📜
จิตฺตสงฺคห-ปรมตฺถทีปนี
๑๗. อิทานิ อุทฺเทสกฺกเมน จิตฺตํ ตาว นิทฺทิสนฺโต ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุ. ตาว ปถมํ. จตฺตาโร วิธา ปการา ยสฺส ตํ จตุพฺพิธํ.
๑๘. กามาวจรนฺติ เอตฺถ กามียตีติ กาโม. กาเมนฺติวา เอตฺถ สตฺตา อวิกฺขมฺภิตกามราคตฺตา กามรติยาเอว รมนฺติ. น อุปริภูมีสุ วิย ฌานรติยาติ กาโม. เอกาทสวิธา กามภูมิ. นนุ เจตฺถ ฌานลาภิโนปิ สนฺตีติ. น น สนฺติ. เตปน กทาจิ เทวาติ นตฺเถตฺถ โทโส. อวีจินิรยาทโย กถํ กามียนฺติ. กถฺจ ตตฺถ สตฺตา กามรติยา รมนฺตีติ. นิมิตฺตสฺสาทวเสนวา ภวนิกนฺติวเสนวาติ. มรณกาเล หิ อุปฏฺิตา นิรยคฺคิชาลา สุวณฺณวณฺณาวิย ขายนฺติ. เอโก กิร มิจฺฉาทิฏฺิโก พฺราหฺมโณ มรณมฺเจ นิปฺปนฺโน โหติ. ตสฺส อาจริยพฺราหฺมณา สมีเป ตฺวา พฺรหฺมโลกํ โภ คจฺฉาติ วทนฺติ. ตสฺสปน อวีจินิรเย อคฺคิชาลา อุปฏฺหนฺติ. ตทา โส โภ อาจริยา สุวณฺณวณฺณา ปฺายนฺตีติ อาห. เอส โภ พฺรหฺมโลโก. ตตฺถ คจฺฉาติ วทนฺติ. โส กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ อุปฺปชฺชิ. เอวํ นิมิตฺตสฺสาทวเสน เต กามียนฺติ. ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปิ ภวนิกนฺตินาม โหตีติ. อปิจ, ตตฺถ อุปฺปนฺนา อวิกฺขมฺภิตกามราคาเอว โหนฺติ, โอกาเส สติ กามรติยา รมิสฺสนฺติ เยวาติ. ตสฺมึ กาเม อวจรตีติ กามาวจรํ. ¶ เอตฺถจ อวจรตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. โส หิ อตฺโถ ปาฬิยาจ นสเมติ. นานาโทสยุตฺโตจ โหตีติ. ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ยทิ เจตฺถ โส อตฺโถ อธิปฺเปโต สิยา. เอวํ สภิ เอตฺถาวจรา เอตฺถุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ สิยา. นปน วุตฺตํ. นจ ปริยาปนฺนสทฺโท อุปฺปนฺนสทฺเทน สห สมานตฺโถติ สกฺกา วตฺตุํ. น หิ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนา นิปิ ตตฺร ปริยาปนฺนานิเยว โหนฺตีติ. เอวํ ตาว ปาฬิยา นสเมตีติ.
ยทิจ โส อตฺโถ คหิโต สิยา. เอวฺจ สติ ตสฺมึ กาเม เย มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. เตสํปิ กามา วจรตาปตฺติโทโส รูปาวจรตาทิ มุตฺติโทโสจ อาปชฺชติ. เยจ กามาวจรธมฺมา รูปารูปภูมีสุ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสฺจ รูปารูปา วจรตา ปตฺติโทโส กามาวจรตา มุตฺติโทโสจ อาปชฺชตีติ. นนุ เยภุยฺยวุตฺติวเสนปิ เกสฺจิ นามลาโภ โหติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ. ตสฺมา อิธปิ เตสํ ธมฺมานํ อตฺตโน อตฺตโน ภุมฺมีสุ อุปฺปนฺนพหุลตฺตา กามาวจราทิ นามลาเภ สติ น โกจิ โทโสติ.น. เอวฺหิ สติ โลกุตฺตร ธมฺมานํ กามาวจรตาทิ มุจฺจนตฺถํ เยภุยฺเยน อุปฺปนฺนภูมิ วิสุํ วตฺตพฺพา สิยา. น จ สา นามภูมิ อตฺถิ. ยตฺถ เต เยภุยฺเยน อุปฺปชฺชนฺตีติ. เตหิ อุปฺปชฺชนฺตา ตีสุ ภเวสุ เอว อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เตสํ กาม รูปารูปาวจรตาปตฺติโทโส ทุนฺนิวาโร สิยาติ. เอวํ นานาโทสยุตฺโต โหตีติ. ตสฺมาสฺส ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนาติ ภควตา สํวณฺณิเตน ปาฬินเยเนวสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพติ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ. กาเม อวจรติ ปริยาปนฺนภาเวน ตสฺมึ อชฺโฌคาเหตฺวา จรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรนฺติ. ปริยาปนฺนภาโวจนาม อตฺตโน อาธารภูเตน เตน กาเมน สห สมานชาติโคตฺตนามตา สงฺขาเตหิ ปริโตภาเคหิ ตสฺมึ กาเม อาปนฺนภาโว อนุปฺปวิฏฺ ภาโว. อนฺโตคธภาโวติ วุตฺตํ โหติ. โสจ ตถา ¶ ปริยาปนฺนภาโว ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย กโตติ ทฏฺพฺโพ. เอตฺตาวตา เยธมฺมา รูปารูปสตฺตสนฺตานภูตาปิ มยฺหํ เอเตติ กาม ตณฺหาย ปริคฺคหิตา กาเม ปริยาปนฺนาว โหนฺติ. เต กามาวจรานามาติ สิทฺธา โหนฺติ. รูปารูปา วจเรสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพ. เตสุปน รูปตณฺหา อรูปตณฺหาจ ปริคฺคาหินี ตณฺหา ทฏฺพฺพา.
เยปน ธมฺมา ติณฺณํ ตณฺหานํ ปริคฺคหวิมุตฺตา โหนฺติ. เต ตีสุ ภเวสุ อุปฺปนฺนาปิ ตตฺร อปริยาปนฺนาเอว โหนฺตีติ โลกุตฺตรา นาม ชาตาติ เวทิตพฺพา. เอตฺถจ ปฏฺาเน อารุปฺเป กามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจ อุทฺธจฺจนีวรณนฺติอาทินา อรูปสตฺตสนฺตาเนปิ กามจฺฉนฺทสงฺขาตาย กามตณฺหาย อุปฺปตฺติ วุตฺตา. ตสฺมา รูปารูป ภูมีสุ อุปฺปนฺนานํ กามธมฺมานํ ปริคฺคาหินีตณฺหา รูปารูปสตฺตสนฺตาน คตาปิ ทฏฺพฺพา. ปาฬิยํ กามจฺฉนฺทนีวรณนฺติ อิทํ นีวรณชาติกตฺตา วุตฺตํ. น หิ ฌานภูมีสุ เอกนฺตนีวรณกิจฺจานิ นีวรณานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ. อตฺร กามเภโท วตฺตพฺโพ. ทฺเวกามา กิเล สกาโมจ, วตฺถุกาโมจาติ. ตตฺถ ถเปตฺวา รูปารูปราเค อฺโ สพฺโพปิ โลโภ อิมสฺมึ จตุพฺภูมิปริจฺเฉเท กิเล สกาโมนาม. ถเปตฺวาจ รูปารูปาวจรธมฺเม อฺเ สพฺเพปิ ตีสุ ภูมีสุ อุปฺปนฺนา กามาวจรธมฺมา วตฺถุกาโมนามาติ. ยํปน อฏฺสาลินิยํ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา วตฺถุกาโมติ วุตฺตํ. ตํ มหานิทฺเทเส นิทฺทิฏฺเน สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ รูปารูปาวจรธมฺมา อภิธมฺเม กามนาเมน วุตฺตา อตฺถีติ. [กามาวจรปทํ]
๑๙. รูปาวจรํ อรูปาวจรนฺติ เอตฺถ รูปารูปสทฺทา ตาสุ ภูมีสุ นิรุฬฺหาติ ทฏฺพฺพา. อปิจ ทฺเว ภูมิโย รูปภูมิ, อรูปภูมีติ. ตตฺถ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ ยตฺถ นตฺถิ, สา จตุพฺพิธา ภุมฺมิ อรูปภูมินาม. เสสา สตฺตวีสติวิธา ภุมฺมิ รูปภูมินาม. ตตฺถจ เหฏฺา เอกาทสวิธา ภุมฺมิ โอฬาริเกน กาเมน วิเสเสตฺวา กาม ภูมีติ วุตฺตา. อุปริ โสฬสวิธา ภุมฺมิ รูปภูมิอิจฺเจว วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. ยตฺถปน ตณฺหาวา ฌานานิวา รูปารูปสทฺเทหิ วุตฺตานิ. ตตฺถ ¶ นิสฺสยสฺสนามํ นิสฺสิเต อาโรปนวเสน นิสฺสโยปจาโร เวทิตพฺโพ. ยตฺถจ กามาวจราทิสทฺเทหิ ภูมิเอว วุตฺตา. ตตฺถ นิสฺสิตสฺส นามํ นิสฺสเย อาโรปนวเสน นิสฺสิโต ปจาโรติ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กามาวจรปเท วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ เตภูมก ปริจฺเฉเท ปาฬิอนุคตา ปรมตฺถทีปนา. ยถาห –
กตเม ธมฺมา กามาวจรา. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตีเทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ. อิเมธมฺมา กามาวจรา. กตเม ธมฺมา รูปาวจรา. เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา. กตเม ธมฺมา อรูปาวจรา. เหฏฺโต อากาสานฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺา นาสฺา ยตนุปเค เทเว อนฺโต กริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร. ล. อิเม ธมฺมา อรูปาวจราติ.
[๑๙] ฏีกาสุ ปน
ยถาวุตฺตํ สุวิสทํ ปาฬินยํ อคฺคเหตฺวา อฺถา วจนตฺถาจ วินิจฺฉยาจ เอตฺถ วุตฺตา. สพฺเพ เต สารโต น ปจฺเจตพฺพาติ.
นนุ อฏฺสาลินิยเมว เตจ อฺเจ อตฺถา วุตฺตาติ. สจฺจํ. ภูตํปน สุวิสทํ ปาฬิอนุคตํ อตฺถํ ตฺวา กึวิกฺเขเปนาติ.
๒๐. โลกุตฺตรนฺติ เอตฺถ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก วุจฺจติ ยถาวุตฺโต เตภูมกธมฺโม. ยถาห ลุชฺชติ ปลุชฺชตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา โลโกติ วุจฺจตีติ. เอวํ สนฺเต โลกุตฺตรธมฺมานํปิ นิพฺพานวชฺชานํ โลกตาปตฺติ สิยา. กสฺมา, เตสํปิ ¶ ลุชฺชนปลุชฺชนธมฺมตฺตาติ. นสิยา. ยตฺถ หิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโตติ มหาชนสฺส มิจฺฉาคาโห นิวิสติ. ตตฺเถว ตสฺส นิวารณตฺถํ อยํ โลกสมฺา นิยมียติ. ตสฺมา สพฺพโส มิจฺฉาคาหวิมุตฺตานํ เตสํ โลกตาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติ. เยสํวา ลุชฺชนํปลุชฺชนฺจ มหาชนสฺส ปากฏํ. เตสฺเว โลกตาสิทฺธีติ นตฺถิ โลกุตฺตรานํ โลกตฺตปฺปสงฺโคติ. โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ. มคฺคจิตฺตํ. ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํ. ผลจิตฺตํ. นิพฺพานํปน อิธ นลพฺภตีติ. อุตฺตรณฺเจตฺถ ตณฺหาตฺตยคฺคาห วิมุตฺติยา ตีสุ โลเกสุ อปริยาปนฺนภาโวเยว. โสจ อปริยาปนฺนภาโว เกสํ ธมฺมานํ อธิฏฺาน ภูโตวิย คยฺหตีติ วิสุํ เอกา จตุตฺถี อวตฺถาภูมินามาติ.
จตุพฺภูมิวิภาคสฺส ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๒๑. เอวํ จิตฺตํ ภูมิเภเทน หีนปณีตา นุกฺกมโต จตุธา นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตเทว จตุพฺพิธํ จิตฺตํ ยถานิทฺทิฏฺกฺกเมน วิภชนฺโต ปถมํ กามาวจรจิตฺตํ. ตตฺถจ หีนํ อโสภณจิตฺตํ. ตตฺถจ สพฺพหีนํ อกุสลจิตฺตํ ตาว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสสห คตนฺติอาทิมาห. เอตฺถจ กามาวจรจิตฺตสฺสปิ อกุสลาเหตุก สเหตุกานุกฺกโม หีน ปณีตานุกฺกมวเสน วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
[๒๐] วิภาวนิยํ ปน
อุปริ วุจฺจมานานํ พหูนํ จิตฺตานํ โสภณสฺากรณสุขตฺถํ อปฺปเก ปาปาเหตุเกเยว ปถมํ ทสฺเสนฺโตติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ตทตฺโถ หิ ยถาวุตฺตหีนาทิกฺกเมเนว สิทฺโธติ.
[๒๑] ยฺจ ตตฺถ
เตสุ เตสุจ ภเวสุ คหิตปฺปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส อาทิโต วีถิจิตฺตวเสน โลภสหคต จิตฺตุปฺปาทาน เมว สมฺภวโต เตเยว ปถมนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ นยุชฺชติ.
อาทิโต ¶ วีถิจิตฺตวเสน มโนทฺวารา วชฺชนสฺเสว สพฺพปถมํ อุปฺปชฺชนโตติ. อกุสเลสุ ปน โลภมูล จิตฺตํ พหุกฺจ โหติ. ทฺวีหิ วฏฺฏมูเลหิ ยุตฺตตฺตา ปธานํ ปากฏฺจ โหตีติ ตเทว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๒. ตตฺถ สุนฺทรํ มโนติ สุมโน. สินิทฺธจิตฺตํ. น หิ อนวชฺชฏฺเน สุนฺทรตา อิธ ยุตฺตาติ. สุนฺทรํ มโน เอตสฺสาภิวา สุมโน. สินิทฺธจิตฺตสมงฺคี ปุคฺคโล. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺส. มานสิกสุขเวทนาเยตํ นามํ. เอตฺถจ สุมนสฺส ภาโวติ ตสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเลวา สุมนาภิธานสฺสวา อยํ โส สุมโนติ สุมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภาโวติ หิ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ. ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ อภิธานพุทฺธิโย เอตสฺมินฺติ กตฺวา. เอตสฺมินฺติ จ นิมิตฺเต ภุมฺมํ. ยถา นาโค ทนฺเตสุ หฺเตติ. ยถา หิ ตตฺถ อตฺตโน ทนฺตนิมิตฺตํ ทนฺตยุตฺเต นาเค หนนปฺปวตฺติ โหติ, เอวมิธปิ ตํ เวทนานิมิตฺตํ เวทนายุตฺเต มนสฺมึ ปุคฺคเลวา อภิธานพุทฺธิโย ปวตฺตนฺตีติ. ภวนฺติ พุทฺธิสทฺทา เอเตนาติ ภาโวติจ วทนฺติ. เอตสฺมาติ จ อปเร. โสมนสฺเสน สห เอกโต คตํ ปวตฺตนฺติ โสมนสฺสสหคตํ. โสมนสฺสเวทนาสมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. สา ปน สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิวเสน ทุวิธา. อิธ มิจฺฉาทิฏฺิยุตฺตา. อกุสลาธิการตฺตา. ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ. ยถา คูถคตํ มุตฺตคตนฺติ. ทิฏฺิคเตน สมํ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺิคต สมฺปยุตฺตํ. ทิฏฺิคเตน เอกุปฺปาทตาทีหิ ปกาเรหิ สมํ เอกีภูต มิว ยุตฺตํ สํสฏฺนฺติ อตฺโถ. อสงฺขาริกเมกํ สสงฺขาริกเมกนฺติ เอตฺถ สงฺขาโรติ ปุพฺพาติสงฺขาโร. โสจ ทุวิโธ ปโยโค, อุปาโยจาติ. ตตฺถ อาณตฺติยาวา อชฺเฌสนายวา ตชฺเชตฺวา วา อิทํ กโรหีติ ปเรหิ กโต กายวจีปโยโค ปโยโคนาม. อาณตฺตาทินาปน วินาว กมฺมสฺส กรณตฺถํ ตํ ตํ อุปายํ ปเร อาจิกฺขนฺติ. อกรเณ อาทีนวํ กรเณจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺติ, กติกํวา กโรนฺติ, ทณฺฑํวา ถเปนฺติ, สยเมว วา ตํ ตํ การณํ อนุสฺสรติ, ปจฺจเวกฺขติ. เอวมาทินา นเยน ¶ อุปาโย อเนกวิโธ. โส ทุวิโธปิ อิธ สงฺขาโร นาม. สงฺขโรติ อตฺตโน ปกติยา กาตุํ อนิจฺฉมานํ จิตฺต สนฺตานํ อกาตุํ อทตฺวา กรณตฺถาย สํวิทหติ ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม ปโยเชตีติ กตฺวา. โยปน ปจฺจยคโณ เตน สงฺขาเรน วิรหิโต โหติ. โส อสงฺขาโร. โยปน เตนสหิโต โหติ. โส สสงฺขาโรติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ –
สห สงฺขาเรนาติ สสงฺขาโร. เตน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน สอุปาเยน ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถติ.
เอตฺถจ ปจฺจยคโณติ อารมฺมณาทิโก สาธารโณ ปจฺจย คโณ อฏฺกถายํ วุตฺโต. อสาธารโณปน กุสลกมฺเมสุ สปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก อกุสลกมฺเมสุ อสปฺปุริสุปนิสฺสยาทิโก ปจฺจยคโณ วิเสเสตฺวา โยเชตุํ ยุตฺโต. โสปน ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา สยเมว จิตฺตํ อสํสีทมานํ กตฺวา อุฏฺาเปติ สมุฏฺาเปติ, ตทา โสอสงฺขาโรนาม. ยทาปน เตน วินา สยเมว จิตฺตํ อุฏฺาเปตุํ สมุฏฺาเปตุํ นสกฺโกติ, สงฺขารํ สหายํ ลภิตฺวาว สกฺโกติ, ตทา โส สสงฺขาโรนาม. อิติ อสงฺขาโร สสงฺขาโรติจ อิทํ ปจฺจย คณสฺเสว นามํ. น จิตฺตสฺส. จิตฺตํปน อสงฺขาเรน สุทฺเธน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกํ, อุปฺปนฺนตฺเถ หิ อยํ อิกปจฺจโยติ. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตํ สสงฺขาเรนาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ. เอตฺถจ สสงฺขาเรน ปจฺจยคเณน อุปฺปนฺนํ โหตีติ โยเชตพฺพนฺติ. อยเมตฺถ อสงฺขาริกสสงฺขาริกปเทสุ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๒] ฏีกาสุ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา จิตฺตเมว อสงฺขารํ สสงฺขารนฺติ จ คเหตฺวา ยํ วุตฺตํ, ‘‘นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สห สงฺขาเรน วตฺตตีติ สสงฺขารํ. สสงฺขารเมว ¶ สสงฺขาริกนฺติ จ. โส ยสฺส นตฺถิ. ตํ อสงฺขารํ. ตเทว อสงฺขาริกํ. สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริ กนฺติ จ’’. สพฺพเมตํ น ยุชฺชติเยว.
[๒๓] ยฺจ วิภาวนิยํ
สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ. สงฺขรียติวา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโรติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ สสงฺขาริกปิ จิตฺตํ ติกฺขํนาม สิยาติ.
[๒๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเนเจว ปรสนฺตาเนจ ปวตฺตตีติ ตํ นิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาว สงฺขาโต วิเสโสว อิธ สงฺขาโรติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ อสงฺขาริก สสงฺขาริกปทานํ วจนตฺเถสุ วิรชฺฌิตฺวา ตทนุ รูปสฺส สงฺขารสฺส ปริกปฺปนาวเสน วุตฺตตฺตา นยุตฺตเมว.
[๒๕] เอเตน
ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภปี;
สงฺขาโร ตํ วเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตาติ.
สาธกคาถาปิ ปฏิกฺขิตฺตา โหตีติ.
[๒๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อถวา, สสงฺขาริกํ อสงฺขาริกนฺติ เจ ตํ เกวลํสงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. นตสฺส สหปวตฺติสพฺภา วา ภาวโตติ. ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิธมตฺถิตาย ตํ วเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ. สโลมโก สปกฺขโกตฺยาทีสุวิย สห สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโต. ตพฺพิปรีตมฺปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริก’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ ปาฬิอฏฺกถาสิทฺธํ ¶ อุชุํ วิสทํ อตฺถํ มฺุจิตฺวา อตฺตโน ปริกปฺปนา วเสน วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพเมว.
เอตฺถจ อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ อาณตฺติยาวา อชฺเฌ สนายวา ยาจนายวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ ปโยคสมุฏฺิตํ นาม. ตถา อตฺตโน อิจฺฉาย วินา ปเรสํ ภเยนวา ลชฺชายวา คารเวนวา กถิกายวา ทณฺฑภเยนวา ปวตฺติตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. สยเมววา อตฺตโน ลีนํ จิตฺตํ ตฺวา เตน เตน อุปาเยน อตฺตานํ โอวทิตฺวาวา ตํ ตํ อุปายํ อนุสฺสริตฺวาวา ปวตฺติตํ จิตฺตํ อุปายสมุฏฺิตํ นาม. อิทฺจ นยทสฺสนเมวาติ. ทิฏฺิคเตน วิปฺปยุตฺตํ ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตํ. อุทาสินภาเวน เปกฺขติ อนุภวนากาเรน อารมฺมณํ ปสฺสตีติ อุเปกฺขา. อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ ปสฺสตีติวา อุเปกฺขา. ยถาหิ โสมนสฺส โทมนสฺสานิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต ปสฺสนฺติ. ยโต โสมนสฺสิโต ปุคฺคโล เตน อารมฺมเณน วิโยเค วิการปตฺโต โหติ. โทมนสฺสิโตจ เตน อารมฺมเณน สํโยเค วิการปตฺโต โหติ. น ตถา อยํ, อยํ ปน ยุตฺติโตว ปสฺสติ น อารมฺมณสํโยค วิโยคเหตุ ปุคฺคลํ วิการํ ปาเปตีติ. เกจิปน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขตีติ อิทํ อิธ นสมฺภวติ. น หิ อกุสลํ ยุตฺตรูปํ นาม โหตีติ วทนฺติ. อุเปกฺขาย สหคตนฺติ สมาโส.
๒๓. เอตฺถจ กิฺจาปิ ผสฺสาทโย วิตกฺกาทโย โมหาทโยจ ธมฺมา อิมินา สกเลน อฏฺวิเธน จิตฺเตน สห คตา สมฺปยุตฺตาจ โหนฺติ, น ปน เต เวทนาวิย สยํปิ เภทวนฺตา โหนฺติ. นจ ทิฏฺิสงฺขารานํ วิยเตสํ อิมสฺมึ จิตฺเต กตฺถจิ โหนฺติ กตฺถจินโหนฺตีติ อยํ วิกปฺโป อตฺถิ. ตสฺมาเต อิมสฺสจิตฺตสฺส เภทกรา นโหนฺตีติ อิธ นคหิตาติ ทฏฺพฺพา. โลโภปน อฺเหิ อิมสฺส อฏฺวิธสฺส เภทกโร โหติ. เวทนาทิฏฺิ สงฺขาราจ อิมสฺส อฺมฺสฺส เภทกรา โหนฺตีติ เตเอว อิธ คหิตาติ ทฏฺพฺพา. นนุ ปีติ มาน ถินมิทฺธานิปิ เภทกรานิ โหนฺตีติ ตานิปิ อิธ สปีติกํ อปีติกนฺติ มานสมฺปยุตฺตํ มานวิปฺปยุตฺตนฺติ ¶ ถินมิทฺธสมฺปยุตฺตํ ถินมิทฺธวิปฺปยุตฺตนฺติ จ คเหตพฺพา นีติ. น. เตสุ หิ โสมนสฺเส คหิเต ปีติ คหิตาว โหติ. อิตรานิจ ตีณิ อนิยตโยคีนิจ โหนฺติ, เยวาปน กานิจาติ นคหิตานีติ.
[๒๗] วิภาวนิยํ ปน
ผสฺสาทิวิตกฺกาทิโมหาทิธมฺมา อิโต อฺเหิปิ จิตฺเต หิ ยุตฺตา โหนฺตีติ นเต อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ กโรนฺติ. ตสฺมา เต อิธ น คหิตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘กสฺมา ปเนตฺถ อฺเสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ. โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณ ภาวโตติ. ผสฺสาทโยหิ เกจิ สพฺพจิตฺต สาธารณา เกจิ กุสลาทิ สาธารณา. โมหาทโยจ สพฺพา กุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุ’’นฺติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ โสมนสฺสุเปกฺขา สงฺขาราปิ อฺเสุ ทิสฺสนฺตีติ เตปิ อฺเหิ อิมสฺส วิเสสํ นกโรนฺติ. ตสฺมา เตปิ อิธ นคเหตพฺพา สิยุนฺติ.
๒๔. เอตฺถจ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อิฏฺารมฺมณสมาโยโค, พฺยสนมุตฺติจ โสมนสฺสสฺส การณํ. โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิโกหิ สทา ภวงฺคโสมนสฺเสน ปริภาวิต สนฺตาโน โหตีติ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ อุปฺปชฺชตีติ. อคมฺภีรปฺปกติโกจ หีนชฺฌาสโย อปฺปกํปิ มหนฺตํ มฺติ. หีนํปิ ปณีตํ มฺติ. ตสฺมา ตสฺสปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ เยภุยฺเยน โสมนสฺสสหคตํ โหตีติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคติ อตฺตนา อิจฺฉิเตน หีเนนวา ปณีเตนวา อารมฺมเณน สมาโยโค. พฺยสนมุตฺตีติ าติพฺยสนาทิโต มุตฺติ. อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกตา, คมฺภีรปฺปกติตา, มชฺฌตฺตารมฺมณสมาโยโค, ¶ พฺยสนมุตฺติจ อุเปกฺขาย การณํ. เอตฺถจ คมฺภีรปฺปกภิตานาม มหชฺฌาสยตา. ตาทิโส หิ ปุคฺคโล มหนฺตํปิ อปฺปกํ มฺติ, ปณีตํปิ หีนํ มฺตีติ. ทิฏฺชฺฌาสยตา, ทิฏฺิวิปนฺนปุคฺคลเสวนา, สทฺธมฺมวิมุขตา, มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตา, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺจ ทิฏฺิยา การณํ. ตตฺถ ทิฏฺชฺฌาสยตาติ กาณาริฏฺสฺสวิย สุนกฺขตฺตสฺสวิยจ ปุริมภเว ทิฏฺิ คติกภาเวน อาคตตฺตา อิมสฺมึ ภเวปิ สสฺสตุจฺเฉทาสย ภาโว. สทฺธมฺมวิมุขตาติ จิรํปิ กาลํ สทฺธมฺเมน วินา อาคตตา. มิจฺฉาวิตกฺกพหุลตาติ อตฺตโน อวิสเยสุ สพฺพฺุวิสเยสุ าเนสุ อตฺตโน ปมาณํ อชานิตฺวา จินฺตาปสุตวเสน มิจฺฉาวิตกฺกพหุลภาโว. อโยนิโส อุมฺมุชฺชนนฺติ อตฺตนาทิฏฺการณเมว สารโต สจฺจโต อุมฺมุชฺชนํ. ตพฺพิปรีเตน ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตการณํ เวทิตพฺพํ. อสงฺขาริกกมฺมชนิตปฺปฏิสนฺธิ กตา, กลฺลกาย จิตฺตตา, ขนฺติ พหุลตา, ปุริสกาเรสุ ทิฏฺานิสํสตา, กมฺมปฺปสุตตา, อุตุโภชนาทิ สปฺปาย ลาโภติ อิทํ อสงฺขาริกการณํ. ตตฺถ ขนฺติพหุลตาติ สีตุณฺหาทีนํ ขมนพหุลตา. ปุริสกาเรสูติ ปุริเสหิ กตฺตพฺเพสุ กมฺเมสุ. กมฺมปฺปสุตภาติ กมฺเมสุ จิณฺณวสิตา. ตพฺพิปรี เตน สสงฺขาริกการณํ เวทิตพฺพํ. อิเมสํปน จิตฺตานํ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. อฏฺปีติ ปิสทฺเทน เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถเภทโต กาล สนฺตานา รมฺมณาทิ เภทโตจ อเนกวิธตฺตํ สมฺปิณฺเฑตีติ.
โลภมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๕. โทสมูลจิตฺเต ทุฏฺุมโนภิ ทุมฺมโน. วิรูปํ จิตฺตํ. ทุฏฺุมโน เอตสฺสาติวา ทุมฺมโน. วิรูปจิตฺตสมงฺคีปุคฺคโล. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. มานสิกทุกฺขเวทนาเยตํ อธิวจนํ. สา หิ อตฺตนา สหคเต จิตฺเตวา ตํ สมงฺคีปุคฺคเลวา ทุมฺมนา ภิธานสฺสวา อยํ โส ทุมฺมโนติ ทุมฺมนพุทฺธิยาวา ปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. โทมนสฺเสน สห คตนฺติ สมาโส. ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ. โทโส. โสหิ อุปฺปชฺชมาโน ¶ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ปฏิหนติ. ลูเข สนฺตตฺเต กโรติ. อตฺตโน วตฺถุมฺปิ ปฏิหนติ. หทยปฺปเทสํ ทหติ. ตํ ปุคฺคลํ ทุมฺมุขํ กโรติ, อตฺตโน อารมฺมณํปิ ปฏิหนติ. ตํ พาธย มาโน คณฺหาติ. ตสฺมา ปฏิโฆติ วุจฺจตีติ.
๒๖. เอตฺถ สิยา. สงฺขาโร ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส เภท กโรติ ตสฺส อิธ คหณํ ยุตฺตํ. เวทนา ปฏิฆาปน เภทกรา น โหนฺตีติ เต อิธ น คเหตพฺพาติ. วุจฺจเต, โทมนสฺสคฺคหณํ ตาว อิมสฺส จิตฺตสฺส กทาจิ อฺเวทนาโยคตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถนฺติ. ยทาหิ ราชาโน หสมานาเยว โจรวธํ เปเสนฺติ. ยทาจ ชนา อตฺตโน เวรีนํ มรเณ ตุฏฺึ ปเวเทนฺติ. มรณํ อภินนฺทนฺติ. ยทาจ พาลชนา หสมานาว มิคปกฺขิโน มาเรนฺติ. ตทา อิทํ นุโข โสมนสฺเสน ยุตฺตนฺติ อตฺเถว ปสงฺโค. อุเปกฺขาโยเคปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณนฺติ. ปฏิฆคฺคหณํปิ อฺธมฺมสมฺปยุตฺตตา ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ. ตถาหิ เย นตฺถิกาเหตุกา กิริยมิจฺฉา ทิฏฺิกา ปาณวเธ อปฺุํนาม นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ มนุสฺสปาณ วเธเอว อปฺุํ โหติ, ติรจฺฉานคตปาณวเธ อปฺุํ นตฺถีติ คณฺหนฺติ. เยจ ปาณวธํ กตฺวา ยฺํ ยชนฺตานํ มหนฺตํ ปฺุํ โหติ, ทิพฺพสํวตฺตนิกนฺติ คณฺหนฺติ. เต สกฺกายทิฏฺิยา วิสฺสฏฺา ปาณวธํ สยํวา กโรนฺติ. อฺเวา เปเสนฺติ. ตทา อิทํ ทิฏฺิยาปิ สมฺปยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติเยว. เยปน สมฺมาทิฏฺิเกสุ พาลา อพฺยตฺตา, เต กทาจิ เตสํ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ ลทฺธึ คเหตฺวา ปาณํ วธนฺตา อาทิโต เวมติกชาตาว โหนฺติ. ตทาเตสํ อิทํ วิจิกิจฺฉายปิ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหติ. ตปฺปสงฺค นิวตฺตนตฺถํ ปฏิฆคฺคหณนฺติ. อิตรถา ปุริม จิตฺตสฺส โลภสหคตภาโววิย อิมสฺส ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว จูฬนิคเมเนว สิทฺโธติ เตสํ คหณํ นิรตฺถกํ สิยาติ. เอตฺถจ อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานํ ถินมิทฺธสฺสจ อคฺคหณํ ปุริมจิตฺเต มานถินมิทฺธนเยน เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๒๘] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘อสาธารณ ¶ ธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อสาธารณธมฺมวเสนาติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
[๒๙] สติปิ อิมสฺส โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โทมนสฺเสน อิมสฺส อุปลกฺขณตฺถนฺติ อตฺถสฺส อาปชฺชนโต. ยถาตํ สติปิ ปุริมสฺส อิมสฺสจ จิตฺตสฺส โมหสหคตภาเว อนฺสาธารเณเนว โลเภน ปฏิเฆนจ อุปลกฺขณตฺถํ โลภสหคตปฏิฆ สมฺปยุตฺตคฺคหณนฺติ. อุปลกฺขณตฺถนฺติ จ น วตฺตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ ปากเฏน โทมนสฺเสน อปากฏานํ อฺเวทนา นํปิ อิธ ลทฺธภาวํ อุปลกฺเขตีติ อาปชฺชติ. ยถา ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติ.
[๓๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโวปน อุภินฺนํ เอกนฺต สหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อิมสฺส จูฬนิคเมเนว ตทตฺถสิทฺธิโตติ.
๒๗. เอตฺถจ โทสชฺฌาสยตา, อคมฺภีรปฺปกติตา, อปฺปสฺสุกตา, อาฆาตวตฺถุสมาโยโควา, อนิฏฺารมฺมณสมาโย โควา โทมนสฺสสฺส ปฏิฆสฺสจ การณํ. ตตฺถ โทส พหุล ภาวโต อาคตวเสน โทสชฺฌาสยตา ทฏฺพฺพา. อคมฺภีรปฺปกติตา หีนชฺฌาสยตา. อปฺปสฺสุตสฺสจ อนิฏฺ โลก ธมฺเมหิผุฏฺสฺส ตํกุเตตฺถลพฺภาติ ปจฺจเวกฺขนา นตฺถีติ. อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพํ. ปิสทฺทสฺส อตฺโถปิ วุตฺตนโยเอวาติ.
โทสมูลจิตฺตสฺส ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๒๘. โมหมูลจิตฺเต วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจานํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ยสฺมาปน อิทํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรเหน ลทฺโธกาเสน สุฏฺุพลวนฺเตน โมเหนเจว สํสปฺปมานวิกฺขิปมาเนหิ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺเจหิ ¶ จ ยุตฺตํ โหติ. ตสฺมา อิธ เวทนาปิ อารมฺมณํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อุเปกฺขาเวทนาว ยุตฺตา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ อิทํ จิตฺตํ โสมนสฺส โทมนสฺส สหคตานํปิ อนนฺตเร อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ตทุภยเวทนาหิปิ อิทํ ยุตฺตํ สิยาติ ปสงฺโค โหตีติ ตปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ อิธ อุเปกฺขาคหณํ กตํ. อนฺจิตฺตสาธารเณน ธมฺเมน จิตฺตสฺส นิยมนตฺถํ วิจิกิจฺฉาคหณํ. อุทฺธจฺจํ ปน สพฺพากุสเลสุ ยุตฺตํปิ อิธ ลทฺโธกาสํ หุตฺวา สุฏฺุ พลวํ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิเธว คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวหิ ธมฺมสงฺคณิยํ ธมฺมุทฺเทสวาเร อุทฺธจฺจํ อฺเสุ ปาปจิตฺเตสุ สรูปโต อนุทฺธริตฺวา เยวาปนกภาเวเนว วุตฺตํ. อิมสฺมึ อนฺติมจิตฺเตเอว สรูปโต อุทฺธฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยสฺมาจ อิทํจิตฺตทฺวยํ สตฺตานํ ปกติสภาวภูตนฺติ ปโยเคน วา อุปาเยน วา เกนจิ อุปฺปาเทตพฺพํ นาม นตฺถิ. สพฺพกาลมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํวิย อโนสกฺกมานํ อสํสีทมานํ อกิจฺเฉน อกสิเรน ปวตฺตติ. ตสฺมา เอกนฺเตน อสงฺขาริกเมว โหตีติ กตฺวา อิธ สงฺขารเภโท น คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวจ ปาฬิยํปิ ปุริมจิตฺเตสุวิย อิธ สสงฺขาเรนาติ ทุตียจิตฺตวาโร นวุตฺโตติ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
[๓๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ ทฺเว จิตฺตานิ อติสมฺมุฬฺหตาย อติจฺจลตาย จ สพฺพตฺถปิ รชฺชนทุสฺสนรหิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา อุเปกฺขา สหคตาเนว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รชฺชน สหิตานํปิ โลภมูล จิตฺตานํ อุเปกฺขา โยคสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๓๒] ยฺจ ตตฺถ มหาฏีกายฺจ
‘‘ตโตเยวจ สภาวติกฺขตาย อุสฺสาเหตพฺพตายจ อภาวโต สงฺขารเภโทปิ เนสํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาวติกฺขตาย อภาวโตติ อิมินา อิมสฺส อสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. อุสฺสาเหตพฺพตาย อภาวโตติ อิมินา สสงฺขาริกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ตทุภเย ปน ¶ อิทํ จิตฺตทฺวยํ สพฺพโส สงฺขารวิมุตฺตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ อฏฺกถายปิ ตาว น สเมติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคอฏฺกถายฺหิ สงฺขารเภเทน อวิชฺชาย ทุวิธภาโวว วุตฺโต. ยทิจ อิทํทฺวยํ สงฺขารมุตฺตํ สิยา. เอวํ สติ อิธ โมโหปิ สงฺขารมุตฺโต สิยา. โสจ อวิชฺชาเยวาติ ติวิธภาโวว อวิชฺชาย ตตฺถ วตฺตพฺโพ. นจ วุตฺโตติ. เอวํ ตาว อฏฺกถาย นสเมติ.
[๓๓] ยสฺมาจ อิธ ติกฺขภาโวนาม วินา สงฺขาเรน เกวลํ ปกติ ปจฺจย คณ วเสเนว ปวตฺตนสมตฺถตา วุจฺจติ. อิทฺจ จิตฺตํ ตเถว ปวตฺตติ. ตสฺมา อิทํ สภาวติกฺขํ น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
ลทฺโธกาเสน โมเหน สุฏฺุ มุยฺหนฺตีติ โมหมูหานีติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตนเยน โมมูหานีติ วุตฺตํ.
๒๙. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ตตฺถ อิจฺเจวนฺติ อิติ เอวํ. นิปาตสมุทาโย เหส. ปจฺฉิโมวา เอวํ สทฺโท ปุริมสฺส อิติสทฺทสฺส อตฺถวจโน. อิจฺเจวนฺติวา วิสุํ เอโก นิปาโต. สพฺพถาปิ อิมินา โสมนสฺสสหคตนฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเร นาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิทฺจ ทฺวาทสาติ เอตฺถ วิเสสนํ เวทิตพฺพํ. สพฺพถาปีติ ธมฺมสงฺคณียํ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. วิภงฺเค วิภตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. ธาตุกถาทีสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺเตน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กาลเทส สนฺตานาทิ เภทภินฺเนน ปกาเรนาปิ ทฺวาทเสว. กถํ ทฺวาทเสวาติ. อิจฺเจวํ ทฺวาทเสวาติ โยเชตพฺพํ.
[๓๔] วิภาวนิยํ ปน
เหฏฺา วุตฺโต สมฺปโยคาทิ อากาโรว วิภาวิโต. โสปน อิจฺเจวนฺติ อิมินาว สิทฺโธติ.
อกุสลจิตฺตานีติ กุสลปฏิวิรุทฺธสภาวตฺตา เอวํ ลทฺธนา มานิ จิตฺตานิ. เอตฺถจ เอกนฺเตน สทฺธาทโยเอว กุสลานาม. โมหาทโยเอว อกุสลา นาม. จิตฺตํปน ผสฺสาทโย วิย อฺสมานเมว ¶ โหติ, น หิ อารมฺมณ วิชานนํวา เอกนฺเตน มุยฺหนาทิวิย สาวชฺชํวา โหติ. สทฺทหนาทิวิย อนวชฺชํวาติ. ตํปน อกุสเลหิ ยุตฺตํ อกุสลนฺติ วุจฺจติ. กุสเลหิ ยุตฺตํ กุสลนฺติ. สทฺธาทีนํปน โมหาทีนฺจ ปฏิวิรุทฺธภาโว ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพ. อกุสลธมฺมาหิ ทุพฺพลา โหนฺติ. สุวณฺณปฺปฏิรูปกาวิย เผคฺคุภูตา อภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานาปิ จฺจลนฺติเยว วิกฺกิรนฺติเยว. นิยามํ โอกฺกมนฺตาปิ เอกสฺมึภเว เอว อปายภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. นปน กุสลมูลานิ สพฺพโส ปจฺฉินฺทิตฺวา สตฺเต วฏฺฏโสตนิยเต กาตุํ สกฺโกนฺติ. กุสลธมฺมาปน พลวนฺตา โหนฺติ. ชาติสุวณฺณาวิย สารภูตา ภาวนารหา ปุนปฺปุนํ อาเสวียมานา ถิรตรปตฺตา โลกิเยสุ ยาว อิทฺธิวิธานา โลกุตฺตเรสุจ ยาว อรหตฺตมคฺคา วุทฺธิวิรุฬฺหีธมฺมา โหนฺติ. นิยามํ โอกฺกมนฺตา อปายโสตํวา วฏฺฏโส ตํวา สพฺพโส สมุจฺฉินฺทิตฺวา อนุปาทิเสสนิพฺพานภาคิตาย โอกฺกมนฺติ. ตสฺมา กุสล ธมฺมาเอว ปหายกานาม. อิตเรปน ปหาตพฺพาเอว นามาติ เวทิตพฺพา. อปิจ กุสลธมฺมานาม อนฺตมโส อาโลปภิกฺขา ทานมตฺตาปิ โลเกเภสชฺชวิธานานิวิยอกุสลปฺปหานาย เอว ปณฺฑิเตหิปฺปียนฺติ กรียนฺติ จ, ตสฺมา เตเอว ปหายกา. อกุสลธมฺมาปน โลเก นานาโรคชาติโยวิย สกลโลกสฺส ปกติสภาวภูตาเอว โหนฺตีติ เต ปหาตพฺพาเอวาติ. สมนฺตโต อนวเสสโต อาทิยึสุ คณฺหิยึสูติ สมตฺตานิ. อปิจ สมตฺตานีติ นิฏฺิตานิ ปริปุณฺณานิวา. อฏฺธาติอาทิสงฺคหคาถา. โลโภมูลํ เอเตสนฺติ สมาโส. ทฺวาทสา กุสลา สิยุนฺติ เอตฺถ สิยุนฺติ นิปาตปทํ อิธ ทฏฺพฺพํ. อกุสล จิตฺตานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย อกุสลจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทิปนา นิฏฺิตา.
๓๑. เอวํ ¶ สพฺพนิหีนํ อกุสลํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ อเหตุกํ สงฺคณฺหนฺโต ตตฺถจ สพฺพนิหีนํ อกุสลวิปากํ ตาว ทสฺเสตุํ อุเปกฺขาสหคตนฺติอาทิมาห.
[๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ตํ อกุสล วิปากตฺตาเยว อกุสลานนฺตรํ ปถมํ ทสฺสิตนฺติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อกุสลวิปากา ทิวเสน ติวิธภาเวปิ อกุสลานนฺตรํ อกุสลวิปาเกเยว วิภชิตุ’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กุสลวิปากานิปิ กุสลา นนฺตเรเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ.
๓๑. จกฺขุโสตาทีนํ ปทตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. วิชานาตีติ วิฺาณํ. ยถาห-วิชานาติ วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมาวิฺาณนฺติ วุจฺจตีติ. จกฺขุํ นิสฺสิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุนาวา ปจฺจยภูเตน ชนิตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. กมฺเมนวา จกฺขุสฺส อุปนีตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุโตวา ชาตํ วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺสวา อินฺทฺริยภาเวน สามิ ภูตสฺส วิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. จกฺขุสฺมึวา อุปฺปนฺนํวิฺาณํ จกฺขุวิฺาณํ. เอสนโย โสตวิฺาณาทีสุปิ. ปาฬิยํปน มหา ตณฺหาสงฺขยสุตฺเต –
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว กฏฺฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. กฏฺคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สกลิกฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สกลิ กคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ติณฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ติณคฺคี ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โคมยฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. โคมยคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ถุสฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. ถุสคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. สงฺการฺจ ปฏิจฺจ อคฺคิ ชลติ. สงฺการคฺคีตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. จกฺขุวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. โสตวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ¶ ฆานวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเสจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. ชิวฺหาวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. กายวิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ วิฺาณํ. มโน วิฺาณนฺเตว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ.
ตถาติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตนฺติ ปทํ อากฑฺฒติ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํ สมงฺคิปุคฺคลํวา พาธติ หึสตีติ อตฺโถ. ทุฏฺุวา ขนติ กายิกสุขนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกเรนวา ขมิตพฺพนฺติ ทุกฺขํ. ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา ทุกฺขํ. กายิกทุกฺขเวทนาเยว นามํ. สุฏฺุ ปฏิมุขฺจ อิจฺฉตีติ สมฺปฏิจฺฉนํ. สุฏฺูติ อมฺุจมานํ. ปฏิมุขนฺติ อนฺาเปกฺขํ. อิจฺฉตีติ กาเมติ อภินนฺทติ ปฏิคฺคณฺหติ. เตเนวหิ ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉึ สูติ วณฺณยึสุ. สุฏฺุ ตีเรติ ตุเลติ วิจาเรตีติ สนฺตีรณํ. ฏีกายํ ตีเรติ นิฏฺาเปตีติ วุตฺตํ. วิภาวนิยํ ตีเรติ วีมํสตีติ วุตฺตํ.
๓๒. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อสมฺภินฺนตา, อาโลก สนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, รูปานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ จตฺตาโร ปจฺจยา จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปตฺติการณานิ. โสตสฺส อสมฺภินฺนตา อากาสสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, สทฺทานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ โสตวิฺาณสฺส. ฆานสฺส อสมฺภินฺนตา, วาสุสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, คนฺธานํ อาปาตาคมนํ มนสิกาโรติ ฆานวิฺาณสฺส. ชิวฺหาย อสมฺภินฺนตา อาโปสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ. รสานํ อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ ชิวฺหาวิฺาณสฺส. กายสฺส อสมฺภินฺนตา, ปถวิสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ, ติณฺณํ โผฏฺพฺพานํ อฺตรสฺส อาปาตาคมนํ, มนสิกาโรติ กายวิฺาณสฺสาติ. เอตฺถจ อาโลก อากาสาทีนํ สนฺนิสฺสยานํ คหณํ เตหิ วินา รูปาทีนํ ปสาเทสุ อาปาตาคมนสฺเสว อภาวโตติ ทฏฺพฺพํ, น หิ อาโลเก สติ รูปานิ สนฺนิหิตานิปิ จกฺขุมฺหิ อาปาตมาคจฺฉนฺติ. เอสนโย เสเสสุปีติ. ยํปน อฏฺกถายํ -
จกฺขุสฺมึปน ¶ อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธารูปารมฺมเณ อาปาตํ อนา คจฺฉนฺเต จกฺขุวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. ตสฺมึ ปน อาปาตํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ.
ตํ วินา อาโลเกน วิฺาณุปฺปตฺติยา อภาวทสฺสนปรํ. นปน อาปากาคมนํนาม อาโลเก อสติปิ สมฺภวตีติ ทสฺสนปรนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา รตฺตนฺธกาเรปิ รูปานิ จกฺขุมฺหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชตีติ. อกุสลสฺส วิปากานิ อกุสล วิปากานิ.
๓๓. เอตฺถา เกนฏฺเน วิปากํนามาติ. วิปจฺจนฏฺเน. กิฺจ วิปจฺจนนฺติ. ยถา โลเก อมฺพผลาทีนํ ตรุณภาวํ อติกฺกมฺม ปริณตภาวปฺปตฺติวิปจฺจนนฺติ วุจฺจติ. เอวเมวํ อิธปิ วิปจฺจนํ เวทิตพฺพนฺติ. อยฺจ อตฺโถ จตูหิ สมงฺคีตาหิ ทีเปตพฺโพ. จตสฺโสหิ สมงฺคีตานาม เจตนาสมงฺคิตา, กมฺมสมงฺคิตา, อุปฏฺานสมงฺคิตา, วิปากสมงฺคิตาติ. ตตฺถ ปุพฺเพ ตํ ตํ กมฺมายูหนกาเลยา กุสลากุสลเจตนาย ขณตฺตยสมงฺคิตา. อยํ เจตนาสมงฺคีตานาม. สาปน เจตนา นิรุชฺฌมานา สพฺพโส อภาวํ ปตฺวา นนิรุชฺฌติ. อายตึปน วิปากปาตุภาวาย อตฺตโน สพฺพาการปริปูรํ กฺริยาวิเสสํ ตสฺมึ จิตฺตสนฺตาเน นิทหิตฺวาว นิรุชฺฌติ. โสจ กฺริยาวิเสโส ยาว โอกาสํ นลภติ. ตาว กปฺปสํตสหสฺสํปิ ตํสนฺตานํ อนุคโตเยว โหติ. ยํ สนฺธาย ธมฺมปเท –
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ทหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมา ฉนฺโนว ปาวโกติ วุตฺตํ.
โสปน วิสุํ เอโก ปรมตฺถธมฺโมติปิ สงฺขฺยํ นคจฺฉติ, อนุสยธาตุโยวิยาติ. อยํ กมฺมสมงฺคิตานาม. โสปน ยทา อตฺตโน อนุรูเป ปจฺจเย ลภติ. ตทา วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ กโรติ. กถํ กโรตีติ. โส อาสนฺนมรณสฺส สตฺตสฺส อตฺตานํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. อตฺตโน นิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. คตินิมิตฺตํวา ปจฺจุปฏฺาเปติ. โสจ สตฺโต ตํ อมฺุจมาโน ยทิ คณฺหาติ. ¶ ตทา โอกาสํ ลภติ. อยํ อุปฏฺานสมงฺคิตานาม. ตํ อมฺุจิตฺวา จุตสฺสปน จุติอนนฺตรเมว โส กมฺมสงฺขาโต กฺริยา วิเสโส วิสุํ เอโก สสมฺปยุตฺโต ปรมตฺถธมฺมราสิ หุตฺวา เอกํ ภวํ ปูรยมาโน วิปจฺจติ, เอกํ ภวํ ปูรยมาโนติจ ยาว ตายุกํ ภวงฺคกิจฺจํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ตํ ตํ ทฺวาริกวิปากกิจฺจานิ ปริโยสาเน จุติกิจฺจฺจ สาธยมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมา ติสฺโส สมงฺคีตา ตรุณา วตฺถานาม โหนฺติ. ปจฺฉิมา วิปากสมงฺคีตา ปริณตาวตฺถานามาติ เวทิตพฺพา. อิติ วิปจฺจนฺตีติ วิปากานิ มุทุตรุณาวตฺถํ อติกฺกมิตฺวา ปริณกาวตฺถสงฺขาตํ วิปกฺกภาวํ อาปชฺชนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺานานํปิ กฏตฺตารูปานํ วิปากปเท อคฺคหณํ โหตีติ. ตานิหิ กมฺมสนฺตานโต วิสุํ สิทฺธตฺตา วิสุํ กมฺมโต ชาตานิเยว นาม โหนฺติ, นวิปกฺกานิ นามาติ. อฺํหิ อรูปธมฺมานํ สนฺตานํ. อฺํ รูปธมฺมานนฺติ. อยเมตฺถ วิปากปเท ปรมตฺถทีปนา.
เยปน อรูปภาเวน สารมฺมณภาเวนจ กมฺเมน สทิส ตามตฺตํ คเหตฺวา อรูปธมฺมานเมว วิปากตฺตํ สาเธนฺติ. เตสํ วิปากสทฺโท อรูปธมฺเมสุ รุฬฺหีวเสน ปวตฺโตติ อาปชฺชตีติ. ยฺจ ตตฺถ สาลิพีชนิพฺพตฺเตสุ นาฬปตฺตปุปฺผผเลสุ พีชสทิสานํ ผลานเมว สาลิผลสาลิปกฺกนามํ สิทฺธํ วิยาติ อุปมํ ทสฺเสนฺติ, สาปิ นสเมติ. น หิ ผลานิปิ ตรุณกาเล ปากนามํ ลภนฺติ. นจ นาฬปตฺตปุปฺผานิปิ ปริณตกาเล ปากนามํ นลภนฺตีติ. ตานิ ปิหิ ตทา นาฬํ ปกฺกํ, ปตฺตํ ปกฺกํ, ปุปฺผํ ปกฺกนฺติ น นวุจฺจนฺตีติ. สุขยตีติ สุขํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม ตํสมงฺคีปุคฺคลํวา ลทฺธสาตํ กโรตีติ อตฺโถ.
๓๔. สุฏฺุวา ขนติ กายิกทุกฺขํ. สุเขนจ ขมิตพฺพํ. สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติวา สุขํ. กุสลสฺส วิปากานิ สมฺปยุตฺต เหตุวิรหโต อเหตุกานิจาติ กุสลวิปากา เหตุก จิตฺตานิ.
[๓๖] วิภาวนิยํ ปน
ปุพฺพกมฺมสหชาเตน ¶ นิพฺพตฺตกเหตุนาปิ อิธ วิปากสฺส สเหตุกตาปสงฺโคกโต. โส น สุนฺทโร.
น หิ อภิธมฺเม กตฺถจิ ปุพฺพกมฺมสหชาเตน นิพฺพตฺตกเหตุนา วิปากสฺส สเหตุกาเหตุกตา สมฺภโวนาม อตฺถิ. อสติจ สมฺภเว พฺยภิจารสฺสปิ อภาวโต โส ปสงฺโค นิรตฺถโกวาติ. ตตฺถ พฺยภิจารสฺสาติ ปสงฺคสฺส อิจฺเจวตฺโถ. เอตฺถจ อกุสลวิปากานํ สยํ อพฺยากตธมฺมตฺตา โลภาทีหิ อกุสลเหตูหิจ สยํ อกุสลวิปากตฺตา อโลภาทีหิ อนวชฺชเหตูหิจ สเหตุกตา สมฺภโว นตฺถิ. อสติ จ ตํ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว อพฺยภิจาโรเยว โหตีติ ตตฺถ อเหตุกคฺคหณํ น กตํ. กุสลวิปากานํ ปน สยํ กุสลวิปากตฺตาเยว อโลภาทีหิ กุสลา พฺยากตโยคีหิ อนวชฺชเหตูหิ สเหตุกตา สมฺภโว อตฺถิเยว. สติจ ตสฺมึ สมฺภเว เตสํ อเหตุกภาโว พฺยภิจารสหิโต โหตีติ ตตฺเถว อเหตุกคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๕. จกฺขาทิเก ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ, ตฺหิ ปฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนํ อุปฺปชฺชตีติ. ภวงฺคสงฺขาเต มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนํ อาวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนํ. ตฺหิ ตสฺมึ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อาวชฺชนฺตํ ปวตฺตตีติ. เอตฺถจ มโนทฺวารนฺติ สกลํ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
[๓๗] ยํปน ฏีกายํ
ตาว ‘‘มโนทฺวารนฺติ เอตฺถ อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนติ วุจฺจติ. ตเทว ทฺวารํ อาวชฺชนชวนาทิ ถิจิตฺต ปวตฺติยา มุขตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชนสฺส อนนฺตร ปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ, ปีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํปิ น ยุชฺชติเยว.
ยทิหิ ¶ ยสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรํ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตเทว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา มโนทฺวารํนาม โหติ. น ตโต ปุริมานีติ อยมตฺโถ สิยา. เอวฺจสติ เยสุ จกฺขาทีสุ รูปา ทีนํ ฆฏฺฏิตตฺตา อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตาเนว เอกนฺเตน เตสํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารานินาม โหนฺติ. น ตโต อฺานีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติ. นจ ตานิ จกฺขาทีนิ นาม อตฺถิ. ยานิ จกฺขาทีนิ ทฺวารรูปานินาม น โหนฺตีติ. สพฺพเมตํ อุปริ ทฺวาร สงฺคเห อาวิภวิสฺสตีติ. หสนํ หสิตํ. มุขสฺส ปหฏฺาการปฺปวตฺติ. ตํ อุปฺปาเทติ ชเนตีติ หสิตุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปาเทนฺติ ขีณาสวา เอเตนาติ หสิภุปฺปาโท. ตํวา อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ หสิตุปฺปาโท. โสเอว จิตฺตนฺติ สมาโส. ขีณาสวานํ อโนฬาริเกสุ อารมฺมเณสุ เยน จิตฺเตน สิตํ ปาตุกโรนฺติ, ตสฺเสตํ นามํ. น หิ ขีณาสวา โลกิย มหา ชนาวิย รชฺชนียาทิ ภาเวน โอฬาริเกสุ หสนิย วตฺถูสุ หสนฺตีติ. ฏีกาสุ ปน จิตฺตํ อเปกฺขิตฺวา หสิตุปฺปาทนฺติ นิทฺทิฏฺํ สิยาติ. วุตฺตนเยน อเหตุกานิจ ตานิ วิปจฺจน วิปากุปฺปาทน กิจฺจรหิตตฺตา ตํ ตํ กฺริยามตฺตภูตานิ จิตฺตานิจาติ อเหตุกกฺริยจิตฺตานิ. เอตฺถจ วีถิมุตฺตจิตฺตานิ กิจฺจทุพฺพลตฺตา ปฺจวิฺาณานิ วตฺถุทุพฺพลตฺตา สมฺปฏิจฺฉนาทีนิจ กิจฺจฏฺานทุพฺพลตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน วินา เกวลํ วิปจฺจนมตฺเตน ปวตฺตนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ วิปากานิเอว โหนฺติ. ยานิปน พลวกิจฺจตฺตา อตฺตโน อุสฺสาเหน ปวตฺตนฺติ. อายตึจ วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหสหิตานิ โหนฺติ. ตานิ กุสลากุสลานินาม โหนฺติ. ยานิ ปน จิตฺตานิ วิปจฺจนมตฺตํ อติกฺกมฺม อตฺตโน อุสฺสาเหเนว ปวตฺตนฺติ. เตสุ อาวชฺชนทฺวยํ วิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยตฺตา โถกํ ทุพฺพลภาวโต อิตรานิจ นิรานุสยสนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สพฺพโส วิปากุปฺปาทนตฺถํ อุสฺสาหรหิตานิเอว โหนฺตีติ ตานิ สพฺพานิ กฺริยานินาม ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๖. อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย เวทนาวิจารณา วุจฺจติ. ตถาหิ จกฺขุวิฺาณาทีนํ ตาว วตฺถูนิจ อารมฺมณานิจ อุปาทารูปาเนว ¶ โหนฺติ, อุปาทารูปานฺจ วิจุปิณฺฑกานํวิย อฺมฺสงฺฆฏฺฏนํ ทุพฺพลเมวาติ ตานิ อิฏฺเ อนิฏฺเจ อารมฺมเณ อุเปกฺขา สหคตาเนว โหนฺตีติ. กายวิฺาณสฺสปน อารมฺมณานิ มหาภูตานิ โหนฺตีติ ยถา อธิกรณิมตฺถเก ถปิตํ ปิจุปิณฺฑกํ อโยกูเฏน ปหรนฺตานํ อโยกูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมฺม อขิกรณิฆฏฺฏนํ พลวตรํ โหติ. ตถา เตสํ อารมฺมภูตานํ กายวตฺถุํ อติกฺกมฺม กายนิสฺสย ภูเตสุ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ. ตสฺมา กายวิฺาณํ อิฏฺเ สุขสหคตํ อนิฏฺเ ทุขสหคตํ โหตีติ. สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตํปน สพฺพทุพฺพลานํ ปฺจวิฺาณานํ อนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ นิจฺจํ ทุพฺพลํ หุตฺวา สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ. วิภาวนิยํ ปน อสมานนิสฺสเย หิ เตหิ ลทฺธปจฺจยตาวเสน อยมตฺโถ วิภาวิโต, สนฺตีรณํปน สยํปิ พลววตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตติ. ตาทิเสนจ พลววตฺถุนิสฺสเยน ปุริมจิตฺเตน ลทฺธปจฺจยํ โหตีติ โถกํ พลวํ โหติ. ตสฺมา ตํ กุสลวิปากํ อิฏฺเ อุเปกฺขาสหคตํ อภิอิฏฺเ โสมนสฺสสหคตํ โหติ. อกุสลวิปากํปน อนิฏฺเปิ อภิอนิฏฺเปิ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ. กสฺมา อิติเจ. ยทิหิ ตํ อติอนิฏฺารมฺมณวเสน เวทนา เภทยุตฺตํ สิยา. ทุกฺเขนวา โทมนสฺเสนวา ยุตฺตํ สิยา. ตตฺถ ทุกฺเขน ตาว น ยุชฺชติ, กสฺมา, เอกนฺตกายิกตฺตา ทุกฺขสฺสาติ. โทมนสฺเสนปิ น ยุชฺชติ. กสฺมา, ปฏิเฆน ปฏิหฺตฺตาเอว โทมนสฺสภาวํ ปตฺตา โทมนสฺสเวทนา ปฏิเฆน วินา นปฺปวตฺตตีติ. เอกนฺตากุสลภูเตน ปฏิเฆน นิจฺจโยคิโน โทมนสฺสสฺส อพฺยากเตสุ อสมฺภวโตติ. อาวชฺชนทฺวยํปน สนฺตีรณโตปิ โถกํ พลวํ โหติ. วิปากานฺหิ ปวตฺติตุํปิ อตฺตโน อุสฺสาหพลํนาม นตฺถิ. พลวนฺเตหิปน กมฺมาทิปจฺจเยหิ ชาตานิ พลวนฺตานินาม โหนฺติ. ทุพฺพเลหิ ชาตานิ ทุพฺพลานิ นามาติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ อาวชฺชนทฺวยํ กมฺมานุภาวโตจ มุจฺจิตฺวา วิปากสนฺตานโตจ ปจฺจยํ คเหตฺวา อุฏฺิตตฺตา ทุพฺพลเมว โหตีติ สทาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ.
[๓๘] วิภาวนิยํ ปน
ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ¶ ปุพฺเพ เกนจิ อคฺคหิเต อารมฺมเณ เอกวา รเมว ปวตฺตตฺตา มโนทฺวาราวชฺชนฺจ วิสทิสจิตฺตสนฺตานปราวตฺตนวเสน พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตา อารมฺมณรสํ อธิมตฺตโต อนุภวิตุํ นสกฺโกตีติ สพฺพตฺถปิ มชฺฌตฺต เวทนายุตฺตเมวาติ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตฺตาติ อิทํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตานํ พลวทุพฺพลตาวิเสโสอตฺตโนปจฺฉา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสน สกฺกา วตฺตุํ. อตฺตโนปน ปจฺจเยหิเอว โส สกฺกา วตฺตุนฺติ. อิตรถา สนฺตีรณสฺสปิ พฺยาปารนฺตรสาเปกฺขตา สิยา. ตํปิ หิ วิสทิสจิตฺตสนฺตานํ อตฺตนาปรํ วตฺเตติ เยวาติ.
๓๗. อิมานิ จิตฺตานิ อตฺตโน ปกติ ปจฺจยคณสมาโยเค สติ นุปฺปชฺชนฺตีติ นตฺถิ. ตสฺมา อสงฺขาริกาเนวาติ วทนฺติ. มูลฏีกายํ ปน วิปากุทฺธาเร –
อเหตุกวิปากานํ อปริพฺยตฺตกิจฺจตฺตา สสงฺขาริก กมฺม วิรุทฺโธ อสงฺขาริกภาโวปิ นตฺถิ. อสงฺขาริกกมฺมวิรุทฺโธ สสงฺขาริกกาโวปิ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ อุภยกมฺเมนปิ อุปฺปตฺติ เถเรน อนฺุาตาติ วุตฺตํ.
เอเตน ติณฺณํ กฺริยจิตฺตานํปิ ตทุภยภาวาภาโว วุตฺโต โหติ. ตานิปิหิ อปริพฺยตฺตกิจฺจานิเยวาติ. อถวา. รูปทสฺส น สทฺทสฺสวนาทีนิ สตฺตา กทาจิ อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. กทาจิ ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺตีติ ปจฺจกฺขโตว สิทฺธเมตํ. ตตฺถ ยทา อตฺตโน อิจฺฉาย กโรนฺติ. ตทา ปฺจทฺวาราวชฺชนาทีนิ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ยทา ปเรหิ อุสฺสาหิตา กโรนฺติ. ตทา สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ทฺวาร วิมุตฺเตสุปน ทฺวีสุ อุเปกฺขาสนฺตีรเณสุ อฏฺมหาวิปาเกสุวิย วตฺตพฺโพ. อิติ สพฺพานิ อเหตุกจิตฺตานิ เตน ปริยาเยน สงฺขารเภเทน ¶ ปจฺเจกํ ภินฺนานิเอว โหนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ อปริ พฺยตฺตกิจฺจตฺตาเยว เตสํ สงฺขารเภโท ปาฬิยํ นวุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
๓๘. ยสฺมาปน เหตุโยนาม มหนฺตธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา เต ทุพฺพลกมฺมนิพฺพตฺเตสุ ทุพฺพลวตฺถุกิจฺจฏฺาเนสุจ อิเมสุ จิตฺเตสุ นุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ สพฺพํ ปาปกมฺมํ วิกฺเขปยุตฺตํ สยํปิ จฺจลติ ทุพฺพลํ โหติ. ตสฺมา ตํ กปฺปฏฺิติกํปิ สมานํ กาลนฺตเร เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. ติเหตุกกมฺมํปิ สมานํ ทุพฺพเลสุ จกฺขาทิวตฺถูสุจ ทสฺสนาทีสุ กิจฺจฏฺาเนสุจ เหตุยุตฺตํ วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกติ. อาวชฺชนหสนกิจฺจา นิจ ทุพฺพลกิจฺจานิเอว โหนฺติ. ตสฺมา อิมานิ สพฺพานิ สมฺปยุตฺตเหตุรหิตานิ ชาตานีติ ทฏฺพฺพํ.
๓๙. สพฺพถาปีติ ปทสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
[๓๙] วิภาวนิยํ ปน
สพฺพถาปีติ อกุสลวิปาก กุสลวิปาก กฺริยเภเท นาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
โสหิ เภโท อิจฺเจวนฺติ อิมินาว คหิโตติ. สงฺคหคาถายํ อกุสลวิปากานิ วตฺถุกิจฺจเภเทน สตฺต, ปฺุปากานิ วตฺถุกิจฺจเวทนาเภเทน อฏฺธา, กฺริยจิตฺตานิ กิจฺจทฺวารเภเทน ตีณีติ อเหตุกจิตฺตานิ อฏฺารส โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฺุปาเกสุ เวทนาเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อิตรถา สนฺตีรณสฺส อเภโท สิยา. ตถา กฺริยาสุ ทฺวารเภโทปิ วตฺตพฺโพ. อฺถา อาวชฺชนสฺส อเภโท สิยาติ. ฏีกาสุปน โส น วุตฺโตติ.
อเหตุกจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๔๐. อิทานิ เหฏฺา วุตฺตานํ จิตฺตานํ อโสภณนามํ อุปริ วุจฺจมานานฺจ โสภณนามํ ถเปนฺโต คาถมาห. อุปริ วุจฺจมานานฺหิ ¶ โสภณตฺเต วุตฺเต เหฏฺา วุตฺตานํ อโสภณตา อวุตฺตาปิ สิทฺธา โหตีติ. ตตฺถ ปาปาเหตุกมุตฺตานีติ ปาเปหิ อเหตุเกหิจ มุตฺตานิ เอกูนสฏฺิจิตฺตานิ. อถวา. เอกนวุติจิตฺตานิปิ โสภณานีติ วุจฺจเร วุจฺจนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ปาเปหีติ อกุสเลหิ. อกุสลานิหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อนิจฺฉนฺเตเยว อปายํ ปาเปนฺติ. ตสฺมา ปาปานีติ วุจฺจนฺติ. เอเตน ปฺุานํปิ สุคติปาปนฏฺเน ปาปตา ปสงฺโค นิวตฺติโต โหติ. น หิ อิจฺฉนฺตานํ ปาปเน ปาปนพฺยาปาโร ปากโฏ โหตีติ. ลามกฏฺเนวา ตานิเยว ปาปานีติ วุจฺจนฺตีติ. โสภเณหิ สทฺธาทิคุณธมฺเมหิ ยุตฺติยา ตโตเยว จ สยํปิ โสภคฺคปตฺติยา โสภณานีติ.
๔๑. อิทานิ ตานิ โสภณานิ หีน ปณีตา นุกฺกเมน ทสฺเสนฺโต โสมนสฺสสหคตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานาตีติ าณํ, ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. าเณน สมฺปยุตฺตํ วิปฺปยุตฺตนฺติ สมาโส. นตฺถิ สงฺขาโร อสฺสาติ อสงฺขาโร. สํวิชฺชติ สงฺขาโร อสฺสาติ สสงฺขาโร. สปฺปุริสุปนิสฺส ยาทิโก กุสลุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจยคโณ. โสหิ ยทา ทุวิเธน สงฺขาเรน วินา เกวลํ อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา อสงฺขาโรนาม. โสเยว ยทา อตฺตโน พเลน กุสลจิตฺตํ สมุฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ. สงฺขารสหายํ ลภิตฺวาว ตํ สมุฏฺาเปติ. ตทา สสงฺขาโรนาม. อสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ. สสงฺขาเรน อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกนฺติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว. เอตฺถจ โสมนสฺสาทีนํ อุปฺปตฺติการณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. อปิจ สทฺธาสมฺปตฺติ ทสฺสนสมฺปตฺติ เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหก สมฺปตฺตีติ เอวมาทิ โสมนสฺสการณํ, ตพฺพิปรีตํ อุเปกฺขาการณํ. ยานิจ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิอฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิมสฺมึ าเน วตฺตพฺพานีติ. ปฺา สํวตฺตนิก กมฺมุปนิสฺสยตา, อพฺยาปชฺชโลกุปปตฺติตา อินฺทฺริยปริปากตา, กิเลสทูรตาจ าณุปฺปตฺติยา การณํ. ติเหตุกปฏิสนฺธิกตา, อโมหชฺฌาสยตา, ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา. สุตจินฺตาปสุตาติปิวตฺตุํ ¶ ยุชฺชติ. ยานิจธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานิ. ตพฺพิปรีตํ าณวิปฺปยุตฺตการณํ. สงฺขารการณํปิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. ยานิจ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺสจ การณานิ อฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. ตานิปิ อิธ วตฺตพฺพานีติ. อิเมสํปิ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค คเหตพฺพนฺติ.
๔๒. อฏฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อิเมสํ อิธ วุตฺตปฺปการโต อฺเหิ ปกาเรหิ อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺรายํ นโย. อิมานิ อฏฺจิตฺตานิ ทสหิ ปฺุกฺริยาวตฺถูหิ คุณิตานิ อสีติ โหนฺติ. ปุน ตานิ ฉหิ อารมฺมเณหิ คุณิตานิ จตฺตาริสตานิเจว อสีติ จ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ กมฺเมหิ คุณิตานิ สหสฺสํ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ตีหิ หีนมชฺฌิมปณีเตหิ คุณิตานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ ตีณิ สตานิ วีสติจ โหนฺติ. ตานิ อิมานิ สุทฺธิกานีติ กตฺวา ทฺวีสุ าเนสุ ถเปตพฺพานิ. ตโต เอกํ านํ คเหตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺส าณสมฺปยุตฺตานิ ทฺเวสหสฺสานิ สตํ สฏฺิจ โหนฺติ. ตถา าณวิปฺปยุตฺตานีติ. ปุน ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตานิ จตูหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ อฏฺสหสฺสานิ ฉสตานิ จตฺตาลีสํจ โหนฺติ. าณวิปฺปยุตฺตานิปน วีมํสาวชฺชิเตหิ ตีหิ อธิปตีหิ คุณิตานิ ฉสหสฺสานิ จตฺตาริสตานิ อสีติจ โหนฺติ. ปุน ตทุภยานิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ ปฺจสหสฺสานิ สตํ วีสติจ โหนฺติ. ปุน ตานิ ปุพฺเพ วิสุํ ถปิเตหิ สุทฺธิเกหิ สมฺปิณฺฑิตานิ ทสสหสฺสํ นวสหสฺสานิ จตฺตาริ สตานิ จตฺตาลีสฺจ โหนฺตีติ. ยํปน ฏีกายํ อิธ วุตฺตนเยน สุทฺธิกานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ จ วิสุํ อกตฺวา สพฺพานิ ปฺุกฺริยาทีหิ สมํ คุณิตานิ สตฺตรส สหสฺสานิ ทฺเว สตานิ อสีติจ โหนฺตีติ วุตฺตํ.
[๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
สุทฺธิกานิ ¶ วิสุํ อกตฺวา าณวิปฺปยุตฺตานิเอว วิสุํ กตฺวา ตถา คุณิตานิ วีส สตาธิก ปนฺนรส สหสฺสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ น ยุตฺตํ.
เอวฺหิ สติ อิมานิ กามาวจรกุสลานิ นิจฺจํ สาธิปติกานิ หุตฺวา นิยตาธิปติกานินาม ภเวยฺยุํ. นจ อิมานิ อุปริ มหคฺคต กุสลานิ วิย โลกุตฺตรานิ วิย จ นิยตา ธิปติกานิ โหนฺตีติ. ฏีกานเยนปน าณวิปฺปยุตฺตานิปิ วีมํสาสหคตานีติ อาปชฺชตีติ. ยถาวา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลาติเอตฺถ าณวิปฺปยุตฺตานิปิ โกสลฺเลน นานาวชฺชนวีถิยํ ปวตฺเตน อุปนิสฺสยาเณน สมฺภูตตฺตา กุสลานิ เอว นาม โหนฺติ. เอวมิธปิ ตานิ เตเนว วีมํสาธิปติภูเตน สมฺภูตตฺตา วีมํสาธิปเตยฺยานิปิ นาม โหนฺตีติ น นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน ตานิ วิสุํ อกตานิ สิยุนฺติ. เอวํสนฺเตปิ กามกุสลานินาม อธิปติวิมุตฺตานิ เอว พหุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา นสกฺกา สพฺพานิ กามกุสลานิ วีมํสาธิปติมูลิกานิ ภวิตุนฺติ.
๔๓. กามาวจรานิจ ตานิ กุสลานิ จิตฺตานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ เกนฏฺเน กุสลานีติ. อาโรคฺยฏฺเน, สุนฺทรฏฺเน, เฉกฏฺเน, อนวชฺชฏฺเฏน, สุขวิปากฏฺเนจาติ. ราคาทโยหิ ธมฺมา จิตฺตสนฺตานสฺส รุชฺชนฏฺเน โรคานาม. อหิตฏฺเน อสุนฺทรา นาม. อนิปุณฏฺเน อเฉกานาม. คารยฺหฏฺเน วชฺชานาม. อนิฏฺ วิปากฏฺเน ทุกฺขวิปากานาม โหนฺติ. อิมานิปน เตหิ วุฏฺิตตฺตา กุสลานินาม อโรคานิ นามาติ อตฺโถ. ตปฺปฏิปกฺขตฺตาจ สุนฺทรานิ เฉกานิ อนวชฺชานิ สุขวิปากานิ จ นาม โหนฺตีติ. กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺติ จาเลนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลานิ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน สตฺตสนฺตาเน เสนฺติ อนุเสนฺตีติ กุสา. ราคาทโย. เต ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิ. กุสํวา วุจฺจติ าณํ กุจฺฉิตานํ สานฏฺเน ตนุกรณฏฺเน อนฺตกรณฏฺเนวา. กุเสน ลาตพฺพานีติ กุสลานิ. กุสาวิย ¶ หตฺถปฺปเทสํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนนฺตีติวา กุสลานิ. อปิจ, กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สรนฺติ หึสนฺตีติ กุสลานิ. รการสฺส ลกาโร. โกสลฺลสมฺภูตฏฺเนวา กุสลานีติ.
๔๔. มหาวิปาเกสุ ปทตฺถโต วตฺตพฺพํ นตฺถิ. เวทนาเภโท อารมฺมณวเสน วตฺตพฺโพ. ตานิหิ อติอิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ ยถากฺกมํ โสมนสฺเสน อุเปกฺขาย จ ยุตฺตานีติ. สมฺปโยคเภโท กมฺมวเสน ชวนวเสนจ วตฺตพฺโพ. ตานิหิ พลวกมฺเมน ชนิตานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. ทุพฺพลกมฺเมน ชนิตานิ าณวิปฺปยุตฺตานิ. กทาจิปน ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติกาเล เยภุยฺเยน ติเหตุกชวนานุพนฺธานิ าณสมฺปยุตฺตานิ โหนฺติ. อิตรชวนานุพนฺธานิ าณวิปฺปยุตฺตานีติ. สงฺขารเภโทปิ เกหิจิ อาจริเยหิ กมฺมวเสเนว กถิโต. อสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ อสงฺขาริกานิ. สสงฺขาริกกมฺมชนิตานิ สสงฺขาริกานีติ. สงฺคหกาเรนปน สนฺนิหิตปจฺจยวเสน วุตฺโต. ตานิหิ ปฏิสนฺธิยํ ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล าตกาทีหิ เตน เตน ปโยเคน อุปฏฺาปิตานิ กมฺมาทีนิ อารมฺมณานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ สสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตาทิเสน ปโยเคน วินา สยเมว กมฺมพเลน อุปฏฺิตานิ คเหตฺวา ปวตฺตานิ อสงฺขาริกานินาม โหนฺติ. ตทารมฺมณ กาเลปน อสงฺขาริกชวนานุพนฺธานิ อสงฺขาริกานินาม. สสงฺขาริก ชวนานุพนฺธานิ สสงฺขาริกานิ นามาติ. เอตฺถปิ สมฺปิณฺฑนตฺโถ วิสทฺโท. เตน อารมฺมณฉกฺก หีนตฺติกวเสเนว กาลเทส สนฺตานาทิวเสนจ เตสํ อเนกเภทตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. ยสฺมา ปเนตานิ ทานาทิวเสน กายกมฺมาทิวเสน ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา จ น ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ตานิ ปฺุกฺริยาวตฺถูนํ กมฺมาธิปตีนฺจ วเสน วฑฺฒนํ นลภนฺตีติ.
[๔๑] วิภาวนิยํ ปน
อิมานิ วิฺตฺติสมุฏฺาปนาภาวโต กมฺมทฺวาร วเสน น ปวตฺตนฺติ. อวิปากสภาวโตจ กมฺมวเสน นปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เหฏฺาหิ กุสเลสุ กมฺมตฺติกวเสเนว วฑฺฒนํ วุตฺตํ. นปน วิสุํ กมฺมทฺวารวเสน. กมฺมตฺติกฺจนาม ติวิธ กมฺมทฺวาร วเสเนว สิทฺธนฺติ. นนุ อฏฺกถายํ โยหิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวาร กมฺมปถ ปฺุกฺริยาวตฺถุเภโท วุตฺโต. โส อิธ นตฺถิ. กสฺมา. อวิฺตฺติชนกโต อวิปาก ธมฺมโต ตถา อปฺปวตฺติยาจาติ วุตฺตนฺติ. สจฺจํ. ตตฺถ ปน อวิฺตฺติชนกโต กมฺมทฺวาร เภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอวํ เภทสฺส อภาวํ วทติ. อวิปากธมฺมโต กมฺมปถเภโท อิธ นตฺถีติ เอเตน ทสวิธสฺส กมฺมปถเภทสฺส อภาวํ วทติ. อิธปน กุสเลสุปิ กมฺมปถเภทํ อคฺคเหตฺวา ติวิธกมฺมทฺวาร เภทภินฺนํ กมฺมตฺติกเมว คหิตํ. ตฺจ วิฺตฺติ สมุฏฺาปนา ภาวโต ติวิธกมฺมทฺวารวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิมินาว สิทฺธํ. ยทิจ เหฏฺา กุสเลสุปิ ทสวิธกมฺมปถเภทวเสน วิสุํ วฑฺฒนํ วุตฺตํ สิยา. เอวํสติ อิธปิ อวิปากสภาวโต กมฺมปถวเสน นปวตฺตนฺตีติ อิทํ วตฺตพฺพเมวาติ.
๔๕. มหากฺริยจิตฺเตสุปิ มหาวิปาเกสุวิย อารมฺมณ วเสเนว เวเทนาเภโท อุปริ สยเมว วกฺขติ. าณสมฺปยุตฺต, วิปฺปยุตฺต, อสงฺขาริก, สสงฺขาริกเภโทปน ยถารหํ กุสเลสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
[๔๒] วิภาวนิยํ ปน
ตถา อวิจาเรตฺวา กฺริยจิตฺตานํปิ กุสเล วุตฺตนเยน ยถารหํ โสมนสฺส สหคตาทิตา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
อิจฺเจวํ สพฺพถาปีติ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. สเหตุก กามาวจร กุสล วิปาก กฺริย จิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุ กคฺคหณํ กุสล สทฺท สมฺพนฺเธ ภูตกถน วิเสสนํ. เตเนวหิ ตํ กุสลจิตฺตานํ จูฬนิคเมน คหิตํ. วิปาก กฺริย สทฺทสมฺพนฺเธปน พฺยวจฺเฉทกวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ.
[๔๓] วิภาวนิยํ ปน
สกฺขรกถลิกํปิ ¶ มจฺฉคุมฺพํปิ ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตีติ สุตฺตปเท วิย อิธ ยถาลาภ โยชนาติ วุตฺตํ. ตํ น สเมติ. ตตฺถหิ สกฺขรกถลิกํนาม นจรตีติ ยุตฺตํ. อิธปน กุสลํ สเหตุกํ นโหตีติ นยุตฺตเมตนฺติ.
๔๖. สงฺคหคาถายํ เวทนา าณ สงฺขาร เภเทนาติ เวทนาเภเทน, าณเภเทน, สงฺขารเภเทนจ. ตตฺถ เวทนา เภเทนาติ เวทนาเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทน, าณเภเทนาติ าณโยคา โยคสิทฺเธนจิตฺตเภเทน. สงฺขารเภเทนาติ สงฺขาเรน วินา สหจ ปวตฺตปจฺจยคณเภทสิทฺเธน จิตฺตเภเทนาติ อตฺโถ. อิทฺหิ สมาสปทานํ สามตฺถิยํ, ยทิทํ สุวิฺาตานํ นานาปฺปการานํ ปทตฺถานํ อปฺปเกน พฺยฺชเนน ทีปนสมตฺถตาติ.
[๔๔] เอเตน วิภาวนิยํ
สยํ อภินฺนานํ าณสงฺขารานํ เภทวจเน จิตฺตสฺส เภทกร ภาเว จ โจทนาย อโนกาสตา สาธิตา โหตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. สเหตุ กามาวจร ปฺุปากกฺริยา เวทนาาณสงฺขารเภเทน ยถากฺกมํ ฉจ ทฺวาทสจ จตุวีสติ จ มตาติ. เอตฺถจ –
เวทนาาณสงฺขาร, เภเทเนตานิ อฏฺธา;
ปฺุปากกฺริยาเภทา, จตุวีสติวิธา มกา ติปิ.
วตฺตพฺพา. เอวฺหิ สติ อตฺถคติจ วิสทา โหติ. อุปริ วกฺข, มานาหิจ สงฺคหคาถาหิ สทฺธึ สเมตีติ.
๔๗. กาเมติอาทิ สพฺเพสํ กามจิตฺตานํ สงฺคหคาถา. ตตฺถ กาเม กามภูมิยํ ปากานิ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ วิปากจิตฺตานิ เตวีส. ปฺุาปฺุานิ กุสลากุสลจิตฺตานิจ วีสติ. กฺริยาจ สเหตุกาเหตุกวเสน สพฺพานิ กฺริยจิตฺตานิ ¶ ปน เอกาทส โหนฺติ. อิจฺเจวํ สพฺพถาปิ จตุปฺปฺาส โหนฺตีติ โยชนา. สพฺพถาติ เจตฺถ วิสทฺโท ลุตฺต นิทฺทิฏฺโ. ธมฺมสงฺคณิยํ วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาสเอว. วิภงฺเค วิภตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิ จตุปฺปฺาส เอวาติอาทินา ตสฺส อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยวาติ.
[๔๕] เอเตน วิภาวนิยํ
อิธ วุตฺตานํ กุสลาทีนํ อนฺโตคธเภทวเสน ตสฺส อตฺถวิภาวนา ปฏิสิทฺธา โหติ.
[๔๖] ยฺจ วิภาวนิยํ
กาเม ภเวติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพํ.
ภวสทฺโท หิ กุสลากุสลกมฺเมสุ กมฺมนิพฺพตฺเตสุจ วิปาก กฏตฺตารูเปสุ วตฺตมาโน อภิธมฺเม ทิฏฺโ. น ตทฺเสุ นามรูปธมฺเมสูถิ. ภูมิปริยาโยจ อิธ กามสทฺโท. ภูมีติจ สโหกาโส อินฺทฺริยา นินฺทฺริยพทฺธธมฺมสมูโห วุจฺจตีติ กาเม กามภูมิยนฺติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภโวติวา ภูมิเอว วุจฺจติ สุตฺตนฺตปริยาเยน ภวนฺติ เอตฺถ สตฺตา สงฺขาราจาติ กตฺวา. เอสนโย ปรตฺถปีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย กามจิตฺตสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.
๔๘. เอวํ กามจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปจิตฺตสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตนฺติอาทิมาห. วิตกฺโกจ วิจาโรจ ปีติจ สุขฺจ เอกคฺคตาจาติ ทฺวนฺโท. ตาหิ สหิตนฺติ สมาโส. วิตกฺกวิจารปีติสุเข กคฺคตา สงฺขาเตนสมุทิเตนปถมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํกุสลจิตฺตํ ปถมชฺฌานกุสลจิตฺตํ. ตตฺถ เกนฏฺเนปถมํ, เกนฏฺเนจ ฌานนฺติ. อาทิโต ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา ปถมํ. กสิณาทิกสฺส อารมฺมณสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณสฺสจ อุปนิชฺฌายนโต ปจฺจนีกธมฺมานฺจ ฌาปนโต ทยฺหนโต ¶ ฌานํ. อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ เอกคฺคตาเอว สาติ สยยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. สาหิ เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต เอโก อคฺโคโกฏิโกฏฺาโสวา อสฺสาติ อตฺเถน เอกคฺคสงฺขาตสฺส จิตฺตสฺส ตถาปวตฺตเน อาธิปจฺจคุณโยเคน เอกคฺคตาติ จ วุจฺจติ. สาเยว จิตฺตํ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิปิตุํ อทตฺวา เอกสฺมึ เยวารมฺมเณ ปฏิปกฺขธมฺมานํ ทูรีภาเวน สมฺมาจ อาธิยติ ถเปติ. อินฺทฺริยานฺจ สมภาวํ กตฺวา ตตฺเถว ลีนุทฺธจฺจาภาวาปาทเนน สมฺจ อาธิยติ ถเปตีติ อตฺเถน สมาธีติจ วุจฺจติ. สาเยวจ ปาฬิยํ อวิกฺเขโป อวิสาหาโร สณฺิติ อวฏฺิตีติ นิทฺทิฏฺาติ. วิตกฺกาทโยปิ ปน ตสฺสา สาติสยํ อุปการกตฺตา ฌานนฺเตว วุตฺตา. ตถา หิ วิตกฺโก ตาว จิตฺตํ ถินมิทฺธวเสน โอสกฺกิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณาภิมุขเมว กโรติ. อารมฺมณาภินิโรปน ลกฺขโณหิ วิตกฺโก. ถิน มิทฺธนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. วิจาโรจ นํ วิจิกิจฺฉาวเสน สํสปฺปิตุํ อทตฺวา ทฬฺหํ อารมฺมณานุพนฺธเมว กโรติ. อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ หิ วิจาโร ปฺาปกติโก. วิจิกิจฺฉานีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺโขติ. ปีติจ จิตฺตํ พฺยาปาทวเสน อุกฺกณฺิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ปริตุฏฺเมว กโรติ. อารมฺมณสํปิ ยายนลกฺขณา หิ ปีติ. พฺยาปาทนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขาติ. ตถา สุขฺจ นํ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจวเสน อวูปสมิตุํ อทตฺวา อารมฺมเณ ลทฺธสาตํ อุปพฺรูหิตํ กโรติ. สากลกฺขณฺหิ สุขํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณสฺสจ อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติ.
อุเปกฺขาจ สนฺตสภาวตฺตา สุเขเอว สงฺคหิตาติ. เอวํ กโรนฺตาจ เต ธมฺมา ตสฺมึ อารมฺมเณ ตสฺส จิตฺตสฺส สุฏฺุ เอกคฺคภาวตฺถายจ โหนฺติ. เอกคฺคภาโวติจ เอกคฺคตาเยว. สาจ เอกคฺคตา เตหิ ธมฺเมหิ ตถา อนุคฺคหิตา สุฏฺุ พลวตี หุตฺวา สยํ กามจฺฉนฺทวเสน นานารมฺมเณสุ จิตฺตวิธาวนํ นีวาเรตฺวา กสิณนิมิตฺตาทิเก ตสฺมึ อารมฺมเณ นิจฺจลํ ตฺวา ตํอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายติ โอโลเกติ. ตสฺมา เต สพฺเพปิ ธมฺมา อุปนิชฺฌายนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เตสุจ ตถา ปวตฺตมาเนสุ ¶ ตปฺปจฺจนีกา นีวรณธมฺมา โอกาสํ อลภิตฺวา มนสฺมึปิ ปริยุฏฺิตุํ นสกฺโกนฺติ. ฌาปิตานาม โหนฺติ. ตสฺมา เต ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนปิ ฌานนฺติ วุตฺตาติ. เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ฌาน มคฺค สมฺโพธิสงฺขาเตสุ ตีสุ าเนสุ ธมฺมสามคฺคี ปธานํ โหติ. องฺคานํ สมคฺคภาเวเอว อปฺปนาปตฺติวเสน อุปนิชฺฌาย นาทิ กิจฺจสํสิทฺธิโต. ยสฺมาจ เอเต ธมฺมา วุตฺตนเยน วิสุํวิสุํ อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลปฺปวตฺติ สงฺขาตํ เอกเมว อุปนิชฺฌานกิจฺจํ สาเธนฺติ. ตสฺมา รถงฺคานํ สมุทาเยเอว รถโวหาโรวิย เตสํ สมุทาเยเอว ฌาน โวหาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. อปเรปน ปฺจนฺนํปิ เตสํ อารมฺมณาภินิโรปนาทีนิ ยถาสกํ กิจฺจานิเยว วิสุํ วิสุํ อุปนิชฺฌานกิจฺจานินาม โหนฺตีติ ปฏฺาเน ฌานปจฺจยํ ปตฺวา สพฺเพเปเต วิสุํ วิสุํ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติเยว. ตสฺมา เต วิสุํ วิสุํปิ ฌานานิเยว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ยถาจ ปฺจงฺคิกํ สีลํ ทสงฺคิกํ สีลนฺติ เอตฺถ ปฺจสมุทิตาทีนิ เตสํ สีลานํ ปฺจงฺคิกา ทินามลาภสฺเสว การณานิ โหนฺติ. น สีลภาวสฺส. น หิ ปาณาติปาตา เวรมณาทิกํ เอกํปิ สมานํ สีลํนาม น โหตีติ. เอวเมวํ อิธปิ ปฺจสมุทิตาทีนิ ปฺจงฺคิกาทิ ภาวสฺเสว ปถมชฺฌานาทิ ภาวสฺเสวจ การณานิ. นปน ฌานภาวสฺสาติ นสกฺกา วิฺาตุํ. อิตรถา ฌานปจฺจเย ฌานงฺคานิ ปจฺจนิยานิเยว สิยุนฺติปิ วทนฺติ. เอตฺตาวตา สติปิ อิมสฺส จิตฺตสฺส ผสฺสาทีหิปิ สหิตภาเว เตสํ ตถาวิธกิจฺจวิเสสาภาวา อิธ อคฺคหณนฺติปิ สิทฺธํ นโหตีติ. วิจารปีติสุเขกคฺคตา สงฺขาเตน ทุตียชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ทุตียชฺฌาน กุสลจิตฺตํ, เอวํ เสเสสุปิ.
๔๙. เอตฺถ สิยา. เกนปน อิเมสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ. ปุคฺคลชฺฌาสเยน กโตติ. โยหิ วิตกฺกสหาโย หุตฺวา ปฺจงฺคิกํ ปถมชฺฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสีภาวํ กตฺวา ปุนวิตกฺเก นิพฺพินฺทติ. ตสฺส วิตกฺกํ สมติกฺกมิตฺวา อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคนฺตุํ อชฺฌาสโย สณฺาติ. ตทา โส ¶ ตเมว ปถมชฺฌานํ ปาทกภาวตฺถาย ทฬฺหํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย เตน อชฺฌาสเยน สเหว ปุนภาวนํ อนุยฺุชนฺโต อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ ฌานํ อธิคจฺฉติ. ตตฺถ สา ภาวนาสยํ วิตกฺกยุตฺตาปิ เตน อชฺฌาสเยน ปริภาวิตตฺตา วิตกฺกวิราค ภาวนานาม โหติ. ตสฺสา ภาวนาย. พเลน ตํ ฌานํ อุปฺปชฺช มานํ อวิตกฺกํ จตุรงฺคิกํ อุปฺปชฺชติ. เสสชฺฌานาธิคเมสุปิ เอเสวนโยติ. เอวํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน เตสํ ฌานานํ องฺคเภโท กโตติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถจ อุตฺตรุตฺตรชฺฌานา ธิคมเน ปาทกภาวตฺถาย ปุริมปุริมชฺฌานสฺส สมาปชฺชนํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมํ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อชฺฌาสยพเลนปน อุตฺตรชฺฌานํ อุปฺปชฺชมานํ ปาทกชฺฌานสทิสํ นโหติ. ปาทกชฺฌานโตหิ ปุคฺคลชฺฌาสโยว พลวตโร. เตนาห ภควา อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ โลกุตฺตรจิตฺตํ ปตฺวา อาวิ ภวิสฺสตีติ.
๕๐. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ สงฺขารเภโท นวุตฺโตติ. ปาฬิยเมว อวุตฺตตฺตา. กสฺมาจ โส ปาฬิยํ อวุตฺโตติ. ปฏิปทา เภทวจเนเนว สิทฺธตฺตาติ. ตถาหิ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ สุขปฺปฏิปทภาเว สิทฺเธ อสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ทุกฺขปฺปฏิปทภาเวจ สิทฺเธ เตสํ สสงฺขาริกภาโว สิทฺโธเยว โหตีติ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อฏฺกถาทสฺสนโต. วุตฺตฺเหตํ อฏฺสาลินิยํ -
โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ. ตสฺส สุขาปฏิปทา โหตีติ.
ตถา สมฺโมหวิโนทนี วิสุทฺธิมคฺเคสุปีติ. เอตฺถจ ปุพฺพวากฺเย ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคนาติ ทิฏฺตฺตา ปรวากฺเยปิ สุเข น อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ ทิฏฺเมว โหติ. ตตฺถ สสงฺขาเรน ¶ สปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยคสหิเตน กามาทีนวทสฺสนาทินา ปจฺจยคเณนาติ อตฺโถ. เอเตน สพฺเพสํ ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานานํ สสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหติ. อสงฺขาเรน อปฺปโยเคนาติ สงฺขารปฺปโยครหิเตน เตเนว ปจฺจยคเณน. เอเตน สพฺเพสํ สุขปฺปฏิปทชฺฌานานํ อสงฺขาริกภาโว วุตฺโต โหตีติ. ขิปฺปาภิฺชฺฌานานํปิหิ ทุกฺขปฺปฏิปทภาเว สติ สสงฺขาริกตาว วิฺายติ. ทนฺธภิฺชฺฌานานํปิ สุขปฺปฏิปทภาเว สติ อสงฺขาริกตาว วิฺายตีติ. ยทิเอวํ ปฏิปทารหิตานํ มคฺค สิทฺธอุปปตฺติสิทฺธชฺฌานานํ กถํ สงฺขารเภโท สิทฺโธติ. เตสํปิ วฬฺชนกาเล สมาปตฺติปฺปฏิพนฺธกานํ ปจฺจยานํ สนฺนิหิตา สนฺนิหิตวเสน ทุกฺขสุขปฺปฏิปทภาวสมฺภโว โหติเยวาติ. ตตฺถ มคฺคสิทฺธชฺฌานํนาม สุทฺธวิปสฺสนายานิกานํ มคฺคปฺปฏิลาเภน สเหว สิทฺธชฺฌานํ. ตํ ทุวิธํ เหฏฺิมมคฺคสิทฺธํ, อรหตฺตมคฺคสิทฺธนฺติ. ตตฺถ มหาสมยสุตฺเต อาคตานํ ปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ ฌานํ เหฏฺิม มคฺคสิทฺธํ. อานนฺทตฺเถรสฺส ฌานํ อรหตฺตมคฺคสิทฺธํ. ยํปิ อนาคามีนํ อชานนฺตานฺเว สตฺเถน หนิตฺวา สหสา มรนฺตานํ อุปฺปนฺนํ. ตํปิ มคฺคสิทฺธคติกํ. โยปน อฏฺสมาปตฺติโย ภาเวตฺวา อฺตรสฺมึ รูปิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตสฺส ตา สมาปตฺติ โย ตตฺถ ปากติกาเอว โหนฺติ. อิทํ อุปปตฺติสิทฺธนฺติ. เอกสฺมึ ภเวปิ หิ ลทฺธชฺฌานานิ วฬฺชนกาเล สนฺนิหิตปจฺจยวเสน นานาปฏิปทายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ฌานุปฺปตฺติปฺปฏิปทา รหิตตฺตาวา อสงฺขาริกชฺฌาเนสุ เตสํ สงฺคโห ยุตฺโต สิยาติ. อปิจ, เนตฺติปาฬิยํ สพฺเพสํ โลกิย โลกุตฺตรสมาธีนํ สงฺขารเภโท สรูปโตว นิทฺทิฏฺโ. ยถาห-ทฺเว สมาธโย สสงฺขาโร สมาธิ อสงฺขาโร สมาธีติ. อฏฺกถายฺจ สุขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ ทนฺธาภิฺขิปฺปาภิฺสมาธีนํ อสงฺขารภาโว ทุกฺขปฺปฏิปทา ปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ สสงฺขารภาโวจ วุตฺโตติ. เอตฺตาวตา สพฺเพสํ มหคฺคตโลกุตฺตรชฺฌานจิตฺตานํ อสงฺขาริก สสงฺขาริกวเสน วิสุํ วิสุํ ทุวิธภาโว สิทฺโธ โหติ. ยสฺมาปน อยํ สงฺขารโวหาโร อกุสลานํปิ สาธารโณ. ปฏิปทาโวหาโรปน ¶ วิเสเสน ปฏิปตฺติธมฺเมสฺเวว ปากโฏ. มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมาจ เอกนฺตํ ปฏิปตฺติธมฺมาเอว. ตสฺมา เตสํ เภทํ สงฺขารวเสน อวตฺวา ปฏิปทาวเสเนว ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํปิ วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อยเมตฺถ ปรมตฺถทีปนา.
‘‘สพฺพสฺสปิ ฌานสฺส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา เกวลํ อธิการวเสน อนุปฺปชฺชนโต อสงฺขาริกนฺติปิ. อธิกาเรนจ วินา เกวลํ ปริกมฺมาภิสงฺการวเสเนว อนุปฺปชฺชนโต สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริกมฺมสงฺขาต.ล. อสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาโร อิมสฺมึ สงฺขารเภเท สงฺขาโร เอวนาม โหติ. กสฺมา, ฌานุปฺปตฺติยา ปกติปจฺจย ภูตตฺตา, ตถาหิ โลเก สาสเนจ สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพาภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนํนาม นตฺถิ. อนฺตมโส อาโลปภิกฺขาทานมตฺตํปีติ. ยฺจ จิตฺตํ เยน อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพา ภิสงฺขาเรน วินา น อุปฺปชฺชติ. โส ตสฺส จิตฺตสฺส ปกติปจฺจยคเณเอวอนฺโต คโธ โหติ. ฌานานิจ โลกิย โลกุตฺตร ภูตานิ สพฺพานิ อตฺตโน อนุรูเปน ปริกมฺมสงฺขาต ปุพฺพภาคภาวนา ภิสงฺขาเรน วินา อุปฺปนฺนานินาม นตฺถีติ โส เตสํ ปกติปจฺจยคเณสุเอว อนฺโตคโธ โหตีติ. อิตรถา สพฺพํปิ กุสลากุสล กมฺมํ อสงฺขาริกํ นามนตฺถีติ อาปชฺชตีติ.
[๔๘] ยฺจ ตตฺถ
อธิกาเรนจ วินา เกวลํ.ล. สสงฺขาริกนฺติปิ นสกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ โลกิยชฺฌานานินาม อธิกาเรน วินา นุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺถิ. เกวลํปน ปุพฺเพ สมถกมฺเมสุ กตาธิการสฺส สุขปฺปฏิปทชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. อกตาธิการสฺสปน ทุกฺขปฺปฏิปทชฺฌานนฺติ เอวเมว อฏฺกถาสุ ¶ อาคตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ โยจ สมเถ อกตาธิกาโร. ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. กตาธิการสฺสสุขาติ. อปิจ, ปุริมภเว สิทฺธํ อธิการํ คเหตฺวา อิธ สงฺขารเภทวิจารณาปิ นยุตฺตาเอว. กุสลกฺริยชฺฌาเนสุ หิ สนฺนิ หิตปจฺจยวเสเนว ตพฺพิจารณา ยุตฺตาติ.
[๔๙] เอตฺตาวตา
อถวาติอาทิโก ปจฺฉิม วิกปฺโปปิ ปฏิกฺขิตฺโต เอว โหตีติ.
๕๒. เอตฺถ ฌานํ อนุยฺุชนฺตสฺส นิมิตฺตุปฺปาทโต ปุพฺพํ ปฏิปทาย เขตฺตํ, ปจฺฉา อภิฺาย เขตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺเพ วิรุทฺธปจฺจยานํ สนฺนิหิเตน กิลมนฺตสฺส สโต ปฏิปชฺชนฺตสฺส ภาวนา ปฏิปทา ทุกฺขานาม โหติ. อกิลมนฺตสฺส สุขา. ปจฺฉาจ ทนฺธํ อปฺปนํ ปตฺตสฺส ภาวนาภิฺา ทนฺธาภิฺานาม โหติ. ขิปฺปํ ปตฺตสฺส ขิปฺปาภิฺานาม. ตตฺถ ปุพฺเพ ทุกฺขา ปฏิปทา ปจฺฉา ทนฺธํวา ขิปฺปํวา อุปฺปนฺนํ ฌานํ ทุกฺขปฺปฏิปทํนาม กโรติ. สุขาปน สุขปฺปฏิปทํนาม กโรตีติ. ทุตียชฺฌานาทีสุปน ปุริมชฺฌาเน นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส ทุกฺขสุขตาวเสน ปฏิปทาเภโท เวทิตพฺโพ. โยปน เอตรหิ คหฏฺโวา ปพฺพชิโตวา ปุพฺพภเว อกตาธิกาโรปิ อนฺตรายิกธมฺมมุตฺโต กลฺยาณปฏิปตฺติยํ ิโต ฉินฺนปลิโพโธ ปหิตตฺโต ฌานํ ภาเวติ. ตสฺส ฌานภาวนา นสมฺปชฺชตีติ นตฺถีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. [กุสลชฺฌานํ]
๕๓. วิปากชฺฌาเน กามกุสลํ อปฺปนํ อปตฺตํ มุทุภูตํ ทุพฺพลํ โหติ. ปริตฺเตสุ นานากิจฺจฏฺาเนสุจ หีเนสุปิ อตฺตภาเวสุจ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ อตฺตนา อสทิสํปิ วิปากํ ชเนติ. มหคฺคตกุสลํปน อปฺปนาปตฺตํ ติกฺขํ พลวํ โหติ. อุฬาเร พฺรหฺมตฺตภาเว ภวงฺคฏฺาเนสุเยว วิปจฺจติ. ตสฺมา ตํ สทาปิ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนติ. เตเนว วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทินา วิปากํปิ สพฺพโส กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
[๕๐] อนนฺตรภเวเยว ¶ ผลทานตฺตา ตํ อตฺตนา สทิสเมว วิปากํ ชเนตีติจ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ กามกุสลํปิ สตฺตมชวนํ อตฺตนา สทิสวิปาก เมว ชเนยฺยาติ. ยสฺมาจ กุสลเมว นิรนุสยสนฺตาเน ปวตฺตํ กฺริยชฺฌานํ นาม โหติ. ตสฺมา กฺริยจิตฺตํปิ กุสล สทิสเมว ทสฺเสติ.
๕๔. ปฺจธาติอาทิสงฺคหคาถา. ตตฺถ ฌานเภเทนาติ ปถมชฺฌานาทีหิ ปฺจหิ ฌาเนหิ สมฺปโยคเภเทน. รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปฺจธา โหติ. ปถมชฺฌานิกํ, ทุตียชฺฌานิกํ, ตตียชฺฌานิกํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ, ปฺจมชฺฌานิกนฺติ เอวํ ปฺจวิธํ โหตีติ อตฺโถ. ตเมว ปฺุปากกฺริยาเภเทน ปฺจทสธา ภเวติ โยชนา.
[๕๑] วิภาวนิยํ ปน
ฌานเภเทนาติ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทนาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อฺโ หิ ฌานเภโท. อฺโ ฌานงฺคเภโท. ตตฺถ ปถมํ ฌานํ ทุตียํ ฌานนฺติอาทิฌานเภโท. ปถมชฺฌาเน ปฺจ องฺคานิ. ทุตียชฺฌาเน จตฺตารีติอาทิ ฌานงฺคเภโท. เตสุ อิธ ฌานเภโทว อธิปฺเปโต. น ฌานงฺคเภโท. จิตฺตฺหิ ฌานเภเท เนว ปฺจวิธํ โหติ. นฌานงฺคเภเทน. ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธนฺติ.
[๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฺจธาติ ปฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปฺจวิธํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
ฌานเมว หิ ปฺจงฺคิกาทิ โหติ. น จิตฺตนฺติ.
รูปาวจร จิตฺตสฺส ปรมตฺถธีปนา.
๕๕. อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ อรูปจิตฺตํ นิทฺทิสนฺโต อากาสานฺจา ยตนกุสลจิตฺตนฺติอาทิ มาห. ตตฺถ ภุโส กาสติ ทิพฺพตีติ ¶ อากาโส. โส หิ สยํ สรูปโต อนุปลพฺภมาโนปิ จนฺทสูริโยภาสาทีนํ วเสน อติวิชฺโชตมาโนวิย ขายตีติ. นกสฺสติ เฉทน เภทน วเสน น วิเลขียตีติ อกาโส. อกาโสเอว อากาโส ติปิ วทนฺติ. โส ปน อชฏากาโส ปริจฺฉินฺนากาโส กสิณุคฺฆาฏิมากาโส รูปกลาปปริจฺเฉทากาโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ อิธ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส อธิปฺเปโต. โส หิ อนนฺเตน อชฏากาเสน สห เอกีภูโตวิย โหติ. โยคินาจ อนนฺตภาเวน ผรียติ. ตสฺมา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานนฺโต. นาสฺส อุปฺปาทนฺโตวา วยนฺโตวา ปฺายตีติ อนนฺโตติปิ วุตฺตํ. โสเยว อากาสานฺจํ. สกตฺเถ ยกาเรน สห สิทฺธตฺตา. ยถา ปน เทวานํ อธิฏฺานวตฺถุ เทวายตนนฺติ วุจฺจติ. ตถา อิธปิ ตสฺมึ อปฺปนาปตฺตสฺส สสมฺปยุตฺตสฺส ฌานสฺส อธิฏฺานฏฺเน ตเทว อายตนนฺติปิ วุจฺจติ. อิติ อากาสานฺจํ อายตนมสฺสาติ อากาสานฺจายตนํ. จิตฺตเจตสิกราสิ.
อากาสานฺจา ยตนนฺติ อากาสานฺจา ยตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวา จิตฺต เจต สิกาธมฺมาติ หิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
อากาสานฺจายตเน ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติ อากาสานฺจายตนกุสลจิตฺตํ. วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณํนาม อากาสานฺจายตนจิตฺตเมว. ตํปน สยํ อุปฺปาทาทิ อนฺตวนฺตํปิ อนนฺตสฺิเต อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. โกฏฺาสตฺโถวา อนฺตสทฺโท. อตฺตโน อุปฺปาทาทีสุ โกฏฺาเสสุ เอกเทเส อฏฺตฺวา สกลสฺส ผรณวเสน ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส ปวตฺตนโต อนนฺตนฺติ เอวํ ตทารมฺมณาย ภาวนาย ปวตฺตตฺตา อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. อนนฺตสฺิเตวา อากาเส อตฺตโน ผรณาการ วเสนปิ อนนฺตนฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติเยว. อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ¶ วิฺาณานนฺตํ. ตเมว วิฺาณฺจํ นิรุตฺตินเยน, วิฺาณฺจํ อายตนํ อสฺสาติ วิฺาณฺจายตนํ. วิฺาณฺจายตน สงฺขาเต จิตฺตเจตสิกราสิมฺหิ ปวตฺตํ กุสลจิตฺตนฺติสมาโส.
วิฺาณฺจายตนนฺติ วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสวา อุปปนฺนสฺสวาทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺสวาจิตฺตเจตสิกาธมฺมาติหิ วิภงฺเค วุตฺตํ.
[๕๓] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘ทุตียา รุปฺป วิฺาเณน อฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิฺาณฺจ’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยา น สเมติ.
อนนฺตํ วิฺาณนฺติ ตเทว วิฺาณํ าเณน ผุฏฺํ มนสิกโรติ, อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ อนนฺตํ วิฺาณนฺตีติหิ วุตฺตํ. เอเตน จ ตํวิฺาณํ เอกนฺเตน อนนฺตวิเสสนยุตฺตํ โหตีติ วิฺายตีติ. ตเมว อากาสนฺติปิ ปาโ. อากิฺจฺายตนนฺติ เอตฺถ กิฺจิ กิฺจนนฺติ อตฺถโต เอกํ อปฺปมตฺตกสฺส นามํ. นตฺถิ กิฺจนํ อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ภงฺคมตฺตํปิ อวสิฏฺํ อสฺส ปถมา รุปฺปวิฺาณสฺสาติ อกิฺจนํ. อกิฺจนสฺส ภาโว อากิฺจฺํ. ปถมารุปฺปวิฺาณาภาโว. โส หิ นตฺถิ กิฺจีติ มนสิการ วเสน ตํนามํ ลภตีติ. อากิฺจฺํ อายตนมสฺสาติอาทิ วุตฺตนยเมว. เนวสฺา นาสฺายตนนฺติ เอตฺถ โอฬาริก สฺํ สนฺธาย เนวตฺถิ สฺา อสฺสาติ เนวสฺํ. สุขุมสฺํ สนฺธาย นจ นตฺถิ สฺา อสฺสาติ นาสฺํ, เนวสฺฺจ ตํ นาสฺฺจาติ เนวสฺา นาสฺํ มชฺเฌ ทีฆํ กตฺวา, จิตฺต เจตสิกราสิเอว. ตเมว โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ เนวสฺา นาสฺายตนํ. ตสฺมึ ปวตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. อถวา. สฺาเยว ปฏุสฺากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสฺาจ โหติ. สงฺขาราวเสส สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา อสฺาจ นโหตีติ กตฺวา เนวสฺานา สฺานาม, สาเยว อายตนํ, เตนจ สมฺปยุตฺตํ กุสล จิตฺตนฺติ สมาโส. เอตฺถจ ยสฺมา อาทิโต ปฏฺาย โอฬาริเก นีวรณธมฺเม ¶ วิตกฺกาทิเกจ ปชหิตฺวา เสสธมฺเมจ ภาวนา พเลน อุปรุปริ สุขุมภาวํ ปาเปตฺวา อนุกฺกเมน ปฏิปชฺชนฺตา สุขุมฏฺเน โลกิยธมฺเมสุ มุทฺธภูตํ อิมํ สมาปตฺตึ ปาปุณนฺติ. ตสฺมา อิธ จิตฺตํปิ เนวจิตฺตนาจิตฺตเมว โหติ. ผสฺโสปิ เนว ผสฺสนาผสฺโสเอว โหติ, ตถา เวทนาทโยปีติ. ตสฺมา อิธสฺาคฺคหณํ เทสนาสีสมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิปาเกสุ วิฺาณฺจายตนนฺติ เอตฺถ วิฺาณนฺติ ปถมารุปฺปกุสล วิฺาณเมว. ตฺจ อตีตานนฺตรภเว ปวตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อกิฺจน ภาโวจ ตสฺเสว นตฺถิ ภาโวติ. กฺริยจิตฺเตสุ ปน วิฺาณํ นาม กุสลภูตํ กฺริยภูตฺจ ทุวิธํ ปถมารุปฺปวิฺาณํ เวทิตพฺพํ. อกิฺจนภาโวจ ตสฺเสว ทุวิธสฺส วิฺาณสฺส อภาโว เยวาติ.
๕๖. สงฺคหคาถายํ อารมฺมณปฺปเภเทนาติ อาลมฺพิ ตพฺพานํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทีนํ จตุนฺนํ อารมฺมณานํ ปเภเทน. ทุวิธํหิ อิธ อารมฺมณจตุกฺกํ, อติมิกฺกตพฺพ จตุกฺกํ, อาลมฺพิ ตพฺพ จตุกฺกฺจ. ตตฺถ ปถมารุปฺเป รูปปฺจมชฺฌานสฺส อารมฺมณ ภูตํ. กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมิ ตพฺพํนาม. ตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺธํ อากาสํ อาลมฺพิตพฺพํ นาม. ทุตียารุปฺเป ปถมารุปฺปสฺส อารมฺมณภูตํ อากาสํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ปถมารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํนาม. ตตียารุปฺเป ตํปถมารุปฺปวิฺาณํ อติกฺกมิตพฺพํนาม. ตสฺส นตฺถิภาโว อาลมฺพิตพฺพํนาม. จตุตฺถารุปฺเป โส นตฺถิ ภาโว อติกฺกมิตพฺพํ นาม. ตตียารุปฺปวิฺาณํ อาลมฺพิ ตพฺพํ นามาติ. ตตฺถ กิฺจาปิ อิมํ อารุปฺปมานสํ จตุนฺนํ อติกฺกมิ ตพฺพานํปิ เภเทน จตุพฺพิธํ โหติ, ตถาปิ อากาสานฺจาย ตนนฺติอาทินา อิธ อาลมฺพิตพฺพานฺเว สรูปโต คหิตตฺตา เตสํ เภเทน อิมสฺส เภโท ปากโฏติ ทฏฺพฺพํ. อารุปฺปมานสํ อาลมฺพณปฺปเภเทน จตุธา ิตํ. ตเทว ปฺุปาก กฺริยเภเทน ทฺวาทสธา ิตนฺติ โยชนา.
อรูปจิตฺตสฺส ปรมตฺถทีปนา.
๕๗. อิทานิ ¶ ยถานุปฺปตฺตํ โลกุตฺตร จิตฺตํ ทสฺเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สวติ สนฺทติ อนิวตฺตคมนวเสน ปวตฺตตีติ โสโต, คงฺคาทีสุ ชลปฺปวาโห. โสหิ ปภวโต ปฏฺาย ยาวมหาสมุทฺทา อนฺตรา อนิวตฺต มาโน สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. โสโตวิยาติ โสโต. อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโค, ยถาห-โยโข อาวุโส อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ. ล. สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจตาวุโส โสโตติ. อยํปิหิ ยทา อุปฺปชฺชติ. ตโต ปฏฺาย อานุภาวผรณวเสน ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา อนฺตรา อนิวตฺตมาโนเยว หุตฺวา สวติ สนฺทติ ปวตฺตตีติ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ มหานทิโย. เสยฺยถิทํ. คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี. สพฺพา ตา สมุทฺทนินฺนา โหนฺติ สมุทฺทโปณา สมุทฺทปพฺภารา. เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต นิพฺพานนินฺโน โหติ นิพฺพานโปโณ นิพฺพาน ปพฺภาโรติ.
เอตฺถจ เตน เตน มคฺเคน ปหีนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปคมน วเสน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ อนุกฺกเมน ปริปากคมนวเสนจ อนิวตฺตคมนํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห -
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ฆโฏ นิกฺกุชฺโช วมเตว อุทกํ. โนปจฺจาวมติ. เอวเมวโข ภิกฺขเว อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต พหุลิกโรนฺโต วมเตว ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. โนปจฺจาวมตีติ. ยถาจาห-โสตาปตฺติ มคฺคฺาเณน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส นปุเนติ นปจฺเจติ นปจฺจาคจฺฉตีติอาทิ.
ยถาจ ปุถุชฺชนา ปหีเนปิ กิเลเส ปุน อุปคจฺฉนฺติ. ติเห ตุกภูตาปิ ปุน ทฺวิเหตุกาเหตุกภาวํ คจฺฉนฺติ. ยโต เต อุปริภวคฺเค ¶ นิพฺพตฺตาปิ ปุน อปาเยสุ สนฺทิสฺสนฺติ. สีลวนฺตาปิ ปุน ทุสฺสีลา โหนฺติ. สมาหิตาปิ ปุน อุมฺมตฺตกาวา ขิตฺตจิตฺตาวา โหนฺติ. ปฺวาปิ ปุน ทุปฺปฺา เอฬมูคา โหนฺติ. นตถา อริยา. เตปน เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นอุปคจฺฉนฺติ. ปุถุชฺชนภาวํวา เหฏฺิมาริย ภาวํวา น คจฺฉนฺติ. อนุกฺกเมน สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกภาวเมว อุปคจฺฉนฺตีติ. สพฺพฺเจตํ อริยมคฺคสฺเสว อานุภาเวน สิทฺธนฺติ โสโตตินามํ มูลปฺปภวภูเต ตสฺมึ มคฺเคเอว นิรุฬฺหนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส โสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติยา อธิคมมาโน มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค. อถวา, ธมฺมโสต สมาปนฺโน อริโยติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตตฺตา สพฺเพ อริยสนฺตานคตา โลกิย โลกุตฺตรภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมา อุปริ สมฺโพธิปรา ยนตาวเสน อนุปาทิเสสนิพฺพาน ปรายนตาวเสนจ อนิวตฺต คติยา ปวตฺตมานา ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โสโตติ วุจฺจนฺติ. ตํ โสตํ อาทิโต ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ เอตาย ปฏิปทายาติ โสตาปตฺติ. โสตาปตฺติจ สา มคฺโคจาติ โสตาปตฺติมคฺโค, ปถมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติ โสตาปตฺติ ยงฺคนฺติหิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, มคฺโคติจ ปโถ อุปาโย. นิพฺพานํ มคฺเคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียติ, กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโคติจ วทนฺติ.
[๕๔] วิภาวนิยํ ปน
อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ. ปุคฺคโลติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ปุคฺคเล ปวตฺโต โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
[๕๕] เอเตน ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคติ อิทํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
โสตาปตฺติมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํ.
[๕๖] ฏีกาสุ ปน
โสตาปตฺติยา ¶ ลทฺธํ มคฺคจิตฺตํ โสตาปตฺติ มคฺคจิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ จิตฺตสทฺทสมฺพนฺโธ โสตาปตฺติสทฺโท กตฺถจิ ปาฬิยํ ทิฏฺโติ.
๕๘. ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อิมํโลกํ อาคจฺฉติ สีเลนาติ สกทาคามี. ทุตียผลฏฺโ. โส หิ อสมุจฺฉินฺนกาม ราคานุสยตฺตา กามโลกาคมน กิเลสสพฺภาเวน ตํ สภาวานาติ วตฺตนโต อุปริ ภวคฺเค ิโตปิ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามธาตุํ อาคมนปฺปกติโกเอว โหตีติ. วุตฺตฺเหตํ จตุกฺกนิปาเต -
อิธ สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ อปฺปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเวธมฺเม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อปริหีโน กาลํ กุรุมาโน เนสฺานาสฺา ยตนุปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. โส ตโต จุโต อาคามี โหติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ. อิธ ปน สาริปุตฺต เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ, โส ทิฏฺเว.ล. โส ตโต จุโต อนาคามี โหติ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ.
อฏฺกถายฺจ อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามาวจร ปฺจกฺขนฺธ ภาวนฺติ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ กิเลสคติวเสน วุตฺโต. น ปุคฺคล คติวเสน. น หิ พฺรหฺมภูตา โสตาปนฺน สกทา คามิโน ปฏิปฏิสนฺธิวเสน เหฏฺิมํปิ พฺรหฺมโลกํ อาคจฺฉนฺติ. กุโต กาม โลกํ. กถํ วิฺายตีติ เจ. อนุสยยมเก –
กามธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺตอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปฺจอนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ตโย อนุสยา อนุเสนฺตีติ วตฺวา ¶ รูป ธาตุยา อรูปธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส สตฺเตว อนุสยา อนุเสนฺตีติ.
วุตฺตตฺตา วิฺายติ. ตตฺถ ปุริมวากฺเย ปุถุชฺชนสฺส วเสน สตฺต. ทฺวินฺนํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ วเสน ปฺจ. อนาคามิสฺส วเสน กโยติ วุตฺตํ, ปจฺฉิมวากฺเยปน พฺรหฺมภูตานํ โสตา ปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ ปฏิสนฺธิวเสน กามโลกํ คมนสฺส นตฺถิตาย เกวลํ ปุถุชฺชนสฺเสว วเสน สตฺเตวาติ วุตฺตํ. ธมฺมหทย วิภงฺคฏฺกถายฺจ –
‘‘รูปาวจเร นิพฺพตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิโน นปุน อิธา คจฺฉนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ. เอเตหิ ฌานอนาคามิโน นามา’’ติ จ. ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริย สาวกานํ ตตฺรุป ปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติปิ. นเหฏฺุ ปปตฺติ. ปุถุชฺชนานํปน ตตฺรุปปตฺติปิ โหติ อุปรูปปตฺติ เหฏฺุปปตฺติปี’’ติ จ.
วุตฺตํ. ตฺจโข อนาคมนํ มคฺคสหาเยน ฌานานุภาเวเนว สิทฺธํ. นมคฺคานุภาเวนาติ. เอตฺถจ อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ วา อิมํ กามาวจรโลกนฺติวา ทฺวิธาปิ อตฺโถ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. ตตฺถ ปุริมสฺมึ อตฺเถ สติ อาคจฺฉตีติ เอตสฺส เทวโลกโต อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ปจฺฉิมสฺมึ ปน พฺรหฺมโลกโตปิ จ อาคจฺฉตีติ. ปาฬิยํปน ปจฺฉิมตฺโถว วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. วุตฺตฺเหตํ ปุคฺคลปฺตฺติยํ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ อนาคามี เตน ทฏฺพฺโพ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ โสตาปนฺนสกทา คามิโน เตน ทฏฺพฺพาติ. เอตฺถจ อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินา อิมํ กามาวจรโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ อิมินาปน ทฺเวปิ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สกึ ปุน อิมํ กามาวจรโลกํ อาคจฺฉนฺตีติ สกทาคามิโนติ อตฺถํ ทสฺเสติ. กสฺมา, นิรนฺตรวากฺเยสุ ิตานํ ทฺวินฺนํอิตฺถตฺต สทฺทานํ นานาตฺถา สมฺภวโต. มชฺฌิมปณฺณาเสจ กณฺณกตฺถ สุตฺเต -
โย ¶ โส มหาราช พฺรหฺมา สพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อาคนฺตา อิตฺถตฺตํ. โยโส พฺรหฺมา อพฺยาปชฺโฌ, โส พฺรหฺมา อนาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ.
ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺยาปชฺโฌติ เอเตน ปุถุชฺชเนน สห โสตาปนฺนสกทาคามิภูตา พฺรหฺมาโน คหิตา โหนฺติ. เตหิ ปฏิฆานุสยสฺส อปฺปหีนตฺตา เจตสิกทุกฺขสงฺขาตํ พฺยาปชฺฌํปิ อปหีนเมวาติ สพฺยาปชฺฌานาม. อาคนฺตา อิตฺถตฺตนฺติ อิมํ กามโลกํ ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อาคมนสีโล อาคมนปฺปกติโกติ อตฺโถ. ตพฺพิปรีเตน ปจฺฉิมสฺส วากฺยสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสุปน ทฺวีสุ สกทาคามีสุ ปุริมสฺส อนฺสา ธารเณเนว สพฺพปถมํ อริย มคฺค โสตาธิ คมน คุเณน โสตาปนฺโน ตฺเวว นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุคฺคลคติวเสน ปเนตฺถ พฺรหฺมโลเก ิตานํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทิภาโววิย สกทาคามิภาโวปิ นตฺถิ. ปถมทุตียผลฏฺาปิหิ ตตฺถ อนาคามิสงฺขฺยเมว คจฺฉนฺติ. ตสฺมา สกทาคามีติ อิทํ กามชาติกา นํเอว ทุตียผลฏฺานํ สิทฺธํ นามนฺติ กตฺวา เตสํ กามโลเก เอว เหฏฺุปรุปปตฺติ วเสน สกึ อาคมนํ อฏฺกถาสุ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํปิ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โกลํโกลสฺส เอกพีชิสฺส สกทาคามิสฺส โยจ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหาติ วุตฺตนฺติ. โสปน ฉพฺพิโธ โหติ. อิธปตฺวา อิธปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธปตฺวา ตตฺถนิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี. ตตฺถปตฺวา อิธนิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ อิธ มนุสฺสภเว สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา อิธมนุสฺส ภเวเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ ตสฺมึเทวโลเก สกทาคามิมคฺคํ ปตฺวา ตสฺมึ เทวโลเกเยว อรหตฺตมคฺคํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพายนธมฺโม. นิพฺพตฺติตฺวาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปฺปชฺชิตฺวา. เยสํ ปน อิมํ โลกนฺติ ปทสฺส อิมํ มนุสฺสโลกนฺติ อตฺโถ. เตสํ โส ปฺจวิโธเยว วุตฺโต, น ฉฏฺโ ปุคฺคโล.
วิภาวนิยฺจ
‘‘ปฺจสุ ¶ สกทาคามีสุ ปฺจมโกว อิธาธิปฺเปโต, โส หิ อิโต คนฺตฺวา ปุน สกึ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ.
มหาปรินิพฺพาน สุตฺตฏฺกถายํ ปน มหาวคฺค สํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ โสปิ ฉฏฺโ ปุคฺคโล สกึ อาคมนฏฺเน อาคโตเยว. ยสฺมาจ สพฺพฺุพุทฺธาปิ ยาว อุปริมคฺโค นาคจฺฉติ. ตาว ปถมผลฏฺภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํวิย ทุตียผลฏฺภูตา สกึ อาคมนปฺปกติยํ สณฺิตาเยว โหนฺติ. ตสฺมา อิธ โกจิ ทุตียผลฏฺโ สกึ อาคมนฏฺเน นิปฺปริยาเยน สกทา คามีนาม น นโหตีติ สพฺโพปิ โส ฉพฺพิโธ ปุคฺคโล อิธ นิปฺปริยาเยน สกทาคามิเยวนาม โหตีติ ทฏฺพฺโพ. สกทา คามิสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. โส หิ สยํ ชนกภูโต สกทาคามีนํ ชเนตพฺพํ ชเนตีติ อิธ ชเนตพฺพ ชนกสมฺพนฺเธน วิเสสน วิเสสิตพฺพตา ายาคตา เอว โหติ. ยถา ติสฺสมาตา ผุสฺสมาตาติ.
[๕๗] วิภาวนิยํ ปน
สาายาคตาเอว นโหติ. ปโยชนํ ปน กิฺจิ อตฺถิ. ปโยชนวเสน อวิรุทฺธา โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยนยํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจาปิ มคฺคสมงฺคิโน ตถาคมนาสมฺภวโต ผลฏฺโเยว สกทาคามีนาม. ตสฺสปน การณภูโต ปุริมุปฺปนฺโน มคฺโค มคฺคนฺตราวจฺเฉทนตฺถํ ผลฏฺเน วิเสเสตฺวา วุจฺจติ สกทาคามิมคฺโคติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
สกทาคามิมคฺเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
๕๙. โอรพฺภาคิยสํโยชนานํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา ปฏิสนฺธิวเสน ปุน อิมํ กามโลกํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกปรายโนเอว โหตีติ อตฺโถ. อิทฺจ เกวลํ อิมสฺส มคฺคสฺส อานุภาววเสเนว วุตฺตํ. อุปริมคฺค วิปสฺสนาย ¶ ปน อาคตาย โส ตสฺมึ าเนเยว อรหตฺต มคฺคปรายโนปิ โหติเยว. อนาคามิสฺส ตตียผลฏฺสฺสมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ วิคฺคโห.
๖๐. มหปฺผลการิตาคุณโยเคน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหา. ขีณาสโว จตุตฺถผลฏฺโ. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลํ. ตสฺส มคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตจิตฺตนฺติ นิพฺพจนํ. ปิสทฺเทน ปาฬิยํ วิภตฺเต มคฺคจิตฺตปฺปเภเท สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺคณิยํ ตาว ปถมมคฺเค ฌานนาเมน วุตฺเตสุ ปฺจสุ วาเรสุ ปถเม สุทฺธิกปฏิปทาวาเรทฺวินฺนํ จตุกฺกปฺจกนยานํ วเสน นวจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา สุทฺธิกสฺุตาย สฺุตปฺปฏิปทาย สุทฺธิกปฺปณิหิเต อปฺปณิหิตปฺปฏิปทายจาติ ปฺจสุ วาเรสุ ทสนฺนํ นยานํ วเสน ปฺจจตฺตาลีสจิตฺตานิ โหนฺติ. ตถา มคฺคสติปฏฺานาทีหิ เอกูนวีสติยา นาเมหิ วุตฺเตสุ ปจฺเจกํ ปฺจสุ วาเรสูติ วีสติยา นาเมหิ วุตฺเต วารสเต ทฺวินฺนํ นยสตานํ วเสน นวจิตฺตสตานิ โหนฺติ. ปุน จตูหิ อธิปตีหิ โยเชตฺวา วุตฺเตสุ จตูสุ วารสเตสุ อฏฺนฺนํ นยสตานํ วเสน ตีณิ สหสฺสานิ ฉสตานิจ โหนฺตีติ. เอวํ ปถมมคฺเค นย สหสฺสวเสน จตฺตาริจิตฺตสหสฺสานิ ปฺจจิตฺต สตานิจ โหนฺติ. ตถา เสสมคฺเคสุปีติ เอวํ จตูสุ มคฺเคสุ จตุนฺนํ นย สหสฺสานํ วเสน อฏฺารส มคฺค จิตฺต สหสฺสานิ โหนฺติ. สจฺจสติปฏฺาน วิภงฺเคสุ ปน วีสตินย สหสฺสานํ วเสน นวุติมคฺคจิตฺตสหสฺสานิ. มคฺควิภงฺเค อฏฺวีสติยา นย สหสฺสานํ วเสน สตสหสฺสํ ฉพฺพีสติสหสฺสานิ จ มคฺคจิตฺตานิ โหนฺตีติ. อฏฺกถาสุปน นยเภทาเอว วุตฺตา. นจิตฺต เภทาติ.
[๕๘] ยํปน วิภาวนิยํ
ปิสทฺเทน สจฺจวิภงฺเค อาคตํ สฏฺิสหสฺสเภทํ นยํ สงฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ. ตํ อิมสฺมึ กุสลนิคเม น วตฺตพฺพํ.
โสหิ สฏฺิสหสฺสเภโท นโย วิปากฏฺาเนเอว อฏฺกถายํ อาคโตติ.
[๕๙] ยฺจ ตตฺถ
ปฏิปทาเภทํ ¶ อนามสิตฺวา เกวลํ สฺุโต อปฺปณิหิ โตติ ทฺวิธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํ นยุชฺชติ.
ปาฬิยฺหิ ปฏิปทาเภโท อาทิมฺหิเยว อาคโตติ. นจ อาทิมฺหิ สฺุโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต นิรนฺตรวาโร อตฺถีติ.
[๖๐] ยฺจ ตตฺถ
สฺุโต เอโก นโย, อปฺปณิหิโต เอโก, ปฏิปทา วิสิฏฺา สฺุตา จตฺตาโร, อปฺปณิหิตา จตฺตาโรติ กตฺวา ทสนยา โหนฺตีติ อธิปฺปาเยน เอวํ ฌาน นาเมน ทสธา วิภตฺโตติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว.
น หิ สฺุตาทโย อิธ นยานาม โหนฺติ. เตสุ ปน เอเก กสฺมึ ทฺเว ทฺเว จตุกฺกปฺจกนยาเอว อิธ นยานามาติ. เอเตน ตถา มคฺคสติปฏฺานิจฺจาทิกํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ. [มคฺคจิตฺตํ]
๖๑. ผลจิตฺเต ผลนฺติ วิปากภูโต อฏฺงฺคิก มคฺโค. สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโหวา. โสตาปตฺติยา อธิคตํ ผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตตฺถวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ โสตาปตฺติ ผล จิตฺตํ. เอสนโย ทุตียตตีเยสุปิ. อรหตฺตฺจ ตํ ผลฺจาติ อรหตฺตผลํ. เตน สมฺปยุตฺตํ, ตสฺมึวา ปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ นิรุตฺติ.
๖๒. สงฺคหคาถายํ จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพตฺตา จตุพฺพิธานํ อฏฺงฺคิกมคฺคานํ ปเภเทน. กสฺมาปน เต จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต. โสตาปตฺติมคฺเค ตาว สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ มุทูนิ โหนฺติ, ตสฺมา โส ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาเอว สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. อฺเปน กามราคพฺยาปาเทปิ ตนุภูเตปิ กาตุํ นสกฺโกติ. ทุตียมคฺเค ตานิ โถกํ ปฏูนิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท ตนุภูเต กาตุํ สกฺโกติ. สมุจฺฉินฺทิตุํ ปน นสกฺโกหิเยว. ตตียมคฺเค ตานิ ปฏุตรานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส กามราคพฺยาปาเท สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. รูปารูป ราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาโยปน ¶ สมุจฺฉินฺทิตุํ นสกฺโกติเยว. จตุตฺถ มคฺเคปน ตานิ อินฺทฺริยานิ ปฏุตมานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส ตาจ อฺเจ สพฺเพปิ ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. เอวํ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานาเอว ปรินิฏฺิตกิจฺจตฺตา เต มคฺคา จตุกฺขตฺตุํ ปตฺตพฺพา โหนฺตีติ. กุสลํ จิตฺตํ จตุมคฺคปฺปเภเทน จตุธา มตํ. ปากํปิ ตสฺส จตุพฺพิธสฺส กุสลสฺส ผลตฺตา ตถา จตุธามตํ. อิติ อนุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺธา มตนฺติ โยชนา. นตฺถิ อตฺตโน อุตฺตรํ อธิกํ เอตสฺสาติ อนุตฺตรํ.
๖๓. กสฺมา ปเนตฺถ กฺริยจิตฺตํนามน คหิตนฺติ, กฺริยานุตฺตรสฺส อภาวาติ, กสฺมา ปนสฺส อภาโวติ. มคฺคจิตฺตสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาติ. ยทิ หิ ตํ โลกิยกุสลํวิย นานากฺขเณสุ ปวตฺเตยฺย. ตทา นิรนุสยสนฺตาเนปิ ปวตฺติตฺวา กฺริยา นุตฺตรํนาม สิยาติ. กสฺมาปน ตํ เอกจิตฺตกฺขณิกเมว โหตีติ. มคฺคสฺส มหานุภาวตฺตาติ. กถฺจ มหานุภาโวติ. วุจฺจเต. อริยมคฺโคหิ นาม สกึ ปวตฺตมาโนเยว อตฺตนา ปหาตพฺเพ กิเลเส ปุน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาเทตฺวา ปชหติ. อยมสฺส เอโก อานุภาโว. วิปากฺจ กุสลกฺริยชวนํวิย ชวนกิจฺจ ยุตฺตํ ยทา กทาจิ สมาปชฺชนกฺขมฺจ กตฺวา อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺาย ชเนติ. อยมสฺส ทุตีโย อานุภาโว. ตสฺมา ตสฺส กิเลสปฺปหานตฺถายปิ ปุน อุปฺปาเทตพฺพกิจฺจํนาม นตฺถิ. ตถา สมาปตฺติ อตฺถายปีติ. สเจปิ หิ โกจิ อหํ ผลํ สมาปชฺชิตุํ น อิจฺฉามิ. ปุพฺเพ ลทฺธํ มคฺคเมว สมาปชฺชิสฺสามีติ ปริกมฺมํ กเรยฺย. ตทา ปุพฺเพ สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธมคฺคเจตนานุภาเวน ผลจิตฺตเมว ปวตฺเตยฺย. น มคฺคจิตฺตํ. กสฺมา, อปฺปฏิพาหิ ยานุภาวตฺตา มคฺคสฺส. อยฺหิ มคฺคานุภาโวนาม เกนจิ ฉนฺเทน วา วเสนวา อชฺฌาสเยนวา ปริกมฺเมนวา ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺโยเยว โหตีติ.
๖๔. ทฺวาทสากุสลาเนวนฺติอาทิ สพฺเพสํ จตุพฺภูมก จิตฺตานํ ชาติวเสน สงฺคโห. เอวํ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อกุส ลานิ ¶ ทฺวาทเสวโหนฺติ. กุสลานิ เอกวีสติเอว. วิปากานิฉตฺตึ เสว. กฺริยจิตฺตานิ วีสติเอวาติ ฏีกายํ โยชียติ. เกจิปน กุสลานํ วิปากานฺจ อุปริวฑฺฒมานตฺตาเอวสทฺทํ อาทิอนฺตปเทสฺเวว โยเชสุํ. จตุปฺาสธาติอาทิ ภูมิวเสน สงฺคโห. กาเมปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ จตุปฺาสธา อีรเย กเถยฺย. รูเป ปนฺนรส. อรูเป ทฺวาทส. ตถา อนุตฺตเร ปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ อฏฺธา อีรเยติ โยชนา. เอตฺถจ อนุตฺตเรติ โลกุตฺตร ภูมิยํ. สา ปน ทุวิธา สงฺขตภูมิ, อสงฺขตภูมีติ. สงฺขตาปิ จตุพฺพิธา. ยถาห –
ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ ปถมาย ภูมิยา ปตฺติยา.ล. ทุตียาย.ล. ตตียาย.ล. จตุตฺถาย ภูมิยา ปตฺติยาติ.
ตตฺถ ภูมีติ สามฺผลํ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ. ปถมมคฺคผลยุ คฬํวา ปถมภูมิ.ล. จตุตฺถ มคฺคผล ยุคฬํ จตุตฺถภูมีติ เอวํปิ ยุชฺชติเยว. อตฺถโตปน ราคตฺตยปริคฺคหวิมุตฺติยา เตภูมกธมฺเมสุ อปริยาปนฺนตา สงฺขาเตน อวตฺถา วิเสเสน ยุตฺโต ธมฺมวิเสโส. โสจ กิเลสปฺปหาน วิเสเสน จตุพฺพิโธ ชาโตติ.
[๖๑] วิภาวนิยํ ปน
อิตรภูมิโยวิย โลกุตฺตรภูมินาม วิสุํ นตฺถิ. นว วิธธมฺมสมูโหเอว เตสํ ภูมิปริยาโยติ กตฺวา ยํ วุตฺตํ. ‘‘กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตร ธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ รุกฺเข สาขา ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานี’’ติ. ตํ นยุชฺชติ.
ทุวิธาหิ ภูมิ อวตฺถาภูมิ, โอกาสภูมีติ. ตตฺถ อวตฺถา ภูมิเอว นิปฺปริยายภูมิ. น อิตรา. สา หิ โอกาสภูมินาม ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถาวิเสสวเสเนว สิทฺธาติ. ตํ ตํ อวตฺถา วิเสโสติจ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยน กามาวจรตาทิ อวตฺถา วิเสโส ทฏฺพฺโพ. อปิจ เอกตฺตึสภูมิโยปิ กุสลากุสลธมฺมานํ หีนปณีตโอฬาริกสุขุมตา สงฺขาเตหิ อวตฺถาวิเสเสหิเอว สิชฺฌนฺตีติ.
๖๕. เอวํ จตุพฺภูมก จิตฺตานิ สงฺเขปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ปุน วิตฺถารโต นิทฺทิสนฺโต อิตฺถนฺติอาทิคาถมาห. ตตฺรายํ โยชนา. อถวาปน อิตฺถํ ยถาวุตฺตปฺปกาเรน เอกุนนวุติปฺปเภทํ มานสํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิจกฺขณา ปณฺฑิตา วิภชนฺตีติ.
[๖๒] ฏีกาสุ ปน
คาถาย ปุพฺพทฺธํ ปุริมคาถานํ นิคมนํ กตฺวา อปรทฺธเมว อารพฺภนฺตรํ กตฺวา โยเชนฺติ. ตํ กถเมกูน นวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ โหตีติ อิมินา นสเมตีติ.
อิทานิ ตํ เอกวีสสตวิภาคํ ทสฺเสนฺโต กถํ.ล. โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา วิตกฺกวิจารปีติ สุเขกคฺคตา สหิตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปถมชฺฌาน โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺติ เอตฺถ ปฺจงฺคิเกน ปถมชฺฌาเนน ยุตฺโต โสตาปตฺติมคฺโค ปถมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺโค. เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ สมาโส.
[๖๓] ฏีกาสุ ปน
‘‘ปถมชฺฌานฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตฺจา’’ติ โยเชนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ.
น หิ ฌานํ จิตฺตํ โหติ. นจ จิตฺตํ ฌานํ. อฺฺหิ ฌานํ, อฺํ จิตฺตนฺติ.
[๖๔] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘ฌานงฺควเสน ปถมชฺฌาน สทิสตฺตา ปถมชฺฌานฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุตฺตํ.
น หิ ปฺจงฺคิกํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปถมชฺฌานสทิสฏฺเน ปถมชฺฌานสฺํ ลภตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ตฺหิ สยเมว อตฺตโน ปฺจงฺคิกภาเวน ¶ นิปฺปริยายโต ปถมชฺฌานํนาม โหตีติ. อิทฺหิ ฌานํนาม โลกิยํวา โหตุ โลกุตฺตรํวา. ยํ ปฺจงฺคิกํ โหติ. ตํ สยเมว ปถมชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ จตุรงฺคิกํ. ติยงฺคิกํ. ทุวงฺคิกํ. ปุน ทุวงฺคิกํ. ตํ สยเมว ปฺจมชฺฌานนฺติ สิทฺธนฺติ. โลกุตฺตเรวา ทุตียาทิภาวสฺส อุปฺปตฺติกฺกมวเสน อสิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๖๕] ยฺจ ตตฺถ
สทิสภาเวเนว โลกุตฺตเร เตสํ ปฺจงฺคิกาทีนํ ฌาน โวหารสิทฺธตาทีปนตฺถํ. ‘‘ปาทกชฺฌาน สมฺมสิตชฺฌาน ปุคฺคลชฺฌาสเยสุ หิ อฺตรวเสน ตํ ตํ ฌานสทิสตฺตา วิตกฺกาทิองฺคปาตุภาเวน จตฺตาโรปิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺตา ปจฺเจกํ ปฺจธา วิภชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ นยุชฺชติเยว.
น หิ มคฺคา ปถมชฺฌานาทิ โวหารํ ลภนฺติ. อฺโ หิ มคฺโค, อฺํ ฌานนฺติ. อปิจ, ยทิ อุปนิชฺฌายนฏฺเน ปจฺจนีกชฺฌาปนฏฺเนจ ฌานํนาม สิยา. ตทา โลกุตฺตรชฺฌานานิเอว สาติสยโต ฌานานินาม สิยุํ. น อิตรานิ. ตานิ หิ กสิณาทินิมิตฺตมตฺตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ วิกฺขมฺภนมตฺเตน ฌาเปนฺติ. โลกุตฺตรานิเยวปน อติคมฺภีรํ อภิทุทฺทสํ นิพฺพานํ อุเปจฺจ นิชฺฌายนฺติ. ปจฺจนีกธมฺเมจ สมูเล สานุสเย สพฺพโส สมุจฺฉินฺทนวเสน ฌาเปนฺตีติ. เอตฺถจ อปฺปนาฌานานํ ปฺจงฺคิกภาโวนาม ปกติยา เอว สิทฺโธ โหตีติ น ปถมชฺฌานิเกสุ มคฺคผเลสุ ปาทกชฺฌา นาทินา ปจฺจยวิเสเสน กิจฺจํ อตฺถิ. จตุรงฺคิกาทิ ภาโว ปน เตน ปจฺจยวิเสเสน วินา น สิชฺฌติ. อสติหิ ตสฺมึ สพฺพํปิ ฌานํ ปฺจงฺคิกเมว ภวิสฺสตีติ. ตตฺถ ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาทิกมฺมิกกาเล ตสฺส ตสฺส ทุตียาทิกสฺส ฌานสฺส อุปจารภูตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ วิตกฺกาทีสุ อาทีนวทสฺสนฺาเณนเจว อิทานิ อวิตกฺกํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อิทานิ อวิจารํ ฌานํ อุปฺปาเทสฺสามีติ เอวมาทินา ปวตฺเตน อชฺฌาสย ¶ วิเสเสนจ ยุตฺตตฺตา กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม โหติ. กาจิ วิจาร วิราคภาวนา นาม. กาจิ ปีติวิราคภาวนา นาม. กาจิ สุขวิราคภาวนานาม. กาจี รูปวิราคภาวนานาม. อสฺิคามีนํ ปน สฺาวิราคภาวนานาม โหติ. สา อตฺตโน อตฺตโน ฌานํ อวิตกฺกํวา อวิจารํวา อปฺปีติกํวา อุเปกฺขาสห คตํวา กาตุํ สกฺโกติ. ฌาเนสุ วสีภูตกาเลปน อาทีนวทสฺสนฺาเณน วินา เกวลํ อชฺฌาสยมตฺเตน ยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ ฌานํ สมาปชฺชติเยว. เอวเมวํ อิธปิ ตสฺส ตสฺส มคฺคสฺส อุปจารภูตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาสงฺขาตา ภาวนา สยํ วิตกฺกาทิยุตฺตา สมานาปิ นานาสตฺติยุตฺตา โหติ. กาจิ วิตกฺกวิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิจารวิราคภาวนา นาม. กาจิ วิตกฺกวิจารปีติ วิราคภาวนานาม. กาจิ วิตกฺกวิ จารปีติสุขวิราคภาวนานาม. ตตฺถ ยา วิตกฺกํ วิราเชตุํ อติกฺกาเมตุํ สกฺโกติ. สา วิตกฺกวิราคภาวนานาม. เอส นโย เสสาสุปีติ.
๖๖. กสฺสปน พเลน สา วิปสฺสนา นานาสตฺติ ยุตฺตา โหตีติ. วุจฺจเต, ปาทกชฺฌานพเลนาติ เอโก เถรวาโท. สมฺมสิตชฺฌาน พเลนาติ เอโก. ปุคฺคลชฺฌาสย พเลนาติ เอโก. ตตฺถ ยํ ยํ ฌานํ ตสฺสา วิปสฺสนาย ปาทกตฺถาย อาสนฺเน สมาปชฺชียติ. ตํตํ ปาทกชฺฌานํนาม. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติกาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ ปาทกชฺฌาเนสูติ อยํ ปาทกวาโท. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํสทิสเมว มคฺเค ฌานํ โหติ. อสติปน มคฺเค ปถมชฺฌานเมว โหติ. สมฺมสิ ตชฺฌานํวา ปุคฺคลชฺฌาสโยวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยเมตุํ นสกฺโกตีติ อธิปฺปาโยติ. ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา ยํยํ ฌานํ สมฺมสียติ. ตํเจ ปถมชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา ปากติ กาเอว. สเจ ทุตียชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา วิตกฺกวิราคสตฺติ ¶ ยุตฺตา โหติ. มคฺเค อวิตกฺกํ ฌานํ นิยาเมตุํ สกฺโกติ. เอสนโย เสเสสุปิ สมฺมสิตชฺฌาเนสูติ อยํ สมฺมสิตวาโท. วิปสฺสนาย อารมฺมณภาเวน สห จริตตฺตา สมฺมสิตชฺฌานเมว ปาทกชฺฌานโต อชฺฌาสยโตจ พลวตรนฺติ อธิปฺปาโยติ.
วิภาวนิยํ ปน
วิปสฺสนาปาทกํ กิฺจิฌานํ นตฺถีติ อิมสฺมึ วาเท วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.
ปาทกชฺฌาเน สติ ตํวา อฺํวา มคฺเค ยํยํฌานํ อิจฺฉติ. ตํตํ ฌานํ อิชฺฌติ. วิปสฺสนาปิ อิจฺฉานุรูปํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปตฺตา โหตีติ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท. ยถา โลกิยชฺฌาเนสุ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานํ อุปริชฺฌานุปจาร ภาวนาย อุปตฺถมฺภกมตฺตํ โหติ. น ปน อุปริชฺฌาเน ฌานํ อตฺตสทิสํ กาตุํ สกฺโกติ. อชฺฌาสโยเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานํ วิปสฺสนาย ติกฺข วิสทภาวตฺถาย พลวุปนิสฺส โย โหติ. อชฺฌาสโยเอว วิปสฺสนํ วิตกฺกวิราคาทิภาวํ ปาเปตฺวา มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ อธิปฺปาโยติ. โย ปเนตฺถ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ มหาฏฺกถา วาโท. ตตฺถปิ ปุคฺคลชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติ วิเสสยุตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอวาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กามฺเจตฺถ อฏฺสาลินิยํ อิเมสํ ติณฺณํ เถรวาทานํ อฺมฺํ อวิโรโธ วุตฺโตวิย ทิสฺสติ. อิเมปน วาทา อฺมฺํ สํสนฺทิตฺวา ปวตฺตา นโหนฺติ. ปจฺเจกํ สพฺพํ โลกุตฺตรชฺฌานํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺตา. ตสฺมา นสกฺกา เตสํ อฺมฺํ วิโรโธ ปริหริตุนฺติ. เอตฺถจ ฌานลาภีนํ วิปสฺสนากมฺเม ปาทกชฺฌานสมา ปชฺชนํนาม ภควตาเอว สุฏฺุวิหิตํ. วุตฺตฺเหตํ จูฬสฺุตสุตฺเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ทุตียํ ฌานํ. ตตียํ ฌานํ. จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรติ. ตสฺสเจอชฺฌตฺตํสฺุตาย จิตฺตํ ¶ นปกฺขนฺทติ. นปสีทติ. เตน ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺถเป ตพฺพํ, สนฺนิสาเทตพฺพํ, เอโกทิ กาตพฺพํ, สมาทหาตพฺพนฺติอาทิ.
ตตฺถ สฺุตํ มนสิกโรตีติ วิปสฺสนากมฺมํ วุตฺตํ. ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเตติ ปาทกชฺฌานสมาธิ นิมิตฺเต. นวนิปาเตจ –
ปถมํ ปาหํ ภิกฺขเวฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามิ.ล. เนวสฺานาสฺายตนํ ปาหํ ภิกฺขเว ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ วทามีติ วุตฺตํ.
๖๗. อิเมสุปน ตีสุวาเทสุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโท พลวตโรวิย ขายติ. โลกิยชฺฌาเนสุปิ หิ ปาทกชฺฌานํนาม อิจฺฉิตพฺพเมว. ตฺจ อุปริชฺฌานสฺส อุปจารภาวนาย ติกฺขวิสท ภาวตฺถายเอว โหติ. อชฺฌาสโยเอวปน อุปจาร ภาวนาย วิตกฺกวิราคาทิภาวํ สาเธติ. อุปจารภาวนาเอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมติ. เอวเมวํ อิธปิ ปาทกชฺฌานพเลน ติกฺขวิสท ภาวปตฺตา วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาเอว อชฺฌาสยวิเสสพเลน วิตกฺกวิราคาทิสตฺติวิเสสยุตฺตา หุตฺวา มคฺเค นานาฌานานิ สาเธติ. อสติ ปน อชฺฌาสยวิเสเส ตํตํ ปาทกชฺฌานานุรูปํ อชฺฌาสยสามฺํสณฺาติ. ตสฺมา อชฺฌาสยวิเสเส อสติ ปาทกชฺฌานเมว ปมาณํ โหติ. สติปน ตสฺมึ โสเอว ปมาณนฺติ ยุตฺตํ. อิจฺฉิ ติจฺฉิต โลกิยชฺฌาน สมาปชฺชน สทิสฺหิ สพฺพชฺฌาเนสุ จิณฺณวสีภูตานํ มคฺเคสุ อิจฺฉิตชฺฌาน นิพฺพตฺตนนฺติ. โย ปเนตฺถ ปาทกชฺฌานาทิวเสน ปวตฺโต วิเสโส. โส สพฺโพปิ วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอว โหติ. วิปสฺสนา วิเสโสเอว มคฺเค ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ กตฺวา อฏฺสาลินิยํ วิสุทฺธิ มคฺเคจ วิปสฺสนาว ปมาณํ กตฺวาวุตฺตา. โส สพฺโพปิ วิเสโส ปาทกชฺฌาเนน วินา นสิชฺฌตีติ กตฺวา มคฺควิภงฺคมคฺคสํยุตฺตฏฺ กถาสุ ปาทกชฺฌานํ เอว ปมาณํ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ปาฬิยํ –
อิธ ¶ คหปติ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อิทํปิ โข ปถมชฺฌานํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจหยิตํ ยํโขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ. ตทนิจฺจํ. ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ปชานาติ โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. ล. ทุตียํ ฌานํ, ตตียํ ฌานํ, จตุตฺถํ ฌานํ, เมตฺตา เจโตวิมุตฺตึ. กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขาเจโต วิมุตฺตึ, อากาสานฺจา ยตนํ.ล. อากิฺจฺา ยตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ. อยํปิโข อากิฺจฺา ยตนสมาปตฺติ อภิสงฺขตา อภิสฺเจตยิตา. ยํ โขปน กิฺจิ อภิสงฺขตํ.ล. ขยํ ปาปุณาตีติ.
เอวํเอกาทสนิปาเต –
อิธานนฺท ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ยเทว ตตฺถ โหติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, เต ธมฺเม อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต สมนุปสฺสติ. โส ตตฺถ ิโต อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. โน เจ อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ. เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา อุปปาติโก โหติ. ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกาติ.
อาทินา มาลุกฺยปุตฺตสุตฺต อนุปทสุตฺตาทีสุจ อเนเกสุ สุตฺตนฺเตสุ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอเกกาย สมาปตฺติยา วุฏฺาย วุฏฺิตสมาปตฺติธมฺมสมฺมสนเมว อาคตํ. นปน อฺชฺฌาน สมฺมสนํ. ตสฺมา สติปิ โยคีนํ อิจฺฉาวเสน ปาทกชฺฌานโต อฺชฺฌานสมฺมสเน ปาทกชฺฌานเมว ปมาณนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺตาวตา สมฺมสิตวาโท สพฺพทุพฺพโลติ สิทฺโธ โหตีติ. เยปน อฏฺสมาปตฺติลาภิโนปิ ฌานํ ปาทกํ อกตฺวาว มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานเมววา ปาทกํ กตฺวา อชฺฌาสยวิเสสํ อกตฺวา ¶ มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. ปถมชฺฌานมตฺตลาภิโนวา หุตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เยจ สุกฺขวิปสฺสกา หุตฺวา มคฺคํ อุปฺปาเทนฺติ. เตสํ ปถมชฺฌานิโกว มคฺโค โหตีติ เวทิตพฺโพ. อปิจ เย ปกติยาว อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีภูตา โหนฺติ. เต วินาปิ อาสนฺนปาทเกน ยํยํฌานํ อิจฺฉนฺติ. ตํตํ ฌานํ เตสํ มคฺเคสุ นสมิชฺฌตีติ นวตฺตพฺพํ.
‘‘สเจปน ปุคฺคลสฺส ตถาวิโธ อชฺฌาสโย นตฺถิ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต วุฏฺาย อุปรุปริชฺฌานธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปาทกชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา สมฺมสิตชฺฌานสทิโส โหตีติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
น หิ อารมฺมณมตฺตภูตํ สมฺมสิตชฺฌานํ อุปริมํปิ สมานํ อาสนฺเน วุฏฺิตชฺฌานโต พลวตรํ ภวิตุํ อรหติ. อาสนฺเน วุฏฺิตสฺเสว จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ สมตฺถภาวโต. ตโต เยวหิ โส สมฺมสิตวาโท สพฺพอฏฺกถาสุ เกจิวาทปกฺเข เอว ถปิโตติ. นนุ ปุคฺคลชฺฌาสยวาโทปิ ตถาถปิโตเอวาติ. สจฺจํ, โสปน โลกิยชฺฌานานํ อุปฺปตฺติวิธาเนน สห สํสนฺทิกตฺตา ยุตฺตตโรเอว โหตีติ.
[๖๗] เอเตน ยํ ตตฺถ วุตฺตํ.
‘‘อุปรุปริชฺฌานโต ปน วุฏฺาย เหฏฺิม เหฏฺิมชฺฌาน ธมฺเม สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค สมฺมสิตชฺฌานํ อนเปกฺขิตฺวา ปาท กชฺฌานสทิโส โหติ. เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโตหิ อุปรุ ปริชฺฌานํ พลวตร’’นฺติ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ ปาทกชฺฌานํ อุปริม ภูตตฺตาเยว พลวตรํ โหติ. ปาทกภูตตฺตาเยว ปน พลวตรํ โหตีติ.
[๖๘] ยฺจ ตตฺถ
มคฺเค เวทนานิยโมปน ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน นสิทฺโธ. อฺถา วิปสฺสนา ยายกายจิเวทนาย ยุตฺตา หุตฺวา เตหิ ¶ นิยมิตาย เอเกกาย มคฺคเวทนาย สทฺธึ ฆฏิ เยยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘เวทนานิยโมปน สพฺพตฺถปิ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนานิยเมน โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ น ยุชฺชติ.
ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสเนว วิปสฺสนาย สห เวทนานิยมสฺส สิทฺธตฺตา. ตถาหิ ตํตํ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนา อาทิโต กทาจิ โสมนสฺสสหคตาวา โหติ. กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาวา. มคฺควุฏฺานกาเลปน ยทิปาทกชฺฌานํ โสมนสฺสชฺฌานํ โหติ. วิปสฺสนา เอกนฺเตน โสมสฺสสห คตาว หุตฺวา มคฺเคน สทฺธึ ฆฏิยตีติ. วุตฺตฺเหตํ สฬายตน วิภงฺคสุตฺเต –
ตตฺร ภิกฺขเว ยา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขา. ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ. ตานิ ปชหถ. ตานิ สมติกฺกมถ. เอวเมเตสํ ปหานํ โหติ. เอวเมเตสํ สมติกฺกโม โหตีติ.
อฏฺกถายฺจ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ ปถมาทินิจ ตีณิฌานานิ สุทฺธสงฺขาเรจ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาค วิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ. อุเปกฺขาสห คตาวาวุฏฺานคามินีปน โสมนสฺสสหคตาว โหติ. จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิกตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริม สทิสาว. วุฏฺานคามินีปน อุเปกฺขาสหคตาว โหติ. อิทํ สนฺธายยา ฉเนกฺขมฺมสฺสิตา.ล. ปชหถาติ วุตฺตํ. อชฺฌาสยวิเสเสน สห มคฺควุฏฺาเนปิ เอเสวนโย. พลววิปสฺสนากาเล หิ วิปสฺสนารตินาม สุฏฺุ ปณีตตรา โหติ. สกลสรีรํ ผรมานา อชฺโฌตฺถรมานา ปวตฺตติ. ยถาห –
สฺุาคาเร ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมธมฺมํ วิปสฺสโตติ.
ตสฺมา ¶ ตทา ปาทกชฺฌานวิเสเสนวา อชฺฌาสยวิเสเสน วา วินา วิปสฺสนา อุเปกฺขาสหคตา น โหติ. เอกนฺเตน โสมนสฺสสหคตาว โหตีติ. เอตฺถปน สพฺพชฺฌาเนสุ วสีภูตสฺส ยํกิฺจิ เอกํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา ตํ ปา อฺํวา มคฺเคยํยํ ฌานํ อิจฺฉติ. มคฺควุฏฺานกาเล อชฺฌาสยพเลน ตํตํฌานานุรูปํ วิปสฺสนายจ มคฺเคจ เวทนา ปริณาโม เวทิตพฺโพ. นปน เวทนานิยาโมนาม วิสุํ วตฺตพฺโพติ.
๖๗. สงฺคหคาถายํ อนุตฺตรํ อฏฺวิธํ จิตฺตํ ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปฺจธา กตฺวา จตฺตาลีสวิธนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนา. อิทานิ สพฺพานิ มหคฺคตา นุตฺตรจิตฺตานิ ปฺจวิเธ ฌาน โกฏฺาเส สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ยถาจ รูปาวจรนฺติอาทิมาห. ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท คยฺหติ. ฌาน เภทสิทฺเธ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิเก ปฺจวิเธ จิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ, ตถา อนุตฺตรฺจ จิตฺตํ ปถมาทิชฺฌานเภเท สงฺคยฺหติ. อารุปฺปฺจจิตฺตํ อุปกฺเขกคฺคตา สงฺขาเตน ปฺจมชฺฌาเนน ยุตฺตตฺตา ปฺจเม ฌาเน ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเท สงฺคยฺหติ. ตสฺมา เอเกกํ ปตมาทิกํ ปถมชฺฌานิกจิตฺตาทิกํ ฌานํ ฌานจิตฺตํ เอกาทส วิธํ โหติ. อนฺเตตุ อนฺติมภูเต ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตเภเทปน ฌานํ จิตฺตํ เตวีสติวิธํ ภเวติ โยชนา. เอตฺถจ ฌานสทฺเทน ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตเมว วุจฺจติ. น หิ ฌานํ เอกาทสวิธํวา เตวีสติวิธํวา โหตีติ.
[๖๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘รูปาวจรจิตฺตํ ปถมชฺฌานนฺติอาทินา วุจฺจตีติจ อารุปฺปฺจาปิ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตี’’ติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ จิตฺตํ ปถมชฺฌานํ โหติ. นจ ปฺจมชฺฌานโวหารํ ลภตีติ.
[๗๐] ยาจ อิมิสฺสาคาถายํ อปราปิ โยชนา วุตฺตา. สาปิ น ยุตฺตาเอว.
ตถา สทฺทสฺส ปถมาทิชฺฌานเภเทติ ปทสฺส ปุรโต ปิตตฺตาติ. เอวํ ยถา วิภชิตพฺเพ เอกเทเส วิภตฺเต สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํ จิตฺตํ เอกวีสสตํ กตฺวา วิภตฺตํนาม โหติ. ตถา วิภชิตฺวา อิทานิ ตํสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต อนฺติมคาถมาห. ปฺุํ สตฺตตึสวิธํ โหติ. ตถา ปากํ ทฺวิปฺาสวิธํ โหติ. อิติ เอกูนนวุติวิธานิ จิตฺตานิ เอกวีสสตํ กตฺวา พุธา ปณฺฑิตา อาหุ กเถสุํ. กเถนฺติวา วิภชนฺติ วิจกฺขณาติ วุตฺตํ โหตีติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย จิตฺตสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.