📜
เจตสิกสงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๖๘. เอวํ ¶ จิตฺตงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุปตฺตํ เจตสิก สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต จตูหิ สมฺปโยคลกฺขเณหิ สห วจนตฺถฺจ สรูปตฺถฺจ ตาว ทสฺเสตุํ อาทิ คาถมาห. ตตฺถ เอกุปฺปาทนิโรธาจเอกาลมฺพณวตฺถุกาติ จตุสฺสมฺปโยคลกฺขณทสฺสนํ. เจโต ยุตฺตาติ วจนตฺถทสฺสนํ. เจตสิยุตฺตา เจตสาวา ยุตฺตา เจตสิกาติ ทสฺสนโต. ทฺวิปฺาสธมฺมาติ สรูปทสฺสนํ. เจตสิกาติ ปน สิทฺธปท ทสฺสนํ. ตตฺถ ธมฺมานํ อนาคตภาวสงฺขาตา ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ ปชฺชนํ คมนํ สรูปโต ปาตุภวนํ อุปฺปาโท. ชาตีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺเพปิหิ สงฺขต ธมฺมา อนาคตภาวปุพฺพา เอว โหนฺติ. ตโต ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ คจฺฉนฺติ. ตโต นิรุชฺฌิตฺวา อตีตภาวํ คจฺฉนฺตีติ. นิรุชฺฌนํ นิโรโธ. สรูปวินาโส ภงฺโค อนิจฺจตา มรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเยว ผสฺสาทีนํ. ยา จิตฺตสฺส ชรา, ยํ จิตฺตสฺส มรณํ, ยํ จิตฺตสฺส อารมฺมณํ วตฺถุ. ตเทว ผสฺสาทีนนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน เอโก อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา. เอโก นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธา. เอกุปฺปาทาจ เต เอกนิโรธาจาติ เอกุปฺปาทนิโรธา. อุตฺตรปเท เอกสทฺทสฺส โลโป. เอวํ ปรตฺถปิ. เอกํ อาลมฺพณํ เอเตสนฺติ เอกาลมฺพณา. เอกํ วตฺถุ เอเตสนฺติ เอกวตฺถุกา. เอกาลมฺพณาจ เต เอกวตฺถุกาจาติ เอกาลมฺพณวตฺถุกา. อาลมฺพณํ ปเนตฺถ เอกจิตฺตสฺสปิ พหุเทว โหติ. เอกตฺตํปน อุปเนตฺวา เอกํ อาลมฺพณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๗๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกโต อุปฺปาโทจ นิโรโธจ เยสํ, เต เอกุปฺปาทนิโรธา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เอกกฺขเณ เอกโต อุปฺปาทมตฺเตน เอกุปฺปาทตา อิธ อธิปฺเปตา. อถโข วุตฺตนเยเนว อธิปฺเปตา. วุตฺตฺเหตํ มูลฏีกายํ –
เอกกลาปปริยาปนฺนานํ รูปานํสเหวอุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต
เอกสฺสกลาปสฺสอุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ.
ตตฺรายํ โยชนา. เอกุปฺปาทนิโรธาจ เอกาลมฺพณวตฺถุกา จ หุตฺวา เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกา มตาติ. ภาวปธานํปิวา เอตฺถ ยุตฺตํ. วิเสสเนจ นิสฺสกฺกวจนํ. เอกุปฺปาทนิโรธภาเวน เอกาลมฺพณ วตฺถุก ภาเวนจ เยธมฺมา เจโตยุตฺตา. เต ทฺวิปฺาสธมฺมา เจตสิกานาม มตา าตาติ. เอตฺถจ เย เจโตยุตฺตา. เต เจตสิกาติ วุตฺเต จิตฺตสฺส สหชาตปจฺจยุปฺปนฺนรูปานิปิ ตทายตฺตวุตฺติตาย เอกนฺเตน จิตฺตสมฺพนฺธีนิ หุตฺวา เจโตยุตฺตานิ เจตสิกานิ นาม สิยุํ. ตสฺมา เตสํ นิวตฺตนตฺถํ เอกุปฺปาทนิโรธาจ, เอกา ลมฺพณวตฺถุกาติ วุตฺตํ. ตานิหิ จิตฺเตน ขณโต สหุปฺปนฺนานิปิ ภินฺนสนฺตานตฺตา ยา จิตฺตสฺส ชาติ, สาเอว เตสนฺติ อิมํ ลกฺขณํปิ นานุโภนฺติ. อฺํหิ รูปสนฺตานํ. อฺํ อรูปสนฺตานนฺติ. ผสฺสาทีนํปน อุปฺปาทมตฺตเมว จิตฺเตน สห เอกํ นโหติ. อถโข นิโรโธปิ อาลมฺพณํปิ วตฺถุปิ สพฺพํ เอกเมวาติ าปนตฺถํ เอก นิโรธาทิคฺคหณํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เอวํ อวุตฺเต สกฺกา ตถา ชานิตุนฺติ. ยสฺมาปน ยถา พหุชนสนฺตโก เอโก โคโณ ติสฺสสฺส โคโณ ทตฺตสฺส โคโณติ เอวํ วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว โหติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท นิโรโธจ เอกสฺมึ รูปารูปกลาเป เอโกวสมาโนปิ ผสฺสสฺส อุปฺปาโท เวทนาย อุปฺปาโท ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท อาโปธาตุยา อุปฺปาโทติ เอวมาทินา นเยน วิสุํ วิสุํปิ วตฺตพฺโพเยว. ตสฺมา สุตฺตนฺเตสุ –
เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิกาย อฺตฺถํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส. ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา โย ภิกฺขเว ปถวิธาตุยา อุปฺปาโท ¶ ิติอภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว. ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท โรคานํ ิติ ชรา มรณสฺส ปาตุภาโว. โย ภิกฺขเว อาโปธาตุยา. โย ภิกฺขเว เตโช ธาตุยา. โย ภิกฺขเว วาโยธาตุยา. โย ภิกฺขเว จกฺขุสฺส.ล. มนสฺส อุปฺปาโท.ล. ชรามรณสฺส ปาตุภาโวติ.
วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา ชีวิตินฺทฺริยาทีนปิ เอกสฺมึ กลาเป พหุภาโว วตฺตพฺโพ สิยา. โย อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ิติ อวฏฺิตีติ หิ วุตฺตํ. ตถา วิการรูปานํ. สพฺเพสํปิวา จกฺขาทีนํ อุปาทารูปานํ. จตุนฺนํ จหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติจ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโทติจ วุตฺตนฺติ. กายลหุตา จิตฺตลหุตาทโยปน อตฺถวิเสสทีปนตฺถํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา วุตฺตา. โสจ อตฺถวิเสโสอุปริ อาวิ ภวิสฺสตีติ. อยเมตฺถปรมตฺถทีปนา.
[๗๒] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เอกุปฺปาทมตฺเตเนว เจโตยุตฺตาติ อธิปฺเปตา. ตทา จิตฺเตน สห อุปฺปชฺชมานานํ รูปธมฺมานมฺปิ เจโตยุตฺตตา อาปชฺเชยฺยาติ เอก นิโรธคฺคหณํ. เอวมฺปิ จิตฺตานุปริวตฺติโน วิฺตฺติทฺวยสฺส ปสงฺโค นสกฺกา นีวาเรตุํ. ตถา เอกโต อุปฺปาโท วา นิโรโธวา เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทนิโรธาติ ปริกปฺเปนฺตสฺส ปุเรตรมุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นิรุชฺฌมานานมฺปิ รูปธมฺมานนฺติ เอกาลมฺพณคฺคหณํ. เย เอวํ ติวิธลกฺขณา. เต นิยามโต เอกวตฺถุกา เยวาติ ทสฺสนตฺถํ. เอกวตฺถุกคฺคหณนฺติ. อลมติปปฺเจนา’’ติ. สพฺพํ ตํ นิรตฺถกเมว.
๖๙. กถฺจ ทฺวิปฺาส โหนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ปถมํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ตีหิ ราสีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต กถนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ผุสตีติ ผสฺโส. ผุสนฺติ สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา เอเตนาติ ผสฺโส. ผุสนมตฺตเมววา เอตนฺติ ผสฺโส. ผุสนฺเจตฺถ อารมฺมณสฺส อิฏฺานิฏฺรสํ อาหจฺจ อุปหจฺจ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ยโต ตทนุภวนฺติ ¶ เวทนา ปาตุภวติ. ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ หิ วุตฺตํ. สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ. นนุจายํ อรูปธมฺโม. นจ อรูปธมฺมา อปฺปฏิฆสภาวา กิฺจิ ผุสนฺตีติ. สจฺจํ, อยํปน ผุสนา กาเรนจ ปวตฺตติ. ยฺจ ผุสนฺเตหิ สาเธตพฺพํ. ตฺจ กิจฺจํ สาเธติ. ตสฺมา อยํ ผสฺโสติจ ผุสนลกฺขโณติจ วุตฺโต. กึปน สาเธตีติ. อารมฺมณรสานุรูปํ จิตฺตสฺส วิการปตฺติ. เวทนาวิเสสุปฺปตฺตึวา. อยฺจ อตฺโถ อมฺพิลขาทาทิเก ทิสฺวา อปรสฺส เขฬุปฺปาทาทีสุ ปากโฏติ.
[๗๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เขฬุปฺปาทาทิวิย ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอวฺจสติ อิทํ อุปมา มตฺตํ สิยา. อติปากฏายปน ผสฺสปฺปวตฺติยา ทสฺสน มิทนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๗๐. เวทยตีติ เวทนา. อารมฺมณรสํ อนุภวติ. อวิทิตํวา อารมฺมณรสํ สมฺปยุตฺตานํ ตํสมงฺคิปุคฺคลานํ วา วิทิตํปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. วินฺทนฺติว เอตาย สตฺตา สาตํวา อสาตํวา ลภนฺตีติ เวทนา. เวทยิตมตฺตเมววา เอตนฺติ เวทนา. ปาฬิยํปน –
เวทยติ เวทยตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจติ. กิฺจ เวทยติ, สุขํปิ เวทยติ. ทุกฺขํปิ เวทยติ. อทุกฺขมสุขํปิ เวทยตีติ วุตฺตํ.
นนุ สพฺเพปิ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณรสานุภวนปฺป กติกาเอวาติ เตปิ เวทนานาม สิยุนฺติ. นสิยุํ. เตหิ กิจฺจนฺตรพฺยาวฏา โหนฺติ. อารมฺมณรสํ อุชุํ อนุภวิตุํ นสกฺโกนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาว เอกเทสมตฺเตน อนุภวนฺติ. เวทนาเยวปน อนฺกิจฺจตาย อนุภวนกิจฺเจ อาธิปจฺจโยคตายจ อิสฺสรภาเวน อนุภวตีติ สาเอว เวทนานาม ภวิตุํ อรหตีติ. เอวฺจกตฺวา ราชคฺคโภชน รสานุภวเน เตสํ สูทสทิสตา เวทนายเอวจ ราชสทิสตา วุตฺตาติ.
๗๑. สฺชานาตีติ ¶ สฺา. ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรตีติ อตฺโถ. อยฺหิ ปุพฺเพ คหิตสฺาเนน สฺชานนกาเลปิ ปุน ชานนตฺถํ สฺาณํ กโรติเยวาติ. สาหิ เอวํ ปุนปฺปุนํ สฺาณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานา ถิรสฺาภาวํ ปตฺวา ยาวตายุกํปิ ภวนฺตรํ ปตฺวาปิ สตฺตานํ อปฺปมุฏฺภาวํ สาเธติ. มิจฺฉา ภินิเวสสฺาภาวํ ปตฺวาจ อิเม สตฺเต สพฺพฺุ พุทฺเธหิปิ โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย กโรตีติ. ตถาหิ สา ปุน สฺชานนตฺถํ นิมิตฺตกรเณ ทารุตจฺฉกสทิสาติจ. ยถาคหิต นิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรเณ หตฺถิทสฺสก อนฺธสทิสาติจ. อุปฏฺิตวิสยคฺคหเณ ติณปุริสเกสุ มิคโปตกสทิสาติจ วุตฺตาติ. ปาฬิยํปน –
สฺชานาติ สฺชานาตีติโข ภิกฺขเว ตสฺมา สฺาติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ. นีลํปิ สฺชานาติ. ปีตกํปิ สฺชานาตีติอาทิ วุตฺตนฺติ.
๗๒. เจตยตีติ เจตนา. สมฺปยุตฺตธมฺเม ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณวา กิจฺเจวา อภิสนฺทหติ ปุนปฺปุนํ ฆเฏติ, ตตฺถ ปพนฺธวเสน นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเน กโรตีติ อตฺโถ. ปกปฺเปติ วา เต. สํวิทหติ อารมฺมณปฏิลาภายวา กมฺมสิทฺธิยา อภิสงฺขโรติ. อายูหติวา เต. อารมฺมเณ สมฺปิณฺเฑติ เอกโต สโม สรนฺเต กโรตีติ อตฺโถ. ตถาหิ สา อายูหนรสาหิจ สํวิธานปจฺจุปฏฺานาติจ วุตฺตา. ตายหิ ตสฺมึ นิรนฺตรํ อุสฺสุกฺกน พฺยาปารวเสน ปวตฺตมานาย ตํ สมฺปยุตฺตาปิ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กุรุมานา ตสฺมึ ตเถว ปวตฺตนฺตีติ. เตเนว สา สกิจฺจ ปรกิจฺจ สาธก เชฏฺสิสฺส มหาวฑฺฒกิ อาทิสทิสาติ วุตฺตาติ.
[๗๔] วิภาวนิยํ ปน
เจเตติ สงฺขตาภิสงฺขรเณ พฺยาปารมาปชฺชตีติ วตฺวา ตทตฺถสาธนตฺถํ ยํ วุตฺตํ ‘‘วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขา รกฺขนฺธํ ¶ วิภชนฺเตน สงฺขตมติสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วตฺวา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขตม ภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราติ วุตฺตํ อตฺถิ. ขนฺธสํยุตฺตเก ปเนตํ วุตฺตนฺติ.
๗๓. เอกตฺตารมฺมณสงฺขาโต อคฺโค โกฏฺาโส โกฏิ วา เอตสฺสาติ เอกคฺคํ. จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา. อารมฺมณฺหิ นาม เอกํปิ นานาสภาวํ โหติ. ตสฺมา ตสฺส เอกสฺสปิ นานาสภาเวสุ วิกฺเขปํ อปตฺวา เอกสฺมึ สภาเว ขณมตฺตํปิ ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส โยนิจฺจลากาโร อตฺถิ อยํ ตสฺมึ เอกคฺคาภิธานสฺส เอกคฺคพุทฺธิยาจ ปวตฺติเหตุภาเวน คยฺหตีติ. เต เนว หิ สา นิวาเต ทีปจฺจีนํ ิติวิย เจตโส ิตีติ ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา.
[๗๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ อคฺคสทฺโท โกฏฺาเสวา โกฏิยํวา ปวตฺโตติ ยุตฺโต. เกจิปน อารมฺมเณ ปวตฺโตติ วทนฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อคฺคสทฺโท อารมฺมณปริยาโย กตฺถจิ ทิฏฺโติ.
๗๔. ชีวนฺติ สมฺปยุตฺตาธมฺมา เอเตนาติ ชีวิตํ. อินฺโทติ อิสฺสโร. อิธ ปน อิสฺสรภาโว วุจฺจติ. อินฺทํ อิสฺสรภาวํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตฺจ ตํ อินฺทฺริยฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตฺหิ มยา วินา ตุมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถิ. ตสฺมา ตุมฺหากํ ชีวนกิจฺเจ มํ อิสฺสรํ กโรถาติ วทนฺตมิว สหชาตธมฺเม อภิภวิตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ จ ปทุมุปฺป ลานุปาลกมุทกํ วิยาติจ วุตฺตํ. ตตฺถ ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตสนฺตตินาม. อธิปติภาโว อาธิปเตยฺยํ. ปวตฺตสนฺตติยํ อาธิปเตยฺยํ อสฺสาติ สมาโส. ปุนปฺปุนํ นิรุทฺธํปิ หิ จิตฺตสนฺตานํ ตสฺส พเลน ปุนปฺปุนํ ชีวนฺตํ หุตฺวา ยาว ขนฺธปรินิพฺพานา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตติเยว.
น ¶ หิ ชีวิตรหิเตสุ อนินฺทฺริยพทฺธธมฺเมสุ ตาทิโส ปวตฺตสนฺตติ วิเสโสนาม อตฺถีติ.
๗๕. มนสฺมึ อารมฺมณํ อสฺุํ มนํวา อารมฺมเณ นิจฺจนินฺนํ กโรตีติ มนสิกาโร. โส ปน ติวิโธ วีถิปฏิปาทโก ชวนปฏิปาทโกอารมฺมณปฏิปาทโกติ. ตตฺถ ปฺจทฺวาราวชฺชนํ วีถิ ปฏิปาทโก นาม. ตฺหิ ปฺจทฺวาริก จิตฺตสนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ชวนปฏิปาทโก นาม. ตํปิ ชวน สนฺตตึ อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. อิทเมว ทฺวยํ ตตฺถ ตตฺถ โยนิโส มนสิกาโรติจ อโยนิโส มนสิกาโร ติจ วุตฺตํ. ตฺหิ ปกติยา สมุทาจิณฺณนินฺนนิยามิตาทีหิ ปจฺจเย หิ อุปตฺถมฺภิตํ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ โยนิโส อโยนิโสวา อารมฺมเณ นินฺนํ กโรตีติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตโต ปน ปฏฺาย ปวตฺตมานา จิตฺตสนฺตติ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา นิรุชฺฌิตฺวาปิ ปุน อุปฺปชฺชมานา ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ตสฺมึเยว อารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ อสติ การณวิเสเส. โส อารมฺมณปฏิปาทโกนาม. อยมิธา ธิปฺเปโต. อยฺหิ อารมฺมณํ จิตฺเต จิตฺตํวา อารมฺมเณ ปฏิปาเทติ โยเชตีติ. ตถา หิ อยํ สารณ ลกฺขโณติ จ สมฺปยุตฺตานํ อารมฺมเณน สํปโยชนรโสติจ อารมฺมณปฏิปาทกฏฺเน สมฺปยุตฺตานํ สารถีวิย ทฏฺพฺโพติจ วุตฺโต. ตตฺถ สารณลกฺขโณติ สารถีวิย อสฺสานํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อุชุํ อารมฺมณาภิมุขํ ปวตฺตยนลกฺขโณติ อตฺโถ. สมํ ธาเรนฺติติ สาธารณา. สพฺเพสํ จิตฺตานํ สาธารณา สพฺพจิตฺตสาธารณา.
๗๖. วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก. ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อารมฺมณํ อาโรหตีติ อตฺโถ. ตสฺมึ ปน ตํ กถา อาโรหนฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตํ อาโรหนฺติ. ตทา โสเยว เต อารมฺมณํ อภินิโรเปนฺโตนาม โหตีติ กตฺวา อารมฺมณา ภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโกติ วุตฺโต. ราชวลฺลภํ นิสฺสาย ชนปทคาสิโน ราชเคหาโรหนฺเจตฺถ นิทสฺสนํ. อวิตกฺกํปิ หิ จิตฺตํ สวิตกฺกธมฺมสนฺตาเน วิตกฺเกน สห ปวตฺตปริจย พเลน อาโรหนโต วิตกฺเกน อตินิโรวิตเมวนาม โหตีติ. อปิจ, ¶ อวิตกฺกํปิ ปฺจวิฺาณํ วตฺถารมฺมณ สงฺฆฏฺฏนวเสน อาโรหติ. ทุตียชฺฌานาทีนิจ อุปจารภาวนาวเสน อาโรหนฺติ. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน กึวา เอตาย ยุตฺติยาติ วตฺวา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. จิตฺตํปิ หิ อารมฺมณํ อารุหติเยว. ตสฺส ปน นิจฺจํ สหาโย มนสิกาโร. ตสฺมิฺหิ อสติ ตํ นิยามกรหิ ตา นาวาวิย ยํวาตํวา อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺเตยฺยาติ. อิติ ปฺจวิฺาณํ มนสิการสหายํ หุตฺวา อตฺตโน อารมฺมณวิชานนสตฺติวเสเนว อารมฺมณํ อาโรหติ. อกุสลํ ปตฺวา ปน จิตฺตํปิ โลภาทโยปิ อารมฺมณารุหเน ถามวตา เอว โหนฺติ. ปาปสฺมึ รมเต มโนติ หิ วุตฺตํ. ทุตียชฺฌาน จิตฺตาทีนิจ มนสิการ วีริยสฺสตีนํปิ วเสน อาโรหนฺติ. วิตกฺโก ปน ตถา ตถา สงฺกปฺเปตฺวา อตฺตสหิเต ธมฺเม อารมฺมณารุหเน สุฏฺุตรํ พลวนฺเต กโรติ. อิติ ตสฺมึ กิจฺเจ อฺเสํ สาภิสยพฺยาปารตายเอว อยํ วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. เอวํ ปน วตฺตพฺพํ. นนุ อฺเปิ อรูปธมฺมา สารมฺมณสภาวา อารมฺมณํ อาโรหนฺติ. อถ จ ปน กสฺมา อยเมว วิตกฺโกติ วุตฺโตติ. อฺเสํ ปน อารุหนํ กิจฺจนฺตรโยควเสเนว สิทฺธํ. อิมสฺส ปน อิโต อฺํ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อยเมว ตถา วุตฺโตติ.
๗๗. วิจรตีติ วิจาโร. วิจาเรติวา สมฺปยุตฺตเกธมฺเม, เต วา ธมฺมา วิจรนฺติ เอเตนาติ วิจาโร. วิจรณฺเจตฺถ วิตกฺกา รุฬฺเห ตสฺมึเยว อารมฺมเณ สภาวาการปาตุภาวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อนุมชฺชนวเสน ปวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ วิตกฺโก โอฬาริโก ปุพฺพงฺคโม อารมฺมเณ จิตฺตสฺส ปถมาภินิปาตภูโตจ โหตีติ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย ทฏฺพฺโพ. วิจาโร สุขุโม อนุจโร ตสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุพนฺธนภูโต จ โหตีติ ฆณฺฑานุรโววิย ทฏฺพฺโพติ.
๗๘. อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข. อารมฺมเณ เอวํ นุโข โน นุโขติ เอวํ ปวตฺตํ สํสปฺปนํ อธิภวิตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปกฺขโก มุจฺจนวเสน จิตฺตสฺส ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวฺจ กตฺวา โส อารมฺมเณ ¶ สนฺนิฏฺานลกฺขโณติ จ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีลสทิโสติจ วุตฺโต.
๗๙. วีรสฺส กมฺมสูรสฺส ภาโว กมฺมวา วีริยํ. ตํสมงฺคี ปุคฺคโล หิ กมฺมสูโร โหติ. มหนฺตํปิ กมฺมํ อปฺปกโต คณฺหาติ. ทุกฺกรํปิ สุกรโต, ภาริยํปิ อภาริยโต คณฺหาติ. อตฺตกิลมถํ นคเณติ. กมฺมสิทฺธิยา นิจฺจํ ปคฺคหิต กาย จิตฺโตว โหติ. ตสฺมา ตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตถาปวตฺติยา เหตุภาโวเจว ตถาปวตฺตสฺส จ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาย จิตฺตกฺริยาภูตํ โหตีติ. วิธินาวา นเยน อุปาเยน วีริยวโต กึ นามกมฺมํ น สิชฺฌตีติอาทิเกน ปุพฺพาภิสงฺขาเรน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ. วิเสเสนวา สกปรหิตเหตุ อีรนฺติ กมฺปนฺติ ตํ สมงฺคิโน เอเตนาติ วีริยํ. เอตฺถจ วีริยุ ปตฺถมฺภิตา สมฺปยุตฺตธมฺมา สทา อนิกฺขิตฺตธุรา ปคฺคหิตสีสาวิย หุตฺวา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสมฺปตฺติยา นิจฺจํ อุสฺสาหชาตาว โหนฺติ, เตสุจ ตถาโหนฺเตสุ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลาปิ อตฺตโนวา ปเรสํวา หิตเหตุ นิจฺจํ พฺยาวฏกายจิตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา อีรนฺติ กมฺปนฺตีติ วุจฺจนฺตีติ. ตถา หิ ตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณนฺติ จ ปคฺคหลกฺขณนฺติ จ อุสฺสาหลกฺขณนฺติ จ เคหสฺส ถูณูปตฺถมฺภน สทิสนฺติ จ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ จ วุตฺตนฺติ.
๘๐. วินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, ตุฏฺํ สุหิตํ ชเนติ, สุปุปฺผิตปทุมํวิยวา วฑฺเฒตีติ ปีติ, วินนฺติวา เอตาย ตํ สมงฺคิโน ปุณฺณจนฺโทวิย วิโรจมาน กายจิตฺตา โหนฺตีติ ปีติ. สา ปฺจวิธา ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณาปีตีติ.
๘๑. ฉนฺทนํ ฉนฺโท. อิจฺฉา ปตฺถนา อภิสนฺธีติ วุตฺตํ โหติ. โสปน ทุวิโธ ตณฺหาฉนฺโท, กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทติ. อิธ กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท อธิปฺเปโต. เอตฺถจ กตฺตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ กตฺตุกาโม. ฉนฺทสมงฺคิปุคฺคโล. ตสฺส ภาโว กตฺตุกมฺยํ. ตเทว กตฺตุกมฺยตา, ยถา เทโวเยว เทวตาติ. เอตฺถจ กตฺตุสทฺโท สพฺเพสํ ธาตุสทฺทานํ อตฺเถ สงฺคเหตฺวา ปวตฺโต. ¶ ตสฺมา กตฺตุกมฺยตาติ เอเตน กเถตุกมฺยตา จินฺเตตุกมฺยตา ทฏฺุกมฺยตา โสตุกมฺยตาติ เอวมาทีนิ สพฺพ กฺริยาปทานิ สงฺคหิตานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. โส ปน อารมฺมณํ อิจฺฉนฺโตปิ ตณฺหา วิย อสฺสาทน รชฺชน ลคฺคน วเสน นอิจฺฉติ. เยน เยน ปน อตฺถิโก โหติ. ตํ ตํ อตฺถํ อาราเธตุ กามตาวเสเนว อิจฺฉติ. ยถา รฺโ อิสฺสาสา ธเนนวา ยเสนวา อตฺถิกา ราชเวรีนํ วิชฺฌนวเสน ฉฑฺฑิตพฺพยุตฺตเกปิ สเร พหู อิจฺฉนฺติเยว. เอวเมวํ อยํปิ ปรสฺส วิสฺสชฺชิตพฺพยุตฺต กานิปิ ทานวตฺถูนิ อลทฺธานิปิ ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ลทฺธานิปิ รกฺขิตุํ อิจฺฉตีติ. อยฺจ อตฺโถ วิภาวนิยํปิ วุตฺโตเยว.
วุตฺตฺหิ ตตฺถ
ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิ ตพฺเพน เตน อตฺถิโกเยว. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโสวิยาติ.
ตตฺถ ยทคฺเคน ทานํ ทสฺสามีติ ทานวตฺถุปริเยสนาทิวเสน ปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา ทานวตฺถุวิสฺสชฺชน สงฺกาเต ทาเน สงฺคหิตา โหติ. ตทคฺเคน ตสฺสา ปุพฺพภาคเจตนาย ปวตฺติกาโล อิธ ทานวตฺถุ วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺต กาโลติ เวทิตพฺโพ. วิสฺสชฺชิตพฺเพนาติ วิสฺสชฺชิตพฺพ ยุตฺตเกน. เตน อตฺถิโกเยว ปรสฺส วิสฺสชฺชนตฺถายาติ อธิปฺปาโย. ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณติ เตสํ อกตานํ กรณวเสน อลทฺธานํ ปริเยสนวเสน คหเณ. เอตฺถ ปน เกจิ อิสฺสาโส อุสูนิขิปิตฺวาปิ ลภมาโน เตหิ อุสูหิ อตฺถิโกเยวาติ เอว มตฺถํ วทนฺติ. โส นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ ขิปิตอุสูนนฺติ วุตฺตํ สิยา. ยถา กถิตํ ลปิตํ ตถาคเตนาติ. ตถา วิสฺสชฺชิตพฺเพ นาติ เอตฺถปีติ. เกจิ อิสฺสาโส อุสูหิ อนตฺถิโก ขิปนฺโต นโหติ. อตฺถิโกเยว สมาโน อฺํ อานิสํสํ อิจฺฉนฺโต ขิปตีติ เอวํ อตฺถํ วทนฺติ. โสปิ นยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ อุสูหิ อตฺถิโกเยว ตานิ ขิปนฺโต อิสฺสาโสวิยาติวุตฺตํ สิยาติ. อตฺถโต ¶ ปน ตทุภยํปิ อวหสิตพฺพเมว โหตีติ. ยสฺมาจ ฉนฺทสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อารมฺมณํ คณฺหนฺตํ ฉนฺทวเสน อติ อิจฺฉมานํ วิย วิลุปฺปมานํ วิย คณฺหาติ. ตสฺมา อยํ อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํวิยาติ วุตฺโต. เอตฺถจ หตฺถปฺปสารณํวิยาติ อิทํ อภูตปริกปฺปวจนํ ทฏฺพฺพํ. น หิ จิตฺตสฺส หตฺโถนาม อตฺถิ. อตฺถวิเสสปากฏตฺถํ ปน อภูตํปิ ภูตํ วิย กปฺเปตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปิจ, อยํ ฉนฺโทนาม ถามปตฺโต ตณฺหาย พลวตโร โหติ. ตถา เหส อธิปติภูโต อิทฺธิปาทภูโตจ โหตีติ. ยทิ หิ โส ตณฺหาย สมานพโล สิยา. อิเม สตฺตา ตณฺหาย หตฺเถ ิตา ตณฺหา ปริคฺคหิตานิ ธนโภครชฺชสุขานิวา ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโยวา ฉฑฺเฑตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาตุํ นสกฺขิสฺสนฺติ เยวาติ.
๘๒. โสภณา โสภเณสุ จิตฺเตสุ ปกิรนฺตีติ ปกิณฺณา. เกเอว ปกิณฺณกา. อฺเหิ อฺเสํวา สมานา อฺสมานา. ยทา โสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ อโสภณโต อฺเหิ สมานา. ยทา อโสภณจิตฺเตสุ ยุตฺตา, ตทา เตหิ โสภณโต อฺเหิ สมานา สทิสาติ วุตฺตํ โหติ.
อฺสมานราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๘๓. อิทานิ อกุสลราสึ ทสฺเสนฺโต โมโหติอาทิมาห. ตตฺถ มุยฺหตีติ โมโห. มุยฺหนฺติ สตฺตา เอเตนาติวา โมโห. มุยฺหนมตฺตํวา โมโห, จตุรงฺคตมสฺส วิย จกฺขุสฺส สพฺพโส กลฺยาณปกฺขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา จิตฺตสฺส อนฺธภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปาปปกฺขํ ปน ปตฺวา โส าณคติโก โหตีติ ทฏฺพฺโพ. ตถา เหส ปาฬิยํ มิจฺฉาาณนฺติ วุตฺโต. อฏฺกถาสุจ มิจฺฉาาณนฺติ ปาปกฺริยาสุ อุปายจินฺตาวเสนปวตฺโต โมโหติ วุตฺตํ. อวิชฺชายจ อปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธภาโว วุตฺโต. ¶ เอตฺถจ อปฺปฏิปตฺตีติ กลฺยาณปกฺเข อฺาณเมว วุจฺจติ. มิจฺฉาปฏิปตฺตีติ ปาปปกฺเข มิจฺฉาาณเมว วุจฺจตีติ, ตถา หิ ปาปปกฺขํ ปตฺวา ปฺจธมฺมา าณคติกา โหนฺติ โมโห, โลโภ, ทิฏฺิ, วิตกฺโก, วิจาโรติ. จิตฺเตน ปน สทฺธึ ฉพฺพิธา โหนฺติ. เตหิ ปกติยา วิฺุชาติเกสุ สุตปริยตฺติสมฺปนฺเนสุจ อุปฺปนฺนา ปาปกฺริยาสุ ตํ ตํ อุปายทสฺสนวเสน เตสํ ตตฺถ เฉกภาวํ ปฏิพลภาวฺจ สาเธนฺตีติ.
๘๔. นหิริยติ กายทุจฺจริตาทีหิ นลชฺชติ นชิคุจฺฉตีติ อหิรี. หิริปฺปฏิปกฺขาวา อหิรี, สาเอว อหิริกํ. ตฺหิ ปาป กฺริยาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ หิริยา โอกาสํ อทตฺวา ตาสุ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา หิ ตํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณนฺติจ อลชฺชาลกฺขณนฺติจ วุตฺตํ.
๘๕. นโอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํ. กายทุจฺจริตาทีหิ นภายติ นอุตฺรสตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปปฺปฏิปกฺขํวา อโนตฺตปฺปํ. ตํปิ หิ ตาสุ ปจฺจุปฏฺิตาสุ โอตฺตปฺปสฺส โอกาสํ อทตฺวา จิตฺตํ ตาสุ อสารชฺชมานํ กตฺวา ปวตฺตตีติ. ตถา เหตํ กายทุจฺจริ ตาทีหิ อสารชฺชลกฺขณนฺติ จ อนุตฺตาสลกฺขณนฺติ จ วุตฺตํ. วุจฺจติ จ –
อเชคุจฺฉี อหิริโก, ปาปาคูถาว สูกโร;
อภีรุจ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกาติ.
๘๖. อุทฺธรตีติ อุทฺธฏํ. ปาสาณปิฏฺเ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺ เคณฺฑุโก วิย นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ, อุทฺธฏสฺส ปน จิตฺตสฺส อุทฺธรณาการปฺปวตฺติยา ปจฺจยภูโต ธมฺโม อุทฺธจฺจํ. ตํ ปน วาเตริตํ ชลํ วิย ธชปฏากา วิยจ ทฏฺพฺพํ.
๘๗. ลุพฺภตีติ โลโภ, ลุพฺภนฺติ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา เอเต นาติ โลโภ, ลุพฺภนมตฺตเมววา เอตนฺติ โลโภ. เอตฺถจ ลุพฺภนํนาม อารมฺมณาภิสชฺชนํ ทฏฺพฺพํ. โสปน อารมฺมเณ ลคฺค นฏฺเน ¶ มกฺกฏาเลโปวิย อภิกงฺขฏฺเน ตตฺตกปาเล ขิตฺตมํส เปสิ วิย อปริจาคฏฺเน เตลฺชน ราโควิย ตณฺหานทิภาเวน วฑฺฒิตฺวา สตฺตานํ อปายาวหฏฺเน สพฺพานิ สุกฺขกฏฺ สาขาปลาส ติณกสฏานิ มหาสมุทฺทํ วหนฺตี สีฆโตตา นที วิย ทฏฺพฺโพ.
๘๘. ทสฺสนํ ทิฏฺิ. ธมฺมานํ ยาถาวสภาเวสุ าณทสฺสนํ วิย เตสเมว อยาถาวสภาเวสุ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สาหิ เอกจฺจานํ ปณฺฑิตมานีนํ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลานํ อุปฺปนฺนา ถามคตา อยาถาวปกฺเข ปฏิเวธฺาณคติกา โหตีติ. สาปน มิจฺฉาภินิเวสลกฺขณา ปรมํวชฺชนฺติ ทฏฺพฺพา.
๘๙. มฺตีติ มาโน. อหํ โลเก เอโก ปุคฺคโล อสฺมิ. น กฏฺกลิงฺคโรวิย อวมฺนารโหติ เอวํ อตฺตานํ ทฬฺหํ ปคฺคเหตฺวา สมนุปสฺสตีติ อตฺโถ. โสปน ชาติ กุลธน โภค ยส อิสฺสริยาทีหิ เจว สีล สุต ลาภสกฺการา ทีหิจ คุเณหิ อุปตฺถมฺภิโต อติเรกตรํ วทฺธิตฺวา อตฺตานํ ชนมชฺเฌ เกตุํวิย อจฺจุคฺคตํ มฺติ. ตสฺมา โส อุนฺนติลกฺขโณติจ อุมฺมาโทวิยาติจ วุตฺโต.
๙๐. ทุสฺสตีติ โทโส. โสปน จณฺฑิกฺกฏฺเน ปหตา สิวิโสวิย วิสปฺปนฏฺเน อสนิปาโตวิย อตฺตโน นิสฺสย ทหนฏฺเน ทาวคฺคิวิย ทุสฺสนฏฺเน ลทฺโธกาโส สปตฺโตวิย สพฺพโส อหิตราสิ ภาวฏฺเน วิส สํสฏฺ ปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺพฺโพ.
๙๑. อิสฺสตีติ อิสฺสา. ปรสมฺปตฺตึ อุสฺสูยตีติ อตฺโถ. สาหิ ปเรสํ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺตึ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา นสหติ. ตสฺสา สมฺปตฺติยา วิปตฺตึ อิจฺฉติ อากงฺขติ. อสุโก อิทํนาม ลภิสฺสตีติ สุตฺวาปิ นสหติ. ตสฺส อลาภํ อิจฺฉติ อากงฺขติ. ตสฺมา สา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสฺสูยนลกฺขณาติ วุตฺตา.
๙๒. มม ¶ เอว อิทํ คุณชาตํวา วตฺถุวา โหตุ. มา อฺสฺสาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติเหตุ อวิปฺผาริกตาวเสน จรติ ปวตฺตตีติ มจฺฉรํ, ตถา ปวตฺตํ จิตฺตํ. มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. อิทํจ อิสฺสา วิย ทุวิธํ อตฺตนา ลทฺธสมฺปตฺติ ลภิตพฺพสมฺปตฺติ วเสน. ตตฺถ ปกติยา ลทฺธสมฺปตฺติยํ ตาว ตํ ปเรหิ สา ธารณํวา เยน เกนจิวา การเณน อตฺตสนฺตกภาวโต มุจฺจิตฺวา ปเรสํ สนฺตกภาวํ คมิสฺสมานํ ทิสฺวา วา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหติ, ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํปิ อสุกสฺมึ เทเส วากาเลวา อิทํนาม ภวิสฺสตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ตํ อตฺตนาว ลทฺธุํ อิจฺฉติ. อฺเสํ ลาภํ นอิจฺฉติ. อฺเ ลภิสฺสนฺตีติ สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา ทุกฺขี ทุมฺมโน โหตีติ. ตถา เหตํ ลทฺธานํวา ลภิตพฺพานํวา อตฺตโน สมฺปตฺตีนํ นิคฺคุหนลกฺขณนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ลภิตพฺพสมฺปตฺติยํ ยสฺส ลาภํ นอิจฺฉติ. โสลภตีติวา ลภิสฺสตีติวา สุตฺวาวา จินฺเตตฺวาวา จิตฺตวิฆาโต อิสฺสานาม. ยํ ยํ อตฺตนา ลทฺธุํ อิจฺฉติ. ตํ ตํ อตฺตนา อลพฺภมานกํ จินฺเตตฺวา จิตฺตวิฆาโต มจฺฉริยํนาม. น หิ เอเต ทฺเว เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ.
๙๓. กุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ กิริยา กตํ. กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กุจฺฉิตกิริยาติ อตฺโถ. ปณฺฑิเตหิ เอกนฺเตน นินฺทิตพฺโพ จิตฺตปฺปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ โหติ. อตฺถโต ปน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ อนุโสจนวเสน ปวตฺโต กุกฺกุจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทเยว, โส หิ ตถา ปวตฺตมาโนปิ ปุพฺเพ อกตํวา กลฺยาณํ ปุน กตํ กาตุํ น สกฺโกติ. ปุพฺเพ กตํ วา ปาปํ ปุน อกตํ กาตุํ นสกฺโกติ. อถโข กุสลธมฺเมสุ จิตฺตปริยาทานายเอว สํวตฺตติ. ตสฺมา กุจฺฉิตกิริยา มตฺตตฺตา กุกตนฺติ วุจฺจตีติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺ กถายํ กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส อภิมุขคมนํ ปฏิสาโรนาม. ยสฺมา ปเนโส กตํวา ปาปํ อกตํ นกโรติ. อกตํวา กลฺยาณํ กตํ นกโรติ. ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา ปฏิสาโรติ วิปฺปฏิสาโรติ. เอตฺถจ วิปฺปฏิสาโรติ กุกฺกุจฺจ เมว. ¶ กุกฺกุจฺเจจ กุจฺฉิเต สติ ตํ สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตเยว. เยนจ การเณน กุกฺกุจฺจํ กุจฺฉิตํนาม โหติ. เตเนว การเณน โส จิตฺตุปฺปาโทปิ กุจฺฉิโตนาม โหตีติ กตฺวา โส จิตฺตุปฺปาโทว กุกตปเท คเหตุํ ยุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. สุทินฺนกณฺฑฏฺกถายํ ปน อยมตฺโถ อุชุกโตว วุตฺโต. ยถาห-วิฺูหิ อกตฺตพฺพตาย กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจนฺติ.
[๗๖] วิภาวนิยํ ปน
อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตํ กตนฺติ กุกตํ. กตากต ทุจฺจริตสุจริต’’นฺติ. ตํ น ยุชฺชติเยว. เอเตน ยฺจ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อกตํปิ หิ กุกตนฺติ โวหรนฺติ. ยํ มยา อกถํ. ตํ กุกตนฺติจ. อิธ ปน กตา กตํ อารพฺภ อุปฺปนฺโน วิปฺปฏิสารจิตฺตุปฺปาโท กุกต’’นฺติจ. ตํปิ สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ.
กุกตสฺส ยถาวุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส ตถาปวตฺติ เหตุภาโว กุกฺกุจฺจํ. อปิจ, ธาตุปาเสุ กุจสทฺทํ สงฺโกจน มโน วิเลขนตฺเถสุ ปนฺติเยว. ตสฺมา กุจฺฉิเตน อากาเรน โกจติ สงฺโกจติ น ปาปชิคุจฺฉนากาเรนาติ กุกฺกุโจ. กุจฺฉิเตนวา อากาเรน โกจติ วิลิขติ นกิเลสสลฺลีขนา กาเรนาติ กุกฺกุโจ. ตถา ปวตฺตธมฺมสมูโห. โสหิ กุจฺฉิเตน อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ เอวํ ปวตฺเตน อนุตฺถุนนากาเรน สงฺโกจติ. กุสลธมฺมสมาทาเน จิตฺตํ นมิตุํปิ นเทติ. มนํวา วิเลขติ. สทฺธาทีนํ สารธมฺมานํ ตนุกรเณน จิตฺตํ กุสลธมฺมสมาทาเน ปริยาทินฺนถามพลํ กโรติ. ตสฺมา กุกฺกุโจติ วุจฺจติ. เยน ปน ธมฺเมน ยุตฺตตฺตา โส ตถา ปวตฺโต โหติ. โส กุกฺกุจฺจํนาม กุกฺกุจสฺส ภาโวติ กตฺวา. ตํ ปน ยสฺมา ปุพฺเพ อกตฺจ กลฺยาณํ กตฺจ ปาปํ อารพฺภ ปจฺฉา อนุตาปนวเสน อนุโสจนวเสนจ ปวตฺตติ. ตสฺมาตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ กตากตานุโยจน รสนฺติ จ วุตฺตํ. ¶ เอตฺถจ ปจฺฉานุตาปลกฺขณนฺติ ปุพฺเพ กลฺยาณฺจ อกตฺวา ปาปฺจ กตฺวา อาคตตฺตา ปจฺฉิเม กาเล อนุตาปลกฺขณนฺติ อตฺโถ. เตน กุกฺกุจฺจสฺส เอกนฺเตน อตีตารมฺมณตา สิทฺธา โหติ. ปจฺจุปฺปนฺนานาคตารมฺมณตาจ ปฏิสิทฺธาติ. กตากตา นุโสจนรสนฺติ เอตฺถ กตฺจ ปาปํ อกตฺจ กลฺยาณนฺติ โย เชตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ มหานิทฺเทเส –
ทฺวีหากาเรหิ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถฺจ ทฺวีหา.ล. อกตตฺตาจ. อกตํ เม กายสุ จริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตํ เม วจีสุจริตํ.ล. กตํ มโนทุจฺจริตนฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ. อกตาเม ปาณาติปาตา เวรมณี. กโต ปาณาติ ปาโตติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ.ล. อกตา เม สมฺมาทิฏฺิ. กตา มิจฺฉามิฏฺีติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจนฺติ.
เอเตน ปน อกตสุจริตา รมฺมณตาย กตทุจฺจริตา รมฺมณตายจ วเสน กุกฺกุจฺจสฺส ทฺวิธาภาโวเยว สิทฺโธ โหติ. ทฺวีหากาเรหีติ หิ วุตฺตํ. โสจ โข ปุพฺเพ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา อปายภยตชฺชิตานฺเจว อปาเยสุ ปติตฺวา ปุพฺเพ อตฺตนา กตกมฺมํ อนุสฺสรนฺตานฺจ โหติ. นอฺเสํ, อกตํ เม กายสุจริตํ. กตํ กายทุจฺจริตนฺติ หิ วุตฺตํ. ยถา ปน มาโน ทุวิโธ โหติ ยาถาวมาโน อยาถาวมาโนติ. ตถา กุกฺกุจฺจํปิ, ยาถาวกุกฺกุจฺจํ, อยาถาว กุกฺกุจฺจนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ อยาถาว กุกฺกุจฺจํปิ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหากาเรโห อุปฺปชฺชติ อกตํ วต เม กลฺยาณํ กตํ ปาปนฺติ. กตมํ ปน ตนฺติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาณกมฺเมปิ ปาปสฺี ปาปทิฏฺิ อกตฺวา ปาปกมฺเมปิ กลฺยาณสฺี กลฺยาณทิฏฺิ กตฺวา ปจฺฉา อนุโสจนวเสน อุปฺปชฺชติ. ยฺจ ปุพฺเพ กลฺยาเณ กลฺยาณสฺี กตฺวา ปจฺฉา ปาปสฺิโน ปาเปจ ปาสฺี อกตฺวา ปจฺฉา กลฺยาณสฺิโน อุปฺปชฺชติ. อิทํ อยาถาวกุกฺกุจฺจํนาม. อนวชฺเช สาวชฺชสฺี, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺี, อนาปตฺติยํ อาปตฺติสฺีติอาทินาปิ ¶ โยเชตพฺพํ. อิทฺจ สพฺพํ อุปฺปชฺชมานํ ทฺวีหา กาเรเหว อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา ทฺวีสุเอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน มหานิทฺเทเสเยว หตฺถกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. ปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจํ. หตฺถปาทกุกฺกุจฺจกํปิ กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺทิฏฺํ. ตํ อสํยต กุกฺกุจฺจํนาม. ยํ ปน ตํ ภิกฺขุ กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วินเย อาคตํ. ยฺจ กถํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาติ อาคตํ. ตํ วินยกุกฺกุจฺจํนาม. ตํปน วินยสํสโยเอว. โสจ โข อตฺตโน อวิสเย กปฺปติ นุโข โนนุโขติ สํสปฺปนากาเรน ปวตฺโต กุสล กฺริย จิตฺตุปฺปาโท. โสปน เยสํ อุปฺปชฺชติ. เตสุ เย สิกฺขากามา, เต ตํกมฺมํ นกโรนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจายนฺตา นปฏิคฺคณฺหึสูติ วุตฺตํ. เย ปน กโรนฺติเยว. เต กปฺปิยวตฺถุสฺมึปิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ. เต สนฺธาย กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ.
๙๔. ถิยติจิตฺตํ มนฺทมนฺทํ กตฺวา อชฺโฌตฺถรตีติ ถินํ. ถิยิยนา ถิยิตตฺตนฺติ หิ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺํ.
๙๕. เมธติ เจตสิเก ธมฺเม อกมฺมฺภูเต กตฺวา วิหึ สตีติ มิทฺธํ. ตถา หิ อารมฺมเณ วิปฺผารวเสน ตํ ตํ อิริยา ปถํ สนฺธาเรตฺวา ปวตฺตมาเนสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ มุคฺคเรน โปเถตฺวา วิย เต อารมฺมณโต โอลิยาเปตฺวา อิริยาปถํปิ สนฺธาเรตุํ อสมตฺเถ กตฺวา ถินํ จิตฺตํ อภิภวติ. มิทฺธํ เจตสิเกติ.
๙๖. วิจิกิจฺฉาติ เอตฺถ. จิกิจฺฉนํ จิกิจฺฉา. าณปฺปฏิกา โรติ อตฺโถ. ติกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺตา กิจฺฉนฺติ กิลมนฺติ เอตายาติวา วิจิกิจฺฉา. วิจิกิจฺฉติวา ทฺเวฬฺหกภาเวน ปวตฺตตีติ วิจิกิจฺฉา. สา นีวรณภูตา, ปฏิรูปกาติ ทุวิธา. ตตฺถ พุทฺธาทีสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ วิมติวเสน ปวตฺตมานา นีวรณภูตา. ตโต อฺาปน อสพฺพฺูนํ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กถํ นุโข เอวํ นุโข ¶ อิทํนุโขติ เวมติกภาเวน ปวตฺตา สพฺพา วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปกานาม. สา ปน กุสลาปิ โหติ, อกุสลาปิ ขีณา สวานํ อุปฺปนฺน กฺริยาพฺยากตาปีติ. อิธ ปน เอกนฺตากุสลภูตา นีวรณวิจิกิจฺฉาว อธิปฺเปกาติ.
อกุสลราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๙๗. สทฺทหตีติ สทฺธา. ยถา อจฺฉํ ปสนฺนํ นิสินฺนํ อุทกํ จนฺท สูริยาทีนิ รูปนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ. เอวํ อยํ พุทฺธคุณา ทีนิ สุฏฺุ อตฺตนิ ทหติ ธาเรติ ถเปติวาติ อตฺโถ. สทฺทหนฺติวา เอตายาติ สทฺธา. สทฺทหนมตฺตเมววา เอตนฺติ สทฺธา. สาปิ พุทฺธา ทีสุ สทฺเธยฺยวตฺถูสุ อกาลุสฺสิยภาเวน ปวตฺตมานาเอว อิธ อธิปฺเปตา. ตโต อฺาปน ติตฺถิเยสุวา ติตฺถิยธมฺเมสุ วา เอวรูเปสุ อสทฺเธยฺยวตฺถูสุ สทฺทหนวเสน ปวตฺตา โอกปฺปนา สทฺธา ปฏิรูปกานาม โหติ. สา ปน อตฺถโต มิจฺฉาธิโมกฺโข เยวาติ. ยถา ปน มนุสฺสา หตฺเถ อสติ รตนานิ ทิสฺวา ปิ-คเหตุํ น สกฺโกนฺติ. วิตฺเต อสติ เตสํ สพฺพโภคา น สมฺปชฺชนฺติ. พีเช อสติ สสฺสาทีนิ นสมฺปชฺชนฺติ. เอวํ สทฺธาย อสติ ปฺุกฺริยาวตฺถูนิ นสมฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เอสา หตฺถวิตฺตพีช สทิสาติ วุตฺตา.
๙๘. สรตีติ สติ. อตฺตนา กตานิ กตฺตพฺพานิ จ กลฺยาณกมฺมาวา พุทฺธคุณาทีนิวา อปฺปมชฺชนวเสน อุปคจฺฉตีติ อตฺโถ. สาปิ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ สมฺมาสติ อิธ อธิปฺเปตา. อิตรา ปน สติเยว น โหติ. กตสฺส กตฺตพฺพสฺสจ ปาปกมฺมสฺส อปฺปมชฺชนวเสน ปวตฺโต สติปฏิรูปโก อกุสลจิตฺตุปฺปาโทเยว. ยสฺมา ปเนสา จิตฺตํ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิจ รกฺขิตุํ กุสลธมฺเมหิจ โยเชตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา สา รฺโ สพฺพกมฺมิก มหาอมจฺโจ วิย ทฏฺพฺพาติ. สตึขฺวาหํ ภิกฺขเว สพฺพตฺถิกํ วทามีติ หิ วุตฺตํ.
๙๙. หิริยตีติ ¶ หิริ. กายทุจฺจริตาทีหิ ลชฺชติ ชิคุจฺฉติ อุกฺกณฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๐. เตหิเยว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ. อุพฺพิชฺชตีติ อตฺโถ. เอตฺถปิ หิริโอตฺตปฺปปฺปฏิรูปกานาม อตฺถิ, วุตฺตฺหิ –
ลชฺชิตพฺเพ นลชฺชนฺติ, อลชฺชิเยสุ ลชฺชเรติ จ;
ภายิตพฺเพ นภายนฺติ, อภเย ภยทสฺสิโนติ จ.
ยสฺมา ปน สปฺปุริสา หิริยา อตฺตนิ โอตฺตปฺเปนจ ปเรสุ อารกฺขเทวตาทีสุ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปโต วชฺเชตฺวา สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรนฺติ. ตสฺมา อิเม ทฺเว โลกปาลธมฺมาติ วุตฺตา.
๑๐๑. โลภปฺปฏิปกฺโข อโลโภ. โส หิ เยสุ อตฺตโน หิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โลโภ ลคฺคนวเสน ปวตฺตติ, เตสฺเวว ตํ โลภํ วิธมิตฺวา โลภวตฺถุภูตา ภวโภคสมฺปตฺติโย คูถราสึวิย หีเฬตฺวา ชิคุจฺฉิตฺวา เอกาเนกฺขมฺม ธาตุนาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๒. โทสปฺปฏิปกฺโข อโทโส. โสปิ หิ เยสุ อตฺตโน อหิตสฺิเตสุ อารมฺมเณสุ โทโส ทุสฺสนวเสน ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํโทสํ วิธมิตฺวา ทิฏฺทิฏฺเสุ สตฺเตสุ ปุณฺณจนฺทสทิสํ โสมฺมหทยํ อุปฺปาเทตฺวา เอกา อพฺยาปาทธาตุ นาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ เมตฺตาติ วุตฺตา. อโมโหปิ อิธ วตฺตพฺโพ. โมหปฺปฏิปกฺโข อโมโห. โสปิ หิ เยสุ ธมฺเมสุวา อตฺเถสุวา จตูสุ อริยสจฺเจสุวา โมโห อนฺธการํ กตฺวา ปวตฺตติ. เตสฺเวว ตํ โมหํ วิธมิตฺวา จนฺทสูริยสหสฺสํ อุฏฺาเปนฺโตวิย วิชฺชานาม หุตฺวา ปวตฺตตีติ.
๑๐๓. ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ สภาโว. ลีนุทฺธจฺจาทีนํ อุภินฺนํ วิสมปกฺขานํ มชฺเฌ ปวตฺโต อตฺตา เอตสฺสาติ มชฺฌตฺตา. สมปฺปวตฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมสมูโห. ตสฺส ภาโว มชฺฌกฺกตา. ¶ เตสุ เตสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ทิสฺสมานา มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา เตสุ เตสุวา หิตกมฺเมสุ จิตฺตเจตสิกานํ มชฺฌตฺตตา ตตฺรมชฺฌตฺตตา. ตถา หิ สา สมปฺปวตฺตานํ สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขนวเสน สมปฺปวตฺตานํ อาชาเนยฺยานํ อชฺฌุเปกฺขนสารถีวิย ทฏฺพฺพาติ วุตฺตา. อยเมวจ พฺรหฺมวิหาเรสุ อุเปกฺขาติ วุตฺตา.
๑๐๔. กายปฺปสฺสทฺธาทีสุ กาโยติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตย สงฺขาโต เจตสิกสมูโห วุจฺจติ. จิตฺตนฺติ โสภณจิตฺตํ. กายสฺส ปสฺสทฺธิ กายปฺปสฺสทฺธิ. จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธีติอาทินา สมาโส. ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ. สนฺตสีตลภาโวติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทฺวยํ ทุพฺพลํ โหติ. เต ปฺุกมฺเมสุ จิตฺตสุขํ นปินฺทนฺติ. พหิทฺธาเอว เนสํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. สนฺตตฺเต ปาสาณปิฏฺเ ถปิตมจฺโฉวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ โหติ. เตเยว ตตฺถ ตํ วินฺทนฺติ. เตสํ จิตฺตํ สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต มจฺโฉ วิย โหติ.
๑๐๕. ลหุภาโว ลหุตา. อครุตา อทนฺธตาติ อตฺโถ. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ นปสาเรติ สงฺโกจติ. ตตฺตปาสาเณ ปกฺขิตฺตปทุมปุปฺผํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ ปสาเรติ. สีตเล อุทเก ปกฺขิตฺต ปทุมปุปฺผํ วิย โหติ.
๑๐๖. มุทุภาโว มุทุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ถทฺธํ โหติ. เวรีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํ จิตฺตํ ตตฺถ มุทุ โหติ. วิยฺาตีนํ มชฺเฌ คตมหาโยโธ วิย โหติ.
๑๐๗. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. ตเทว กมฺมฺตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ นลพฺภติ, วิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตถุสมุฏฺิวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ. เตสํเยว ตํ ตตฺถ ยถิจฺฉิตํ ถเปตุํ ลพฺภติ นวิกฺกิรติ. ปฏิวาเต ขิตฺตสุวณฺณกฺขนฺโธวิย โหติ.
๑๐๘. ปคุณสฺส ¶ ภาโว ปาคฺุํ. ตเทว ปาคฺุตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิกมฺปติ วิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺตวานโรวิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เต สํ ตํ ตตฺถ นวิกมฺปติ นวิหฺติ. คมฺภีเร อุทเก ขิตฺต กุมฺภิโล วิย โหติ.
๑๐๙. อุชุเอว อุชุกํ, อุชุกสฺส ภาโว อุชุกตา. เยสํ อิทํ ทุพฺพลํ. เตสํ จิตฺตํ ปฺุกมฺเมสุ วิสมคหิกํ โหติ. กทาจิ ลีนํ. กทาจิ อุทฺธฏํ. กทาจิ โอนตํ. กทาจิ อุนฺนตํ. สุรามทมตฺตสฺส มคฺคคมนํ วิย โหติ. เยสํ ปน พลวํ, เตสํ ตํ วุตฺตวิปริย เยน เวทิตพฺพนฺติ.
๑๑๐. เอตฺถจ สิทฺเธสุปิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธาทิเกสุ วุตฺเตสุ วิสุํ กายปฺปสฺสทฺธาทีนํ วจนํ เตสํ วเสน รูปกายสฺสปิ ปสฺสทฺธาทิ ทีปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ตํ ตํ สุตฺตนฺตํ สุตฺวา เคลฺวุฏฺา นาทีสุ รูปกายสฺส ปสฺสทฺธภาโว ปากโฏ อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยา อากาสคมนาทีสุ ลหุ ภาโว. กายํ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา กตฺวา นิมฺมินเนสุ มุทุภาโว. อนฺโตปถวิยํวา อนฺโตปพฺพเต สุวา อสชฺชมานํ กตฺวา คมนาทีสุ กมฺมฺภาโว. นาควณฺณํวา ครุฬวณฺณํวา กตฺวา นิมฺมินนาทีสุ ปคุณภาโว เตสฺเวว สพฺเพสุ ยถานิมฺมิตวเสน จิรปฺปวตฺติภาเวสุ อุชุกภาโว ปากโฏ โหตีติ เวทิตพฺโพ. สมํ ธาเรนฺตีติ สาธารณา, สพฺเพหิ โสภณจิตฺเตหิ, เตสํวา สาธารณา โสภณ สาธารณา.
๑๑๑. สมฺมาวาจาติ เอตฺถ ติวิธา สมฺมาวาจา กถา, เจตนา, วิรติวเสน, ตตฺถ อตฺถธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตา สุภาสิตา วาจา กถา สมฺมาวาจานาม. ตํสมุฏฺาปิกา กุสลกฺริยเจตนา เจตนาสมฺมาวาจานาม. ยา ปน มุสาวาทา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมาวาจานาม. สา อิธ อธิปฺเปตา. สมฺมา วทนฺติ เอตา ยาติ ¶ สมฺมาวาจา. เอตายาติ เจตฺถ กรณตฺเถ เหตุอตฺเถ วา กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ วาจาย สิกฺขาปทานิ สมาทิยนฺตสฺส สมาทานวจนานิ สนฺธาย กรณตฺโถ เหตุอตฺโถ จ ยุชฺชติ. ตโต ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิวา สิกฺขาปทานิ สุฏฺุรกฺขามาติ ยานิ อนวชฺชานิเอว วจนานิ วทนฺตา วิจรนฺติ. ตานิ สนฺธาย กรณตฺถานุกูโล เหตุ อตฺโถเยว ยุชฺชตีติ. อถวา, ตถา วทนฺตุวา มาวา. อยํปน วทมาเนสุ สติ เตสํ สมฺมา วตฺตุํเอว เทติ. นมิจฺฉา วตฺตุนฺติ กตฺวา สมฺมา วาจาตฺเวว วุจฺจติ. อปิจ, อยํ วจีทุจฺจริตานํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วจีทฺวารสุทฺธิยา เอว โหตีติ สมฺมาวาจาติ วุจฺจตีติ.
๑๑๒. สมฺมากมฺมนฺโตปิ ติวิโธ กฺริยา, เจตนา, วิรติ วเสน. ตตฺถ ยํกิฺจิ อนวชฺชํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กายิกกฺริยา กฺริยากมฺมนฺโตนาม. ตํสมุฏฺาปิกา เจตนา เจตนากมฺมนฺโต นาม. ยา ปน ปาณาติปาตา เวรมณาทีนิ สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตสฺสวา ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ สมฺมากมฺมนฺโต นาม. สมฺมา กโรนฺติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมา กมฺมนฺโต สุตฺตนฺโต วนนฺโตวิย. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว.
๑๑๓. สมฺมาอาชีโวปิ วีริย, วิรติวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปกติยา อนวชฺชานิ กสิกมฺมาทีนิวา ภิกฺขาจริยาทีนิวา กตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตานํ อุฏฺานพลสงฺขาโต วายาโม วีริยสมฺมาอาชีโวนาม. ยา ปน อาชีวสุทฺธึ อเปกฺขิตฺวา อตฺตโน อาชีวสีลวิปตฺติการณานิ กายวจีทุจฺจริตานิ ปชหนฺตานํ ปาปวิรมณากาเรน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. อยํ วิรติ อาชีโวนาม. อยมิธาธิปฺเปโต. สมฺมา อาชีวนฺติ ชีวิตํ ปวตฺเตนฺติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโว. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติ.
๑๑๔. เอเกกาปิ เจตฺถ สมฺปตฺต วิรติ, สมาทาน วิรติ, สมุจฺเฉทวิรติวเสน ติวิธา. ตตฺถ ยา สิกฺขาปทานิ อสมา ทิยิตฺวาวา ¶ สมาทินฺนานิปิวา ตานิ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ หิริ โอตฺตปฺปพเลเนว สมฺปตฺตํ วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ อุปฺปนฺนา วิรติ. อยํ สมฺปตฺตวิรตินาม. สา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยว. ปฺจสิกฺขา ปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ หิ วุตฺตํ. ยา ปน สิกฺขาปทานิ สมาทิ ยนฺตสฺสวา อธิฏฺหนฺตสฺสวา ยถาสมาทินฺนานิวา ยถาธิฏฺิตานิ วา สุฏฺุรกฺขามีติ สมฺปตฺต วตฺถุํ อปีติกฺกมนฺตสฺสวา อุปฺปนฺนา. อยํ สมาทานวิรตินาม. สา ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาวา โหติ อนาคตารมฺมณาวา. ตถา หิ ปฺจสิกฺขาปทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ อิทํ สมฺปตฺตวิรติวเสน วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. มคฺคกฺขเณ ปน สพฺพทุจฺจริตานํ ปจฺจยสมุจฺเฉทวเสน อุปฺปนฺนา สมุจฺเฉทวิรตินาม. สา ปน นิพฺพานารมฺมณาเอว. ผลวิรติปิ เอตฺเถว สงฺคหิตาติ. ตตฺถ โลกิยวิรติโย ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถูนิ อารมฺมณํ กตฺวา ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺติ. โลกุตฺตรวิรติโย ปน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ตานิเยว วิรมิตพฺพวตฺถูนิ ปชหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๑๕. ปรทุกฺเข สติ การุณิกานํ หทยเขทํ กโรตีติ กรุณา. กิรติวา ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ, กิณาติวา ปรทุกฺขํ หึสตีติ กรุณา. กิรียติ ทุกฺขิเตสุ ปสารียตีติวา กรุณา. อปิจ กลิ อุณาติ เฉโท. กลีติ ทุกฺขํ วุจฺจติ, ยถา-กลิ สมฺภเว ภเวติ. กลีติวา ปาปปิ ปราชโยปิ วุจฺจติ. ปาเป กลิ ปราชเยติ หิ วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ การุณิกา นํ การฺุเหตุภูตเมว โหติ. อิติ กลึ ทุกฺขํวา ปาปํวา สพฺพสมฺปตฺติโต ปราชยํวา สตฺเตหิ อวนฺติ รกฺขนฺติ, สตฺเตวา ตโต วิธกลิโต อวนฺติ รกฺขนฺติ การุณิกา ชนา เอตายาติ กรุณา.
๑๑๖. ปรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา โมทนฺติ เอตายาติ มุทิตา. นตฺถิ ปมาณํ เอเตสนฺติ อปฺปมาณา, สตฺตา. อปฺปมาเณสุ ภวาติ อปฺปมฺา. เอตาหิ เอตฺตเกสุเยว สตฺเตสุ ปวตฺเตตพฺพา. น อิโต อฺเสูติ เอวํ ปริจฺเฉทปฺปมาณสฺส อภาวา เอกสฺมึ สตฺเต ปวตฺตาปิ อปฺปมฺาเอวนาม โหนฺตีติ.
[๗๗] ฏีกาสุ ปน
อปฺปมาณสตฺตา ¶ รมฺมณตฺตา อปฺปมาณา. ตาเอว อปฺปมฺาติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
๑๑๗. ปฺินฺทฺริยนฺติ เหฏฺา วุตฺโต อโมโหเอว. โส หิ ปชานนฏฺเน ปฺา, อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยฺจาติ กตฺวา ปฺินฺทฺริยนฺติ วุจฺจตีติ.
โสภณราสิมฺหิ ปรมตฺถทีปนา.
๑๑๘. เอตฺตาวตาติอาทิ ติณฺณํ ราสีนํ สงฺคโห. เอวํ ทฺวิปฺาส สรูปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เจโตยุตฺตปฺปการํ ทสฺเสนฺโต เตสนฺติอาทิมาห. อิโต เจตสิกานํ สรูปทสฺสนโต ปรํ เตสํ จิตฺตาวิยุตฺตานํ จิตฺเตน อวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺเจกํ สมฺปโยโค ตถาโยคํ วุจฺจเตติ โยชนา. จิตฺตุปฺปาเทสูติ จิตฺเตสุ อิจฺเจว อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺติ เจตสิกา เอเตสูติ อุปฺปาทา. จิตฺตานิเอว อุปฺปาทา จิตฺตุปฺปาทาติ กตฺวา. ทฺวิปฺจวิฺาณานํ สพฺพทุพฺพลตฺตา เตสุ ฉ ปกิณฺณกา นุปฺปชฺชนฺติ. ภาวนาพเลน ปหีนตฺตา วิตกฺโก ทุตียชฺฌานิกาทีสุ, วิจาโร ตตียชฺฌานิกาทีสุ, ปีติ จตุตฺถชฺฌานิกาทีสุ นุปฺปชฺชติ. สนฺนิฏฺานสภาวตฺตา อธิโมกฺโข อสนฺนิฏฺานสภาเว วิจิกิจฺฉา จิตฺเต นุปฺปชฺชติ. วีริยํ พลนายกตฺตา ทุพฺพเลสุ ปฺจทฺวาราวชฺชนา ทีสุ โสฬสจิตฺเตสุ นุปฺปชฺชติ. ปีติ สมฺปิยายนสภาวตฺตา โทมนสฺสุเปกฺขา สหคเตสุ นุปฺปชฺชติ. ฉนฺโท อิจฺฉาสภาวตฺตา อิจฺฉารหิเตสุ อเหตุเกสุ โมมูหจิตฺเตสุจ นุปฺปชฺชตีติ อาห ปกิณฺณเกสุปน วิตกฺโก.ล. โมมูหวชฺชิตจิตฺเตสูติ. เต ปน จิตฺตุปฺปาทา ปกิณฺณกวิวชฺชิตา สปกิณฺณกาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. อกุสเลสูติ อกุสลเจตสิเกสุ. สพฺพากุสล สาธารณานาม. ตสฺมา สพฺเพสุปิ ทฺวาทสากุสลจิตฺเตสุ ลพฺภนฺตีติ โยชนา.
[๗๘] วิภาวนิยํ ปน
ปจฺฉิมํ ¶ ปุริมสฺส สมตฺถนวจนนฺติ อธิปฺเปตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิทฺหิ านํ จิตฺเตสุ ลพฺภมานตาทสฺสนปธานนฺติ. ยสฺมา ปน สพฺพานิ อกุสลจิตฺตานิ อิเมหิ จตูหิ วินา นุปฺปชฺชนฺติ. น หิ ตานิ ปาเปสุ อาทีนวํ ปสฺสิตฺวา ิตานํ อุปฺปชฺชนฺติ. นจ เตหิ ลชฺชายวา ภเยนวา อุกฺกณฺิตานํ. นาปิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมาหิตานนฺติ. ตสฺมา เต สพฺเพสุ เตสุ ลพฺภนฺตีติ. ยสฺมาจ ทิฏฺิมานา ขนฺเธสุ อสฺสาทํ อมฺุจิตฺวาว เตสุ ตถา ตถา อามสิตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เต โลภมูลจิตฺเตสฺเวว อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตสุ ปน เตสุ ทิฏฺิ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาหํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ อตฺตํ นิจฺจตาทีหิ มิจฺฉาสภาเวหิเอว ปรามสนฺตี ปวตฺตติ. มาโน ปน ขนฺเธ อหนฺติ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตํ คหิตาการํ เสยฺย ตาทีหิเอว อามสนฺโต ปวตฺตติ. ตสฺมา เต อามสนาการโต อสทิสวุตฺติโนเอว โหนฺตีติ อาห. ทิฏฺิจตูสุ.ล. วิปฺปยุตฺเตสูติ. เย ปน ทิฏฺิคติกา ทิฏฺิยา ยถาคหิตํ อตฺตานเมว อหนฺติ คณฺหนฺติ. เตสํปิ ทิฏฺิมานา อามสนาการํ ปตฺวา อสทิสวุตฺติกาเอว โหนฺติ. น หิ มานสฺส วิย ทิฏฺิยา อตฺต สํปคฺคหเณ พฺยาปาโร อตฺถิ. น จ ทิฏฺิยา วิย มานสฺส ธมฺมานํ อยาถาวปกฺขปริกปฺปเนติ. เตเนว หิ อหํคาโห มาโน อนาคามีนํปิ ปวตฺตติ. อตฺตคฺคาหภูตา ปน ทิฏฺิ ปุถุชฺชนาน เมวาติ.
[๗๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มาโนปิ อหํมานวเสน ปวตฺตนโต ทิฏฺิสทิโสว ปวตฺตตีติ ทิฏฺิยา สห เอกจิตฺตุปฺปาเท นปวตฺตตี’’ติ วตฺวา เกสร สีโห ปมาย ตํ อตฺถํ สาเธติ. ตํ น สุนฺทรํ.
สทิสปฺปวตฺติ หิ นาม สหปวตฺติยา เอว การณนฺติ. มจฺฉริยํ ปน อตฺตสมฺปตฺตีสุ ลคฺคนโลภสมุฏฺิตํปิ ตาสํ ปเรหิ สาธารณภาวํ ¶ อสหนากาเรน ปวตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปฏิฆสมฺป ยุตฺตเมว โหตีติ วุตฺตํ โทโส.ล. จิตฺเตสูติ. อกมฺมฺ ลกฺขณํ ถินมิทฺธํ กมฺมฺสภาเวสุ อสงฺขาริเกสุ นสมฺภวตีติ วุตฺตํ ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริก จิตฺเตสูติ. จตฺตาโร สพฺพา กุสลสาธารณา. ตโย โลภ ทิฏฺิมานา. จตฺตาโร โทสาทโย. ทฺวยํ ถินมิทฺธํ. วิจิกิจฺฉา จิตฺเตจาติ จสทฺโท อวธารเณ. วิจิกิจฺฉาจิตฺเตเอวาติ อตฺโถ. จตุทฺทส อกุสล เจตสิกา.
๑๒๐. โสภเณสูติ โสภณเจตสิเกสุ. โลกุตฺตเร อฏฺงฺคิกมคฺเค ตีสุ ขนฺเธสุ ปฺากฺขนฺเธ สมฺมาสงฺกปฺโป นาม สมฺมาทิฏฺิปจฺฉิมโกว โหติ. ตสฺมา ปาทกชฺฌานาทิวเสน ตสฺมึ อสติปิ ปฺากฺขนฺโธ นปริหายติ. สีลสมาธิกฺขนฺธธมฺเมสุ ปน เอโก เอกสฺส กิจฺจํ นสาเธติ. ตสฺมา โลกุตฺตร มคฺโค สตฺตงฺคิกโต เหฏฺา นปวตฺตตีติ อาห วิรติโย ปน ติสฺโสปิ.ล. ลพฺภนฺตีติ. นิยตาว เอกโตว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ นิยตาวาติ น โลกิเยสุวิย กทาจิเอว ลพฺภนฺติ. อถโข สพฺพทาปิ นิยตา หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, โลกุตฺตรธมฺมานํ นิจฺจํ สีเลสุ ปริปูรการิตาวเสน ปวตฺตตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย กทาจิ ทานวเสน กทาจิ สุตปริยตฺติวเสน กทาจิ กสิณภาวนาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติ. เอกโต วาติ นโลกิเยสุ วิย วิสุํ วิสุํ ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ เอกโต หุตฺวาว ลพฺภนฺติ. กสฺมา, อภินฺนารมฺมณตฺตา. น หิ เต โลกิยา วิย วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุสงฺขาตานิ ชีวิตินฺทฺริยาทีนิ นานารมฺมณานิ อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. เอกํปน นิพฺพานเมว อารพฺภปวตฺตนฺตีติ. สพฺพถาปีติ น โลกิเยสุ วิย เอกเท สปฺปหานวเสน ลพฺภนฺติ. อถโข ติสฺโสปิ อนวเสส ทุจฺจริต ทุราชีวปฺปหานากาเรน ลพฺภนฺติ. โลกิเยสุหิ สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา จตุพฺพิธานิ วจีทุจฺจริตานิ สพฺพานิ เอกโต ปชหิตุํ นสกฺโกติ. มุสาวาทวิรติ มุสาวาทเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. มุสาวาทํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ นสกฺโกติ. ¶ ตถา ปิสุณวาจา วิรติ ปิสุณวาจเมว ปชหิตุํ สกฺโกติ. น อิตรานิ. ปิสุณวาจํปิ สมูลํ สานุสยํ ปชหิตุํ น สกฺโกติ. สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. โลกุตฺตเรสุ ปน สกึ อุปฺปนฺนา สมฺมาวาจา สพฺพานิ วจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมากมฺมนฺโต สพฺพานิ กายทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. สกึ อุปฺปนฺโน สมฺมาอาชีโว สพฺพานิ อาชีวเหตุกานิ กายวจีทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานิ ปชหติ. อิติ ติสฺโส โลกุตฺตเรสุเอว สพฺพถาปิ ลพฺภนฺตีติ. วิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สกึ อุปฺปนฺนา เอกา สมฺมาวาจา มุสาวาทปฺปหานวเสนาปิ ลพฺภติ. นเกวลฺจ ตปฺปหานวเสเนว. อถโข ปิสุณวาจาปหานวเสนปิ ลพฺภตีติ สพฺพํ วตฺตพฺพํ. เอตฺถจ ทุจฺจริตานิ สมูลานิ สานุสยานีติ เอตฺถ กายวจีโจปน ภาคิยานิ กามราคานุสยาทีนิ อุปริมคฺควชฺฌานิ กิเลสชาตานิ อรูปเสกฺขานํปิ สนฺติเยว. กามรูปเสกฺขานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ ปชหนวเสน อุปริมคฺค ผลวิรตีนํ ทุจฺจริตปฺปหานํ ทฏฺพฺพํ. กามาวจรกุสเลสฺเวว, นปน กามาวจรวิปากกฺริยจิตฺเตสุ, นาปิมหคฺคตจิตฺเตสูติ อธิปฺปาโย. กามาวจรกุสเลสุปิ กามภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุเอว, นรูปารูปภูมิยํ อุปฺปนฺเนสุ. น หิ พฺรหฺมานํ วิรมิตพฺพวตฺถุ สงฺขาตานิ กายวจีทุจฺจริตานินาม อตฺถิ. นจ โลกิยวิรติโย วิรมิตพฺพ วตฺถุรหิเตสุ ปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฺตีติ. อุปริ ฉกามาวจรเทเว สุปิ นปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ. ตํ กถาวตฺถุมฺหิ วิจาริตเมว. ยทิ เอวํ มนุสฺสโลเกปิ ตีสุ เหฏฺิมผลฏฺเสุ ตาสํ อปฺปวตฺติ อาปชฺชติ. น หิ เตสํปิ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมิตพฺพวตฺถูนินาม อตฺถีติ. สจฺจํ, อิธ ปน สตฺตวิธอาปตฺติกฺขนฺธาปิ วิรมิตพฺพวตฺถุฏฺาเน ิตา. ตถา ติวิธกุหนวตฺถูนิจ. ตานิจ กานิจิ เตสํ ผลฏฺานํปิ สาธารณานิเอว. มนุสฺสานฺจ ยานิ กานิจิ ตสฺส ตสฺส สมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถูนิปิ วิรมิตพฺพวตฺถูนิเอว. ยานิปิ กามเสกฺขานํ กายวาจา วิปฺผนฺทนกรานิ กิเลสชาตานิ สมุจฺเฉทวิรตีนํ วตฺถุภูตานิ สนฺติ. ตานิ เตสํ ตทงฺค วิรตีนํปิ ¶ วตฺถูนิเอวาติ. กทาจิ สนฺทิสฺสนฺตีติ สมาทานสมฺปตฺตวิรตีนํ อฺตรวเสน ปวตฺตกาเลเอว สนฺทิสฺสนฺติ. เอวํ สนฺทิสฺส มานาปิ ภินฺนารมฺมณตฺตา นเอกโต หุตฺวา สนฺทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ วิสุํ วิสุนฺติ. วิสุํวิสุํ สนฺทิสฺสมานาปิ เอเกกทุจฺจริตปฺปหานวเสเนว สนฺทิสฺสนฺติ. น โลกุตฺตเรสุ วิย สพฺพถาปีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๑. อปฺปนาปตฺตานํ อปฺปมฺานํ โสมนสฺสสหคตภาโวว วิภงฺเค วุตฺโตติ วุตฺตํ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตมหคฺคตจิตฺเตสูติ. เอตาหิ ปรสตฺตานํ เหตุ อธิมตฺตพฺยาปารา โหนฺติ, ตสฺมา อติสนฺตาย นิพฺยาปาราย ปฺจมชฺฌานุเปกฺขาย สห นปวตฺตนฺตีติ. อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํ ปน ตาสํ อุเปกฺขาเวทนายปิ สมฺปโยโค อฏฺกถายํ อนฺุาโตเยวาติ วุตฺตํ กามาวจร.ล. จิตฺเตสุจาติ. กทาจีติ การฺุปฺปกติกสฺส อนิสฺสุกิโนจ ปเรสํ วิปตฺติสมฺปตฺติทสฺสนกาเล. นานาหุตฺวา ชายนฺตีติ เตสํ วิปตฺติทสฺสนกาเล อนุกมฺปนวเสน กรุณา เอว ชายติ, นมุทิตา. สมฺปตฺติทสฺสนกาเล ปน โมทนวเสน มุทิตาว ชายติ, นกรุณาติ เอวํ วิสุํ วิสุํ หุตฺวา ชายนฺตีติ อตฺโถ. ยสฺมา ปเนตา โทสสมุฏฺิตานํ วิหึสา อรตีนํ นิสฺสรณภูตาติ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตา. โทมนสฺสปฏิปกฺขฺจโส มนสฺสเมว โหติ. ตสฺมา ตาสํ อปฺปนาปุพฺพภาคภูตานํปิ นิจฺจํ โสมนสฺสโยคเมว เกจิ อิจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ อุเปกฺขาสหคเตสุ.ล. เกจิ วทนฺตีติ. โส ปน เตสํ วาโท อฏฺกถายปิ สห วิรุทฺโธ. ตสฺมา ตํ พหู วิฺุโน น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ กตฺวา โสวาโท เถเรน เกจิวาโทนาม กโต. ยสฺมาจ สพฺเพสํปิ โลกิย โลกุตฺตรชฺฌานานํ ปุพฺพภาค ภาวนา นาม อปฺปนาสนฺนกาเลเอว โสมนสฺสชฺฌานานํ ปุพฺพภาคา โสมนสฺสสหคตา โหนฺติ. อุเปกฺขาฌานานํ ปุพฺพภาคา อุเปกฺขาสหคตา โหนฺติ. อนาสนฺนกาเล ปน สพฺเพสํปิ เตสํ ปุพฺพภาคา กทาจิ โสมนสฺสสหคตา, กทาจิ อุเปกฺขาสหคตาโหนฺติ. ตสฺมา โส วาโท เกจิวาโทว กาตุํ ยุตฺโตติ. เอตฺถจ สพฺพานิปิ สมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตานินาม อาทิมฺหิ เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหคตานิเอว ¶ ภเวยฺยุํ, ยทิยิ ตานิ อาทิโตเยว ปฏฺาย โสมนสฺสสหชาตานิ สิยุํ. ตทา อิเม สตฺตา โส มนสฺสชาเตสุ กมฺเมสุ อนภิรตานาม นตฺถีติ อฺํ กมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา ภาวนากมฺมเมว อนุยฺุเชยฺยุนฺติ. ปจฺฉา ปน อตฺตโน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสนกาเลเอว โสมนสฺส สหชาตานิ ภวนฺติ. ปฏิกูลา รมฺมเณสุ ปน อสุภภาวนาจิตฺเตสุ ทุกฺขิตสตฺตารมฺมเณสุจ กรุณาภาวนาจิตฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อปิจ อิมา กรุณามุทิตานาม ปกติกาเลปิ อุปฺปชฺชนฺติเยว. ตาสุ ปน มุทิตา ตาว อิฏฺสมฺปตฺติวิสยาติ สาเยภุยฺเยน โสมนสฺส สหชาตาติ ยุตฺตเมตํ. กรุณา ปน อนิฏฺวิปตฺติวิสยาติ สา เยภุยฺเยน อุเปกฺขาสหชาตา เอว สิยา. นจ เอตา ปรสตฺตเหตุ อธิมตฺต พฺยาปาราติ กตฺวา อุเปกฺขาเวทนาย สห วิรุทฺธาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. สา หิ อปฺปนํ อปตฺตา เวทนุเปกฺขานาม อารมฺมณรสานุภวเนเอว นิพฺยาปาราโหติ. น อฺกิจฺเจสุ. ตถา หิ สตฺตา อุเปกฺขาสหคต จิตฺเตหิ อทินฺนํปิ อาทิยนฺติ, ทานํปิ เทนฺติ, อฺานิปิ มหนฺตานิ ปฺุาปฺุกมฺมานิ กโรนฺติเยวาติ. ตสฺมา อปฺปนา ปตฺตานฺเว ตาสํ เวทนุเปกฺขาย สห วิรุทฺธภาโว วตฺตุํ ยุตฺโตติ.
[๘๐] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กรุณามุทิตา ภาวนากาเล อปฺปนาวีถิโต ปุพฺเพ ปริจยวเสน อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิปิ ปริกมฺมํ โหติ. ยถาตํ ปคุณคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส กทาจิ อฺวิหิ ตสฺสาปิ สชฺฌายนํ, ยถาจ ปคุณวิปสฺสนาย สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺสกทาจิ ปริจยพเลน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตหิปิ สมฺมสนนฺติ อุเปกฺขา สหคตกามาวจเรสุ กรุณา มุทิตานํ อสมฺภววาโท เกจิวาโท กโต’’ติ. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
กิฺจาปิ กสิณนิมิตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ อคมฺภีรานิเอว โหนฺติ. ตถาปิ โยคกมฺมพเลน จิตฺตสมาธานพเลน กิเลส ทูรีภาเวนจ ¶ ตทารมฺมเณสุ ฌานจิตฺเตสุ าณํ เอกนฺเตน ปวตฺต ติเยวาติ อาห สพฺเพสุปิ ปฺจ.ล. จิตฺเตสุจาติ.
๑๒๒. ตโย วิรติธมฺมา. ทฺวยํ อปฺปมฺายุคฬํ. เอวํ โส ภณเจตสิกา โสภเณสฺเวว จิตฺเตสุ จตุธา จตูหิ ปกาเรหิ สมฺปยุตฺตาติ โยชนา. อิทานิ สพฺเพสํปิ เจโต ยุตฺตานํ นิยตา นิยตโยคิวิภาคํ ทสฺเสตุํ อิสฺสาติอาทิมาห. กรุณา อาทิ ยสฺสาติ กรุณาทิ. อปฺปมฺา ทฺวยํ. อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺจานิจ วิรติโยจ กรุณาทิจ อิสฺสามจฺเฉ รกุกฺกุจฺจวิรติกรุณาทโย. เต นานาจ ชายนฺติ, กทาจิจ ชายนฺติ. มาโนจ กทาจิเอว ชายติ. ถินมิทฺธฺจ ตถา กทาจิ เอว ชายติ. ชายมานํ ปน อฺมฺํ สเหว ชายติ. นนานาติ โยชนา. เอตฺถจ อปฺปมฺาวิรตีนํ นานา กทาจิ โยโค เหฏฺาจ วุตฺโต. อุปริจ วกฺขติ. อิสฺสาทีนํจ อุปริ วกฺขติ. มานถินมิทฺธานํ ปน อิธ วตฺตพฺโพติ. ตตฺถ มาโน จตูสุ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุ ลพฺภมาโนปิ กทาจิ เตสํ เสยฺโย หมสฺมีติอาทินา ปวตฺตกาเลเอว ลพฺภติ, นอฺทา. ถินมิทฺธํ ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ลพฺภมานํปิ กทาจิ เตสํ นิทฺทาติภูตวเสน อกมฺมฺตาย ปวตฺติกาเลเอว ลพฺภติ. น อฺทา. ตทา ลพฺภมานํปน ทฺวยํ สเหว ลพฺภติ. น นานาติ.
[๘๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ถินมิทฺธํ กทาจิ อิสฺสามจฺเฉรกุกฺกุจฺเจหิเจว มาเนนจ สห ชายติ. กทาจิ เตหิ เตนจ นานา ชายตี’’ติ โยชนา วุตฺตา. สา สารโต น ปจฺเจตพฺพา.
น หิ เตหิ เตนจ ตสฺส สหภาโว นานาภาโวจ กิจฺจารมฺมณวิโรธาวิโรธภาเวน สิทฺโธติ.
ยาจ ฏีกายํ
มาโนจ ถินมิทฺธฺจ กทาจิ นานา ชายติ. การณํ วุตฺตเมว. โยชนา วุตฺตา. สาปิ น สุนฺทรา. กทาจิ สหชายตีติ.
ยถาวุตฺตานุสาเรนาติ สตฺตสพฺพตฺถยุชฺชนฺตีติอาทินา วุตฺตปฺปการํ อนุสาเรน เสสาติ เอกาทสหิ อนิยต โยคีหิ อวเสสา เอกจตฺตาลีสธมฺมา. เต ยถาวุตฺตานุสาเรน อตฺตนา ลพฺภมาน จิตฺตุปฺปาเทสุ อนิยตโยคิโน เวทิตพฺพาติ โยชนา.
๑๒๓. เอวํ เจตสิกานํ โยคฏฺานปริจฺฉินฺทนวเสน สมฺปโยคนยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺตธมฺมราสิปริจฺฉินฺทนวเสน สงฺคห นยํ ทสฺเสนฺโต สงฺคหฺจาติอาทิมาห. อิทานิ เตสํ สงฺคหฺจ ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ฉตฺตึสาติอาทิ สงฺคหนยสฺส อุทฺเทสคาถา. สตฺตปฺตฺตารมฺมณา อปฺปมฺา นิพฺพานา รมฺมเณสุ นลพฺภนฺติติ วุตฺตํ อปฺปมฺาวชฺชิตาติ ตถา อฏฺสุ ทุตียชฺฌานิกจิตฺเตสุ วิตกฺกวชฺชา อฺสมานา ทฺวาทสเจต สิกา อปฺปมฺาวชฺชิตา เตวีสติ โสภณเจตสิกาเจติ ปฺจตฺตึส ธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติอาทินยํ ตถาสทฺเทน นิทฺทิสติ. เตเอวาติ วิตกฺก วิจาร ปีติสุขวชฺชา อุเปกฺขาสหคตา เต เอว เตตฺตึสธมฺมา. อฏฺสูติ เอตฺถ อฏฺจ อฏฺจ อฏฺาติ เอกเสสนิทฺเทโส, วิจฺฉาโลปนิทฺเทโสวา ทฏฺพฺโพ. ปฺจกชฺฌาน วเสนาติ ปาฬิยํ ปฺจกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน, จตุกฺกนเยน วุตฺตสฺส ฌานเภทสฺส วเสน ปน จตุธาว สงฺคโห โหตีติ อธิปฺปาโย. ทฺวีสุ รูปปถมชฺฌานลาภีสุ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปาเทนฺเตสุ มนฺโท วิตกฺกโม อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส จตุรงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. ติกฺขปฺโ ปน วิตกฺก วิจาเร เอกโต อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ตสฺส ติยงฺคิกํ ทุตียชฺฌานํ อุปฺปชฺชตีติ อยํ เตสํ นยานํ วิเสโส.
๑๒๔. กิจฺจารมฺมณวิรุทฺธตฺตา วิรติโย มหคฺคเตสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ อาห วิรติตฺตยวชฺชิตาติ. วิรติโย หิ กายวจี วิโสธนกิจฺจา โหนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน สุวิสุทฺธกายวจี ปโยคสฺเสว จิตฺตวิโสธนกิจฺจานิ. วิรติโยจ วีติกฺกมิตพฺพ วตฺถุํวา นิพฺพานํวา อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. มหคฺคตชฺฌานานิ ปน ปฺตฺติ โยวา มหคฺคตธมฺเมวาติ.
๑๒๕. กิจฺจารมฺมณวิ ¶ รุทฺธตฺตาเยว วิรติอปฺปมฺาโย เอกสฺมึ จิตฺเต ทฺเว นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. อปฺปมฺา วิรติโย ปเนตฺถ.ล. โยเชตพฺพาติ. วิรติโย เอกนฺเตน ทุสฺสิลฺยปฺปหาน กิจฺจตฺตา ตปฺปหาน กิจฺจรหิเตสุ โลกิยาพฺยากเตสุ นลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ วิรติวชฺชิตาติ. ปฺจสิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อิทฺจ โลกิยสิกฺขาปทานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปมฺานํ สตฺตปฺตฺตารมฺมณตฺตา มหาวิปากานฺจ เอกนฺต ปริตฺตารมฺมณตฺตา ตาสํ เตสุ สมฺภโว นตฺถีติ วุตฺตํ อปฺปมฺา วิรติวชฺชิตาติ. นนุ กามกุสลํ สตฺตปฺตฺตาทิ อารมฺมณํปิ โหตีติ ตพฺพิปาเกนปิ เตน สทิสา รมฺมเณน ภวิตพฺพนฺติ. น. วิกปฺปรหิตตฺตา. ปฺตฺติโย หิ อวิชฺชมานตฺตา มหคฺคตานุตฺตรธมฺมาจ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา ตถา ตถา วิกปฺเปตฺวาวา ปฏิวิชฺฌิตฺวาวา คณฺหนฺตานํ กุสลาทีนํ เอว อารมฺมณภูตา โหนฺติ. กามวิปากานิ ปน สยํ อติทุพฺพลตาย อารมฺมณํ วิกปฺเปตฺวา วิคเหตุํ นสกฺโกนฺติ, กุโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา คเหตุํ. ตสฺมา ตานิ ปฺตฺติโยวา มหคฺคตานุตฺตรธมฺเมวา อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. มหคฺคตวิปากานิ ปน วิกปฺปรหิตานิปิ อปฺปนาปตฺตกมฺมวิเส สนิพฺพตฺตตฺตา ภาวนาพลนิมฺมิตานิ ปฺตฺติวิเสสานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ.
[๘๒] วิภาวนิยํ ปน
กามตณฺหาธินกมฺมชนิตตฺตา กามวิปากานิ กามตณฺหาย อารมฺมณภูเต กามธมฺเมเอว อาลมฺพิตุํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘กามตณฺหาธินสฺส ผลภูตตฺตา’’ติ วตฺวา ทาสิปุตฺโตปมาย ตทตฺถํ วิภาเวติ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ สติ มหคฺคตวิปากานิปิ รูปารูปตณฺหาธิน กมฺมชนิตานิ เอว โหนฺตีติ ตานิปิ รูปารูปตณฺหานํ อารมฺมณภูเต มหคฺคต ธมฺเมเอว อาลมฺเพยฺยุนฺติ. อปิจ, กามตณฺหาปิ กามธมฺเมเอว อารมฺมณํ กโรติ. น ปฺตฺติธมฺเมติ นตฺถิ. นจ อิตฺถิปุริสาทิ หตฺถ ปาทาทิ ปฺตฺตีสุ อสฺสาทวเสน ปวตฺตา ตณฺหา กามตณฺหา นาม ¶ นโหตีติ อตฺถิ. สุเภติ กุสเล. มเนติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. สุเภ กฺริเย ปาเกติ นิทฺธารณียํ ทฏฺพฺพํ. สเหตุ. ล. มเน ทฺวาทสธาว สงฺคโหติวา โยเชตพฺพํ. นวิชฺชนฺเตตฺถาติ วชฺชิตานํ สงฺคโห. เอตฺถาติ โสภณจิตฺเตสุ. ทฺวยนฺติ วิรติอปฺปมฺาทุกํ. อนุตฺตเรติ วิเสสกานํ สงฺคโห. ฌาน ธมฺมาติ วิตกฺกาทโย. มชฺฌิเม มหคฺคเต อปฺปมฺาจ ฌานธมฺมา จ. ปริตฺเตสุ กามโสภเณสุ อปฺปมฺาจ วิรติ าณปีติ โยจ วิเสสกา, สงฺคหนย เภทการกาติ อตฺโถ.
๑๒๖. สตฺตรสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สทฺธึ เอกูนวีสติ หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. ปีติวชฺชิตา อฺสมานา ทฺวาทส เจตสิกา อกุสลสาธารณา จตฺตาโรจาติ โสฬสธมฺมา โลภทิฏฺีหิ สห อฏฺารส หุตฺวา สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ โยชนา. อิสฺสามจฺฉริย กุกฺกุจฺจานิ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ภินฺนานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ อิสฺสา.ล. โยเชตพฺพานีติ. สพฺเพสุปิ อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตธมฺมา ธมฺมโต อสทิสาเอว โหนฺติ. คณนโต ปน เอกจฺเจ เอกจฺเจหิ สทิสา เอว โหนฺตีติ วุตฺตํ ทฺวาทส.ล. สงฺคหิตาภวนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจสุ อสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกูนวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ อฏฺารส. ปฺจเม วีสติ. ปฺจสุ สสงฺขาริเกสุ ปถมทุตีเยสุ เอกวีสติ. ตตียจตุตฺเถสุ วีสติ. ปฺจเม ทฺวาวีสติ. โมมูหทฺวเย ปนฺนรสาติ เอวํ อกุสเลสุ สตฺต สงฺคหา ภวนฺติ. เตนาห เอกูนวีสาติอาทึ. สาธารณาติ สพฺพา กุสลสาธารณา. สมานาติ อฺสมานา. อปเรติ ฉนฺทปีติอธิโมกฺเข ถเปตฺวา เอกจฺเจ.
๑๒๗. หสนจิตฺเตติ หสิตุปฺปาทจิตฺเต. โวฏฺพฺพเนติ มโนทฺวาราวชฺชเน. สุขสนฺตีรเณติ โสมนสฺส สนฺตีรเณ. มโน ธาตุตฺติกา เหตุก ปฏิสนฺธิ ยุคเฬติ ปฺจทฺวาราวชฺชน สมฺปฏิจฺฉนทฺวยสงฺขาเต มโนธาตุตฺติเกเจว อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยสงฺขาเต อเหตุก ปฏิสนฺธิยุคเฬจ. สพฺพตฺถ สพฺเพสุ อเหตุเกสุ ¶ สตฺต, ตโต เสสา ปกิณฺณกา ปน ยถารหํ ยุชฺชนฺติ, อิติ เตตฺตึส วิธสงฺคโห มยา วุตฺโตติ โยชนา.
๑๒๘. อิทานิ อยํ เจตสิกนิทฺเทโสติ กตฺวา จิตฺตสฺส วิย เอกสฺสปิ เจตสิกสฺส ภูมิชาติ สมฺปโยคาทิ เภเทน วิภาโค กเถตพฺโพติ ตํ ทสฺเสตุํ อนฺติมคาถมาห. อิตฺถํ อิมินา ยถาวุตฺตปฺปกาเรน จิตฺตาวิยุตฺตานํ เจตสิกานํ โสฬสวิธํ สมฺปโยคฺจ เตตฺตึสวิธํ สงฺคหฺจ ตฺวา เตสํ ยถา โยคํ จิตฺเตน สมํ เภทํ อุทฺทิเสติ โยชนา. ผสฺโส ตาว เอกูนนวุติยา เอกวีสสเตสุวา จิตฺเตสุ ยุตฺตตฺตา เอกูนนวุติ เอกวีสสตวิเธวาติ เอวํ ทฺวิปฺาสเจตสิเก วิสุํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ยถาโยคํ ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทหิ เตสํ วิภาคํ กเถยฺยาติ อตฺโถ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย เจตสิก สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.