุตฺตํ ตโตปฏฺายาติอาทิ. ปฏิพนฺธนฺติ นีวาเรนฺติ นิสฺสรณปกฺขิกํ จิตฺตํ ปาเตนฺตีติ ปฏิพนฺธา. นีวรณ ธมฺมา. วิเสเสน ปหีนา ปฏิพนฺธา เอตายาติ ปฏิพนฺธวิปฺปหีนา. สมาเสวนฺตสฺสาติ สุฏฺุ อาเสวนฺตสฺส. สตฺตวิธํ นิมิตฺต รกฺขณวิธานํ สมฺปาเทตฺวา จกฺกวตฺติคพฺภํ วิย สุฏฺุ รกฺขิตฺวา ปุนปฺปุนํ ภาวนาวเสน เสวนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเต เต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
นจิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนาติ หิ วุตฺตํ.
รูปาวจรปถมชฺฌานํอปฺเปตีติ กามตณฺหาย วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา สาติสยํ สณฺหสุขุมภาวปฺปตฺตํ อุปจารชฺฌานโต สตคุเณนวา สหสฺสคุเณนวา ถิรตรชฺฌานงฺคยุตฺตํ รูปาวจร สงฺขาตํ ปถมชฺฌานํ ตสฺมึ นิมิตฺเต อนุปวิสิตฺวา วิย วตฺตตีติ อตฺโถ. ตเมว ปถมชฺฌานํ วสีภูตํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปฺจสุ วสีตาสุ ปน ปถมชฺฌานโต วุฏฺาย ปถมํ วิตกฺกํ อาวชฺชติ. ตโต วิจารํ. ตโต ปีตึ. ตโต สุขํ. ตโต สมาธึ. ตโต ¶ ปุน วิตกฺกํ. ตโต วิจารนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ ฌานงฺคานิ อาวชฺชนฺตสฺส ยทา ตํตํฌานงฺคาลมฺพณา จิตฺตวารา อนฺตรนฺตรา กติปยภวงฺเคหิ อนฺตริตา หุตฺวา นิรนฺตรภูตา วิย ปวตฺตนฺติ. ตทา อาวชฺชน ปจฺจเวกฺขน วสิตาโย วสีภูตานาม โหนฺติ. เอตา ปน สพฺพฺุพุทฺธานํ มตฺถกปฺปตฺตา โหนฺติ. เตสฺหิ ยมกปาฏิ หาริยาทิกาเลสุ ลหุกปวตฺตึ อิจฺฉนฺตานํ ตํตํฌานงฺคา รมฺมณาจิตฺตวาราปิ จตุปฺจชวนิกาเอว ปวตฺตนฺติ. อนฺตรภวงฺคานิปิ ปจฺฉิมวารสฺส อุปจาร ภูตานิ ภวงฺค จลน สงฺขาตานิ ทฺเวเอว ปวตฺตนฺติ. ยตฺถ อปรํ ฌานงฺคํ อาปาต มาคจฺฉติ. นหิ อารมฺมเณ อาปาตํ อนาคเต ภวงฺคํ จลติ. นจ วินา ภวงฺคจลเนน อาวชฺชนุปฺปตฺตินาม อตฺถีติ. ถเปตฺวา สพฺพฺุพุทฺเธ อฺเสํ วสิภาวปตฺตานํปิ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคจาเร คณนานาม นตฺถีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน อยํ ปน มตฺถกปฺปตฺตาวสี ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล ลพฺภติ. อฺเสํวา เอวรูเป กาเลติ วุตฺตํ. ฌานสฺส สีฆตรํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสีนาม. เตเนว หิ ปาฬิยํ สมาปชฺชเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ วุตฺตํ. เอสนโย เสสาสุปีติ. ตถา สมาปชฺชิตํ ฌานํ อจฺฉรามตฺตาทิวเสน อติปริตฺตกํปิ ขณํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสีนาม. สมาปชฺชิตชฺฌานโต สีฆตรํ วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสีนาม. ปจฺจเวกฺขนวสี ปน อาวชฺชนวสิยา สิทฺธาย สิทฺธาเอว โหตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ. ตตฺตกํ จิรตรํ ฌานํ ถเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสิตานามาติปิ วุตฺตํ. ตถา ปริจฺฉินฺน กาลโต อนฺโต อวุฏฺหิตฺวา ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสเนว วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสิตานามาติ. ตํปิ ยุชฺชติเยว.
ปาฬิยฺหิ ปถมชฺฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺาติ. อธิฏฺานาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติอาทินา สีฆตรํวา โหตุ. ¶ จิรตรํวา. ยตฺตกํ กาลํ ฌานํ ถเปตุํวา ยตฺตเก กาเล ตโต อุฏฺาตุํวา อิจฺฉติ. ตตฺตกํ กาลํ อนูนํวา อนธิกํวา กตฺวา อธิฏฺาตุํวา วุฏฺาตุํวา สมตฺถตาปิ ทสฺสิตาเยว โหตีติ. เอวฺจสติ วุฏฺานวสิตาปิ อธิฏฺานวสิตาย สิทฺธาย สิทฺธาเอวาติ ตาสํ ทฺวินฺนํ วิเสสกปฺปนาปิ นิปฺปโยชนา โหตีติ ทฏฺพฺพา. วสนํ วสี. สมตฺถตาติ อตฺโถ. อิสฺสร ภาโวติ วุตฺตํ โหติ. วสีเอว วสิตา. ยถา เทโวเอว เทวตาติ. กตฺวา ปทหโตติ สมฺพนฺโธ. วิตกฺกาทิกํ โอฬาริกงฺคํ ปหานายาติ เอตฺถ ปถมชฺฌานํ ตาว วสีภูตํ กตฺวา ิตสฺส วิตกฺโก โอฬาริกโต อุปฏฺาติ. ตทา อโหวตเม อวิตกฺกํ ฌานํ อสฺสาติ เอวมสฺส อชฺฌาสโย สณฺาติ. ตทา อวิตกฺกํ ฌานํ สมาปชฺชิสฺสามีติ ปุน ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส สา ภาวนา วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติ. สาปิ ยาว วิตกฺเก นิกนฺติ น ปริยาทิยติ, ตาว ปริกมฺมภาวนานาม. ปริยาทินฺนาย ปน วิตกฺกนิกนฺติยา อุปจาร ภาวนานาม โหติ. เอสนโย เสสชฺฌานุปจาเรสุปิ. เอวํ ตํตํฌานงฺควิราคภาวนาพเลน วิตกฺกาทิกสฺส โอฬาริกสฺส ตสฺส ตสฺส ฌานงฺคสฺส ปชหนตฺถาย. วิจาราทิสุขุมงฺคุปฺปตฺติยาติ วิจาราทีนํ สุขุมานํ จตุนฺนํ ติณฺณํ ทฺวินฺนํ ปุน ทฺวินฺนํวา ฌานงฺคานํ เตน เตน วิตกฺกาทินา โอฬาริเกน องฺเคน วินา ปุน อุปฺปตฺติยา. ปาหโตติ ปทหนฺตสฺส. ปธานนามกํ อาตาปวีริยํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ทุตียชฺฌานาทโยติ ทุตียชฺฌานาทีนิ เสสรูปาวจรชฺฌานานิ. ยถารหนฺติ อิทํ ทฺวาวีสกมฺมฏฺาเนสุ ทุตียชฺฌานาทีนํ อนุรูปานิ กสิณอานาปาณานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อวเสเสสุ ปน อฏฺารสกมฺมฏฺาเนสุ ยสฺมา อรูปชฺฌานานิ นาม อารมฺมณาติกฺกมนวเสเนว ปวตฺตนฺติ. ตทติกฺกมนตฺถฺจ กสิณุคฺฆาฏนํนาม โหติ. ตสฺมา เยสุ ตทุคฺฆาฏนํ สมฺภวติ. ตานิเยว กสิณานิ ทสฺเสตุํ อากาสวชฺชิตกสิเณสูติ วุตฺตํ. อากาสกสิณฺหิ อุคฺฆาฏียมานํปิ อากาส เมว โหตีติ นตฺถิ ตตฺถ ตทติกฺกมนสมฺภโวติ. อุคฺฆาเฏตฺวาติ ยถาทิฏฺเ ¶ กสิณนิมิตฺเต กสิณนิมิตฺตสฺํ อกตฺวา ตตฺถ อากาสํ อนนฺตํ อากาสํ อนนฺตนฺติ อากาสสฺํ ปวตฺเตนฺตสฺส จิตฺเต ตํกสิณนิมิตฺตํ อนฺตรธายติ. ตปฺปมาณํ อากาสเมว อุปฏฺาติ. เอวํ กสิณสฺาวิธมเนน อากาสสฺาปวตฺตเนนจ ยํกิฺจิ กสิณํ อุคฺฆาเฏตฺวา วิโยเชตฺวาติ อตฺโถ. ลทฺธํ อากาสํ อารพฺภาติ ปาฏฺเสเสน สมฺพนฺโธ. เอสนโย ปถมา รุปฺปวิฺาณนฺติอาทีสุปิ. อนนฺตวเสนาติ อนนฺตํ อากาสนฺติ เอวํ ปวตฺตมนสิการวเสน. สนฺตเมตํ ปณีตเมตนฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ตถา สมฺภาเวตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ อารมฺมณสฺส สมติกฺกนฺตตฺตา อุปริ ฌานํ โหติเยวาติ วุตฺตํ จตุตฺถารุปฺปมปฺเปตีติ. ปริกมฺมํกตฺวาติ โส ภควา อิติปิ อรหนฺติอาทินา สมนุสฺสรณปริกมฺมํ กตฺวา. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ พุทฺธคุณาทิเก อาลมฺพเณ. ภูมตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. นิมิตฺเตติ ตสฺส อารมฺมณสฺส อาการสงฺขาเต นิมิตฺเต. ภาวลกฺขเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. สาธุกมุคฺคหิเตติ อารมฺมณสฺส วิภูตตร วเสนวา จิตฺตสฺส ตสฺมึ นินฺนโปณปพฺภารวเสนวา สุฏฺุ อุคฺคหิเต. อุปจาโรจ สมฺปชฺชติ อริยสาวกานํ ทิฏฺสจฺจานนฺติ อธิปฺปาโย. อิตเรสํปิ วา มรณสฺาววตฺถาเนสูติ. เอตฺถจ นีวรณวิกฺขมฺภเนน ฌานงฺคปาตุภาเวนจอุปจารสมฺปทา เวทิตพฺพา. เอวํ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุยถารหํสมถชฺฌานานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวาอิทานิเตสุสมถชฺฌาเนสุกสิณชฺฌานานํ นิสนฺทภูตํอภิฺา ปวตฺตึ ทสฺเสตุํ อภิฺาวเสนปวตฺตมานนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย กตาธิกาโร โหติ. อาสนฺนภเว สมถชฺฌาเนสุ กตาภิโยโควา โหติ, ปูริตโพธิสมฺภาโร มหาปุริส ชาติโกวา. ตสฺส อฏฺวิเธสุ นววิเธสุวา สมถชฺฌาเนสุสิชฺฌ มาเนสุ อภิฺาปิ สิชฺฌติเยว. รูปชฺฌานมตฺเตสุปิ สิชฺฌนฺเตสุ สิชฺฌติ เยวาติปิ วทนฺติ. เตเนว หิ อฏฺสาลินิยํ วิสุทฺธิมคฺเคจ อารุปฺปชฺฌานานํปจฺจยภาวํอนุปคตสฺสปิอากาสกสิณชฺฌานสฺส อภิฺาปาทกตาสมฺภโว วุตฺโตติ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน นหิ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสหากาเรหิ จิณฺณวสีภาวํ วินา อุปริ ¶ อภิฺาธิคโม โหตีติ วุตฺตํ. ตํ ปน ถเปตฺวา ปุริส วิเสเส อวเสสานํ พหูนํ อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ สาธารณวเสน วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. เตเนว หิ วิสุทฺธิมคฺเค อิเมหิ ปน จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อปริทเมตฺวา ปุพฺเพ อภาวิตภาวโน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร อิทฺธิวิกุพฺพนํ สมฺปาเทสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตาทิสานํ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภาวานํ อภิฺากมฺเม อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานํ กสิณา นุโลมโต กสิณปฏิโลมโตติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ อตฺตโน รูปปฺจมชฺฌานจิตฺตํ ปริทเมตฺวา ติกฺขํ สูรํ อภินีหารกฺขมํ กตฺวา อิทานิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กริสฺสา มีติ อารภนฺตานํ อภิฺาวเสน ปวตฺตมานํ ปน รูปาวจรปฺจ มชฺฌานํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารหํ อปฺเปตีติ โยชนา เวทิตพฺพา. อภิฺาปาทกปฺจมชฺฌานา วุฏฺหิตฺวาติ อภิฺาย ปาทกตฺถาย ยํอภิฺาชาติกํ รูปาวจรปฺจมชฺฌานํ สพฺพปถมํ สมาปชฺชิยติ. ตโต ภวงฺคปวตฺติวเสน วุฏฺหิตฺวา. อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ. สวตฺถุกํ สตรูปสหสฺสรูปาทิกํ นิมฺมิตรูปํ. ตํ อธิฏฺเยฺยํ อาทิ ยสฺส อวตฺถุกสฺส อาวิภาวติโรภาวาทิกสฺส กมฺมสฺสาติ อธิฏฺเยฺยาทิกํ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํกโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ อิทฺธิวิเธ ตาว ยํยํสตาทิกํ นิมฺมิตรูปํวา อาวิภาวาทิกํ นิมฺมิตกมฺมํวา นิปฺผาเทตุํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ อวชฺชิตฺวา สลฺลกฺเขตฺวา สตํ โหมิ สหสฺสํ โหมีติวา สตํ โหตุ สหสฺสํ โหตูติวา อิทฺจิทฺจ โหตุ เอวฺเจวฺจ โหตูติวา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. ทิพฺพโสตาทีสุ ปน ยํ ยํ อารมฺมณํ โสตุํวา ปสฺสิตุํวา ชานิตุํวา อนุสฺสริตุํวา อิจฺฉติ. ตํ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา อสุกสฺส อสุกานํวา สทฺทํ สุโณมีติอาทินา ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส. อฏฺกถายํ ปน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ อาคตเมว. ยถาห อภิฺาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สเจ สตํ อิจฺฉติ. สตํ โหมีติ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน อภิฺาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺาติ. อธิฏฺานจิตฺเตน สเหว สตํ โหตีติ. ¶ ตตฺถจ อาทิโต ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ ปริกมฺม จิตฺตสฺส สมาทานตฺถาย โหติ. ปจฺฉิมํ ปน อภิฺาย อนุ พลปฺปทานตฺถายาติ. ตถา หิ ปาทกชฺฌานพเลน สุฏฺุ สมาหิตํ ปริกมฺมจิตฺตํนาม อตฺตโน วิสเย อภิฺาจิตฺตคติกํ โหติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสรณกาเล เตเนว จิตฺเตน ตสฺมึ ภเว อตีตํ ธมฺมชาตํ ยาว ปฏิสนฺธิยา ชานาติ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ ปริกมฺมสมาธิาณนฺติ วุตฺตํ. อตีตํสาณนฺติปิ วุจฺจตีติ. เสสาภิฺาสุปิ ตสฺส าณสฺส วิสยวิเสโส ยถารหํ วตฺตพฺโพติ. เถเรน ปน ปจฺฉิมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํนาม น สพฺเพสํ โหติ. น หิ อภิฺาสุ วสีภาวปตฺตานํ ปุน ปาทกชฺฌาเนน กิจฺจํ อตฺถีติ กตฺวา ตํ อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. รูปาทีสุอาลมฺพเณสุยถารหมปฺเปตีติ เอตฺถ อิทฺธิวิธาณํ ตาว เตกาลิกภูเตสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ. ตฺหิ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ยํ ยํ นิปฺผาเทติ. ตํ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ. ปาทกชฺฌานจิตฺตํ ปน กายคติกํ อธิฏฺหิตฺวา ทิสฺสมาเนนกาเยน อากาเสคมนกาเล อตีตํ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตติ. กายํ จิตฺตคติกํ อธิฏฺหิตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปกายํ อารพฺภ ปวตฺตติ. ตถาปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส าณสฺส กิฺจิรูปํ อารมฺมณ มตฺตํ โหติ. กิฺจิ อารมฺมณปุเรชาตํ. กิฺจิ วตฺถารมฺมณ ปุเรชาตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อนาคเต อิทํนาม โหตูติ อธิฏฺาน กาเล อนาคตํ ตํตํรูปธมฺมํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. ปจฺจุปฺปนฺโน สทฺโท ทิพฺพโสตสฺส อารมฺมณํ โหติ. อตีเต สตฺตทิวสานิ อนาคเต สตฺตทิวสานีติ เอตฺถนฺตเร กาเล อตีตา นาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปรสฺสจิตฺตํ จตฺตาโรวา ขนฺธา เจโตปริย าณสฺส. จิตฺตฺหิ ชานนฺโต ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมํปิ อิจฺฉนฺโต ชานิสฺสติเยว. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน กุสลา ขนฺธา เจโต ปริยาณสฺส ยถากมฺมุปคาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ าณทฺวยํ เอกโต กตฺวา วุตฺตํ. เอตฺถจ อฏฺกถายํ ตาว ปรจิตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาลมฺพณตานาม สนฺตติวเสนวา อทฺธา วเสนวา ¶ โยชิตา. ยทิ หิ ขณิกวเสน โยเชยฺย. อาวชฺชเน ปจฺจุปฺปนฺนํ ยํกิฺจิ เอกํ จิตฺตํ อาวชฺเชตฺวา นิรุทฺเธ ชวนานิปิ ตเทว อาวชฺชเนน สทฺธึ นิรุทฺธํ อตีตํ คณฺหนฺตีติ ตานิ กาลโต อาวชฺชเนน สห ภินฺนาลมฺพณานิ นาม โหนฺติ. นจ อนิฏฺเ มคฺคผลวีถิโต อฺสฺมึ าเน กาลมตฺเตนาปิ เตสํ เตน สห ภินฺนาลมฺพณตา อฏฺกถาจริเยหิ อนุ มตาติ. ตสฺมา อีทิเสสุ าเนสุ ปจฺจุปฺปนฺนํนาม สนฺตติวเสน อทฺธาวเสนจ คเหตุํ ยุตฺตนฺติ. มูลฏีกายํ ปน ขณิกปจฺจุปฺปนฺน วเสเนว โยชิตํ. นหิ อภิธมฺเม อตีตารมฺมณตฺติกํ สนฺตติ อทฺธานวเสเนว วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. อิตรถา ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติ วตฺตพฺโพ สิยา. น ตุ วุตฺโต. อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยติจฺเจว ปน วุตฺโต, ตสฺมา อาวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ จิตฺตานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา ขณวเสน สหุปฺปนฺนานิ ปรสฺส จิตฺตานิคณฺหนฺตีติ ยุตฺตํ, นจ ตานิ ธมฺมโต ภินฺนา ลมฺพณานินาม โหนฺติ. คหณา การสฺส อภินฺนตฺตา. อาวชฺชนํปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชติ. ชวนานิจ จิตฺตํ จิตฺตนฺเตว ชวนฺติ. ตานิจ สพฺพานิ จิตฺตานิเอว โหนฺตีติ. อตีตานนฺตร จุติโต ปน ปฏฺาย อตีตา ขนฺธา ขนฺธุปนิ พนฺธา นาม โคตฺตกสิณ นิมิตฺตาทิกา ปฺตฺติโย นิพฺพานฺจ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อารมฺมณํ โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปารมฺมณํ ทิพฺพจกฺขุสฺสาติ เอวํ รูปาทีสุ ฉสุ อาลมฺพเณสุ ยถารห มปฺเปตีติ. อิทานิ อภิฺาวเสน ปวกฺขสฺส ตสฺส ปฺจมชฺฌานสฺส กิจฺจเภเทน ปเภทํ ทสฺเสตุํ อิทฺธิวิธนฺติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ ยํ ยํ อธิฏฺาติ. ยถา ยถาจ อธิฏฺาติ. ตสฺส ตสฺส ตถา ตถาวา อิชฺฌน สงฺขาโต วิโธ โกฏฺาโส ปกาโรวา เอตสฺสาติ อิทฺธิวิธํ. ตํ ปน ติวิธํ อธิฏฺา นิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ วเสน. ตตฺถ อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา ตสฺเสว สต สหสฺสาทิ พหุภาว กรณ วเสนวา อากาสคมนาทิวเสน วา พหิทฺธา นานาวณฺณ ปาฏิหาริย ¶ ทสฺสน วเสนวา ปวตฺติตา อิทฺธิ อธิฏฺานิทฺธินาม. ปกติวณฺณํ ปน วิชหิตฺวา อตฺตานเมว กุมารวณฺณนาควณฺณาทิกํ กตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธินาม. อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร อฺํ สพฺพโส อตฺตนา สทิสํ สรีรํ นิมฺมินิตฺวา นีหริตฺวา ทสฺสนวเสน ปวตฺติตา อิทฺธิ มโนมยิทฺธินาม. ทิเว ภวํ ทิพฺพํ. เทวโลเก ชาตนฺติ อตฺโถ. ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. เทวานํ อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตา ทูเรปิ ปฏิจฺฉนฺเนปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ปสาทโสตํ. ทิพฺพโสตสทิสตฺตา ปน อิทํ อภิฺาาณํปิ ทิพฺพโสตนฺติ วุจฺจติ. กสิณชฺฌาน สงฺขาเตนวา ทิพฺพวิหาเรน ปฏิลทฺธตฺตา สยฺจ ตสฺมึ ทิพฺพวิหาเร ปริยาปนฺนตฺตา ทิพฺพฺจ ตํ โสตฺจาติ ทิพฺพโสตํ. ปรสฺส จิตฺตํ วิชานนฺติ เอเตนาติ ปรจิตฺตวิชานนํ. ตเทว เจโตปริยายนฺติ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺติ เอเตนาติ กตฺวา เจโตปริยาณนฺติปิ วุจฺจติ. ปุพฺเพ นิวาโส วุจฺจติ อตีตภเวสุ อตฺตโน ฉสุ ทฺวาเรสุ อาปาตํ อาคตา สุฏฺุ วิทิตา ธมฺมา. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ โคจร นิวาสวเสน นิวสึสุ อตฺตโน ฉทฺวาริกานิ จิตฺตานิ เอตฺถาติ กตฺวา. สพฺพฺุพุทฺธานํ ปน ปเรสํ ฉทฺวารคหิตาปิ ธมฺมา ปุพฺเพ นิวาโส โหติเยว, ปุพฺเพ นิวาสสฺส อนุสฺสรณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. อิธ ปน ตํ สมฺปยุตฺตาณํ อธิปฺเปตํ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุ. ตํ สทิสตฺตา อิทํ อภิฺาาณํปิ ทิพฺพจกฺขูติ วุจฺจติ. ทิพฺพวิหาร วเสน ปฏิลทฺธตฺตา สยฺจ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา ทิพฺพฺจ ตํ จกฺขุจาติ ทิพฺพจกฺขุ. ยถากมฺมุปคาณํ อนาคตํสาณนฺติ อิมานิ ทฺเว าณานิ อิมสฺเสว ปริภณฺฑาณานินาม. นหิ เตสํ ปฏิลาภตฺถาย วิสุํ จิตฺตปริทมนปริกมฺมํนาม อตฺถิ. ทิพฺพจกฺขุาเณ ปฏิลทฺเธ เตสํปิ ปฏิลทฺธตฺตาติ. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุนา นิรเยสุ ทุกฺขํ เทเวสุวา สุขํ อนุภวนฺเต สตฺเต ทิสฺวา เตสํ อตีตํ กมฺมํ ชานิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส ตํ กมฺมารมฺมณํ ยถากมฺมุปคาณํ ปวตฺตติ. ตโต จวิตฺวา กตฺถ ภวิสฺสนฺตีติ เตสํ อนาคเต ปวตฺตึ ปสฺสิสฺสามีติ ปริกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺส เตสํ อนาคตขนฺธารมฺมณํ อนาคตํสาณํ ปวตฺตติ. ปุพฺเพ นิวาสานุสฺสติ าณํ วิยจ สพฺพํปิ อนาคตธมฺมชาตํ เอตสฺส อารมฺมณํ โหติเยว. เอตฺหิ อตฺตโน วิสเย สพฺพฺุตาณคติกนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
อนาคเต สตฺตทิวสโต ปฏฺาย จิตฺตเจตสิกธมฺมา ทุตียทิวสโต ปฏฺาย ยํกิฺจิ อารมฺมณํ เอตสฺส วิสโยติ อธิปฺเปตํ. ตมฺปิ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติ.
นหิ ภวนฺตเรปิ อนาวตธมฺเม ชานิตุํ สมตฺถํ เอตํ อิมสฺมึ ภเว อนาคตธมฺเม นชานาตีติ สกฺกา ภวิตุํ. ยถา เจตํ, ตถา ปุพฺเพนิวาสาณํปิ อิมสฺมึ ภเว ปรสนฺตานคเต อตีตธมฺเมติ. ปาฬิยํ ปน อฏฺกถาสุจ ภวนฺตรคตธมฺเมหิ เอว าณทฺวยํ โยชิตํ. ตํ ปน อสาธารณกาลวเสน อานุภาววิเสสปากฏตฺถํ โยชิตนฺติ ยุตฺตํ สิยาติ. โคจรเภโทติ ทสกสิณาทีสุ โคจเรสุ สมถชฺฌานานํ ปวตฺติเภโท.
สมถกมฺมฏฺานนโย.
๑๗๑. สพฺพโลกิยมหาชเนหิ ยถาทิฏฺํ ปุคฺคลสตฺตอิตฺถิ ปุริสาทิกํ นิจฺจ ธุว สุข อตฺต นิมิตฺตฺจ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน ปสฺสนฺติ เอตายาติ วิปสฺสนา. กิริยา กมฺมํ. ภาวนาปโยโค. วิปสฺสนาย กมฺมํ วิปสฺสนากมฺมํ. วิปสฺสนา เอว วา กมฺมนฺติ วิปสฺสนา กมฺมํ. วิปสฺสนากมฺมสฺส านํ อธิฏฺานํ ภุมีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ขนฺธาทิธมฺมชาตํ. วิปสฺสนา กมฺมเมว วา อุตฺตรุตฺตรสฺส ภาวนา วิเสสสฺส อานิสํสวิเสสสฺสวา านํ อาสนฺนการณนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ตสฺมึ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน สตฺตวิเธน วิสุทฺธิ สงฺคโห ตีณิ ลกฺขณานีติอาทินา สมฺพนฺโธ. นิจฺจสีลเมว สยฺจ ทุสฺสิลฺยมลโต วิสุทฺธตฺตา กายํ วาจฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ สีลวิสุทฺธิ. สุภาวิต จิตฺตสนฺตานเมว สยฺจ ¶ นีวรณมลโต วิสุทฺธตฺตา ตํสมงฺคิปุคฺคลฺจ ตโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ จิตฺตวิสุทฺธิ. จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ อธิปฺเปโต. ธมฺมววตฺถานาณสงฺขาตา ทิฏฺิเอว ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ สกฺกายทิฏฺิมลโต วิโสธนโต วิสุทฺธีติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โสฬสวิธํ อฏฺวิธํ กงฺขํ วิตรนฺติ อติกฺกมนฺติ เอตายาติ กงฺขาวิตรณา. ปจฺจยปริคฺคหาณํ. สา เอว ตํสมงฺคิปุคฺคลํ อเหตุ ทิฏฺิ วิสมเหตุทิฏฺีหิ สทฺธึ ยถาวุตฺตาหิ ทุวิธาหิ กงฺขาหิ วิโสธนโต วิสุทฺธีติ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ. มคฺโคจ อมคฺโคจ มคฺคามคฺคา. ตตฺถ าณทสฺสนวิสุทฺธาธิคมนสฺส อุปายภูโต มนสิการวิธิวา อริยมคฺโควา มคฺโคนาม. ตสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโรวา อธิมานวตฺถูนิวา อมคฺโคนาม. มคฺคสฺส มคฺคโต อมคฺคสฺสจ อมคฺคโต ชานนํ ทสฺสนฺจ มคฺคามคฺคาณทสฺสนํ. ตเมว ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อมคฺเค มคฺคสฺาย วิโสธนโต วิสุทฺธีติ มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม. อุปริ วิเสสํ ปฏิปชฺชนฺติ เอตายาติ ปฏิปทา. วิปสฺสนาปรํปรสงฺขาโต ปุพฺพภาคมคฺโค. ปฏิปทาภูตํ าณทสฺสนนฺติ ปฏิปทาาณทสฺสนํ. ตเมว นิจฺจสฺาทิโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธินาม, อริยมคฺคาณสงฺขาต าณทสฺสนเมว สมฺโมหมลโต วิสุทฺธตฺตา วิสุทฺธีติ าณทสฺสนวิสุทฺธินาม. เอตฺถจ สุตมยาทิวเสน สิทฺธํ อนุมาน าณํปิ าณเมวาติ ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อตฺถปจฺจกฺขาณเมว คเหตุํ สพฺพตฺถ ทสฺสนคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ อิเม อนิจฺจาเอวาติ เอกนฺเตน วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา เอเตนาติ ลกฺขณํ อนิจฺจตา เอว ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณํ. ปุพฺพปเท ภาวปจฺจยโลโป. อฺโหิ อนิจฺโจ, อฺา อนิจฺจตาติ. ตตฺถ ยถาคมนกฺริยาโยเคน ปุริโส คโตติ วุจฺจติ. น ปน คมน กฺริยา ปุริโส. นจ ปุริโส คมนกฺริยา. อฺา หิ กฺริยา, อฺโ ปุริโส. ตถา อนิจฺจตาโยเคน สพฺโพ สงฺขตธมฺโม อนิจฺโจติ วุจฺจติ. น ปน อนิจฺจตา โส ธมฺโม, นจ โส ธมฺโม อนิจฺจตา. อฺา หิ อนิจฺจตา, อฺโ โส ธมฺโมติ. กตมา ปน สา อนิจฺจตาติ. วิปริณามา กาโร. ชีรณากาโร ¶ ภิชฺชนากาโรติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ปน อาการํ ทิสฺวา ตทาการวนฺเต ธมฺเม าณํ ปวตฺตติ อยํ ธมฺโม อนิจฺโจติ. ตสฺมา สา อนิจฺจตาเยว อิธ ลกฺขณนฺติปิ วุจฺจตีติ. เอสนโย เสเสสุปิ ทฺวีสุ. ตตฺถ ปน อภิณฺหสํปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขตานาม. อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตานามาติ. ยถาวุตฺตาย ปน อนิจฺจตาย สห อนิจฺจสฺส ธมฺมสฺส อนิจฺเจน วา ธมฺเมน สห อนิจฺจตาย อนุอนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา. เอส นโย เสสาสุปิ ทฺวีสุ. ยาว สรีเร ธมฺมานํ ติวิธลกฺขณยุตฺตตา อตฺตโน าเณน ปฺายติ. ตาว เตสุ ติวิธลกฺขณวิภาวนวเสน ปุนปฺปุนํ มสนํ อามสนํ สมฺมสนํ. สมฺมสนากาเรน ปวตฺตํ าณํ สมฺมสนาณํ. อุทโย วุจฺจติ ตํตํ ขณานุรูปํ ตํตํ ปจฺจยานุรูปฺจ นวนวานํ ธมฺมานํ ปาตุ ภาโว เจว อุปรุปริ วฑฺฒนฺจ. วโย วุจฺจติ ยตฺถ ยตฺถ ลทฺธปจฺจยา นวนวา ธมฺมา ปาตุภวนฺติ เจว วฑฺฒนฺติจ. ตตฺถ ตตฺถ อลทฺธปจฺจยานํ ปุราณธมฺมานํ อนฺตรธานํ. สมูห สนฺตติวเสน ปน อุทยปกฺขสฺสวา วยปกฺขสฺสวา สมนุปสฺสนาณํ อุทยพฺพยาณํ. เตสุ ปน ทฺวีสุ ปกฺเขสุ อุทยโกฏฺาโสนาม อุปรุปริ ปากโฏ หุตฺวา อาคจฺฉติ. วยโกฏฺาโส ปน อปากโฏ. โส เอว จ อนิจฺจตาย ปรมา โกฏีติ ตสฺเสว สุฏฺุตรํ สมนุปสฺสนาณํ ภงฺคาณํ. ภงฺเค ทิฏฺเ เอวํ ภิชฺชนสภาวานํ ธมฺมานํ อเนกสหสฺสโสก ทุกฺขวตฺถุภาเวน ตถา ตถา ภายิตพฺพปการสมนุปสฺสนาณํ ภยาณํ นาม. โลเก ปน กิฺจิ ภยวตฺถุํ ปสฺสนฺตาปิ อาสนฺเน อฺสฺมึ ปฏิสรเณ สติ น ภายนฺติ. อสติ เอว ภายนฺติ. เอวํ ภายิตพฺพานํ เตสํ สพฺพโส อฺปฏิสรณาภาวทสฺสนํ อาทีนวาณํ นาม. กุโตจิ ปฏิสรณาภาเวน เตหิ อุกฺกณฺตาการ สหิตํ วิปสฺสนาาณํ นิพฺพิทาาณํนาม. นิพฺพินฺทียมาเนหิ เตหิ อตฺตานํ วิมุจฺจิตุํ อชฺฌาสยสหิตํ วิปสฺสนาาณํ มุจฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม. สุฏฺุ มุจฺจิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส สีฆํ มุจฺจนตฺถํ เตสํ ธมฺมานํ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อเนกาทีนวราสิ ภาว ¶ ปฏิสงฺขานวเสน สุฏฺุวิปฺผารตรํ ปวตฺตมานํ วิปสฺสนา าณํ ปฏิสงฺขาาณํ นาม. เตสํ ปน อเนกาทีนวราสิภาเว สุฏฺุ ทิฏฺเ สงฺขาเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนาย อิทานิ มุจฺจนุปาโย ลทฺโธติ อธิมตฺตพฺยาปารํ อกตฺวา สเมน วายาเมน สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺตสฺส สงฺขารปริคฺคเห มชฺฌตฺตาการสหิตํ สงฺขาเรสุวา ภยฺจ นนฺทิฺจ ปหาย อุทาสินภาวสหิตํ วิปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํนาม. อุปริ มคฺคปฺปวตฺตึ วหิตุํ สมตฺถภาเวน มคฺคุปฺปตฺติยา อนุโลเมหิ ถามพเลหิ สมฺปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ อนุโลมาณํ นาม. เหฏฺิมานํวา าณานํตํ อนุโลมํ โหติ ลกฺขณตฺตยสฺส สุฏฺุตรํ วิภาวนโต. อุปริมคฺคสฺสวา อนุโลมํ โหติ ตสฺส ปริกมฺมภาวโต, ปทฏฺานตฺตาจาติปิ อนุโลมาณํ นามาติ. อตฺต ชีวสฺุตาทสฺสน พเลน ขนฺเธสุ กิเลสพนฺธนโต วิมุจฺจมาโน มคฺโค สฺุตาวิโมกฺโข นาม. สงฺขารานํ ยานิ นิมิตฺตานิ กิเลสานํ อวสฺสโย โหติ. ตานิ วิธมิตฺวา สพฺพโส ธมฺมานํ อนาถ ภาว ทสฺสน พเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อนิมิตฺโตวิโมกฺโข นาม. สงฺขาเรสุ สพฺพโส อสฺสาสาภาว ทสฺสนพเลน วิมุจฺจมาโน มคฺโค อปฺปณิหิโตวิโมกฺโขนาม. สฺุตานุปสฺสนาติ อนตฺตานุปสฺสนา. สา หิ ธมฺมานํ สมูหฆน สนฺตติฆน กิจฺจฆน อารมฺมณฆเนสุ ตํตํฆน วินิพฺภุชฺชน วเสน ปวตฺตตฺตา อตฺตา อิติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ สารสฺส อภาวานุปสฺสนโต สฺุตานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. อนิมิตฺตา นุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนา. สาปิ หิ สนฺตติ วิจฺเฉทน วเสน ปวตฺตตฺตา อหนฺติ คหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วิธมนโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. อปณิหิตานุปสฺสนาติ ทุกฺขา นุปสฺสนา. สาปิ หิ มหาอาทีนวราสิ ภาว วิภาวนวเสน ปวตฺตตฺตา อิทํ มม เอตํ มมาติ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ ปณิหิต คุณสฺส อภาวานุปสฺสนโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ วุจฺจตีติ. ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ วินยปฺตฺติสีลํ. ตฺหิ สพฺพโล กิยสีลานํ เชฏฺกตฺตา ปติจ โหติ. จตุภูมกกุสลานํ อาทิปภวภูตตฺตา ¶ มุขฺจ. อิติ ปติมุขฏฺเน ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. ตเมวจ ทุสฺสิลฺยมคฺคสฺส สํวรณโต ปิทหนโต สํวโรติ วุจฺจตีติ. เยสํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิผนฺทิตานิ โหนฺติ. โลลานิ โหนฺติ. ตทนุพนฺธาจ อกุสลธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสํ อุปฺปตฺติ มคฺคสฺส สํวรณวเสน ปวตฺตมานา สติ อินฺทฺริย สํวโรนาม. โส เอว สีลนฺติ อินฺทฺริยสํวรสีลํ. อาชีวนฺติ ชีวิตํ กปฺเปนฺติ เอเตนาติ อาชีโว. ปจฺจยปริเยสนวายาโม. โสเยว พุทฺธปฏิกุฏฺเหิ ปุปฺผทานาทีหิ มิจฺฉาปโยเคหิ ติวิธกุหนวตฺถุหิจ ปริสุทฺธตฺตา อาชีวปาริสุทฺธินาม. สา เอว สีลนฺติ สมาโส. ตถารูเปน ปริสุทฺเธน ภิกฺขาจาราทินา ปโยเคน ปฏิลทฺธานํ ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหณ ปริภฺุชนกาเลสุ สมฺโมหสฺส เคธสฺส มทสฺส ปมาทสฺสจ ปหานตฺถํ ตํตํปโยชนมริยาทํวา ปฏิกูลลกฺขณํวา ธาตุมตฺตลกฺขณํวา ปริคฺคหณ ปจฺจเวกฺขนวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยเสวเน ปฏิสงฺขาาณํ ปจฺจย สนฺนิสฺสิตสีลํนาม. ปริสุชฺฌตีติ ปริสุทฺธิ. ปริสุทฺธิเอว ปาริสุทฺธิ. สา เอว สีลนฺติ สมาโส. จตฺตาริ ปาริสุทฺธิสีลานีติ จตุปาริ สุทฺธิสีลํ. จิตฺตวิสุทฺธีติ เอตฺถ จิตฺตสทฺเทน สมาธิ นิทฺทิฏฺโติ วุตฺตํ ทุวิโธปิสมาธิ จิตฺตวิสุทฺธินามาติ. ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺาน วเสนาติ เอตฺถ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตสภาโว ลกฺขณํนาม. อคฺคิสฺส อุณฺหตฺตํ วิย. เตน สภาเวน สาเธตพฺพํ กิจฺจํวา สาธนปจฺจยา ปฏิลทฺธคุณสงฺขาตา สมฺปตฺติวา รโสนาม. อคฺคิสฺส ปริวาจน โชตนานิ วิย. สา เอว สมฺปตฺติวา การิยสงฺขาตํ ผลํวา ปจฺจุปฏฺานํนาม. อคฺคิสฺส ธูโม วิย. อตฺตโน อุปฺปตฺติยา อสาธารณปจฺจยสงฺขาตํ อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํนาม. เตสํ วเสน นามสฺสจ รูปสฺสจ ปริคฺคโห าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ นามรูปววตฺถานํ ทิฏฺิวิสุทฺธินาม. เอตฺถจ ปริคฺคโห ทุวิโธ สงฺเขป ปริคฺคโห วิตฺถารปริคฺคโหติ. ตตฺถ อชฺฌตฺตธมฺเม ทฺวิธา กตฺวา อิทํ นามเมว, น รูปํ. อิทํ รูปเมว, น นามํ. อฺํ นามํ อฺํ รูปํ. ตทุภยโตจ อฺโ อตฺตาวา ชีโววา สตฺโตวา ปุคฺคโลวา มนุสฺโสวา เทโววา พฺรหฺมาวา นตฺถีติ เอวํ ปจฺจกฺขโต สุทิฏฺํ กตฺวา ¶ ปริคฺคณฺหนํ สงฺเขปปริคฺคโหนาม. าณุตฺตริโกหิ ปุคฺคโล เอตฺตกมตฺเตนปิ สกฺกายทิฏฺึ วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ สทฺธึ สฺา จิตฺตวิปลฺลาเสหีติ. ตโย หิ วิปลฺลาสา. ยถาห-อนตฺตนิ อตฺตาติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ. ตตฺถ สตฺถุสาสนธมฺเม สุฏฺุ ปติฏฺิเตน สทฺธามตฺเตนปิ ทิฏฺิ วิปลฺลาโส วิกฺขมฺภิโต โหติ. อิตเร ปน นามรูปปริคฺคเห กเตเยว วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ. ยาวจ เอเต ทฺเว อวิกฺขมฺภิตา โหนฺติ. ตาว นามรูปปริคฺคโหจ อปริสุทฺโธเยว โหติ. ตํมูลิกาจ กิเลสธมฺมา อวิกฺขมฺภิตา เอว โหนฺตีติ อปิจ. จตุนฺนํ อาหารานํ วเสน จตุธา, ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ วเสน ปฺจธา, ฉนฺนํ ธาตูนํ วเสน ฉธาติอาทินา นเยน นามรูปํ ปริคฺคเห ตพฺพเมว. ตตฺถ ฉ ธาตุโยนาม ปถวิธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ อากาสธาตุ วิฺาณธาตุโย. ปกฺกุสาติ กุลปุตฺโต หิ อิมา ฉ ธาตุโย ปริคฺคณฺหิตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา จปิตฺวา สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺโตติ. ยตฺตเก วา ปน ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต อตฺตา เมติ ปวตฺตมาเน สฺาจิตฺตทิฏฺิ วิปลฺลาเส วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. ตตฺตกาปิ ปริคฺคเหตพฺพา เยวาติ. อิมสฺมึ ปน สงฺคหปกรเณ โย โย จิตฺตเจตสิก วิภาโค รูปวิภาโคจ เหฏฺา วุตฺโต. ตสฺส สพฺพสฺส วเสน นามรูปสฺส ปริคฺคณฺหนํ วิตฺถารปริคฺคโหนาม. อยํปน อาทิกมฺมิกานํ อวิสโย. ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปน อาภิธมฺมิกตฺเถรานํ เอว วิสโยติ เวทิตพฺโพ. นามรูปํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปน นามรูป มตฺตโต อุทฺธํ อฺสฺส กสฺสจิ อภาวทสฺสนโตจ สรีรพฺภนฺตเร ชีวสฺิโต อตฺตา อตฺถิ. โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ, สํสรติ, สนฺธาวตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ ปหียติ. สุทฺเธ นาเม เอววารูเป เอววา ปุคฺคลสตฺตกฺริยสฺิตานํ อีหาพฺยาปารานํ สพฺพโส อภาวทสฺสนโต ตทุภยสํโยเคเอว เตสํ ลพฺภมานตา ทสฺสนโตจ ตทุภยํวา เอกเมกํวา อุทฺทิสฺส อตฺตาติ ปวตฺตา ทิฏฺิ ปหียติ. อตฺตา ชีโว สตฺโต ปุคฺคโล มนุสฺโส เทโว พฺรหฺมาติ เอวมาทีสุ โวหาเรสุจ โวหาร มตฺเต ¶ อฏฺตฺวา อตฺตานาม เอกนฺตโต อตฺถิ ชีโวนาม เอกนฺตโต อตฺถีติอาทินา ตทตฺถาภินิเวสวเสน อติธาวนฺจ ปหียตีติ ทฏฺพฺพํ. ตทตฺถาภินิเวโสติจ อตฺตานาม อตฺถิ ชีโวนาม อตฺถีติอาทินา ทฬฺหตรํ อภินิเวโส. อติธาวนนฺติ นามรูปํ อตฺตาติอาทินา คหณํ. ปจฺจยปริคฺคโหติ เอตฺถปิ ทุวิโธ ปจฺจยปริคฺคโห สงฺเขปโต วิตฺถารโต จาติ. ตตฺถ วตฺถารมฺมณวเสน นามสฺส จิตฺโตตุกาหารวเสน รูปสฺส อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมวเสน ตทุภยสฺสจ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺโต สงฺเขปโต ปริคฺคณฺหาตินาม. เหฏฺา ปจฺจยสงฺคเห วิภตฺเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนย ปฏฺานนเยหิ ปริคฺคณฺหนฺโต วิตฺถารโต ปริคฺคณฺหาตินาม. เอตฺถปิ ปฏฺานนเยน ปริคฺคโห อาทิกมฺมิกานํ อวิสโยเอว. ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺสปน ยถาววตฺถิตสฺส สพฺพสฺส นามรูปสฺส สพฺพโส ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตาทสฺสนโต อเหตุกทิฏฺิ ปหียติ. อตฺตโน อนุรูปปจฺจยสามคฺคิยา วินา อฺถา ปวตฺติยา อทสฺสนโต อิสฺสรนิมฺมาน กาลนิมฺมานาทิกา วิสมเหตุทิฏฺิจ ปหียติ. เหตุสมฺภารปจฺจเยหิ กมฺมปฺปวตฺติยา วิปากปฺปวตฺติยาจ อฺสฺส กมฺมการกสฺสวา วิปาก เวทกสฺสวา กตฺตุโน อภาวทสฺสนโต การก เวทก ทิฏฺิ ปหียติ. อนมตคฺเคจ สํสาเร ตีสุ อทฺธาสุ เหตุผล ปรํปราวเสน เกวลสฺส นามรูปมตฺตสฺเสว ปวตฺติทสฺสนโต อโหสึ นุโข อหมตีตมทฺธานนฺติ เอวมาทิกาย ปุคฺคลสตฺต วิสยาย โสฬสวิธาย กงฺขายจ อติกฺกโม โหติ. สภาวธมฺมปวตฺติยาจ สุฏฺุ ทิฏฺาย เทสนาธมฺมสฺส สุธมฺมตา ทสฺสนโต พุทฺธสุพุทฺธตฺจ ทิสฺวา สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติอาทินยปวตฺตา อฏฺวิธาปิ กงฺขา ปหียตีติ. โลกุตฺตรธมฺมานํ สงฺขตานํปิ สตํ อสมฺมสนุปคตฺตา เตภูมกสงฺขาเรสูติ วุตฺตํ. อนุสยสมูหนตฺถฺจ สมฺมสนนฺติ กตฺวา ยตฺถ กามราคาทโย อนุสยา อนุเสนฺติ. เตเยว ธมฺมา สมฺมสนารหา โหนฺตีติ วุตฺตํ เตภูมกสงฺขาเรสูติ. อิมสฺส จ ปทสฺส ลกฺขณตฺตยํ สมฺมสนฺตสฺสาติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อตีตาทิเภทภินฺเนสูติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชฺฌตฺตพหิทฺธาทีหิ ¶ เอกาทสหิ เภเทหิ ภินฺเนสุ. ขนฺธาทินยํอารพฺภาติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วิภตฺตํ ขนฺธปฺจกํ ทฺวารฉกฺกํ อารมฺมณฉกฺกํ วิฺาณฉกฺกํ ผสฺสฉกฺกํ เวทนาฉกฺกํ สฺาฉกฺกนฺติ เอวมาทิกํ สมฺมสนภูมิวิภาคนยํ อารพฺภ อนุคนฺตฺวา ตํนยานุสาเรนาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปน เตวีสติยา ธมฺมโกฏฺาเสสุ ยสฺส โย โกฏฺาโส ปากโฏ โหติ. เตน ตํ คเหตฺวา สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ. สกฺโกนฺเตน ปน สพฺพมฺปิ คเหตฺวา อารภิตพฺพเมว. กลาปวเสนสํขิปิตฺวาติ ขนฺธปฺจเกน เย รูปํ ตาว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนํปิ สมานํ สพฺพํ เอกรูปปิณฺฑภาเวน สํขิปิตฺวา เอส นโย เวทนา ทีสุปีติ. ตตฺรายํ นโย. ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํวา พหิทฺธาวา โอฬาริตํวา สุขุมํวา หีนํวา ปณีตํวา ยํ ทูเร สนฺติเกวา. สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเน. ยากาจิ เวทนา.ล. ยากาจิ สฺา.ล. เยเกจิ สงฺขารา.ล. ยํกิฺจิ วิฺาณํ.ล. สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน. ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ. เอตฺถจ สพฺพํ รูปํ.ล. สพฺพํ วิฺาณนฺติ คหณเมว กลาปวเสน สงฺขิปนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อนิจฺจํขยฏฺเนาติ เอตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน. เวทนา อนิจฺจา. สฺา อนิจฺจา. สงฺขารา อนิจฺจา. วิฺาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา นเยน สมฺมสิตพฺพธมฺมปริคฺคเหน สเหว สมฺมสนํ กาตพฺพํ. อิตรถา สมฺมสนํ น รุหติ. ตทตฺถสฺส ปน ปากฏตฺตา อิธ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติอาทินา สมฺมสนปทเมว เถเรน คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ ตํตํรูปํ าเณน ทฬฺหํ คเหตฺวา อยํ ปถวิธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเน. อยํ อาโปธาตุ อนิจฺจา ขยฏฺเนาติอาทินา สมฺมสนํ กาตพฺพํ. ตตฺถ อิมสฺมึ กาเย สพฺพํ ถทฺธกฺริยามตฺตํ ปถวีนาม. สาจ กฺริยา สีตุณฺหปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติ. นานาหารปริวตฺติยา วา นานาจิตฺตปริวตฺติยาวา นานิริยาปถปริวตฺติยาวา นานา กายิกกฺริยา ปริวตฺติยาวา ปริวตฺตติ. นานาสนฺตติ สงฺกนฺติ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ นวนวาสุ กฺริยาสนฺตตีสุ ปาตุโภนฺตีสุ ¶ ปุพฺพปุพฺพกฺริยาสนฺตติโย นสฺสนฺติ. ยสฺมาจ สนฺตติ นาม ธมฺมโต วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา นวนวสนฺตตีนํ ปาตุภาโวนาม นวนวกฺริยานํ อุปฺปตฺติเอว. ปุพฺพปุพฺพสนฺตตีนํ นสฺสนํนาม ปุพฺพปุพฺพ กฺริยานํ ภิชฺชนเมวาติ. เอวํ อตฺตโน กาเย นานาถทฺธกฺริยานํ ปริวตฺตึ ปสฺสนฺโต ปถวิธาตุยา ขยวยํ ปสฺสติ. ตฺจ ปสฺสนฺโต ตํสหชาตานํ รูปานํ ขยวยํ ปสฺสติเยว. อาโป นาม อาพนฺธนกฺริยามตฺตํ. เตโชนาม สีตกฺริยามตฺตํ อุณฺห กฺริยามตฺตฺจ. วาโยนาม วิตฺถมฺภนกฺริยามตฺตํ. อิมาจ กฺริยา ขเณ ขเณ ปริวตฺตนฺติเยว. อิมาสฺจ, วิสุํ วิสุํ สนฺตติปริวตฺตึ ปสฺสนฺโต อาปาทีนํ ตํสหชาตรูปานฺจ ขยวยํ ปสฺสติ. สนฺตติปริวตฺตึ ปน พหิทฺธา จกฺขุนา ทิสฺวา ชานาติ, สรีรพฺภนฺตเร ปน กายสํผสฺเสน ชานาติ. สนฺตติสรีรภูตานํ ปน ธาตูนํ ขยวยํ าเณนเอว ปสฺสติ. ตสฺมา อตฺตโน สรีรพฺภนฺตเร ตํตํสนฺตติ ปริวตฺตึ ตฺวาวา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา วา รูปธาตูนํ อนิจฺจตฺตํ าเณน สุทิฏฺํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ. เสสขนฺเธสุปิ ตํตํสนฺตตินานาตฺตํ ตฺวา เวทนาทีนํ ขยวยํ สุทิฏฺํ กตฺวา สมฺมสนํ กาตพฺพนฺติ. ภยฏฺเนาติ ภายิตพฺพฏฺเน. ยฺหิ อนิจฺจํ โหติ. ขณมตฺเตปิ วิปริณามธมฺมํ. ตํ เอกนฺเตน ภายิตพฺพเมว. กสฺมา, ตฺหิ โย อภายิตฺวา วิสฺสาสํ กโรติ. เอตํ เมติ อตฺตโน องฺคํ กตฺวา ปริหรติ. ตํ อปริยนฺเตหิ อเนกสหสฺเสหิ อภิสงฺขรณทุกฺเขหิวา วิปริณามทุกฺเขหิวา อภิณฺหํ ปีเฬติ. พาธติ. อิติ นานาทุกฺขธมฺเมหิ อภิณฺหํ สมฺปฏิปีฬนสภาวตฺตา เอกนฺเตน ภายิตพฺพฏฺเน ทุกฺขํนามาติ. อตฺตปฏิปกฺขตฺตา อนตฺตา. โย หิ อิโต อุทฺธํ มยฺหํ อพฺภนฺตริมตโรนาม นตฺถีติ เอวํ ปรมชฺฌตฺตภาเวน ปริคฺคหิโต โหติ. โส อตฺตาติ วุจฺจติ. กตโม ปน ตถาปริคฺคหิ ตพฺโพติ. โย อตฺตโน วเส สพฺพโส วตฺตติ. ยถา วุตฺเตหิ อภิสงฺขรณกิจฺเจหิ วินา เกวลํ อตฺตโน ฉนฺเทนวา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา อาณาวิธาเนนวา นิจฺจํ อวิรชฺฌมาโน ปวตฺตติ. โส ตถา ปริคฺคเหตพฺโพติ. ตถารูโป เอว หิ ธมฺโม ¶ นิจฺจํ สุขกามานํ ทุกฺขปฏิกูลานํ สตฺตานํ อตฺตกิจฺจํ กโรติ นามาติ. โย ปน นิจฺจํ สุขกามานํ เตสํ ยถาปวตฺตํ สุขํ วิทฺธํเสติ วิกิเรติ. ทุกฺขปฏิกูลานํ เตสํ อภิสงฺขรณาทิ มูลกํ นานาทุกฺขํ ชเนติ วฑฺเฒติ. โส อตฺตปฏิปกฺโขเอว โหติ. อิทฺจ รูปํ เอทิสเมว โหติ. อิติ อตฺตกิจฺจสฺส อกรณโต อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจสฺส กรณโตจ รูปํ อนตฺตานามาติ. กสฺมา ปเนตํ อตฺตโน วเส นวตฺตติ อตฺตกิจฺจํ น กโรติ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรตีติ อาห อสารกฏฺเนาติ. ตตฺถ สาโรนาม ปจฺจยสามคฺคิยา วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ยทิจฺฉกํ ปติฏฺาตุํ วา สมตฺถภาวสงฺขาโต ถามพลวิเสโส วุจฺจติ. รูปํ ปน สยํปิ เอวรูโป สาโรนาม น โหติ. นจ เอวรูเปน สาเรน ยุตฺตนฺติ. นหิ ตสฺส ปจฺจยสามคฺคิยา วินา อุปฺปชฺชิตุํวา อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปจฺจยุปตฺถมฺเภน วินา ขณมตฺตํปิ ปติฏฺาตุํวา ถาโมวา พลํวา อตฺถิ. ยฺจ อตฺตโน ถาเมน พเลน วินา เกวลํ ปจฺจยสามคฺคิ พเลเนว อุปฺปชฺชติ. ปจฺจยุปตฺถมฺเภเนว ปติฏฺาติ. ตํ อเนก สหสฺสานิ ปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺขานิ ชเนตฺวา เอกนฺเตน นิจฺจํ อตฺตปฏิปกฺขกิจฺจํ กโรติ, ปีเฬติ, พาธติเยวาติ. เอสนโย เวทนา อนิจฺจา ขยฏฺเนาติอาทีสุ. อิติ ลกฺขณตฺตยํ สมฺม สนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อทฺธานวเสนาติ เอเกกภวปริจฺฉินฺนสฺส ปวตฺตกาลสฺส วเสน. นหิ ภวนฺตเร อุปฺปนฺนํ ขนฺธปฺจกํ อฺํ ภวนฺตรํ คจฺฉติ. ตสฺมึ ตสฺมึ ภเวเอว อเสสํ นิรุชฺฌตีติ. อปิจ, เอกสฺมึ ภเวปิ ติณฺณํ วยานํ มนฺทาทีนํ ทสนฺนํ ทสกานํ สํวจฺฉรอุตุ มาส ปกฺขติถิ อโหรตฺติ ยาม ปหาราทีนฺจ วเสน อทฺธานเภโท โยเชตพฺโพ. สนฺตติวเสนาติ สภาเคกสนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย รูปสนฺตติยาวา อรูป สนฺตติยาวา วเสน. ขณวเสนาติ รูปารูปธมฺมานํ อายุ ปริมาณสงฺขาตสฺส ขณสฺส วเสน. เอตฺถจ ขณวเสน สมฺมสนํนาม สพฺพฺุพุทฺธานํ เอว วิสโย สิยา, น สาวกานํ. นหิ เต เอวํ ปริตฺตเก ขเณ อุปฺปาทํวา นิโรธํวา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติ. ¶ ตสฺมา อทฺธาสนฺตติวเสน สมฺมสนเมว อิธา ธิปฺเปตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ลกฺขณตฺตยํสมฺมสนฺตสฺสาติ เตสุ เตภูมก สงฺขาเรสุ ธมฺเมสุ ติลกฺขณานิ อาโรเปตฺวา เต ธมฺเม ปุนปฺปุนํ อามสนฺตสฺส ปริมชฺชนฺตสฺส. เตสํ ธมฺมานํ อนิจฺจ ชาติกตํวา ทุกฺขชาติกตํวา อนตฺตชาติกตํวา าเณ สุฏฺุ ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. วิเสสโต ปน อิมสฺมึ าเณ อนิจฺจลกฺขณทสฺสนเมว ปธานํ. ตสฺมึ ทิฏฺเเยว อิตรานิ กเมน ทิฏฺานิ โหนฺติ. อทิฏฺเจ อทิฏฺานีติ. ตสฺมา อาทิโต อนิจฺจลกฺขณสฺเสว สุฏฺุ ปากฏภาโว อธิปฺเปโตติ. เตสฺเววาติ เตภูมกสงฺขาเรสุ เอว. ปจฺจยวเสนาติ รูปกฺขนฺเธ ตาว อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหารสงฺขาตานํ ปจฺจยานํ วเสน. เวทนาสฺาสงฺขาเรสุ ปน อาหารฏฺาเน ผสฺโส วตฺตพฺโพ. วิฺาเณจ นามรูปํ. ตตฺรายํ นโย. อตีตานนฺตรภเว อวิชฺชาตณฺหุปาทาน กมฺเมสุ อปฺปหีนวเสน สมุทิเตสุ อิมสฺมึ ภเว ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย รูปสนฺตติโย เวทนาสฺาสงฺขาร วิฺาณสนฺตติโยจ สมุเทนฺติ. ยาว มรณกาลา ขเณ ขเณ นานากลาปวเสน อุเทนฺติ ปสวนฺติ. เตสุ ปน ตสฺมึ ภเว เอว ปหีนวเสน นิรุทฺเธสุ ตา รูปารูปสนฺตติโย นิรุชฺฌนฺติ. ภวนฺตเร ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ นิโรธํ ปาปุณนฺติ. เอตฺถ ปน ยถา อุทเก สติ มจฺฉานาม โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ. เอวํ กมฺมเชสุ นามรูเปสุ สติ อิตรานิ นามรูปานิ โหนฺติ. อสติ น โหนฺตีติ อิตรานิ สพฺพานิ กมฺมเชสุ สงฺคเหตฺวา กมฺมวเสน อุทยพฺพยวิธานํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมปจฺจยานํ วเสน ปฺจกฺขนฺธสฺส อุทยพฺพยปวตฺติ โหตีติ. กมฺมวเสน ปน อิมสฺมึ ภเว สมุเทนฺตานิปิ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ขเณ ขเณ กพฬีการาหารูปตฺถมฺภนํ ลทฺธา เอว ยถา ปวตฺตรูปสนฺตติโย อนุพนฺธ มานา นวนวา รูปสนฺตติโย สมุเทนฺติ. อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติ. ตํ สนฺตติยํ ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ เอกภวนิโรธํ ปาปุณนฺติ, ยถา ปวตฺตสนฺตติโย วา ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺติ อนฺตรธายนฺตีติ.
เวทนาสฺาสงฺขารา ¶ ปน พหิทฺธา อารมฺมเณสุ อาปาตาคเตสุ อารมฺมณสมฺผสฺสํ ลทฺธาเอว ฉทฺวาริกา กุสลากุสลวิปาก กฺริยภูตา สมุเทนฺติ. นวนวา สนฺตติโย ปาตุภวนฺติ. อลทฺธา ปน นิรุชฺฌนฺติ. สนฺตตึ น ฆเฏนฺติ. วิฺาณํจ สหชาต นาเมจ วตฺถุรูเปจ ปวตฺตมาเนเอว ปวตฺตติ. นิวตฺตมาเน นิวตฺตตีติ. ขณวเสนาติ วุตฺตปฺปกาเร ปจฺจเย อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ นามรูปานํ ปวตฺติกฺขณวเสน. ขณสทฺเทน เจตฺถ สมฺมสนาเณ วุตฺตรูปสนฺตติ นามสนฺตติโยปิ คเหตพฺพา. นหิ สาวกานํ าณํ ขณวเสน นามรูปานํ อุทยํวา วยํ วา สมฺปาปุณิตุํ สกฺโกตีติ. ยถา ปน รตฺตนฺธกาเร อนฺโต เลเณ มหนฺโต ตโมขนฺโธ ชายติ. ทีปํ ชาเลนฺตสฺส ปน ทีโปภาโส เอกกฺขเณ เอว สกลํ อนฺโตเลณํ ผรมาโน อุเทติ. ตโมขนฺโธ เวติ. อาโลกสฺส อุทโย โหติ. ตโมขนฺธสฺส วโย. ปุน ทีเป นิพฺพาปียมาเน ตโมขนฺธสฺส อุทโย โหติ. อาโลกสฺส วโย. เอว เมวํ สรีเร นานาอุตุวเสนวา นานาหารวเสนวา นานาจิตฺต วเสนวา นานิริยาปถวเสนวา นานาปโยควเสนวา อุทยปกฺขานํ วยปกฺขานฺจ นานาสนฺตตีนํ อุทยฺจ อุทยโต วยฺจ วยโต สุทิฏฺํ กตฺวา สมนุปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เอวํ สมนุปสฺสนฺตสฺส ปน อารทฺธวิปสฺสกภาวํ ปตฺตสฺส อุทยพฺพย าเณ ติกฺเข สูเร วหนฺเต ทสวิธา วิปสฺสนุปกฺกิเลสสงฺขาตา ปาริปนฺถกธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เต ทสฺเสตุํ โอภาโสติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ โอภาโสติ วิปสฺสนา จิตฺตสมุฏฺิโต สรีโรภาโส. ปีตีติ วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตา ปฺจวิธา ปีติ. ปสฺสทฺธีติ ทุวิธาปสฺสทฺธิ. อธิโมกฺโขติ สทฺธาธิโมกฺโข. ปคฺคโหติ วีริยํ. สุขนฺติ โสมนสฺสํ. าณนฺติ วิปสฺสนา าณํ. อุปฏฺานนฺติ สติ. อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. นิกนฺตีติ โอภาสาทีหิ สห วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา ตณฺหา. อยเมว ปน เอกนฺตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลโส โหติ. โอภาสาทโย ปน ตสฺสา วตฺถุภูตตฺตา ¶ อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. เตสุ หิ อุปฺปชฺชมาเนสุ น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ. เอวรูปา ปีติ.ล. อุเปกฺขา อุปฺปนฺนปุพฺพา อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตสฺมิ. ผลํ ปตฺโตสฺมีติ เอวํ อสฺสาทสหิตา อมคฺเค มคฺคสฺา อผเล ผลสฺา อุปฺปชฺชติ. ตทา โกจิ อพฺยตฺโต โยคาวจโร กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อธิมานวเสน วิกฺขิปนฺโต วิจรตีติ. พฺยตฺโต ปน ตาวเทว สภึ ปฏิลภิตฺวา อิทานิ มม เอเตสุ โอภาสาทีสุ เอตํ มม เอโส ห มสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ จิตฺตสฺส นิกามนากาโร ปฺายติ. นจ โลกุตฺตรธมฺโมนาม อีทิสสฺส นิกามนสฺส วตฺถุ. อทฺธา มม สํกิเลสธมฺโม อุปฺปนฺโน. โส วฑฺฒมาโน มํ นิยฺยานมุขโต ปาเตตฺวา วฏฺฏมุเข โยเชสฺสติ. หนฺท เตสฺเวว ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา นิกนฺตึ โสเธตฺวา ยถาปวตฺตํ วิปสฺสนาวีถึ ปฏิปาเทสฺสามีติ เต โอภาสาทโย เอว ตาว ปริคฺคณฺหาติ. อยํ เม โอภาโส อนิจฺโจ ขยฏฺเน ทุกฺโข ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติอาทินา สมฺมสตีติ อตฺโถ. เอวํ เต โอภาสาทิเก วิปสฺสนาย อุปกฺกิเลสภูเต ปริปนฺถ ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา ตปฺปริคฺคหวเสน เตสุ นิกนฺตึ ปริยาทิ ยิตฺวา ิตสฺส อุปฺปนฺนํ มคฺคามคฺคลกฺขณววตฺถานาณํ มคฺคามคฺคาณ ทสฺสนวิสุทฺธินาม. อมคฺเคสุ โอภาสาทีสุ มคฺคสฺามลโต ยถา วุตฺตนิกนฺติมลโตจ วิสุทฺธตฺตา. ตฺหิ าณํ เตสุ นิกนฺติยาปิ วิกฺขมฺภิตาย เอว โอภาสาทิปฏิพนฺธโต สุฏฺุ ปริสุทฺธํนาม โหตีติ.
[๒๔๕] วิภาวนิยํ ปน
อนิจฺจาทิวเสน โอภาสาทิ ปฏิพนฺธปริคฺคหํ วิสุํ อวตฺวา มคฺคามคฺคชานนมตฺเตเนว มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุตฺตา. สา อฏฺกถาย น สเมติ.
ตถา ปริปนฺถวิมุตฺตสฺสาติ ตถา ปริคฺคเหตฺวา ตโต วิปสฺสนุปกฺกิเลสปริปนฺถโต วิมุตฺตสฺส ยาวานุโลมาติ ยาวอนุโลมาณา. ¶ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิปสฺสนาปริปากํอาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธ วิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจย ภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจ. อิทานิ อปฺปนา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ วตฺตพฺพกฺขเณติ สมฺพนฺโธ. อปฺปนา ติจ โสตาปตฺติมคฺคอปฺปนา. ทฺเวตีณิวิปสฺสนาจิตฺตานีติ ติกฺขปฺสฺส ทฺเว วิปสฺสนาจิตฺตานิ. มนฺทปฺสฺส ตีณิ วิปสฺสนาจิตฺตานิ. ยํกิฺจีติ ตีสุ ลกฺขเณสุ อฺตรํ ยํกิฺจิ. ยาสิขาปตฺตาสานุโลมาสงฺขารุเปกฺขาติ มตฺถกปตฺตา อนุโลมาณสหิตา ยา สงฺขารุเปกฺขา อตฺถิ. สา วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติจ วุจฺจตีติ โยชนา. สงฺขารุเปกฺขาาณํ อนุโลมาณนฺติ อิมานิ ทฺเว าณานิ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนานามาติ วุจฺจนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปน ปริปากคตวิปสฺสนา ทสฺสนวจนํ. เอตฺถจ วุฏฺานนฺติ มคฺโค วุจฺจติ. โส หิ วิปสฺสนาาณสฺส อารมฺมณภูต สงฺขารนิมิตฺตโตวา สยํ สํโยชนวตฺถุภาวโตวา วุฏฺาติ. ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา ปุถุชฺชนภาวโต สมุทยปหานวเสน วฏฺฏ ปวตฺตโตจ วุฏฺาเปติ. ตสฺมา วุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. อวสฺสํ วุฏฺานํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วุฏฺานคามินีติ เอวํ ทฺวินฺนํ าณานํ วุฏฺาน คามินิภาโว เวทิตพฺโพ. ตโตปรนฺติ ทฺวินฺนํวา ติณฺณํวา วิปสฺสนา จิตฺตานํ ปวตฺติยา ปรํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวาติ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยํ หุตฺวา ตสฺส ปุเรจรภาเวน นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา. ตโต เยวจ ตํ วิปสฺสนานามํ นลภตีติ. ปุถุชฺชน โคตฺตมภิภวนฺตนฺติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ อภิภวตีติ โคตฺรภุ. โคตฺตนฺติ เจตฺถ ปริปุณฺณกิเลส สมาโยเคน อนริยภาวสงฺขาตา ปุถุชฺชนชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อริยโคตฺตมภิสมฺโภนฺตฺจาติ เอเตน โคตฺตํ ภวติ ปาปุณาตีติ โคตฺรภุ. โคตฺตนฺติจ ตํตํ กิเลส วิสุทฺธภาว สงฺขาตา อริยชาติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. มคฺโค อปฺปนา วีถึ โอตรตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขสจฺจํปริชานนฺโตติ เตภูมก ธมฺมานํ เอกนฺตทุกฺขภาวํ ปริจฺฉิชฺช ชานนฺโต. ปริชานนฺเจตฺถ เตสํ ทุกฺขภาว ¶ ปฏิจฺฉาทกสฺส สมฺโมหสฺส ปหานเมว ทฏฺพฺพํ. สมุทย สจฺจํปชหนฺโตติ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อนุสยภาเวน ปวตฺตมานํ ตณฺหาสงฺขาตํ สมุทยสจฺจํ เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา อปจฺฉาวตฺติกํ กตฺวา ปชหนฺโต. นิโรธสจฺจํสจฺฉิกโรนฺโตติ จกฺขุมา วิย นภมชฺเฌ วิโรจมานํ จนฺทมณฺฑลํ อตฺตโน สนฺตาเน เอกเทสสฺสวา สกลสฺสวา กิเลส วฏฺฏสฺสวา อายตึ ภาวิโน วิปากวฏฺฏสฺสํวา อตฺตโน สนฺตาเน ปุน อนุปฺปาทธมฺมภาปตฺติวเสน นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺโต. มคฺคสจฺจํภาวนาวเสนาติ อิโต ปุพฺเพ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนปุพฺพสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาทนสงฺขาตาย ภาวนาย วเสน. มคฺคเจตนาย ปน อานนฺตริกผลตฺตา ตงฺขเณ อปนีตคฺคิเก ปเทเส ปุน อุทกํ อาสิฺจิตฺวา นิพฺพาเปนฺโต วิย มคฺคานุกูลปวตฺติวเสน ทุกฺขปริชานนาทีนิ จตฺตาริ กิจฺจานิ อนุกุพฺพนฺตานิ ตโตปรํ ทฺเววา ตีณิวา ผลจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโตปรํ ภวงฺคปาโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ตโตปรนฺติอาทิมาห. ยถา ปน ปสาทจกฺขุนาวา ทิพฺพจกฺขุนาวา กิฺจิรูปํ ปสฺสนฺตสฺส ตานิ จกฺขูนิ ตํ รูปํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ปุคฺคลสฺสปิ ปจฺจกฺขโต ปาตุภูตํ กตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. น ตาว เตสํ อุปฺปตฺติกฺขเณ ตํ รูปํ ตสฺส อหํ อิทํนาม ปสฺสามีติ ปากฏํ โหติ. ปจฺฉา ปน ปจฺจเวกฺขน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว ตํรูปํ ตทนุพนฺธาจ นานาการา ตสฺส ปาตุภูตา โหนฺติ. เอวเมวํ อิธปิ ปจฺจเวกฺขนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุเอว นิพฺพานฺจ ตทนุพนฺธานิ มคฺคผลาทีนิจ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ ปุนภวงฺคํ.ล. ปวตฺตนฺตีติ. อิทานิ ปจฺจเวกฺขนาณสฺส ภูมึ ทสฺเสตุํ มคฺคํผลฺจนิพฺพานนฺติอาทิคาถ มาห. ตตฺถ ปณฺฑิโตติ อริยาย ปฺาย สมนฺนาคโต ผลฏฺโ. หีเนติ ปหีเน. เสเสติ อปหีเน อุปริมคฺควชฺเฌ. อิมานิ ปน ทฺเว ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขนานิ เกสฺจิ ชีวิตสมสีสิปุคฺคลานํ กิเลส วิภาเคสุ อโกวิทานฺจ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ ปจฺจเวกฺขติวานวาติ. เอตฺถจ วิสุทฺธิมคฺเค ตาว สพฺพปถมํ มคฺคปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํ. ตโต ผลปจฺจเวกฺขนํ. ¶ ตโต ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขนํ. ตโต อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขนํ. อวสาเน นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ วุตฺตํ. ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ ปน สพฺพปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ อธิปฺเปตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ปจฺจเวกฺขเนสุ ปถมํ กิเลสปจฺจเวกฺขนํ โหติ. ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขนานีติ. ตํ ปน ปาฬิยํ ปจฺจเวกฺขน าณสฺส นิทฺเทสโต ปุพฺเพ ปถมํ ฉินฺนมนุปสฺสเน ปฺาวิมุตฺติ าณนฺติ เอวํ วิสุํ วิมุตฺติาณสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํ. ตตฺถ ฉินฺนนฺติ เตน เตน มคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ กิเลสชาตนฺติ อตฺโถ. ปาฬิ อนุ สาเรน วุจฺจมาเน ปน ปถมํ ปหีนํ กิเลสานํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต ปจฺเจกํ มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทีนํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต ผลธมฺมานํ ปจฺจเวกฺขนํ. ตโต เตสํ อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส ปจฺจเวกฺขนนฺติ วตฺตพฺพํ โหติ. ปาฬิยฺหิ ปจฺจเวกฺขนาณนิทฺเทเส นิพฺพานํ มคฺควาเรปิ ผลวาเรปิ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาคตนฺติ. อิติ นิพฺพานปจฺจเวกฺขนํ นาม อิตเรสํ ปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา มชฺเฌ อนฺตรนฺตราวา อวสาเนวา ยตฺถกตฺถจิ ปวตฺตตีติ สิทฺธํ โหติ. ตถา กิเลสปจฺจเวกฺขนํปิ มคฺคผลปจฺจเวกฺขนานํ อาทิมฺหิวา ปจฺฉาวาติ. เอวฺหิ สติ มคฺคํ ผลฺจ นิพฺพานนฺติ อยํ คาถาปิ อวิรุทฺธา โหตีติ. เอวฺจ กตฺวา อธิมานนิทฺเทสฏฺกถาสุ โส หิ มคฺคผลนิพฺพาน ปหีน กิเลสา วสิฏฺกิเลส ปจฺจเวกฺขเนน สฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโขติ วุตฺตํ. เอตฺถจ โสตาปนฺนสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิสฺส ปฺจ. อนาคามิสฺส ปฺจ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลโสนาม นตฺถีติ จตฺตารีติ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขนานิ โหนฺตีติ. อิทฺจ ปริปุณฺณ วเสน ลพฺภมานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อปริปุณฺณํปิ ปน โหติเยว. ตถา หิ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตอฏฺกถายํ สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติ. เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ. เอโก อวสิฏฺกิเลสเมว. เอโก มคฺคเมว. เอโก ผลเมว. เอโกนิพฺพานเมว. อิมาสุ ปน ปฺจสุปจฺจเวกฺขนาสุ เอกํวาทฺเววา โน ลทฺธุํ นวฏฺฏตีติ วุตฺตํ. เอวํ ฉพฺพิสุทฺธิกเมน ภาเวตพฺโพ จตุพฺพิโธ มคฺโค ¶ าณทสฺสนวิสุทฺธินาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. มคฺคสทฺเทน เจตฺถ จตุพฺพิธํ มคฺคาณํ ตทนุกูลปวตฺติวเสน ผลาณฺจ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน. ตตฺถาติ เตสุ อนุปสฺสนา มคฺคผเลสุ. อภินิวิสนํ อภินิเวโส. เหฏฺา สิลาปถวิยํ นิขาตสิเนรุปาทสฺส วิย อชฺฌตฺตขนฺเธสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปวตฺตีติ อตฺโถ. อตฺตา อิติ อภินิเวโส อตฺตาภินิเวโส. ตํ อตฺตาภินิเวสํ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาย ขณภงฺคสฺสจ อทิฏฺตฺตา โส อภินิเวโส ปวตฺตติ. ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํ อนตฺตา เวทนา อนตฺตาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํ อภินิเวสํ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. วิโมกฺขมุขํ โหติ, สฺุตวิโมกฺข สงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ผลสฺสจ ปเวสนทฺวารภูตตฺตา, วิปลฺลาส นิมิตฺตนฺติ วิปรีตวเสน อาสนํ อุปคมนํ ปวตฺตนํวา วิปลฺลาโส. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อุปคมนํ ปวตฺตนํวาติ อตฺโถ. โส เอว กิเล สุปฺปตฺติยา อาสนฺนการณตฺตา นิมิตฺตนฺติ วิปลฺลาสนิมิตฺตํ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ ขณภงฺคสฺส อทิฏฺตฺตา ตํนิมิตฺตํ โหตีติ เตสํ ขณภงฺคํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํ อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํนิมิตฺตํ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. ตณฺหาปณิธินฺติ ตณฺหาเอว อภิสงฺควเสน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปณิทหนโต ทฬฺหํ ถปนโต ปณิธีติ ตณฺหาปณิธิ. ตํตณฺหา ปณิธึ. มฺุจนฺตีติ อชฺฌตฺตธมฺมานํ มหาอาทีนวราสิภาวสฺส อทิฏฺตฺตา โสปณิธิ โหตีติ เตสํ มหาอาทีนวราสิภาวํ สุทิฏฺํ กตฺวา รูปํทุกฺขํ เวทนาทุกฺขาติอาทินา ปุนปฺปุนํ สมนุปสฺสนาวเสน ตํปณิธึ วิโมจยมานาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอตา วิโมกฺขมุขภูตา ติสฺโส อนุปสฺสนา เอวํ วิเสส นามิกา โหนฺติ. ตสฺมา. ยสฺมา สงฺขาเรสุ สฺุตทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม เกวลํ อตฺตากินิเวสภูตสฺส ทิฏฺิคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตสฺส าณสฺเสว อานุภาโว โหติ, ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมฺุจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตาณ กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิวุฏฺาน.ล. สฺุโตวิโมกฺโข นามโหติมคฺโคติ. ¶ อนิจฺจทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม นิมิตฺตาติ นิเวสภูตสฺส มานคาหสฺส ปฏิปกฺขภูตาย สทฺธายปิ อานุภาโว. ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสทฺธา กิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ ยทิอนิจฺจโต.ล. อนิมิตฺโต วิโมกฺโขนามาติ. ทุกฺขทสฺสนวเสน อตฺถสิทฺธินาม ปณิธิสงฺขาต ตณฺหาคาหปฏิปกฺขภูตสฺส สมาธิสฺสปิ อานุภาโว. ตสฺมา ตถา สมนุปสฺสิตฺวา วิมุจฺจนฺตสฺส วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ สหชาตสมาธิกิจฺเจน นามํ ลภตีติ วุตฺตํ. ยทิ ทุกฺขโต. ล. อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขนามาติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ. มคฺเค ปน ติณฺณํ ธมฺมานํ กิจฺจวิเสโสนาม วิปสฺสนาคมนวเสเนว สิทฺโธติ วุตฺตํ มคฺโค. ล. นามานิ ลภตีติ. ตตฺถ สฺุตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต อริยสาวโก โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ธมฺมานุสารีนาม โหติ. มชฺเฌ ฉสุ มคฺคผลกฺขเณสุ ทิฏฺิปฺปตฺโต นาม. อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺาวิมุตฺโตนาม. อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ สทฺธานุสารีนาม. อุปริ สตฺตสุ าเนสุ สทฺธาวิมุตฺโตนาม. อปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุตฺโต ปน อฏฺสุปิ าเนสุ กายสกฺขินาม. โสเยว อรูปชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิมุตฺโต อรหตฺตผเล ิโต อุภโตภาควิมุตฺโต นามาติ เอตฺตาวตา ยํ เหฏฺา วุตฺตํ วิปสฺสนาปริปากมาคมฺมาติ สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺวา ติวิธวิโมกฺขมุขภาวปฺปตฺติยาเจว สตฺตอริยปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจยภาวปฺปตฺติยาจ วิปสฺสนาาณสฺส ปริปากํ อาคมฺม ปฏิจฺจาติ. ตํ สรูปโต นิทฺทิฏฺํ โหตีติ. มคฺควีถิยํ ผลฺจ มคฺคาคมน วเสน ตถา ตีณิ นามานิ ลภตีติ โยชนา. ยถาวุตฺตนเยน วิปสฺสนฺตานนฺติ ยทิ อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วุตฺตปฺปการนเยน วิปสฺสนฺตานํ จตุนฺนํ ผลฏฺานํ ปุคฺคลานํ. ยถาสกํผลนฺติ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติผลํ. สกทาคามิสฺส สกทาคามิผลนฺติอาทินา นเยน ¶ อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกภูตํ ยํ ยํ ผลํ วิปสฺสนาคมน วเสเนว สฺุตาทิวิโมกฺโขติจ วุจฺจติ. นมคฺคาคมนวเสนาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถจ วิปสฺสนาคมน วเสน มคฺคสฺส อนิมิตฺต นามลาโภนาม สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺโต. อภิธมฺเม ปน อนิมิตฺโต นามมคฺโค นอาคโต. นหิ โส นิปฺปริยายโต อนิมิตฺโตนาม โหติ. หีนปณีตาทิวเสน วิภาคารหสฺส สงฺขารนิมิตฺตสฺส สพฺภาวโต. เตเนว หิสฺส ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธา ภิฺาทิวเสนวา ปารมิธมฺมานํ ปริตฺตมหนฺตาทิวเสนวา หีน ปณีต ปณีตตร ปณีตตม วิภาโค สนฺทิสฺสตีติ. อฏฺกถายํ ปน อนิจฺจานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ นิจฺจนิมิตฺตํ วิธมนวเสน ปวตฺตตฺตา อนิมิตฺตานุปสฺสนานาม สมานาปิ สยํ สงฺขารนิมิตฺเต ปริยาปนฺนตฺตา เอกนฺเตน อตฺตโนนามํ มคฺคสฺส ทาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา มคฺโค อภิธมฺม ปริยาเยน อนิมิตฺตนามํ นลภตีติ วุตฺตํ. สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ยถา ปถวิกสิณารมฺมณํ ฌานํ ปถวิกสิณนฺติ วุจฺจติ. เอวํ สฺุตาทินามํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตานิ มคฺคผลานิปิ อารมฺมณวเสนปิ สฺุตาทินามํ ลภนฺติ. อารมฺมณกรณวเสน ปน สมฺปโยควเสนวา ปลิโพธกราจ นิมิตฺตกราจ ปณิธิกราจ ราคาทโย กิเลสธมฺมา เตสุ นตฺถิ. ตสฺมา ตานิ อฺํ อาคมนํวา อารมฺมณํวา อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน สภาเวนปิ สฺุตาทินามํ ลภนฺตีติ ทสฺเสตุํ อารมฺมณวเสนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สรสวเสนาติ อตฺตโน สภาเวน. นามตฺตยนฺติ สฺุตาทิ นามตฺติกํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ มคฺควีถิ ผลสมาปตฺติวีถีสุ. สพฺเพสํปีติ สพฺเพสํปิ มคฺคผลานํ. สมเมวาติ สมานเมว. สทิสเมว. เอตฺถปนาติ เอเตสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ มคฺคผเลสุ. ยสฺมา สพฺพาทิฏฺิโยจ โสฬสวิธา วิจิกิจฺฉาจ อตฺตทิฏฺิมูลิกา เอว โหนฺติ. อตฺตทิฏฺิยา นิรุทฺธาย นิรุชฺฌนฺติ สพฺพานิจ อปายคามิ กมฺมานินาม อตฺตทิฏฺิยา สติยาเอว วิปจฺจนฺติ. อสติยา น วิปจฺจนฺติ. ทิฏฺสจฺจานฺจ สา ทิฏฺิ สพฺพโส ปหีนา โหติ. ตสฺมา โสตาปตฺติมคฺคํ.ล. ปหีนาปาย คมโนติ วุตฺตํ. อปายํ คจฺฉนฺติ ¶ เอเตหีติ อปายคมนานิ. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา อกุสลธมฺมาเจว ปุพฺเพกตทุจฺจริตกมฺมานิจ. ปหีนานิ อปายคมนานิ เอตสฺสาติ ปหีนาปายคมโน. ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ ปหีนอตฺตทิฏฺีนํ โพธิปกฺขิยธมฺมา เอกนฺเตน อุปรูปริ วฑฺฒนปกฺเข ิตา โหนฺติ. กิเลสธมฺมา ปน หายนปกฺเข. ตสฺมา เต อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา คจฺฉนฺตา อุปริม โกฏิยา สตฺตหิ ภเวหิ สพฺพโส ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ สตฺตกฺขตฺตุปรโมโสตาปนฺโนนาม โหตีติ, ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุสทฺเทน สตฺตปฏิสนฺธิคหณวารา วุจฺจนฺติ. ปรโมติ อุกฺกํสปริจฺเฉโท. อิติ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรโม เอตสฺสาติ. สตฺตกฺขตฺตุปรโม. โส ปน เทเวสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, มนุสฺเสสุ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม, อุภยตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติ ติวิโธ โหติ. ยถาห –
กตโมจ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ, อวินิปาตธมฺโม นิยโต, สมฺโพธิปรายโน, โส สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจ มนุสฺเสจ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมติ.
เอตฺถ หิ จ สทฺโท อนิยมตฺโถ. เอเตน โยจ เทเวเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. โยจ มนุสฺเสเอว สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. โยจ เทเวจ มนุสฺเสจ มิสฺสกภว วเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สํสรติ. ติวิโธ เปโส สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมนามาติ ทสฺเสติ. อฏฺกถายํ ปน มิสฺสกภว วเสนสฺส อตฺโถ วุตฺโต. เอตฺถจ ยสฺมา มหคฺคตชฺฌานสฺสจ อุปริมคฺค วิปสฺสนา ยจ อานุภาวํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาวคติยา เอว สตฺตกฺขตฺตุปรโมนาม วุตฺโต. โสจ ปาฬิยํ กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา. สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํ โกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเวธมฺเม อรหาติ วุตฺตตฺตา กามภเวเอว ฌานรหิโต สุกฺขวิปสฺสโกวา ¶ ปริหีนชฺฌาโนวา ทฏฺพฺโพ. เตเนวจ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺ กถายํ ตโยปิ อิเม โสตาปนฺนา กามภววเสน วุตฺตา. รูปารูปภเว ปน พหุกาปิ ปฏิสนฺธิโย คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ. องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ อฏฺมํ ภวนฺติ กามภเว อฏฺมํ ปฏิสนฺธินฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา เย กามภเวเยว สตฺตวารโต โอรํวา ทิฏฺธมฺเม เยววา อุปริมคฺคํ คณฺหนฺติ. เตสํ ตถารูโป ปวตฺติวิเสโส อุปริ มคฺควิปสฺสนาพเลน สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ อฏฺกถาสุ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยาเมตีติ วุตฺตํ. เย ปน ทิฏฺธมฺเมวา สกฺกอนาถปิณฺฑิกวิสาขาทโย วิย สตฺตสุ ภเวสุ ยตฺถกตฺถจิ ภเววา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺติ. เยจ พฺรหฺมโลเกเยว โสตาปตฺติมคฺคํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ. เตสํ ตถารูโป ปวตฺติ วิเสโส มหคฺคตชฺฌานพเลน สิทฺโธติ. ยสฺมาจ ปาฬิยํ สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวจาติ เอเตน กามภเว สตฺต โอปปาติก ปฏิสนฺธิโย ทสฺเสติ. สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺเสจาติ เอเตน สตฺต คพฺภเสยฺยกปฏิสนฺธิโย ทสฺเสตีติ อุภเยน จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย ทสฺสิตา โหนฺติ. ตสฺมา เตน ปริยาเยน ลพฺภมาเน จุทฺทสภเว สนฺธาย สกฺกปฺหสุตฺเต –
อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสรานิ จตุทฺทสาติ วุตฺตํ. ตถา องฺคุตฺตเรจ ติกนิปาเต สเจ อุทายิ อานนฺโท อวิตราโค กาลํ กเรยฺย, เตน จิตฺตปสาเทน สตฺตกฺขตฺตุํ เทเวสุ เทวรชฺชํ กเรยฺย. สตฺตกฺขตฺตุํ อิมสฺมึเยว ชมฺพุทีเป มหารชฺชํ กเรยฺย. อปิจ อุทายิ อานนฺโท ทิฏฺเวธมฺเม ปรินิพฺพา ยิสฺสตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิเมหิ สุตฺตปเทหิ สตฺตกฺขตฺตุ ปรมสฺส โสตาปนฺนสฺส กามภเว จุทฺทส ปฏิสนฺธิโย อิจฺฉนฺติ. มหาวคฺคสํยุตฺตฏีกายฺจ เกจิ ปน กามภเว สตฺตกฺขตฺตุํเอว อุปฺปชฺชติ, น ตโต อุทฺธนฺติ วทนฺติ. ตํ วีมํสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. วิภงฺเค ปน ตตฺถ ตตฺถ อฏฺานสุตฺเตสุจ อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติจ, องฺคุตฺตเร ฉกฺกนิปาเต อภพฺโพ ทิฏฺสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฏฺมํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุนฺติ ¶ จ, มหานิทฺเทเส อชิตปฺเห โสหาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส, นิโรเธน สตฺตภเว ถเปตฺวา อนม ตคฺเคสํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ. วูปสมนฺติ. อตฺถํ คจฺฉนฺติ. ปฏิปสฺสมฺภนฺตีติจ, เอวํ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตนเยเนว เตสํ สุตฺตปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ. ราคโทสโมหานนฺติ กามราคสฺส โทสสฺส ตเทกฏฺโมหสฺสจ. ตนุกรตฺตาติ ยถา โสตาปนฺนสนฺตาเน อุปฺปชฺชนฺตา ธมฺมิเกสุ กามวตฺถูสุ พลวนฺตา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. ยโต เตสํ เมถุนวตฺถุสมาโยโคปิ ปวตฺตติ, ตถา อุปฺปชฺชิตุํ อสมตฺเถ กตฺวา สํลิขนวเสน ตนุกรณโต. อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนจ ปริยุฏฺานมนฺทตาวเสนจ ตนุกภาวํ สาธนโตติ อตฺโถ. ตตฺถ อธิจฺจุปฺปตฺติวเสนาติ กทาจิ จิเรน อุปฺปตฺติวเสน. ปริยุฏฺานมนฺทตายาติ จิเรน อุปฺปชฺชนฺตานํปิ มนฺทตรํ ปริยุฏฺานวเสน. มหาสิวตฺเถเรน ปน เตสํปิ เมถุนวตฺถุ สมาโยโค อิจฺฉิโต. โส มหาฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต. ยฺจ ฉกฺกนิปาเต มิคาสาลวตฺถุมฺหิ อพฺรหฺมจาริโนปิ อิสิทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส สกทาคามิตฺตํ ภควตา พฺยากตํ, ตํปิ ตสฺส อาสนฺนมรณกาเล อธิคมวเสน พฺยากตนฺติ เวทิตพฺพํ. สกึเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา อาคมนโต สกทาคามีนาม โหตีติ โยชนา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ปถมปริจฺเฉเท วุตฺตเมว. อรหตฺตํภาเวตฺวาติ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตฺวาขีณา จตฺตาโร อาสวา ยสฺสาติ ขีณาสโว. ทกฺขิณา วุจฺจติ กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา อายตึ ผลปฏิลาภตฺถาย ทินฺนทานํ. ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอตายาติ กตฺวา. ตาย ปน ทกฺขิณาย วิปตฺติกรานํ กิเลสานํ สพฺพโส อภาวโต สมฺปตฺติกรานฺจ สีลกฺขนฺธาทิคุณานํ สพฺพโส ปริปุณฺณตฺตา ทกฺขิเณยฺเยสุ อคฺโค เชฏฺโก หุตฺวา ตํทกฺขิณํ ปฏิคฺคหิตุํ อรหตีติ อคฺคทกฺขิเณยฺโย. ปุคฺคลเภโทติ จตุนฺนํ ผลฏฺปุคฺคลานํ สงฺเขปเภโท. วิตฺถารเภโท ปน เอวํ เวทิตพฺโพ, อฏฺกถาสุ ตาว จตุวีสติ โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโน, ทฺวาทส ¶ อรหนฺโตติ ผลฏฺานํ ฉนฺนวุติเภโท วุตฺโต. ตตฺถ สทฺธาธิมุตฺโต ปฺาธิมุตฺโตติ ทฺเว โสตาปนฺนา โหนฺติ. เต เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโมจาติ ตีหิ คุณิตา ฉ. ปุน จตูหิ ปฏิปทาหิ คุณิตา จตุวีสติ โหนฺติ. ติวิธ วิโมกฺขจตุปฏิปทานํ ปน เภเทน ทฺวาทส สกทาคามิโน ทฺวาทส อรหนฺโตจ โหนฺติ. อนาคามิโน ปน อวิเหสุ ตาว ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน, เอโก อุปหจฺจ ปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํ โสโต อกนิฏฺคามีติ ปฺจ. เตเยว สสงฺขารปรินิพฺพายี อสงฺขารปรินิพฺพายีจาติ ทฺวีหิ คุณิตา ทส. ตถา อตปฺปสุ ทสฺสสุทสฺสีสุ ติจตฺตาลีส โหนฺติ. อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีนาม นตฺถีติ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายิโน จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายิโนติ อฏฺาติ. สพฺเพ อฏฺจตฺตาลีส โหนฺตีติ. สุตฺตนิปาตฏฺกถายํ ปน ทฺวาทส โสตาปนฺนา, ทฺวาทส สกทาคามิโน, จตุวีสติ อนาคามิโน, ทฺเว อรหนฺโต, จตฺตาโร มคฺคฏฺาติ จตุปฺาส โหนฺติ. เตเยว สทฺธาธุร ปฺาธุร วเสน ทฺวีหิ คุณิตา อฏฺสตํ ปุคฺคลา โหนฺตีติ อาคโต. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ปุคฺคลเภเท. สพฺเพสํปีติ จตุนฺนํ ผลฏฺานํปิ สาธารณาว. น นิโรธสมาปตฺติ วิย เอกจฺจานํเอว สาธารณาติ อธิปฺปาโย. อติวิย มมายิตสฺส อภินินฺทิ ตสฺส อชฺโฌสิตสฺส อตฺตโน จิตฺตสนฺตานสฺส อปวตฺติกรณํ นาม พหลราควิมุตฺตานํเอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ, อนาคามีนฺเจว อรหนฺตานฺจลพฺภตีติ. เตสํปิ อฏฺสมาปตฺติลาภีนํ กามรูปภวคตานฺเว อิธ คหณํ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา, อาทิโต ปฏฺาย อนุปุพฺพนิโรธพเลเนว คนฺตพฺพตฺตา. เตนาห ตตฺถาติอาทิ. ตตฺรายํ วิธิ, ปถมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถ คเต สงฺขาเร อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. ตโต ทุตียชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติ. ตโต ตตียํ ฌานํ. ตโต จตุตฺถํ ฌานํ. ตโต ปฺจมํ ฌานํ. ตโต อากาสานฺจายตนํ. ตโต วิฺาณฺจา ยตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ตตฺถคเต สงฺขาเร ตเถว วิปสฺสติ. ¶ ตโต อากิฺจฺายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย นานาพทฺธอวิโกปนํ สงฺฆปติมานนํ สตฺถุปกฺโกสนํ อทฺธาน ปริจฺเฉโทติ อิมํ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกิจฺจํ กโรติ. ตโต เนวสฺา นาสฺายตนํ สมาปชฺชติ. เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหติ นิโรธํ ผุสตีติ. ตตฺถตตฺเถวาติ ตโต ตโต ฌานโต ตสฺมึ ตสฺมึ วุฏฺิตกาเลเอว. วิปสฺสนฺโตติ นิโรธสฺส สมถ วิปสฺสนา ยุคนนฺธพเลเนว ปตฺตพฺพตฺตา วิปสฺสนาพเลนปิ จิตฺตสนฺตานสฺส สณฺหสุขุมภาวา ปาทนตฺถํ อิทํ ปถมชฺฌานํ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วิปสฺสนฺโต. ยาวอากิฺจฺายตนํคนฺตฺวาติ ยาว อากิฺจฺายตนชฺฌานํ, ตาว สมาปชฺชนวุฏฺานวิปสฺสนาวเสน คนฺตฺวา. อาวชฺชนาธิฏฺาน ปจฺจเวกฺขนานิเปตฺถ อิจฺฉิตพฺพานิเยว. เตเนว หิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปฺจวิธา วสิโย นิโรธปริกมฺเมสุ วุตฺตาติ. ตโตปรนฺติ อากิฺจฺายตนชฺฌานคเต สงฺขาเรวิปสฺสนานนฺตรํ, อธิฏฺาตพฺพนฺติ อธิฏฺเยฺยํ. อตฺตโน สรีราพนฺเธ ปริกฺขาเร ถเปตฺวา นานาพนฺธานิ จิวราทีนิ ปริกฺขารานิ อคฺคิอาทินา ปริสฺสเยน มาวินสฺสนฺตูติวา, เอกสีมายํ สงฺฆกมฺเม กรียมาเน สงฺโฆ มํ ปภิมาเนสฺสติ, ตทา วุฏฺหามีติวา, สตฺถา มํ เกนจิการเณน ปกฺโกสา เปสฺสติ, ตทา วุฏฺหามีติวา อธิฏฺานกิจฺจํ. อาทิสทฺเทน นิโรธพฺภนฺตเรเอว มรณํ นุโข เม ภวิสฺสตีติ เอวํ ปวตฺโต อทฺธาน ปริจฺเฉโท คหิโต. ทฺวินฺนํ.ล. โวจฺฉิชฺชติจิตฺตสนฺตติ ตทตฺถาย อาทิโต ปฏฺาย ตถารูปสฺส ปโยควิเสสสฺส สุฏฺุ กตตฺตา. ตโตติ ตสฺมึ กาเล. อนาคามิโน อนาคามิ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนํปิ นิปฺปริกมฺมํปีติ อธิปฺปาโย. ตถาหิ อาทิโต ปฏฺาย ปุนปฺปุนํ ปวตฺติตํ วิปสฺสนาปริกมฺมเมว ตสฺส ปริกมฺมฏฺาเน ติฏฺติ. น วิสุํ อาสนฺนปริกมฺมํ นาม อตฺถีติ. ปจฺจเวกฺขนนฺติ ผลปจฺจเวกฺขนํ. เอวํ ทุวิธํ กมฺมฏฺานนยํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ยทตฺถํ โส นิทฺทิสียติ, ตทตฺเถ โสตุชเน นิโยเชนฺโต ภาเว ตพฺพนฺติ คาถมาห. ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปตฺติ. ปฏิปชฺชนฺติวา เอตาย อุปรุปริ วิเสสนฺติ ปฏิปตฺติ. สีลาทิธมฺโม. รสียติ ¶ นิรามิสสุขานุภวนวเสน อนุภวียตีติ รโส. ฌานมคฺค ผลภูโต อธิคมธมฺโม. อรหตฺต ผลเมววา. ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺสเมววา. ปฏิปตฺติยา รโส ปฏิปตฺติ รโส. โสเอว อสฺสาทิตพฺพฏฺเน อสฺสาโท จาติ ปฏิปตฺติ รสสฺสาโท. สาสเน ปฏิปตฺติรสสฺสาทํ ปตฺถยนฺเตน ภิกฺขุนา อิจฺเจวํ มยา นิทฺทิฏฺํ อุตฺตมํ ภาวนาทฺวยํ ภาเวตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย กมฺมฏฺานสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.