📜
ทุตียคาถา-ปรมตฺถทีปนี
๑๑. เอวํ อาทิคาถายตํตํ ปโยชน สหิเต ปฺจ อตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เต อภิธมฺมตฺเถ อุทฺเทสโต ทสฺเสนฺโต ทุตียคาถมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหนฺติ วุตฺเต ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา สพฺพถาปรมตฺถโต จตุธา โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ -
[๑๒] ฏีกายํ ตาว
ตตฺถ ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปกรเณติวา อภิธมฺมตฺถ ปเทติวา อภิธมฺเมติวา ตสทฺทตฺโถ นิทฺทิฏฺโ. วิภาวนิยํ ปน ตสฺมึ อภิธมฺเมติ. สพฺพํ นสุนฺทรํ.
น หิ อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปกรเณ มยา วุตฺตา อภิธมฺมตฺถาติ ยุชฺชติ. ปกรณํปิ หิ อุปริ วุจฺจมานเมว โหติ. นตุ วุตฺตํ. กุโต อภิธมฺมตฺถาติ. น จ สํวณฺณนาปกรเณสุ อาทิมฺหิเยว ตาว ตสทฺโท อปฺปธานปทานิ ปจฺจามสตีติ อตฺถิ. ตสฺมา อฏฺสาลินิยํ อาทิมฺหิ ตตฺถ เกน ฏฺเน อภิธมฺโมติ วากฺเยวิย อิธ ตสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพติ. เอวฺหิ สติ –
[๑๓] ฏีกาสุ
สพฺพถา วุตฺตาติ โยชนาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหติ.
สา หิ วกฺขมาเนหิ สพฺพยาปิ ทฺวาทส, สพฺพถาปิ อฏฺารสาติอาทีหิ นสเมตีติ. ตตฺต สพฺพถาติ ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน กุสลาทินา ¶ สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺติ, วิภงฺเค วิภตฺเต น ขนฺธาทินา สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุธาว โหนฺตีติ อตฺโถ. ธาตุ กถายํ วุตฺเตนาติอาทินาปิ วตฺตพฺพํ.
๑๒. ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถ สจฺจโต. ทฺเว หิ สจฺจานิ สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจนฺติ, ตตฺถ สตฺต ปุคฺคล อตฺต ชีวาทิกา ปฺตฺติอตฺถา สภาวโต อวิชฺชมานาเยว โหนฺติ. ธมฺมววตฺถานฺาณรหิตานํปน มหาชนานํ จิตฺเต มหนฺตมหนฺตาปิ หุตฺวา วิชฺชมานาวิย ปฺายนฺติ, เตจ มหาชนา สมคฺคา หุตฺวา เตสํ เอกนฺเตน อตฺถิภาวํ คเหตฺวา ตถา ตถา โวหรนฺติ เจว สมฺปฏิจฺฉนฺติจ. ตสฺมา เต มหาชเนหิ สมคฺเคหิ สมฺมตตฺตาตโตเยวจ วจีสจฺจวิรติสจฺจานํ วตฺถุภูตตฺตาสมฺมุติ สจฺจนฺติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมึ สมฺมุติสจฺเจ ตฺวา สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพ โลกิยสมฺปตฺติโยจ สพฺพโพธิสมฺภาร ธมฺเมจ อาราเธนฺติ. มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา อปายปูรกา โหนฺติ. เอวํ มหนฺตฺหิ สมฺมุติ สจฺจนฺติ. ปรมตฺถสจฺจํ ปน ปตฺวา ตํ สจฺจเมว นโหติ. ตฺหิ สยํ อวิชฺชมานํเยว สมานํ มหาชเน วิชฺชมานนฺตฺเวว คณฺหาเปติ. สกฺกายทิฏฺิ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิ ติวิธมิจฺฉาทิฏฺีนํ วตฺถุ หุตฺวา พาลชนานํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นเทติ. เอวํ วิปรีตฺหิ สมฺมุติสจฺจํ. เอวํ มหาสาวชฺชฺจาติ. ปรมตฺถสจฺจํปน ทุวิธํ สภาวสจฺจํ อริยสจฺจนฺติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิอาทีสุ สตฺตสุ ปกรเณสุ วิภตฺตา กุสลาทโย ธมฺมา สภาวสจฺจํนาม. เต หิ สยํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา กุสลานาม ธมฺมา อตฺถิ สุขานาม เวทนา อตฺถีติ คณฺหนฺเตน วิสํวาเทนฺตีติ. ตํ ปน อริยสจฺจํ ปตฺวา กิฺจิ อสจฺจํปิ โหติเยว. ตถาหิ อนุภวนเภทมตฺตํ อุปาทาเยว เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขาติ วุตฺตา. น สพฺพาการโต สุขภูตตฺตา. สพฺเพหิ ปน อนิจฺจตา สงฺขตตาทีหิ อเนกสเตหิ อากาเรหิ สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขาเอว. ตถา อนวชฺชสุขวิปากฏฺเน กุสลภาโวปิ อกุสลํ อุปาทาเยว วุตฺโต. สพฺเพปิ หิ เตภูมกา กุสลสมฺมตา ธมฺมา สาสวตา สํกิเลสิกตา โอฆนิย โยคนิย อุปาทานิยตา ¶ สงฺขาเตหิ วชฺเชหิ สาวชฺชาเอว โหนฺติ. ทุกฺขสจฺจภูตานฺจ วิปากานํ ชนนฏฺเน เอกนฺเตน ทุกฺขวิปากาเอว โหนฺติ. อชฺฌตฺตตฺติกฺจ สพฺพโลกิยสมฺมตํ อุปาทาย วุตฺตํ. สพฺเพปิ หิ จตุพฺภู มกธมฺมา เอกนฺเตน อตฺตาปินาม นตฺถิ. กุโต อชฺฌตฺตานาม. พหิทฺธาเอว โหนฺติ. สงฺขาเร ปรโต ปสฺสาติ หิ วุตฺตนฺติ. อยํ นโย เสสตฺติก ทุกธมฺเมสุปิ ยถารหํ เนตพฺโพ. อริย สจฺจํนาม สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ เอกนฺต ทุกฺขภาโว ตณฺหาย เอกนฺต ทุกฺขสมุทย ภาโว นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธ ภาโว อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคภาโวจาติ. อิธเมว หิ ปริสุทฺธพุทฺธีนํ อริยานํ าเณ อจลมานํ สพฺพาการปริปุณฺณํ นิปฺปริยายสจฺจํ โหตีติ. เตสุ อิธ สมฺมุติสจฺจํ นิวตฺเตนฺโต ปรมตฺถโตติ อิท มาห. เตน วุตฺตํ ปรมตฺถโตติ ปรมตฺถสจฺจโตติ. ตตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ สภาวสิทฺโธจ ปริกปฺปสิทฺโธจ. ตตฺถ โย วินา อฺาปเทเสน เกวลํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโน หุตฺวา สิทฺโธ. โส จิตฺตาทิโก อตฺโถ สภาวสิทฺโธนาม. โยปน อตฺตโน ลกฺขเณน วิชฺชมาโนเยว นโหติ. วิชฺชมานสฺสปน อตฺถสฺส นานา ปวตฺติอากาเร อุปาทาย จิตฺเตน ปริกปฺเปตฺวา สวิคฺคหํ กตฺวา คหิโต จิตฺตมโย จิตฺตนิมฺมิโต หุตฺวา จิตฺเตเอว อุปลพฺภมาโน โหติ. โส สตฺตปุคฺคลาทิโก อตฺโถ ปริกปฺปสิทฺโธ นาม. เตสุ สภาวสิทฺโธเยว ปรมตฺโถนาม. โส หิ สนฺติ ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอตฺถาติ อตฺโถ. เอกนฺตวิชฺชมานฏฺเน อิตรโต ปรโม อุกฺกํสคโต อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อปิ จ, เย อยํ อตฺถิ อยํ อุปลพฺภตีติ คเหตฺวา ตสฺส อภิฺเยฺยสฺส อภิฺตฺถาย, ปริฺเยฺยสฺส ปริฺตฺถาย, ปหาตพฺพสฺส ปหานตฺถาย, สจฺฉิกาตพฺพสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย, ภาเวตพฺพสฺส ภาวนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ. เตสํ ตทตฺถสาธเน อวิสํวาทกฏฺเน ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถ. อิตโรปน อวิชฺชมานตฺตา ตสฺส อภิฺาทิอตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตานํ ตทตฺถสาธเน ¶ วิสํวาทโกเยว ภวิสฺสติ. นปน ตทตฺถํ สาเธสฺส ตีติ ปรมตฺโถติ วตฺตุํ นารหตีติ.
[๑๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปรมสฺสวา อุตฺตมสฺส าณสฺส อตฺโถ โคจโรติ ปรมตฺโถ’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปรมสทฺโทาเณ วตฺตมาโน ทิสฺสติ. นจ อตฺถสทฺโท โคจเรติ. ยฺจ อนุฏีกายํ สจฺจเมว สจฺจิกํ. โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส าณสฺส วิสยภาวฏฺเนาติ สจฺจิกฏฺโติ วุตฺตํ. ตํปิ อวิปรีเตน าเณน อรณียโต อุปคนฺตพฺพ โต อตฺโถติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. นปรมสทฺทสฺส อตฺถนฺติ. [ปรมตฺถปทํ]
๑๓. จิตฺตนฺติ เอตฺถ จินฺเตตีติ จิตฺตํ. เอตฺถจ จินฺตนกฺริยา นาม นิจฺจํ อารมฺมณาเปกฺขา โหติ. น หิ สา อารมฺมเณน วินา ลพฺภตีติ. ตสฺมา อารมฺมณคฺคหณ อารมฺมณุปลทฺธิเยว อิธ จินฺตนาติ ทฏฺพฺพาติ. เอวฺหิ สติ ภวงฺคสมย วิสฺิสมเยสุ จิตฺตํ อารมฺมเณน วินาปิ ปวตฺตตีติ เอวํ วาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. สนฺเตสุปิจ นิสฺสย สมนนฺตราทีสุ ตสฺส ปจฺจเยสุ เตหิ นามํ อลภิตฺวา อารมฺมณปจฺจยวเสเนวสฺส นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตํ. ตฺหิ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณํ คณฺหนฺตา ตสฺส วเสเนว คณฺหนฺตีติ. จินฺตนมตฺตํวา จิตฺตํ. สพฺเพปิ หิ ธมฺมา ตํตํ กฺริยามตฺตาว โหนฺติ. น เตสุ ทพฺพํวา สณฺานํ วา วิคฺคโหวา อุปลพฺภติ. ปจฺจยายตฺต วุตฺติโน จ โหนฺติ. น เต อตฺตโน ถาเมนวา พเลนวา วเสนวา สตฺติยาวา อุปฺปชฺชิตุํปิ สกฺโกนฺติ. ปเคว จินฺเตตุํวา ผุเสตุํวาติ. ขณมตฺตฏฺายิโนจ โหนฺติ, น กทาจิ กสฺสจิ วเส วตฺติตุํ สกฺโกนฺตีติ. ตสฺมา เตสุ อิทํ ทพฺพํ, อยํ สตฺติ, อย กฺริยาติ เอวํ วิภาโค นลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพสุ ปรมตฺถปเทสุ เอกํ ภาวสาธนเมว ปธานโต ลพฺภติ. ตทฺ สาธนานิปน ¶ ปริยายโตว ลพฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ทพฺพาทิวเสน อเภทสฺส จินฺตนสฺส อตฺถวิเสสาปนตฺถํ วิภาค กปฺปนาวเสน เภทกรณํ ปริยายกถาติ ทฏฺพฺพํ. ยถา สิลา ปุตฺตกสฺสสรีรนฺติ, ตถา กรณฺจ ตํ ตํ กฺริยาสงฺขาต ธมฺมวิมุตฺตสฺส ปรปริกปฺปิตสฺส การกภูตสฺส อตฺต ชีว สตฺต ปุคฺคลสฺส สพฺพโส อภาวทีปนตฺถํ. สติ หิ อตฺตาทิมฺหิ กึ อเภทสฺส เภทกปฺปนายาติ.
วิภาวนิยํ ปน
สสวิสาณํ วิย อภูตสฺส ภูต กปฺปนา วุตฺตา วิย ทิสฺสติ. อยมสฺสาธิปฺปาโย-ธมฺเมสุ กตฺตาวา กาเร ตาวา โกจิ นตฺถิ. โลเกปน อตฺตปฺปธาโน กฺริยา นิปฺผาทโก กตฺตานาม สิทฺโธ. ตสฺมา จินฺตนกิจฺเจ อตฺตปฺปธานตา ทีปนตฺถํ ตํ กตฺตุภาวํ จิตฺเต อาโรเปตฺวา จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติ วุตฺตํ.
จิตฺตสฺสจ พเลน ตํสมฺปยุตฺตานํปิ ตสฺมึ กิจฺเจ ตทนุกูลปฺปวตฺติทีปนตฺถํ ปุนกรณภาวํ จิตฺเต กตฺตุภาวฺจ เตสุ อาโรเปตฺวา จินฺเตนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ จิตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ. อปิ เจตฺถ จิตฺตสทฺโท วิจิตฺรตฺถวาจโก ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺเห ตํ สํยุตฺตเก –
ทิฏฺํ โว ภิกฺขเว จรณํนาม จิตฺตนฺติ. เอวํ ภนฺเต. ตมฺปิ โข ภิกฺขเว จรณํ จิตฺตํ จิตฺเตเนว จินฺติตนฺติ. เตนาปิ โข ภิกฺขเว จรเณน จิตฺเตน จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ, นา หํ ภิกฺขเว อฺํ เอกนิกายํปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ จิตฺตํ. ยถยิทํ ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา. เตปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติกตา. เตหิปิ โข ภิกฺขเว ติรจฺฉาน คเตหิ ปาเณหิ จิตฺตฺเว จิตฺตตรนฺติ.
ตตฺถ จรณํนาม จิตฺตนฺติ ยตฺถวิจิตฺรานิ ทิพฺพวิมานาทีนิ จิตฺตกมฺมานิ กตฺวา อิทฺจิทฺจ ปฺุํ กโรนฺตา อิธจิธจ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสนฺโต วิจรนฺติ ¶ . ตสฺส ปฏโกฏฺกสฺเสตํ นามํ. จิตฺเตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. จิตฺติกตาติ วิจิตฺรา กตา. เอตฺถจ จิตฺตวิจิตฺตกาย สฺาวิจิตฺตา. สฺาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตา. ตณฺหาวิจิตฺตตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิ. กมฺมวิจิตฺต ตาย โยนิโย วิจิตฺตา. โยนิวิจิตฺตตาย เตสํ ติรจฺฉา นคตานํ วิจิตฺตตา เวทิตพฺพา. [วจนตฺโถ]
ตํ ตํ สภาโว ลกฺขณํ, กิจฺจสมฺปตฺติโย รโส;
คยฺหากาโร ผลํวาปิ, ปจฺจุปฏฺาน สฺิตํ.
อาสนฺนการณํ ยํ ตํ, ปทฏฺานนฺติ ตํ มตํ;
ธมฺมานํ ววตฺถานาย, อลํ เอเต วิพุทฺธิโน.
อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺานํ, นามรูปปทฏฺานํ. [จิตฺตํ]
๑๔. เจตสิกนฺติ เอตฺถ เจตสิ ภวํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ เจตสิกํ. ผสฺสาทิ ธมฺมชาตํ. เอตฺถจ ตทายตฺตวุตฺติตา นาม เอกุปฺปาทตาทีหิ ลกฺขเณหิ จิตฺเตน สห เอกี ภูตสฺส วิย ปวตฺติ. เอเตน ยา จิตฺตสฺส ชาติ. สาเอว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ, ยํ จิตฺตสฺส วตฺถุ, ตเทว ผสฺสาทีนนฺติ เอวํ เอกปุปฺผ มฺชริยํ เอกวณฺฏุปนิพฺพนฺธานิ ปุปฺผานิ วิย จิตฺเตน สห เอกชาติยาทิ อุปนิพฺพนฺธา ผสฺสาทโย ธมฺมา อิธ เจตสิกํนามาติ สิทฺธา โหนฺติ. เอวฺจ สติ จิตฺตํปิ เตหิ ผสฺสาทีหิ สห ตเถว อายตฺตํ ปวตฺตตีติ ตํปิ ผสฺสิกํ เวทนิกนฺติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ เจ. น. จิตฺตสฺเสว เชฏฺกตฺตา. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ มโนมยาติ มนสาเอว ปกตา นิมฺมิตา จิตฺตกฺริยา ภูตาติ อตฺโถ. เอเตน เต ผสฺสาทโย ธมฺมา จิตฺเตน วินา นุปลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติ. จิตฺตํปน เตหิ เกหิจิ วินาปิ ปวตฺตติเยว. ปฺจวิฺาณ จิตฺตฺหิเตหิ เกหิจิ วิตกฺกาทีหิ วินา อุปฺปชฺชตีติ. ตสฺมา เตสฺเว ตทายตฺต วุตฺติตา วตฺตพฺพา น จิตฺตสฺสาติ.
[๑๕] วิภาวนิยํ ปน
เอกาลมฺพณตา ¶ มตฺเตน เตสํ ตทายตฺตวุตฺติตํ เจตสิ กตฺตฺจ วิภาเวติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกาลมฺพณตามตฺเตน เจตสิกํนาม ชาตนฺติ. เอตฺถ จ โลเก นานาวณฺณธาตุโย อุทเก ฆํสิตฺวา วตฺถุมฺหิ นานา จิตฺตกมฺมานิ กโรนฺติ, ตตฺถ วตฺถุมฺหิ ผรณํ พนฺธนฺจ อุทกสฺเสว กิจฺจํ, น วณฺณธาตูนํ. นานารูป ทสฺสนํ วณฺณธาตูนเมว กิจฺจํ, น อุทกสฺส. ตตฺถ วตฺถุวิย อารมฺมณํ ทฏฺพฺพํ. อุทกํวิย จิตฺตํ. นานา วณฺณธาตุโยวิย เจตสิกธมฺมาติ. [เจตสิกํ]
๑๕. รูปนฺติ เอตฺถ รุปฺปตีติ รูปํ. สีตุณฺหาทีหิ วิโรธิ ปจฺจเยหิ วิสม ปวตฺติ วเสน วิการํ อาปชฺชติ, เตหิ วา วิการํ อาปาทียตีติ อตฺโถ. ยถาห –
รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ. สิเตนปิ รุปฺปติ. อุณฺเหนปิ รุปฺปติ. ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ. วิปาสายปิ รุปฺปติ. ฑํส มกส วาตาตป สรึ สป สปฺผสฺเสหิปิ รุปฺปตีติ. รุปฺปตีติจ รุปฺปติ, กุปฺปติ, ฆฏฺฏียติ, ปิฬี ยติ, ภิชฺชตีติ.
มหานิทฺเทเส วุตฺตํ. อยเมตฺถ ปิณฺฑตฺโถ, เย ธมฺมา จิรฏฺิติกาจ โหนฺติ สปฺปฏิฆสภาวาจ. เตสฺเว ิติกฺขเณสุ วิโรธิปจฺจเยหิ สมาคโมนาม โหติ. นปนฺเสํ ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานนฺติ. เตสฺหิ อปฺปฏิฆสภาวานํ สุขุม รูปานํปิ พหิทฺธา สีตาทีหิ สมาคโมนาม นตฺถิ. กุโต ปริตฺตกฺขณานํ อปฺปฏิฆสภาวานฺจ อรูปธมฺมานนฺติ. ยทิเอวํ สุขุมรูปานํ อรูปตาปตฺติ สิยาติ. นสิยา. โอฬาริกรูเปหิ สมานคติ กตฺตา. ตานิหิ โอฬาริเกสุ รุปฺปมาเนสุ รุปฺปนฺติเยวาติ. สมาคโมจ นาม อิธ ถเปตฺวา อาปาตคมนํ อารมฺมณกรณฺจ อฺมฺวิรุทฺธานํ ิติปตฺตานํ โอฬาริกรูปานํ มหาภูตานเมววา อฺมฺาภิฆฏฺฏนํ ¶ วุจฺจติ, รุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียตีติ หิ วุตฺตํ. รุปฺปนฺจนาม ปรเสนายุทฺเธน รฏฺโขโภวิย กลาปนฺตรคตธาตูนํ กุปฺปนํ ภิชฺชนํจ วุจฺจติ. กุปฺปติ ภิชฺชตีติ หิ วุตฺตํ. เอตฺถจ กุปฺปตีติ โขภติ จฺจลติ, ภิชฺชตีติ วิการํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ ขเณ วิโรธิปจฺจยสมาคมํ ลภนฺติ. ตโต ปฏฺาย สยํปิ วิการปตฺตา โหนฺติ. โอมตฺตาธิมตฺตรูปสนฺตตีนํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาวํ ปตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. อปิเจตฺถ รุปฺปนํ ทุวิธํ วฑฺฒนํ, หายนฺจ. ตทุภยํปิ กปฺปวุฏฺาเน กปฺปสณฺาเน นานาอายุกปฺป สํวจฺฉร อุตุ มาส รตฺติ ทิวาทีนํ ปริวตฺตเนจ ปากฏํ โหตีติ. กสฺมา ปน รูปนฺติ นามํ ฆฏฺฏนวเสน รุปฺปนธมฺมานเมว สิทฺธนฺติ. เตสเมว สวิคฺคหตฺตา. รูปธมฺมา หิ สมูหสณฺานาทิ ภาวปตฺติยา สวิคฺคหา โหนฺติ. ตสฺมา เตสเมว รุปฺปนํ ปจฺจกฺขโตปิ โลกสฺส ปากฏนฺติ เตสฺเวว รูปนฺติ นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. อรูปธมฺมา ปน อวิคฺคหาติ น เตสํ วิกาโร ปจฺจกฺขโต โลกสฺส ปากโฏ โหติ. ตํ ตํ รูปวิการํ ทิสฺวาวา สุตฺวา วา ปุจฺฉิตฺวาเยว วา โส โลเกน ชานิตพฺโพ อฺตฺร ปรจิตฺตวิทูหิ. ตสฺมา เตสํ รูปตาปตฺติ นตฺถีติ.
[๑๖] วิภาวนิยํ ปน
เตสํ รูปตาปตฺติปฺปสงฺโค สีตาทิคฺคหณ สามตฺถิเยน นิวตฺติโต. ยสฺมา ปน โวหาโรนาม โลโกปจาเรน วินา นสิชฺฌติ. โลโกปจาโรจ ปากฏนิมิตฺตวเส เนว ปวตฺโต. ตสฺมา อิธ สีตาทิคฺคหเณน วินาปิ ตปฺปสงฺคนิวตฺติ โลกโตว สิทฺธาติ ทฏฺพฺพา.
ยสฺมา จ พฺรหฺมโลเก พฺรหฺมานํ กายวิการ วจีวิการา จ อิทฺธิวิกุปฺปนาวสปฺปวตฺตา นานารูปวิการาจ ทิสฺสนฺติเยว. เตจ เอเกน ปริยาเยน รุปฺปนาการาเอว นาม โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ตตฺถ รูปานํ รูปตาสิทฺธิ โหตีติ เวทิตพฺพํ. รูปยติ วา อตฺตโน สภาเวน ปกาสตีติ รูปํ. อรูปธมฺมา หิ น อตฺตโน สภาเวน ปากฏา โหนฺติ. รูปสนฺนิสฺสเยเนว คเหตพฺพา ¶ . อิทํ ปน อตฺตโน สภาเวเนว ปากฏํ ปฺจวิฺาเณหิปิ คเหตพฺพนฺติ. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ พฺรหฺมโลเก รูปานํปิ อุชุ กโตว รูปตาสิทฺธิ โหตีติ.
[๑๗] วิภาวนิยํ ปน
อนุคฺคาหกานํ สีตาทีนํ วเสน ตํ สภาวา นาติวตฺตน วเสนจ ตตฺถ รูปตาสิทฺธิ วิภาวิตา. ยสฺมาปน สีเต นาปิ อุณฺเหนาปีติอาทิวจนํ นิทสฺสนมตฺตํ โหติ. กมฺม จิตฺตาหารานํปิ วเสน รุปฺปนสฺส สมฺภวโต, ตถาหิ สฺา วิฺาณานิปิ รูปารมฺมณรสารมฺมเณหิ เอว ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺานิ. น หิ สฺา รูปํเอว สฺชานาติ. น จ วิฺาณํ รส เมว วิชานาติ. นิทสฺสนมตฺเตน เทสนา โหตีติ วิฺายตีติ. ตสฺมา สีตาทิคฺคหณํ อมฺุจิตฺวาว ตตฺถ รูปตาสิทฺธิวิภาวเนน ปโยชน นตฺถีติ. [รูปํ]
๑๖. นิพฺพานนฺติ เอตฺถ นิพฺพายนฺติ สพฺเพ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพายนฺตีติ เย กิเลสาวา ขนฺธาวา อภาวิตมคฺคสฺส อายตึ อุปฺปชฺชนารหปกฺเข ิตา โหนฺติ. เตเยว ภาวิตมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนารหปกฺขํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. น หิ ขณตฺตยํ ปตฺวา นิรุทฺธา อตีตธมฺมา นิพฺพายนฺติ นาม. ปจฺจุปฺปนฺเนสุ อายตึ อวสฺสํ อุปฺปชฺชมาเนสุจ ธมฺเมสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปาติ กิเลสวฏฺฏ กมฺมวฏฺฏ วิปากวฏฺฏ ทุกฺขสนฺตาปา. น หิ ติวิธ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปรหิตานํ รุกฺขาทีนํ อนุปฺปาทนิโรโธ นิพฺพานํนาม โหตีติ. เอตสฺมินฺติ วิสเย ภุมฺมํ. ยถา อากาเส สกุณา ปกฺขนฺตีติ. เยหิ เต นิพฺพายนฺติ. เตสํ ตพฺพินิมุตฺตํ อฺํ นิพฺพุติฏฺานํนาม กิฺจิ นตฺถีติ. นิพฺพายนฺติ วา อริยชนา เอตสฺมินฺติ นิพฺพานํ. นิพฺพนฺติ ธีรา ยถยํ ปทีโปติ หิ วุตฺตํ. นิพฺพายนฺตีติ ตํ ตํ กิเลสานํวา ขนฺธานํวา ปุน อปฺปฏิสนฺธิกภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. เอกสฺมินฺติ วิสเยเอว ภุมฺมํ, เอตสฺมึ อธิ คเตติปิ โยเชนฺติ. ฏีกาสุปน ภวาภวํ วินนโต สํสิพฺพน โต วานํ วุจฺจติ ตณฺหา. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ วุตฺตํ.
[๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นิพฺพาภิวา ¶ เอเตน ราคคฺคิอาทิโกติ นิพฺพาน’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ มคฺเควิย นิพฺพาเน กตฺถจิ กรณสาธนํ ทิฏฺํ, นจ นิพฺพานํ นิพฺพูติ กฺริยาสาธเน ราคาทิกสฺส กตฺตุโน สห การิปจฺจโย โหตีติ. [นิพฺพานํ]
ทุตียคาถาย ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.