📜
ปกิณฺณก สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๒๙. เอวํ ¶ วิสุํ วิสุํ จิตฺตเจตสิกานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน อุภินฺนํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต สมฺปยุตฺตายถาโยคนฺติอาทิมาห. ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา สภาวโต เตปฺาส จิตฺตเจตสิกา เย ธมฺมา มยา วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺา. อิทานิ ยถา รหํ เตสํ อุภินฺนํ สงฺคโหนาม นิยฺยเตติ โยชนา. ตตฺถ อตฺตโน อตฺตโน ภาโว สภาโว. ธมฺมานํ อาเวนิกลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทน เอกูน นวุติวิธํปิ อตฺตโน อารมฺมณ วิชานนสงฺขาเตน อาเวนิกลกฺขเณน เอกเมว โหติ. ผสฺโสปิ ภูมิชาติสมฺปโย คาทิเภเทน เอกูนนวุติวิโธปิ ผุสนลกฺขเณน เอโกว โหติ ตถา เวทนาสฺาทโยติ เอวํ สภาวโต เตปฺาส เอว โหนฺตีติ. เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต ปวตฺโต สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เวทนาเหตุโตติ เวทนาเภท เหตุเภทโต. เอวํ กิจฺจทฺวาราลมฺพณ วตฺถุโตติ เอตฺถปิ. จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ จิตฺตวเสเนว นิยฺยเตติ สมฺพนฺโธ. เอวสทฺเทน เจตสิเก นิวตฺเตติ. เอตฺตาวตา ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ อิเธว ตาว เถเรน ทสฺสิโต โหติ เวทนาเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห, เหตุเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เหตุสงฺคโหติอาทินา.
[๘๓] วิภาวนิยํ ปน
จิตฺตุปฺปาทสทฺเทน เจตสิกธมฺเมปิ คเหตฺวา อฺํ นิวตฺเต ตพฺพํ อปสฺสนฺโต ‘‘น กตฺถจิ ตํวิรเหนา’’ติ วทติ. ตํ นยุชฺชติเยว.
น หิ อิธ เอตฺตกา เจตสิกา สุขสหคตา, เอตฺตกา ทุกฺข สหคตาติอาทินา เอโกปิ สงฺคโห เจตสิเกหิ นีโต นาม ¶ อตฺถิ. สุขสหคตํ กุสลวิปากํ กายวิฺาณเมกเมวาติอาทินา ปน จิตฺเตนเอว นีโหติ. จิตฺเต ปน สิทฺเธ เจต สิกาปิ สิทฺธาเอวาติ กตฺวา จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๓๐. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุ. เวทนาเภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห.
[๘๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘สุขาทิเวทนานํ ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จสทฺเทน เวทนาสงฺคโหจ เวทนาสหคต จิตฺตุปฺปาท สงฺคโหจาติ อิมสฺมึ อตฺเถ เวทนาสงฺคโหติ เอกเสสนิทฺเทโส โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ หิ เวทนาเภโท อิมสฺส สงฺคหสฺส นิสฺสยธมฺมปริคฺคหตฺถํเอว วุตฺโต. น เวทนานํจ วิสุํ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติ. ตตฺถติวิธา เวทนาติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ สํยุตฺตเก ทฺเวปิ ติสฺโสปิ ปฺจปิ ฉปิ อฏฺารสปิ ฉตฺตึสปิ อฏฺสตํปิ เวทนา วุตฺตาติ. สจฺจํ. อนุภวนลกฺขเณน ปน เวทนา ติวิธาเอว โหติ. เย หิ เกจิ ยํกิฺจิ อารมฺมณํ อนุภวนฺติ. เต ตํ สาตโตวา อนุภวนฺติ อสาตโตวา มชฺฌตฺตโตวา. ตโต อฺโ ปกาโร นตฺถีติ. อฺเ ปน ปเภทา เตน เตน ปริยาเยน วุตฺตา. ตตฺถ หิ ทฺเว กายิกเจตสิกวเสน วุตฺตา. ยถาห-กตมาจ ภิกฺขเว ทฺเว เวทนา กายิกาจ เจตสิกาจาติ. สุขทุกฺข วเสนวา อุเปกฺขํ สุเข สงฺคเหตฺวา. ยถาห-ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา สุขาเวทนา ทุกฺขาเวทนา. ยายํ ภนฺเต อทุกฺข มสุขา เวทนา. สนฺตสฺมึ เอสาปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อนวชฺชปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข สาวชฺชปกฺขิกฺจ ทุกฺเข สงฺคเหตฺวา ทฺเว วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตํ ปาฬิยํ อนาคตํปิ ยุชฺชติเยว.
อินฺทฺริยเภทวเสน ¶ ปฺจ. ผสฺสเภทวเสน ฉ. อุปวิจารเภท วเสน อฏฺารส. ฉ เคหสฺสิตานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานีติ เอวํ ปจฺเจกํ ทฺวาทสนฺนํ โสมนสฺส โทมนสฺสอุเปกฺขานํ วเสน ฉตฺตึส. ตาเยว กาลตฺตยวเสน อฏฺสตํ เวทนา วุตฺตาติ. ยฺจ กตฺถจิ สุตฺเต ยํกิฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วุตฺตํ. ตํ สงฺขารทุกฺขตาวเสน วุตฺตนฺติ. เหฏฺา ปน จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตานิ อินฺทฺริยเภทวเสน นิทฺทิฏฺานีติ กตฺวา อิธปิ อินฺทฺริยเภทวเสเนว จิตฺตานิ สงฺคเหตุํ ปุน สุขํ.ล. ปฺจธา โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ เยสุ ธมฺเมสุ อาธิ ปจฺจวเสน สุขทุกฺขานิ อินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. เตสํ กายิก มานสิกวเสน ทุวิธตฺตา ตานิปิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ ทฺวิธา วุตฺตานิ. อุเปกฺขาย ปน อาธิปจฺจฏฺานภูตา ธมฺมา มานสิกาเอว โหนฺตีติสา อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว วุตฺตาติ. อปิจ, เตปิ ปริยาเยน ทุวิธา โหนฺติ. จกฺขาทิปสาทกาย นิสฺสิตานํปิ สพฺภาวโต. เวทนาปน เอกรสตฺตา เอกธาว วุตฺตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กายิก มานสิก สาตเภทโต สุขทุกฺขานิ ทฺวิธา วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สภาวโต อิฏฺานิฏฺโผฏฺพฺพา นุภวนลกฺขณานิ สุข ทุกฺขานิ. สภาวโตวา ปริกปฺปนโตวา อิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺตานุภวน ลกฺขณานิ อิตรานีติ. เสสานีติ ยถาวุตฺต สุขทุกฺขโต มนสฺส โทมนสฺสยุตฺเตหิ เสสานิ พาตฺตึส กามาวจรจิตฺตานิ เตวีสติ ปฺจมชฺฌานิกจิตฺตานิจาติ สพฺพานิ ปฺจปฺาสจิตฺตานิ. เอกตฺถาติ เอกสฺมึ จิตฺเต. อิตรา หิ อุเปกฺขาเวทนา.
๑๓๑. เหตูนํ เภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกาน สงฺคโห เหตุสงฺคโห.
[๘๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมวเสนจ สงฺคโห เหตุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ ¶ วุตฺตเมว. เหตูนาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เหตุกิจฺจํนาม อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺิตภาว สาธนํ. ยถา หิ รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโต ปถวิยํ วทฺธิตฺวา ปถวิรเสจ อาโปรเสจ คเหตฺวา รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติ. วาเตวา มโหเฆวา อาคเต รุกฺขํ สุฏฺุ อากฑฺฒิตฺวา ติฏฺนฺติ, เอวํ รุกฺโข วุทฺโธ วิรุฬฺโห วิปุโล จิรฏฺิติโกจ โหติ. เอวเมวํ อิเมปิ ธมฺมา สยํ อารมฺมเณสุ ถิรปตฺตา หุตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ตตฺถ วุทฺเธ วิรุฬฺเห วิปุเล จิรฏฺิติเกจ สาเธนฺตีติ. อเหตุกจิตฺตานิปน ชลตเล อมูลกเสวา ลานิ วิย อารมฺมเณ สุฏฺุ ปติฏฺิตานิ น โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อปเร ปน ธมฺมานํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุกิจฺจนฺติ วทนฺติ. เอวํสนฺเต เยสํ สหชาตเหตุ นตฺถิ. เตสํ อกุสลภาโว อพฺยากตภาโวจ นสมฺปชฺเชยฺย. ยานิจ ลทฺธเหตุปจฺจยานิ รูปานิ. เตสฺจ กุสลาทิภาโว อาปชฺเชยฺยาติ วตฺวา ตํวาทํ ปฏิปกฺขิปนฺติ. ยถา ปน โลเก อนฺธกาโรนาม เกนจิ ปจฺจย วิเสเสน สาเธตพฺโพ น โหติ. ยตฺถ อาโลโก นตฺถิ. ตตฺถ โส อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธ โหติ. เอวเมวํ ธมฺเมสุ มุยฺหนกฺริยาภูโต โมหนฺธกาโรปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว อกุสโล ภวิตุํ อรหติ. ตถา หิ อิจฺฉานาม อตฺถิ. สามุยฺหนกฺริยาย ยุตฺตา ลคฺคนภาวํ ปตฺวา โลโภ อกุสโล นาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน ธมฺมจฺฉนฺทภาวํ ปตฺวา กุสลจฺฉนฺโทนาม โหติ. ตถา อกฺขนฺตินาม อตฺถิ. สาปิ มุยฺหน กฺริยาย ยุตฺตา ปฏิฆภาวํ ปตฺวา โทโส อกุสโลนาม โหติ. สทฺธาย ยุตฺตา ปน อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติอาทินา นเยน ปาปธมฺม ปาปารมฺมณ วิโรธภาวํ ปตฺวา อโลโภ กุสโลนาม โหติ. มุยฺหนกฺริยา ปน อสุเกน ยุตฺตา อกุสโลนาม. อสุเกน ยุตฺตา กุสโลนามาติ นตฺถิ. อมฺพิลตฺถาย อฺเน สํโยคกิจฺจรหิโต ชาติอมฺพิลรโส วิย เอกนฺตอกุสลชาติกาเอว โหตีติ. โยจ ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ เอตฺตกเมว ¶ ธมฺมานํ อพฺยากตภาวสิทฺธิยา การณํ. ตสฺมา อเหตุกจิตฺตานํ รูปนิพฺพานานฺจ อพฺยากตภาโวปิ อตฺตโน ธมฺม ตายเอว สิทฺโธ. ตตฺถ โมโห เสสมูลานํปิ มูลํ โหติ. รชฺชนทุสฺสนานิปิ หิ มุยฺหนนิสนฺทานิเอว โหนฺติ. อโลภาทีนฺจ กุสลภาโว อวิชฺชานุสเยน สเหว สิทฺโธติ. ตานิ ปน โลภาทีนิ โลภสหคตาทีนํ วิเสสมูลานิ โหนฺติ. รชฺชนาทิ นิสนฺทานิ หิ ทิฏฺิมานาทีนิ. อรชฺชนาทินิสนฺทานิ จ สทฺธาทีนีติ. ยสฺมา ปน เหตุโยนาม สมฺปยุตฺเตสุ ปธานธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา สเหตุกวิปากกฺริยานํ อพฺยากตภาโว ปน เหตุ มุเขนปิ วตฺตุํ ยุตฺโต.
[๘๖] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุ ภาโว’’ติ วทนฺติ. เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลา ทิภาวสาธโน อฺโ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยา. อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูห จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสล ภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยา. อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยา. เอวํสติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโต กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺต ธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ นสิยา, ยทิจ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโว. ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว นสิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนนาติ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
ยถาจ ลทฺธชฺฌานปจฺจเยสุ รูปารูปธมฺเมสุ ฌานงฺคานิ อรูปธมฺเมสุเอว อุปนิชฺฌานฏฺํ ผรนฺติ, น รูปธมฺเมสุ. เต ปน ฌานธมฺม สมุฏฺิ ตตฺตาเอว ฌานปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตา. เอวเมว เหตุโยปิ อรูป ธมฺเมสุเอว กุสลาทิภาวํ ผรนฺติ. น รูปธมฺเมสุ. เต ปน เหตุ สมุฏฺิตตฺตาเอว เหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาติ น เตสํ รูปธมฺมานํ กุสลาทิภาวาปตฺติ โจเทตพฺพาติ.
[๘๗] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโส อโยนิโส มนสิการปฏิพทฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเร ตพฺพํ.
ตถา หิ สูริยาโลเก อาคเต ทิวา พลานํ หํสาทีนํ โอกาโส โหติ. รตฺตนฺธกาเล อาคเต รตฺติพลานํ อุลูกาทีนํ โอกาโส โหติ. นจ เต อาโลกนฺธการา เตสํ วณฺณาทิวิเสสํ สาเมนฺติ. ตํ ปน เตสํ โยนิโยเอว สาเธนฺติ. ตตฺถ อาโลโก วิย โยนิโสมนสิกาโร ทฏฺพฺโพ. อนฺธกาโร วิย อิตโร. เต สตฺตา วิย กุสลากุสลา. วณฺณาทิวิเสโส วิย กุสลาทิภาโว. โยนิโย วิย เหตุโย ทฏฺพฺพาติ. อพฺยากตานํ ปนาติ สพฺพํ โย ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติ. โส อพฺยากโตติ วุตฺตปกฺเข ปตติเยวาติ. ตตฺถาติ เหตุสงฺคเห. สเหตุกานํ ปริคฺคหสุขตฺถํ อิธ วชฺเชตพฺพานิปิ อเหตุกานิ ปถมํ อุทฺธฏานิ. เตนาห เสสานิ ปน. ล. สเหตุกา เนวาติ. เตสํวา อเหตุกนามํปิ เหตูนํ วเสเนว วิสุํ สิทฺธนฺติ เตสํปิ อิธ สงฺคหณํ อวิรุทฺธํ โหติ. เตนาห อเหตุ กาฏฺารเสกาติอาทิ. สภาว เภเทน ฉพฺพิธาปิ เหตุโย กุสลา กุสลา พฺยากตชาติเภเทน นวธา โหนฺตีติ วุตฺตํ โลโภ โทโสจาติอาทิ.
๑๓๒. จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ เภเทน ตํกิจฺจวนฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห.
[๘๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน ตํกิจฺจวนฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เยน เอกกมฺเมน เอโก อุปปตฺติภโวนิพฺพตฺตติ. ตสฺมึ สรเสนวา ลทฺธวิพาธเนนวา ปริกฺขีเณ โส ภโว นิรุชฺฌติ. เอกสฺส ¶ กมฺมสฺส โอกาโส โหติ. ตสฺมา ตโต นิพฺพตฺต ภวโต จุตสฺส อนฺตรา ขณมตฺตํปิ อฏฺตฺวา ลทฺโธกาเสน เอเกน กมฺเมน ปุน ภวนฺตราทิ ปฏิสนฺธาน วเสน อภินิพฺพตฺติ ปฏิสนฺธิกิจฺจํ. ตถา นิพฺพตฺตสฺส อุปปตฺติภวสนฺตานสฺส ยาว ตํ กมฺมํ นขิยฺยติ. ตาว อวิจฺเฉท ปวตฺติปจฺจยงฺคภาเวน ปวตฺติ ภวงฺคกิจฺจํ. ตสฺส หิ ตถา ปวตฺติยา สติ อายุปพนฺธาจ อุสฺมา ปพนฺธาจ ปวตฺตนฺติเยวาติ เอเต ตโย ธมฺมา อิมํ กายํ อภิชฺชมานํ รกฺขนฺตีติ. ยถาห –
อายุ อุสฺมาจ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติ มํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ.
อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส อาวฏฺฏนํ, ตํวา อาวชฺเชติ อาวฏฺเฏติ, อาวฏฺฏติวา ตํ เอตฺถ เอเตนาติวา อาวชฺชนํ. ภวงฺค วีถิโต โอกฺกมิตฺวา อารมฺมณนฺตราภิมุขํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อาวชฺเชติวา อารมฺมณนฺตเร อาโภคํ กโรตีติ อาวชฺชนํ. ทสฺสนาทีนิ ปากฏานิ. โวฏฺพฺพนนฺติ วิสุํ อวจฺฉินฺทิตฺวา ถปนํ อิทํ นีลนฺติวา ปีตกนฺติวา สุภนฺติวาอสุภนฺติวา อสงฺกรโตถปนํ นิยมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ชวนนฺติวา ชโวติวา เวโคติวา อตฺถโต เอกํ. อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส ปิตฺตสฺส ปวตฺติ ชวนกิจฺจํ.
[๘๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ เอกกฺขตฺตุํวา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ชวมานสฺส จิตฺตสฺส เอกวารมตฺเตน นิวตฺตินาม อตฺถิ. มคฺคาติฺาชวนานิปิ หิ เอกาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตโต ปฏฺาย เอกเวเคน ปวตฺตชวมานจิตฺตสนฺตานปติตานิ เอว โหนฺติ. น ปน ตานิ วิสุํ สิทฺเธน ชเวน ชวนฺตีติ.
[๙๐] ตตฺถ จ
ชวมานสฺส ¶ วิย ปวตฺตีติ เอเตน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา นํ ขณิกธมฺมานํ สีฆคมนสงฺขาโต ชโวนาม วิสุํ นตฺถิ. พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติวเสน ปน สีฆคจฺฉนฺตปุริส สทิสตฺตา เอว ชวนนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติชวนกิจฺจนฺติ หิ เหฏฺา วุตฺตํ. ภวงฺคจิตฺตฺหิ ทีฆํ อทฺธานํ ปูเรตฺวา ปวตฺตํปิ นทิโสเต วุยฺหมานํ สุกฺขปณฺณํ วิย เวครหิตํ โหติ. ชวนจิตฺตํ ปน เอกเมกํปิ สมานํ อินฺเทน วิสฺสฏฺ วชิรํ วิย เวคสหิตเมว ปวตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. ตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํ. ยํ ชวเนน คหิตํ, ตเทวสฺส อารมฺมณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นามาติ หิ วุตฺตํ. ตสฺสวา ชวนสฺส อารมฺมณํ อสฺส อารมฺมณนฺติ ตทารมฺมณํ. อิธ ปน ตทารมฺมณภาโว อธิปฺเปโต. นิพฺพตฺตมานภวโต วจนํ มุจฺจนํ ปริคฬนํ จุติ. อิทานิ ตานิ กิจฺจานิ อนิยมโต น ปวตฺตนฺติ. านนิยเมเนว ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสตุํ านเภโท วุตฺโต. ติฏฺติ ปวตฺตติ ตํตํ กิจฺจวนฺตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ านํ. โอกาโส. ตํตํ อนฺตรากาโลติ วุตฺตํ โหติ. กาโลปิ หิ กาลวนฺตานํ ปวตฺติวิสยตฺตา านนฺติ วุจฺจติ. ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ. ปฏิสนฺธกาโล ปฏิสนฺธิกฺขโณติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิสนฺธิยา านํ ปฏิสนฺธิฏฺานนฺติ วตฺวา กามํ ปฏิสนฺธิวินิ มุตฺตํ านํนาม นตฺถิ. สุขคฺคหณตฺถํ ปน สิลา ปุตฺตกสฺส สรีรนฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
กาโล หิ นาม สภาวโต อวิชฺชมาโนปิ จิตฺตสฺส วิสุํ อารมฺมณภูโต เอโก ปฺตฺติธมฺโม. ตถา หิ อฏฺกถายํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺานํ เวทิตพฺพํ. เอตานิ หิ จตูสุ ¶ าเนสุ วิปจฺจนฺติ. ปฏิสนฺธิยํ ภวงฺเค จุติยํ ตทารมฺมเณติ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิหุตฺวา วิปจฺจนฺติ. อสงฺขฺเยยฺยํปิ อายุ กาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา มรณ กาเล จุติ หุตฺวาติ กาโลว วุตฺโตติ. อิตรถา กิจฺจานิ วิย านานิปิ จุทฺทสวิธานิเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติ. านานํ วิตฺถารเภโท ปน อุปริ ทฺวีสุ ปวตฺติสงฺคเหสุ จิตฺตปวตฺติวิธานานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. ยสฺมา โอมกํ ทฺวิเหตุกกุสลํ สยํ โส มนสฺสยุตฺตํปิ สมานํ อติทุพฺพลตฺตา โสมนสฺส ปฏิสนฺธึ ทาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา โสมนสฺสสนฺตีรณํ ปฏิสนฺธิฏฺานํ นคจฺฉตีติ วุตฺตํ ทฺเวอุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิเจวาติ. ตถา หิ ปฏฺาเน ปีติสหคตตฺติเก ปฏิจฺจวาเร เหตุปจฺจนิเก ตํ ปฏิ สนฺธิฏฺาเนน อุทฺธฏนฺติ. มโนทฺวาราวชฺชนํ ปริตฺตารมฺมเณวา อวิภูตา รมฺมเณวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานํปิ วิปาก สนฺตานโต ลทฺธปจฺจยภาเวน ทุพฺพลตฺตา ชวนเวครหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อาวชฺชน ทฺวย วชฺชิตานีติ.
[๙๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อารมฺมณรสานุภวนา ภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อ การณํ.
น หิ อารมฺมณ รสานุภวนํ ชวนกิจฺจ สิทฺธิยา ชวนนาม ลาภสฺสจ การณํ โหติ. ตํ ปน ชวนกิจฺจสิทฺธิยา ผลเม วโหตีติ. ยสฺมา ปน ผลจิตฺตํ อาเสวนภาวรหิตํปิ มคฺค เจตนาย มหานุภาวตฺตา ปริกมฺมภาวนาพเลน จ ปวตฺตตฺตา อารมฺมเณ เวคสหิตเมว ปตตีติ ตสฺสชวเนสุ คหณํกตํ.
[๙๓] วิภาวนิยํ ปน
มคฺคาภิฺาชวนานํ เอกวารเมว ปวตฺตตฺตา ชวนกิจฺจํ น สมฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกํปิ โลกุตฺตร มคฺคาทิตํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นามา’’ติ วตฺวา สพฺพฺุตฺาโณปมาย ตมตฺถํ วิภาเวติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
อิทานิ ¶ สมานกิจฺจคณนานิ จิตฺตานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสุ ปนาติอาทิมาห. ปฏิสนฺธาทโย นาม จิตฺตุปฺปาทาติ สมฺพนฺโธ.
[๙๔] วิภาวนิยํ ปน
นามกิจฺจเภเทนาติปิ โยเชติ. ตํ น สุนฺทรํ.
นามเภทสฺส วิสุํ วตฺตพฺพาภาวโตติ. เอกกิจฺจฏฺาน ทฺวิกิจฺจฏฺาน ติกิจฺจฏฺาน จตุกิจฺจฏฺาน ปฺจกิจฺจฏฺานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺสฏฺิจ ตถา ทฺเวจ นวจ อฏฺจ ทฺเวจ นิทฺทิเสติ โยชนา.
๑๓๓. จกฺขาทีนํ ทฺวารานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห.
[๙๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทฺวารานฺจ ทฺวารปวตฺตจิตฺตานฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํ. นครสฺส อนฺโต ชนา พหิชนาจ เยน ฉิทฺทมคฺเคน นิกฺขมนฺติ ปวิสนฺติจ, ตสฺเสตํ นามํ. ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารนฺติปี วทนฺติ. อปิจ, ทุวิธํ ทฺวารํ อากาสทฺวารํ มณฺฑทฺวารนฺติ. ตตฺถ อากาสทฺวารํนาม ยถาวุตฺโต ฉิทฺทมคฺโค. มณฺฑทฺวารํนาม อาทาส ปฏฺฏมโย อาโลกมคฺโค. ตํ ปน ปฺุวนฺตานํ เคเหสุ โยชียติ. ยถา จ เตสุ, ตถา สตฺตานํ สรีเรสุปิ ทฺเวเอว โหนฺติ. นวทฺวาโร มหาวโณติ หิ ฉิทฺททฺวารํ วุตฺตํ. นวนวุติโลมกูปสหสฺสา นิปิ ฉิทฺททฺวารานิเอว. อิธ ปน อาทาสปฏฺฏสทิสํ มณฺฑทฺวารํ อธิปฺเปตํ. ตํปิ หิ อารมฺมณิกธมฺมานํ อารมฺมณธมฺมานฺจ นิคฺคมน ปวิสน มุขปถภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ. ตํ ปน รูปมณฺฑ ทฺวารํ อรูปมณฺฑทฺวารนฺติ ทุวิธํ. รูปมณฺฑทฺวารํปิ กมฺมวิเสสมหาภูต วิเสสสิทฺเธน มณฺฑภาววิเสเสน ปฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุํ จกฺขุทฺวารนฺติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุเมวจกฺขุทฺวารนฺติ ยสฺมึ จกฺขุมฺหิ จนฺท มณฺฑลาทีนิ รูป นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ. อาวชฺชนาทีนิจ ยมฺหิ ปฺาตานิ ตานิ นิมิตฺตานิ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตเทว จกฺขุ เตสํ ทฺวินฺนํ วิสยวิส ยิภาวุปคมนสฺส ¶ มุขปถภูตตฺตา จกฺขุทฺวารํนามาติ อตฺโถ. อถวา, เยน จกฺขุมณฺเฑน พหิทฺธา จนฺทมณฺฑลาทีนิ รูปานิ อนฺโต อาวชฺชนาทีนํ วิสยภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. เยนจ อนฺโต อาวชฺชนาทีนิ พหิทฺธา เตสํ รูปานํ วิสยิภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. ตเมว ยถาวุตฺต การเณน จกฺขุทฺวารํ นามาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ.
[๙๖] ฏีกาสุ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารานี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
รูปาทีนํ อารมฺมณานํปิ ปวตฺติมุขภูตตฺตา. วกฺขติ หิ ฉพฺพิธา วิสยปวตฺติโยติ. เอตฺถจ วิสยานํ รูปาทีนํ อารมฺมณานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตา ปวตฺติโย วิสยปวตฺติโยติ วุจฺจนฺตีติ. ตตฺถ จกฺขุเมว จกฺขุทฺวารนฺติ เอเตน จกฺขุสฺส ทฺวารํ จกฺขุทฺวารนฺติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. ตถา โสตาทโย โสต ทฺวาราทีนีติ เอเตน โสต เมว โสตทฺวารํ.ล. มโนเอว มโนทฺวารํ. น มนานํ ทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ. ตสฺส ปน มนสฺส พหุวิธตฺตา อิธ อธิปฺเปตํ มนํ ทสฺเสนฺโต มโนทฺวารํ ปน ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ.
[๙๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ทฺวารนฺติ มโนทฺวาร’’นฺติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
การณํ วุตฺตเมว. ตตฺถ สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํปิ จิตฺตํ มโนทฺวาร เมวนาม โหติ. อิธ ปน อุปปตฺติทฺวารเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํ. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาวตายุกํ นทิโสตมิว ปวตฺตมานํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคจิตฺตเมว อิธ มโนทฺวารนฺติ วุจฺจติ, กถียตีติ อตฺโถ.
[๙๘] วิภาวนิยํ ปน
ยถา คามสฺส ทฺวารํนาม คามานนฺตรเมว โหติ. เอวํ อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ปวตฺติมุขฏฺเน ทฺวารํนาม อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคเมว สิยา. น ตโต ปุริมานิ ภวงฺคานีติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคนฺติ อาวชฺชานานนฺตรํ ภวงฺค’’นฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ เยสุ จกฺขุปสาทาทีสุ รูปาทีนิ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติ. ตานิปิ อาวชฺชนาทีนํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขานิ เอว น โหนฺตีติ กตฺวา ทฺวารานินาม นสิยุํ. น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํ. ปาฬิยเมว เตสํ ทฺวารรูปภาวสฺส วุตฺตตฺตา. อิธจ วกฺขติ ปสาทวิฺตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนามาติ.
[๙๙] ยฺจ ตตฺถ
สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ –
สาธกวจนํ อาหฏํ; ตํปิ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อาวชฺชนํปิ มโนทฺวารปกฺขิกํ กตฺวา ทีเปตีติ. ยตฺถ ปน จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. โสตฺจ. ล. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณนฺติ วุตฺตํ. ตตฺเถว ตํ ยุตฺตํ. ตตฺถ หิ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา จตูสุ ปจฺจเยสุ จกฺขุรูปานิ เอว สรูปโต วุตฺตานีติ อิตเร อาวชฺชนฺจ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา จาติ ทฺเว ปจฺจยา จสทฺเทน คหิตา, เอวํ โสตวิฺาณาทีสุปิ. มโนวิฺาเณ ปน มนฺจาติ เอตฺถ ภวงฺคจิตฺเตน สห อาวชฺชนํ คเหตฺวา จสทฺเทน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา คหิตา. เอวฺหิ สติ จตฺตา โรปจฺจยา โหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ ธาตุวิภงฺคฏฺกถายํ ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺาเน อาวชฺชนํ วิสุํ นกาตพฺพํ. ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพนฺติ. ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํ. มโน วิฺาณนฺติ ชวนมโนวิฺาณนฺติ. เอตฺถจ ปฏิจฺจาตินาม อาคตฏฺาเนติ เอเตน อฺตฺถ ปน อาวชฺชนํ ทฺวารปกฺขิกํ นกาตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. ปฏิจฺจาติ อาคตตฺตาเยวจ ภวงฺคํปิ อาวชฺชนา นนฺตรํ ภวงฺคทฺวยเมว อิมิสฺสํ ปาฬิยํ คเหตพฺพํ. สนฺนิหิตปจฺจยานํ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติ. อิธ ปน ทฺวารภาวา รหสฺส สพฺพสฺส อุปปตฺติธมฺมสฺส ปริคฺคหิตตฺตา สพฺพํ ภวงฺคํ อธิปฺเปตํ. น หิ กิฺจิ ภวงฺคํ นาม อตฺถิ. ยํ มโนทฺวารภาวารหํ น สิยาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จกฺขุ ทฺวาเรติ สมฺพนฺโธ. ยถารหนฺติ อารมฺมณภูมิปุคฺคลมนสิการา ทีนํ อนุรูปวเสน. สพฺพถาปีติ วิสุํ วิสุํ ฉจตฺตาลีส เภทสงฺขาเตน ¶ สพฺพปกาเรนปิ อคหิต คหณ วเสน, จตุปฺา สาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพถาปีติวา อาวชฺชนาทิ ตทารมฺมณ ปริโย สานวเสน อเนกกิจฺจเภทยุตฺเตน สพฺพปกาเรนปิ, กามาวจราเนวาติ สมฺพนฺโธ. ยานิ อาวชฺชนาทีนิ กิจฺจานิ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนฺติ, ตํ กิจฺจวนฺตานิเอว ทฺวาเร นิยุตฺตานีติ อตฺเถน ทฺวาริกานินาม โหนฺติ. ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ กิจฺจานิปน ทฺวารวิกาเรน วินา เกวลํ กมฺมวเสเนว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา ตํกิจฺจวนฺตานิ ทฺวาริกานินาม นโหนฺตีติ วุตฺตํ เอกูน.ล. ทฺวารวิมุตฺตานีติ เอตฺถ จ ทฺวารวิกาโรนาม อตฺตนิ อารมฺมณานํ อาปาตาคมนวเสน ภวงฺคสฺส จลนํ, จกฺขาทีนฺจ อตฺตนิ วิฺาณุปฺปาทน สตฺติวิเสส โยโค ทฏฺพฺโพ.
[๑๐๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโต มโนทฺวารสงฺขาต ภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคหณวเสน อปวตฺติโตจ ทฺวารวิมุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺกถายปิ สห นสเมติ.
ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ วเสนาติ หิ วุตฺตํ. เอเตน หิ กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ ทฺวาริก ทฺวารวิมุตฺตภาโค เถเรน ทสฺสิโต. เตเนว หิ เหฏฺาปิ ปฺจทฺวาราวชฺชน.ล. ตทารมฺมณวเสนาติอาทินา กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ จกฺขุทฺวาริกาทิภาโว วุตฺโตติ. นนุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโตติ อิมินา เอตทตฺโถว วุตฺโตติ เจ. น. อธิปฺเปตตฺถวิรหสฺส อปสงฺค นิวตฺตกสฺสจ สํวณฺณนา วากฺยสฺส ปโยชนาภาวโตติ. ฉทฺวาริกานิเจว สนฺตีรณ ตทารมฺมณกิจฺจานํ วเสน ทฺวารวิมุตฺตานิจ ปฏิสนฺธาทิกิจฺจานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. ปฺจทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกานิจ ปฺจฉทฺวาริกานิ. กทาจิ ฉทฺวาริกานิเจว ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิจาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิ. ทฺวารสทฺโท เจตฺถอธิการวเสน โยชียติ.
[๑๐๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ฉทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิจา’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เหฏฺา จุณฺณิยวากฺเย ตถา อสุตตฺตาติ. เอกทฺวาริกจิตฺตานิ. ล. สพฺพถา ทฺวารวิมุตฺตานิจ ยถากฺกมํ ฉตฺตึสติ.ล. นวธา เจติ ปฺจธา ปริทีปเยติ โยชนา.
๑๓๔. รูปาทีนํ อารมฺมณานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห.
[๑๐๒] ฏีกาสุ ปน
‘‘อารมฺมณานํ สรูปโต วิภาคโต ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อยฺหิ จิตฺตเจตสิกานํ เอว สงฺคโห. น อารมฺมณานนฺติ. รูปาทีนํ วจนตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติ. ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ อมฺุจมาเนหิ คณฺหียตีติ อาลมฺพณํ. อารมฺมณสทฺเท ปน สติ จิตฺตเจตสิกานิ อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณํ.
[๑๐๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ. ตานิวา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อาลมฺพณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วิสุํ สิทฺธานิ หิ เอตานิ ปทานีติ. รูปเมวาติ วณฺณายตนเมว. ปฺจารมฺมณวิมุตฺตํ ยํกิฺจิ ธมฺมชาตํ วิชฺชมานํปิอวิชฺชมานํปิ ภูตํปิ อภูตํปิ ธมฺมารมฺมณเมว. ตํ ปน สภาค โกฏฺาสโต สงฺคยฺหมานํ ฉพฺพิธํ โหตีติ วุตฺตํ ธมฺมารมฺมณํ ปน.ล. ฉธา สงฺคยฺหตีติ. ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ ฉสุ. จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺฏยมาน รูปานุสาเรเนว อุปฺปนฺนานิ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานิ อฺานิ อารมฺมณานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺติ. รูปานิปิ ฆฏฺฏนรหิตานิ อตีตานาคตานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺตีติ วุตฺตํ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานํ สพฺเพสํปิ รูปเมว อารมฺมณํ. ตฺห ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. โสตทฺวาริกา ทีสุปิ เอเสวนโย. ตตฺถ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํ. วตฺตมานนฺติ อตฺโถ. ฉพฺพิธํปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธํปิ. อติกฺกนฺตภาวํ อิตํ คตํ ¶ ปวตฺตนฺติ อตีตํ. อาคจฺฉติ อาคจฺฉิตฺถาติ อาคตํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ, อตีตฺจ. น อาคตนฺติ อนาคตํ. อุปฺปาทชาติกา สงฺขตธมฺมาเอว ตีสุ กาเลสุ อนุปตนฺติ. ตสฺมา อุปฺปาทรหิตา อสงฺขตภูตา นิพฺพานปฺตฺติโย กาลวิมุตฺตํนามาติ เวทิตพฺพา.
[๑๐๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ ปฺตฺติจ กาลวิมุตฺตํนามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
สพฺเพปิ หิ สงฺขตธมฺมา อนาคตภาว ปุพฺพกาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เต ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วตฺตพฺพปกฺเข ติฏฺนฺติ, ตทา อนาคตานาม. ยทา ปจฺจยสามคฺคึ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนา, ยทา ปจฺจุปฺปนฺนานาม. ยทา นิรุทฺธา, ตทา อตีตานาม. เอวํ อุปฺปาทชาติกานฺเว อุปฺปาทมูลิกา เตกาลิกตา สิทฺธา. อุปฺปาทรหิตานํ ปน อนาคตาวตฺถาปิ นตฺถิ. กุโต ปจฺจุปฺปนฺนาตีตา วตฺถาติ. ตสฺมา นิพฺพานปฺตฺตีนํ กาลตฺตย วิมุตฺตตา โหตีติ. วินาสาภาวโตติ อิทํ ปน อตีตกาลวิมุตฺติยาเอว การณนฺติ น เตน ตาสํ อิตรกาลวิมุตฺตึ สาเธตีติ ทฏฺพฺพํ. ยถารหวิภาโค ปน อิเธว เตสูติอาทินา ปจฺฉา อาคมิสฺสติ. ทฺวารวิมุตฺตานฺจ ฉพฺพิธํปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา ปน อาวชฺชนาทีนํ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ อิมสฺมึ ภเวปิ ปุริมภาเค เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ วุตฺตํ. ภววิเสสฺหิ ปตฺเถตฺวา กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ โหติ เยวาติ.
[๑๐๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ ฉทฺวาร คหิตนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ปฺจทฺวารา วชฺชนสฺสปิ หิ อารมฺมณํ ปุพฺเพ เกนจิ ทฺวารนฺตเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติเยว. ตถา หิ อิทํ นาม ลภิสฺสามิ ¶ ภฺุชิสฺสามิ ปสฺสิสฺสามีติ ปุพฺเพ คหิตํ ปจฺฉา อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ น น โหตีติ. นจ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปุพฺเพ เกนจิ จิตฺเตน อคหิตภาโว อิธ ปมาณนฺติ. ยถา จ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนเมว โหติ. ยถา จ มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เตกาลิกํวา กาลวิมุตฺตสา มฺํวา โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติภูตํวาติ วุตฺตํ. ยถา จ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ อาคมสิทฺธโวหารยุตฺตํปิ ตพฺโพหารวินิมุตฺตํปิ โหติ. น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม กมฺม นิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตนฺติ วุตฺตํ.
[๑๐๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นาปิ เนสํ อารมฺมณํ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธโวหารวินิมุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม.ล. สมฺมตนฺติ อาหา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
มรณา สนฺนโต ปุริมภาเคปิ หิ สตฺตา อตฺตนา กตกมฺมํวา เจติยาทีนิ กมฺม, ปกรณานิวา อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ตทาปิ หิ กมฺมํ กมฺมเมว, กมฺมุปกรณานิจ กมฺมนิมิตฺตานิเยว. กมฺม สิทฺธิยานิมิตฺตํ การณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติ กตฺวา. กมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อชาตสตฺตุราชา วิยจ สุปินทสฺสนาทิวเสน คตินิมิตฺตานิปิ อารมฺมณํ กโรนฺติเยว. ราชา หิ ทฺวีสุ ภเวสุ ปิตรํ มาเรติ. มาริตกาลโตจ ปฏฺาย ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส คตินิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺตีติ. ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ปฏิสนฺธาทีนํ ฉทฺวารคหิตาทิวเสน สมฺภวนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโต. ยถาสมฺภววิภาโค ปน อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาคมิสฺสติ. เยภุยฺเยนาติ พาหุลฺเลน. ภวนฺตเรติ อตีตานนฺตรภเว ตตฺถจ มรณาสนฺนกาเล. ฉทฺวาร คหิตนฺติ ฉหิ ทฺวาเรหิ มรณาสนฺนชวเนหิ คหิตํ. เอตฺถ จ เยภุยฺเยนาติ เอเตน ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ อิมสฺส วิธานสฺส อเนกํสภาวํ วิเสเสติ. กสฺมา. อคหิตสฺสปิ สมฺภวโต. ยฺหิ อสฺิภวโต จุตานํ กมฺม กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตํ ¶ อรูปภวโต จุตานฺจ คตินิมิตฺตสมฺมตํ กามปฏิสนฺธิ ภวงฺคจุตีนํ อารมฺมณํ. ตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิต เมว โหตีติ. เอตฺถจ ยสฺมา ปฏฺาเน อรูปภเว ทุวิโธปิ ปุเรชาตปจฺจโย ปฏิสิทฺโธ. อฏฺกถาสุจ ตโต จุตานํ กามปฏิสนฺธิยา ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตารมฺมณตาปิ วุตฺตา. คตินิมิตฺตฺจ นาม รูปารมฺมณเมว ทีเปนฺติ. ตสฺมา เตสํ กามปฏิสนฺธิยาปิ คตินิมิตฺตสมฺมตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปิจ, มรณาสนฺนกาเล กมฺมพเลน กมฺมาทีนํ อุปฏฺานํนาม เยภุยฺเยน สํมุฬฺหมรเณน มรนฺตานเมว โหติ. อิตเรสํ ปน ปเรสํ ปโยคพเลนปิ อตฺตนา ปกติยา สุฏฺุ อาเสวิตานํ อนุสฺสรณพเลนปิ ธมฺมิกอุปาสกาทีนํ วิย เทวโลกโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตานํ เทวานํ อานุภาเวนปิ โหติเยว. นิรยปาลาปิ นิรยโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติเยว. เรวติวิมานฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ. ตฺหิ ทฺเว นิรยปาลา คเหตฺวา ปถมํ ตาวตึสาภวนํ เนตฺวา ปจฺฉา นิรยํ นยึสุ. เต หิ ยกฺข ชาติกตฺตา เวสฺสวณปริสาวิย ตาวตึสา ภวนํปิ คนฺตุํ สกฺโกนฺติเยว. ยมสฺส ทูตา ทฺเว ยกฺขาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เวสฺสวณทูตา อิธ ยมสฺส ทูตาติ วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตสฺมา เย กสิณาสุภาทีนิ สมถนิมิตฺตานิ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา อุปจารชฺฌาเน ตฺวา ตาเนว นิมิตฺตานิ คเหตฺวา มรนฺติ. เตสํปิ กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว สิยา. อุปจารชฺฌานพเลเนว พฺรหฺมโลกโต อิธอุปฺปชฺชนฺตานํปิ เอเสวนโยติ.
ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘เกวลํ กมฺมพเลเนว เตสํ อสฺิภวโต จุตานํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ อุปฏฺาตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กมฺมนิมิตฺตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กมฺมํปิ คเหตพฺพ เมว. น หิ ตสฺส อคหเณ การณํ อตฺถีติ. ตานิ ปน สพฺพานิปิ เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวเนว ปฏิสนฺธิยํ อุปฏฺหนฺตีติ ¶ เวทิตพฺพํ. อนาคตํ ปน นิมิตฺตํ อุปฏฺหมานํ คตินิมิตฺตเมว สิยา. นจ ตสฺส วิสุํ อุปฏฺาตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺน คตินิมิตฺเต สิทฺเธ สิทฺธเมว โหตีติ วุตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปฺตฺติ ภูตํวาติ.
[๑๐๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อนาคตํนาม อตีตํ วิย อนุภูตฺจ น โหติ. นจ ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตํ วิย อาปาตมาคต’’นฺติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
ปสงฺคสฺส อนิวตฺติตตฺตา. คตินิมิตฺตฺหิ นาม ปจฺจุปฺปนฺนํปิ อนุภูตํ น โหติ. ตํปิ กมฺมพเลเนว อาปาตมาคตํ. เอวํสนฺเต อนาคตํปิ กมฺมพเลน อาปาตมาคตเมว สิยาติ อยํ ปสงฺโค ปากติโกเอว โหตีติ. เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมณิกจิตฺเตสุ. รูปาทีสุ ปฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ สมาโส. รูปาทีนิ ปฺจ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ วิคฺคโห. เสสานีติ ปฺจวิฺาณสมฺปฏิจฺฉน ทฺวยโต เสสานิ สนฺตีรณ มหาวิปากานิ. สพฺพถาปิ กามาวจรา ลมฺพณาเนวาติ ปฏิสนฺธาทีหิ นานากิจฺเจหิ รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺเตน สพฺพ ปกาเรนปิ กามาวจราลมฺพณิกานิเยว. ตานิ หิ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ วิกปฺปสตฺติรหิตตฺตา อวิชฺชมาเน ปฺตฺติธมฺเมจ สุขุเม มหคฺคตธมฺเมจ คมฺภีเร โลกุตฺตรธมฺเมจ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติ. ตตฺถ สนฺตีรณตฺตยํ ตาว สนฺตีรณกิจฺจวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ ปวตฺตติ. ตทารมฺมณาทิวเสน ปน สพฺพานิปิ เอกาทสวิปากานิ ฉสุ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนฺตีติ.
[๑๐๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปฺจาลมฺพเณ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สนฺตีรณาทิวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สนฺตีรณวเสน อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติ.
โย ปเนตฺถ จิตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค วตฺตพฺโพ. โส อฏฺกถากณฺเฑ คเหตพฺโพ. โลกุตฺตรธมฺมา อติคมฺภีรตฺตา ¶ าณสฺเสว วิสยภูตาติ วุตฺตํ. อกุสล.ล. โลกุตฺตร วชฺชิต สพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ ตานิ ลทฺธสมาปตฺตีนํ อุปฺปนฺนกาเลเอว มหคฺคตารมฺมณานิ. เตสุจ ทฺเว โทสมูลจิตฺตานิ ปริหีนชฺฌานานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนกาเลติ ทฏฺพฺพํ. าณํปิ อนธิคตานิ โลกุตฺตรานิ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. วชฺชิตสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตกามกุสลานิ ปุถุชฺชนานํ อชฺฌานลาภีนํ อุปฺปนฺนกาเล ปฺตฺติยา สห กามาวจรารมฺมณานิ. ตาเนว โสตาปตฺติมคฺคโต ปุเร โคตฺรภุกฺขเณ ปุถุชฺชนานํ นิพฺพานารมฺมณานิ. ฌานลาภีนํ ตาเนว อภิฺากุสลฺจ มหคฺคตารมฺมณานิปิ. เหฏฺิมผลฏฺานํ อตฺตนา อธิคต มคฺคผลนิพฺพานา รมฺมณานิปีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา เจตฺถ อริยา อตฺตนา อธิคต มคฺคผลานิเยว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ. ตถา ฌานลาภิโนปิ อตฺตนา อธิคตชฺฌานานิเอว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ สิยา-เย จ ฌานานิ ปตฺเถนฺติ. ฌานปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. เยจ ฌานสุตฺตานิ สํวณฺเณนฺติ. เต อลาภิโน มหคฺคตชฺฌานานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ, นสกฺโกนฺตีติ. น สกฺโกนฺติ. เต หิ ฌานานินาม เอวํ มหานุภาวานิ เอวํ มหานิสํสานีติ สุตฺวาวา สุตปริยตฺติพเลน สิทฺเธ อาการ สลฺลกฺขณฺาเณ ตฺวา วา อนุมานวเสเนว ตานิ ปตฺเถนฺติ. ปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. สุตฺตานิปิ สํวณฺเณนฺตีติ. อิตรถา ปุถุชฺชนาปิ โลกุตฺตรธมฺเม ปตฺเถนฺติ, มคฺคปริกมฺมํปิ กโรนฺติ. มคฺคผล นิพฺพานวจนานิวิกเถนฺติ สํวณฺเณนฺตีติ เตสํปิ เต อารมฺมณภูตา เอว สิยุนฺติ. เตสํ ปน จิตฺตานิ ฌานาทีนํ ปฺตฺติคุเณ เอว อนุโภนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ปณีตธมฺมานฺหิ ปฺตฺติโยปิ ปณิตรูปาเอว โหนฺตีติ. มหิทฺธิโก หิ ปรจิตฺตวิทู. มาโร เทว ปุตฺโตปิ รูปชฺฌานจิตฺตํ วฏฺฏนิสฺสิตเมว ปสฺสติ. วิวฏฺฏนิสฺสิตํ น ปสฺสติ. อรูปชฺฌานจิตฺตํ ปน วฏฺฏนิสฺสิตํปิ นปสฺสตีติ องฺคุตฺตเร นวนิปาเต อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เย ปน อคฺคมคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ. เตสํ อุปฺปนฺนานิฺณสมฺปยุตฺตกามกฺริยชวนานิ กฺริยาภิฺาชวนฺจ ปุคฺคลานุรูปํ ปฺตฺติยา สห จตุพฺภูมกธมฺเมสุ กิฺจิ อารมฺมณํ ¶ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ นตฺถิ. ตถา เตสํ ปุเรจาริ กมโนทฺวาราวชฺชนฺจาติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต.ล. สพฺพถาปิสพฺพา รมฺมณานีติ. ตตฺถ สพฺพถาปีติ สพฺพกามาวจร สพฺพมหคฺคต สพฺพโลกุตฺตร สพฺพปฺตฺติ สพฺพปจฺจุปฺปนฺนาทิ ปกาเรนปีติอตฺโถ. อิทฺจ สพฺพฺุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตรานิ ปน ปจฺเจก พุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ ปเทสสพฺพารมฺมณานิเอว โหนฺติ. ตานิ หิ เอกํ ปถวิธาตุํปิ สพฺเพหิ อนวเสสปกาเรหิ ชานิตุํ นสกฺโกนฺตีติ. อารุปฺเปสุ ทุตียจตุตฺถานิ ปถมตตียารุปฺป วิฺาณา รมฺมณตฺตา มหคฺคตา รมฺมณานิ. เสสานีติ อภิฺา ทฺวย ทุตียจตุตฺถารุปฺเปหิ อวเสสานิ สพฺพานิปิ เอกวีสติวิธานิ มหคฺคตจิตฺตานิ กสิณาทิ ปฺตฺตารมฺมณานีติ อตฺโถ. ปฺจวีสาติ ปฺจทฺวาราวชฺชน เตวีสติ กามวิปาก หสนจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริตฺตมฺหีติ กามาวจรา ลมฺพเณ เอวาติ อตฺโถ. ตฺหิ อปฺปานุภาวโต ปฏิพนฺธกธมฺเมหิ ปริสมนฺตโต ทียติ อวขณฺฑียติ นิตฺเตชภาวํ ปาปียตีติ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ.
๑๓๕. จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ เภเทน ตพฺพตฺถุกานํ จิตฺตเจตสิ กานํ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห.
[๑๐๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุวิภาคโต ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสนจ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
วสนฺติปติฏฺหนฺติ จิตฺตเจตสิกาเอเตสูติวตฺถูนิ, จกฺขุวตฺถุจ. ล. กายวตฺถุจหทยวตฺถุจาติโยชนา. จกฺขุเมว จกฺขุวตฺถุ ตถา โสตาทีนิเยว โสตวตฺถาทีนิ. วากฺยสงฺเขโป เหส ปาโ. เปยฺยาลนโยติปิ อนฺตทีปกนโยติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เกจิ ปน ทฺวนฺทสมาสํ มฺนฺติ. เตสํ จสทฺโท นยุชฺชติ. ปรโต วตฺถุสทฺโท จสทฺโทจ ปุพฺพปเทสุ อาเนตพฺโพติปิ วทนฺติ. เตสํ หทยวตฺถูติ สมาสปทํ นยุชฺชติ. อวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ อปเร. ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺตีติ กามตณฺหา ธิน กมฺมนิพฺพตฺตานํ อตฺตภาวานํเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยตา สมฺภวโต สพฺพานิปิ ¶ ตานิ ฉ วตฺถูนิ กามโลเกเอว ลพฺภนฺติ. ตถา หิ จกฺขาทีสุ วตฺถูสุ สนฺเตสุ เอวรูปาทีนํ ปริโภโค สมฺปชฺชติ. ตสฺมา รูปาทีสุ กามวตฺถูสุ อภิรตา กามตณฺหา สทา จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ วตฺถูนํปิ สมฺปตฺตึ ปตฺเถติเยว. ยถาจ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ สทา รฺโ อิจฺฉเมว ปูรยมาโน สพฺพานิ ราชกมฺมานิ สมฺปาเทติ. เอวเมว กามาวจรกมฺมํปิ สทา กามตณฺหาย อิจฺฉเมว ปูรยมานํ ปริปุณฺณินฺทฺริยํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติ. ตสฺมา กามตณฺหาธินกมฺมนิพฺพตฺตา กามสตฺตาเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยา โหนฺตีติ. ยถา จ ทสฺสนสวนานุตฺตริย ธมฺมภูตานิ จกฺขุโสตานิ พุทฺธทสฺสน ธมฺมสฺสวนา ทิวเสน สตฺตานํ วิสุทฺธิยาปิ โหนฺติ, น ตถา ฆานาทิตฺตยํ. ตํ ปน เกวลํ กามปริโภคตฺถายเอว โหติ. ตสฺมา ตํ กามวิราคภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเตสุ พฺรหฺมตฺตภาเวสุ นอุปลพฺภตีติ วุตฺตํ รูปโลเก ปน ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ. อิทฺจ ปสาทรูปตฺตยํ สนฺธาย วุตฺตํ. สสมฺภารฆาน ชิวฺหา กาย สณฺานานิปน สุฏฺุปริปุณฺณานิเอว โหนฺตีติ. อรูปโลเกปน สพฺพานิปิ นสํวิชฺชนฺตีติ รูปวิราค ภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเต ตสฺมึ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุปิ สพฺเพน สพฺพํ รูปปวตฺติยาเอว อภาวโต. ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ สตฺตา สุทฺเธ อากาสตเลเอว จิตฺตปพนฺธมตฺตา หุตฺวา ติฏฺนฺตีติ. อิมสฺมึ สงฺคเห ปน จิตฺตานิ สตฺตวิฺาณ ธาตุวเสน คเหตุํ ตตฺถ ปฺจวิฺาณธาตุโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ วตฺถูสุ. ปฺจวิฺาณานิ เอว นิสตฺตนิชีวฏฺเน ธาตุโยติ วิคฺคโห. เอวํ เสเสสุปิ. วิชานนกิจฺจาภาวโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุ. ปฺจทฺวาเร อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต กิจฺจานิ หิ วิเสสชานน กิจฺจานิ นโหนฺตีติ. ปฺจวิฺาณานิ ปน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนาทิวเสน โถกํ วิเสสชานนกิจฺจานิ โหนฺติ. อวเสสา ปน สนฺตีรณาทโย อารมฺมณสภาว วิจารณา ทิวเสน อติเรก วิสิฏฺชานนกิจฺจยุตฺตตฺตา น มโนธาตุโย วิย มนนมตฺตา โหนฺติ. นาปิ ปฺจวิฺาณธาตุโยวิย วิชานน มตฺตา. อถโข มนนฏฺเน มโนจ ตํ วิชานนฏฺเน วิฺาณฺจาติ กตฺวา ¶ มโนวิฺาณธาตุโยนาม. อติสย วิเสสชานน ธาตุโยติ อตฺโถ. ปริยายปทานฺหิ วิเสสน สมาเส อติสยตฺโถ วิฺายติ. ยถา ปทฏฺานนฺติ.
[๑๑๐] วิภาวนิยํ ปน
‘‘มโนเยว วิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วา. มนโส วิฺาณํ มโนวิฺาณ’’นฺติ วา วุตฺตํ. ตตฺถ มโนเยว วิฺาณนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติ.
น หิ อฺมฺํ วิเสเสตฺวา อภิเรกฏฺทีปเก ปทฏฺานนฺติอาทิเก วิเสสนสมาเส อวธารณ วิคฺคโห กตฺถจิ ทิสฺสติ ยุชฺชติจาติ.
[๑๑๑] มนโส วิฺาณนฺติ อิทํปิ นยุชฺชติเยว.
มนโสติ หิ มโนธาตุตฺติกสงฺขาตสฺส มนสฺส. ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉนทฺวยํ สนฺตีรณาทิกสฺส มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยภูตํ โหติ. ปฺจทฺวาราวชฺชนํ ปน ปรโต ทฺวารนฺตเร ปวตฺตมานํ ตสฺเสว มโนวิฺาณปพนฺธสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภูตํ โหตีติกตฺวา อาทิมฺหิ ปจฺจยภูตสฺส เจว อนฺเต ทฺวารนฺตเร ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส จ มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. อถวา, ปฺจวิฺาณวชฺชิตานิ สพฺพานิ วิฺาณานิ มนนกิจฺจตฺตา มโนนาม. อารมฺมเณ ปน อภินิปาต มตฺตานิ ปฺจวิฺาณานิ มนนกิจฺจานิ นโหนฺตีติ ทสฺสนาทีนิ เอว นาม. ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ มนโต ชาตํปิ มนสฺส ปจฺจโย นโหติ. ทสฺสนาทีนํ เอว ปจฺจโย. สมฺปฏิจฺฉนทฺวยฺจ มนสฺส ปจฺจโย โหนฺตํปิ มนโต ชาตํ นโหติ. ทสฺสนาทิโต เอว ชาตํ. สนฺตีรณาทีนิ ปน อตฺตโน ปุเร ปจฺฉาปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มนานํ เอว มชฺเฌ ชาตานีติ อตฺตโน ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส มนสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณนฺติ อตฺโถ. เอวฺจ สติ ปฺจวิฺาณํปิ ทฺวินฺนํ มโนธาตูนํ อนฺตเร ปวตฺตตฺตา มนโส ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส สมฺพนฺธิวิฺาณํ มโนวิฺาณนฺติ วตฺตพฺพเมว สิยาติ.
[๑๑๒] ฏีกายํ ปน
มนโต ชาตํ วิฺาณนฺติปิ วุตฺตํ. ตํปิ วุตฺตนเยน นยุชฺชติเยว.
อวเสสา ปน มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาจ สนฺตีรณ.ล. ปนฺนรสรูปาวจรวเสน ตึสธมฺมา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. จสทฺโท ปเนตฺถ อวเสสานํ ฉสตฺตติ ธมฺมานํ มโนวิฺาณธาตุภาวํ สมฺภาเวติ.
[๑๑๓] วิภาวนิยํ ปน
สมฺปิณฺฑนตฺถํ คเหตฺวา ‘‘น เกวลํ มโนธาตุเยวา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อวเสสาจ มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตาติ วุตฺตํ สิยาติ.
[๑๑๔] ยาจ ฏีกาสุ
สนฺตีรณ.ล. รูปาวจรวเสน ปวตฺตา, อวเสสา มโนวิฺาณ ธาตุสงฺขาตาจ ตึส ธมฺมาติ โยชนา. สาปิ น สุนฺทรา.
อตฺถคติยา อวิสทตฺตาติ. ตตฺถ กสฺมา เต นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ. อารุปฺเปสุ อนุปฺปชฺชนโต, กสฺมาจ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจเต. สนฺตีรณมหาวิปากานิ ตาว ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ ปฺจนฺนํ ทฺวารานํ อตฺตโน กิจฺจานฺจ ตตฺถ อภาวโต. ปฏิฆจิตฺตทฺวยํปิ นุปฺปชฺชติ. อนีวรณาวตฺถสฺส ปฏิฆสฺส อภาวโต. เอกนฺต นีวรณานฺจ ฌานภูมีสุ อสมฺภวโต. เอตฺถ ปน ยทิ อนีวรณาวตฺโถ ปฏิโฆ นตฺถิ. ปาฬิยํ ทุตียชฺฌาเนเอว โทมสฺสินฺทฺริยสฺส อปริเสสนิโรธวจนํ อฏฺกถาสุจ ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภววจนํ วิรุทฺธํ สิยา. ตสฺมา อตฺตโน สหายปจฺจย ภูตสฺส โอฬาริกสฺส กามราคสฺส ฌานภูมีสุ อภาวโต ปฏิฆจิตฺตทฺวยํ ตตฺถ นุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตนฺติปิ วทนฺติ. ฏีกาการาปน ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภว วจนํ ปริกปฺปวจนมตฺตนฺติ กตฺวา ¶ ปุริมการณเมว อิจฺฉนฺติ. ยทิ ปเนตํ ปริกปฺปวจนมตฺตํ สิยา ปาฬิวจนํปิ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว สิยา. ตสฺมา ปจฺฉิมกา รณเมว ยุตฺตรูปนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. หสนจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ อรูปีนํ หสนกิจฺจสฺส อภาวโต. กายาภาวโตติปิ ยุชฺชติ. โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ. ปรโตโฆสาภาเวน ตตฺถุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนสฺส ธมฺมาภิสมยาภาวโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต. เตเนว หิ ตตฺถุปฺปนฺโน ปุถุชฺชโน อฏฺสุ อกฺขณยุตฺเตสุ วุตฺโตติ. รูปาวจรจิตฺตานิปิ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ รูปวิราคภาวนาย รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ เตสํ สมติกฺกนฺตตฺตาติ.
อวเสสา มโนวิฺาณธาตุสงฺขาตา กุสลากุสลกฺริยานุตฺตรวเสน ทฺเว จตฺตาลีสธมฺมา หทยํ นิสฺสายวา อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺตีติ โยชนา. นิสฺสายวา ปฺจโวกาเร อนิสฺสายวา จตุโวกาเรติ อธิปฺปาโย. กุสลานิจ อกุสลานิจ กฺริยานิจ อนุตฺตรานิจาติ วิคฺคโห. ตตฺถ กุสลานีติ ปฺจรูป กุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทสโลกิยกุสลานิ. อกุสลานีติ ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทสอกุสลานิ. กฺริยานีติ ปฺจทฺวาราวชฺชน หสน ปฺจรูปกฺริโต อวเสสานิ เตรสกฺริยจิตฺตานิ. อนุตฺตรานีติ ปถมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺตอนุตฺตรจิตฺตานิ. กาเม ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺตธาตุโย มตา. รูเป ติวตฺถุํ นิสฺสิตา จตุพฺพิธา ธาตุโย มตา. อารุปฺเป กิฺจิวตฺถุํ อนิสฺสิตา เอกา ธาตุ มตาติ โยชนา. เตจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณ มโนธาตุตฺติเกหิ สทฺธึ สนฺตีรณาทิเก ตึสธมฺเม สนฺธาย วุตฺตนฺติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย ปกิณฺณกสงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.