📜
วีถิ สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๓๖. เอวํ ¶ จิตฺตปฺปเภท สงฺคโห, เจตสิกปฺปเภท สงฺคโห, อุภยปฺปเภท สงฺคโหติ จิตฺตเจตสิกานํ กโยปเภท สงฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโห วีถิมุตฺต จิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโหติ เต สฺเว ทฺเว ปวตฺติสงฺคเห ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาทา. ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. อฺสฺส อสุ ตตฺตาจิตฺเต อิจฺเจว ลพฺภติ. อิติ จิตฺตฺจ จิตฺเตอุปฺปาทาจาติ จิตฺตุปฺปาทา. จิตฺตเจตสิกาติ วุตฺตํ โหติ. เตสํ จิตฺตุปฺปาทานํ. อิจฺเจวนฺติอาทิโต ปฏฺาย วุตฺตปฺปกาเรน. สงฺคหมุตฺตรนฺติ ชาตินิทฺเทโส ยํ. อุตฺตเร อุตฺตเม ตโย ปเภทสงฺคเห กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ภูมิปุคฺคลเภเทนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ. กามาวจราทิภูมิเภเทน ทุเหตุกาทิ ปุคฺคลเภเทน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรนิยามิตนฺติ อาวชฺชนาทิ จกฺขุวิฺาณาทิ ปุพฺพ จิตฺตาปรจิตฺตานุกฺกเมน นิยามิตํ ววตฺถิตํ. ปวตฺติสงฺคหํนามาติปิ ชาตินิทฺเทโสเยว. เอวํ นามเก ทฺเว ปวตฺติสงฺคเหติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิปวตฺติยนฺติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ. วจนวิปลฺลาโส เหส. ปฏิสนฺธิกาเลปวตฺติกาเลจาติ อตฺโถ. ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหฺจาติ ทฺเว สงฺคเหปวตฺติ ปวกฺขามีติ วุตฺตํ โหติ. อยฺจ อตฺโถ อุปริสงฺคเห อารพฺภ คาถาย ปากโฏ. เกจิ ปน นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ วทนฺติ. เอวํสติ อุปริ สงฺคโห ปฏิสนฺธิสงฺคโหนาม สิยา. น ปวตฺติ สงฺคโห นาม. เอวฺจ สติ อุปริ วีถิมุตฺตสงฺคเห อารพฺภ คาถายํ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม อิทานิ วุจฺจตีติ อิมินา น สเมติ.
[๑๑๕] ฏีกาสุ ปน
‘‘อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
เอวฺหิ ¶ สติ ปกิณฺณกสงฺคโหว อิธ สงฺคหสทฺเทน คหิโต สิยาติ. ยสฺมาปน ติณฺณํ ทฺวินฺนฺจ ปเภทสงฺคหานํ มชฺเฌ ตฺวา อยํ อนุสนฺธิคาถา ปวตฺตา. ตสฺมา ปุพฺเพ ตโยปิ ปเภทสงฺคหา อิธ สงฺคหสทฺเทน คเหตุํ ยุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อยํ ปน ปวตฺติสงฺคโห วตฺถุทฺวาราลมฺพเณหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺโต สุวุตฺโตติ ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิปิ ปุน อิธ นิกฺขิตฺตานิ.
[๑๑๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วตฺถุทฺวาราลมฺพณ สงฺคหา เหฏฺา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ สกลา วตฺถุทฺวาราลมฺพณสงฺคหา อิธ นิกฺขิตฺตาติ. วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ วิสยปวตฺติ. เอตฺถจ ปวตฺตีติ อาปาตาคมนเมว วุจฺจติ. วกฺขติ หิ เอกจิตฺตกฺขณา ตีตานิวาติอาทึ. สา ปน กาจิ สีฆตมา, กาจิ สีฆตรา, สีฆา, ทนฺธา, ทนฺธตรา, ทนฺธตมาติ ฉธา โหตีติ. กมฺมาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ ปวตฺติ ปจฺจุปฏฺานํ อาปาตาคมนํ วิสยปฺปวตฺติ. วกฺขติ หิ กมฺมํวา กมฺมนิมิตฺตํวา คตินิมิตฺตํวา กมฺมพเลน ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาตีติ.
[๑๑๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิสเยสุจ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺตี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ สติ อติปริตฺตารมฺมเณ วิสยปฺปวตฺตินาม อนุปปนฺนา อาปชฺชตีติ. ตตฺถาติ เตสุ ฉกฺเกสุ. ธาตุเภทํ ปตฺวาธาตุนานตฺตํ ปมาณนฺติ มนนํ วิชานนโต วิสุํ กตฺวา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตา. วิฺาณเภทํ ปตฺวา ปน ยํกิฺจิ มนนํ วิชานเน อนฺโต คธเมวาติ วุตฺตํ จกฺขุวิฺาณํ.ล. ฉวิฺาณานีติ ฉวีถิโย ปน ทฺวารปฺปวตฺตา จิตฺตปวตฺติโย โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. จกฺขุทฺวาเร ปวตฺตา วีถิ จกฺขุทฺวารวีถิ. จกฺขุทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต ¶ จิตฺตปฺปพนฺโธติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุ. อสาธารเณน จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตา วีถิ จกฺขุวิฺาณวีถิ. สุทฺโธ ปน มโนวิฺาณปพนฺโธ มโนวิฺาณวีถิ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘จกฺขุวิฺาณสมฺพนฺธินี วีถิ เตน สห เอการมฺมณ เอก ทฺวาริกตาย สห จรณภาวโต จกฺขุวิฺาณ วีถี’’ติ วุตฺตํ.
ทฺวารปฺปวตฺตาติ ทฺวาเร อุปฺปนฺนา. ตํ ตํ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ อตฺโถ. จิตฺตปฺปวตฺติโยติ จิตฺตปพนฺธา. อติมหนฺตนฺติ สามิ อตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อติมหนฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติ.ล. อติปริตฺตสฺส ปฺจาลมฺพณสฺส ปวตฺติจาติ ปฺจทฺวาเร จตุธา. มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติ อวิภูตสฺส ฉฬารมฺมณสฺส ปวตฺติจาติ ทฺวิธาติ ฉธาวิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนา. อติมหนฺตาทิภาโว เจตฺถ อาโลกาทิ ปจฺจย วเสนวา วตฺถุ อติมหนฺตาทิวเสนวา เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สณฺหสุขุมํปิ ทูรํปิ รูปาทีนํ อธิฏฺานวตฺถุนาม อาโลกาทิ ปจฺจย สมฺปตฺติยา สติ อติมหนฺตเมว. ตถา หิ พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาติ นีหารกาลาทีสุ โลก วิวรณ ปาฏิหาริยปวตฺติ กาเล อวีจินิรเยปิ อกนิฏฺเปิ ปรจกฺกวาเฬสุปิ สณฺหสุขุมานิจ ทูรานิจ รูปานิ อิธ ิตาว ปสฺสนฺติ. ตทา หิ อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ. ตสฺส วเสน สพฺเพปิ ปถวิสิเนรุ จกฺกวาฬ สิลุจฺจยาทโย ชาติผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺติ. มหนฺโต อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ อติกมฺมเทวานํ เทวานุภาวนฺติ หิ วุตฺตํ. อุปปตฺติเทวพฺรหฺมาทีนํ ปน ปสาทนิสฺสยภูตานํ โอภาสชาตตายปิ ปถวิปพฺพตาทโย จกฺขุรูปาทีนํ อนฺตรํ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ. ตถา ทูเรปิ ปพฺพตาทิรูปานิ วตฺถุ อติมหนฺตตาย จนฺทสูริย ตารกาทิ รูปานิ วิสย วตฺถุ มหนฺตตาย โอภาส ชาตตาย จ อติ มหนฺตานิ นาม โหนฺตีติ. อาโลกาทิปจฺจยานํ ปน อธิฏฺานวตฺถูนฺจ ทุพฺพล ทุพฺพลตร ¶ ทุพฺพลตมานุกฺกเมน มหนฺตาทิภาโว วตฺตพฺโพติ. ยานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ, ตานิ อติมหนฺตารมฺมณานินาม. ยานิ ทฺวตฺติจิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ มหนฺตารมฺมณานิ. ยานิ จตุ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺ นว จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม, ตานิ ปริตฺตารมฺมณานิ. ยานิปน ทเสกาทสทฺวาทส เตรส จุทฺทส ปนฺนรส จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตานิ อติปริตฺตา รมฺมณานีติ. ปกฺขติจ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวาติอาทิ. วิภูตสฺสาติ ปากฏสฺส, อวิภูตสฺสาติ อปากฏสฺส. เอวํ ฉฉกฺกานิ สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตานิ สพฺพานิ เอกโต โยเชตฺวา วีถิจิตฺตปฺปวตฺตึ วิตฺถาเรนฺโต กถนฺติ ปุจฺฉิตฺวา รูปารูปานํ ตาว อทฺธานปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ มาห. ตตฺถ กถนฺติ เกน ปกาเรน วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
[๑๑๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ อุปฺปาทฏฺิตีติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ.
เอวฺหิ สติอาทิโต ปฺจนฺนํ ฉกฺกานํ โอกาโสนาม นสิยา. นจ อุปฺปาทฏฺิติ.ล. รูปธมฺมานมายูติ อิทํ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท. สภาว ปฏิลาโภติ อตฺโถ. านํ ิติ. ยถาลทฺธสภาวสฺส อนิวตฺตีติ อตฺโถ. ภฺชนํ ภงฺโค. ตสฺส ปริหายิตฺวา อนฺตรธานนฺติ อตฺโถ. เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส ขโณนาม. โส ปน ขโณ อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺส อกฺขินิมฺมิลนกฺขณสฺสจ อเนกโกฏิ สตสหสฺสภาโค ทฏฺพฺโพ. อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขเณ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อาจริยานนฺทตฺเถรมเตน ปเนตฺถ อุปฺปาทภงฺค วเสนขณทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณํนามาติ วตฺตพฺพํ. ยถา หิ โลเก ¶ วิชฺชุนาม วทฺธนานนฺตรเมว ภิชฺชติ. น ปนสฺสา วทฺธนสฺส ภิชฺชนสฺสจ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ปฺายติ. ยถา จ อุทฺธํ อุชุํ ขิตฺตํ เลฑฺฑุ อุปฺปติตฺวา ปตติ. น ปน อุปฺปตนสฺส ปตนสฺส จ อนฺตรา ิตินาม วิสุํ ทิสฺสติ. ตถา จิตฺตํปิ. ตํปิ หิ อุทย ภาคานนฺตรเมว วยภาเค ปตติ. น ปนสฺส รูปธมฺมานํ วิย เตสํ ทฺวินฺนํ ภาคานํ มชฺเฌ วิสุํ เอโก คณนูปโค ิติภาโคนาม อุปลพฺภติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคาว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา. วิเสสโต ปน จิตฺตยมเก อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมานนฺติ. ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ. โน จ อุปฺปชฺชมานํ. อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนฺเจว อุปฺปชฺชมานฺจาติอาทินา ภงฺคุปฺปาทาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. กถาวตฺถุมฺหิจ เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณติ. น เหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ ทฺเว ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. เอโก ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. เอโก ทิวโส วยกฺขโณติ นเหวํ วตฺตพฺเพ. เอกํ จิตฺตํ จตฺตาโร ทิวเส ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทฺเว ทิวสา อุปฺปาทกฺขโณ. ทฺเว ทิวสา วยกฺขโณติ น เหวํ วตฺตพฺเพ.ล. มาสํ. ทฺเว มาเส. จตฺตาโรมาเส.ล. สํวจฺฉรํ, ทฺเว สํวจฺฉรานิ. จตฺตาริ สํวจฺฉรานิ.ล. กปฺปํ. ทฺเว กปฺเป. จตฺตาโร กปฺเปติอาทินา ทฺเว อุปฺปาทวยภาคาว จิตฺตสฺส วุตฺตา. น ิติภาโค. ยทิ โส วิสุํ อุปลพฺเภยฺย. เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺตีติ อามนฺตา. ทิวสสฺส ปถโม ภาโค อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย ิติกฺขโณ. ตตีโย วยกฺขโณติ เอวํ มหาเถเรน วิจาริโต สิยา. ตโย ทิวเส ตโย มาเส ตีณิ สํวจฺฉรานิ ตโย กปฺเปติ อิมานิปิ อวชฺเช ตพฺพานิเอว สิยุนฺติ. เอตฺถ สิยา, นนุ สุตฺตนฺเตสุ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขต ลกฺขณานิ. กตมานิตีณิ, อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตถา เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายติ. สฺาย. สงฺขารานํ. วิฺาณสฺส อุปฺปาโท.ล. ปฺายตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตสฺส ตตีโย ิติภาโค วิสุํ อุปลพฺภติ เยวาติ.น. ปพนฺธิติยา เอว ตตฺถ ¶ วุตฺตตฺตาติ. กถํ วิฺายตีติ เจ, อุปฺปาทวเย ปถมํ วตฺวา ปจฺฉา ปุน วิสุํ ิตสฺส อฺถตฺถํ ปฺายตีติ อิมสฺส วุตฺตตฺตาติ. อิตรถา อุปฺปาโท ปฺายติ. ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ. วโย ปฺายตีติ วุตฺตํ สิยาติ. นนุ ปพนฺธิติ นาม ปฺตฺติ โหติ. สาจ อสงฺขตา, สุตฺตนฺตานิจ สงฺขต ลกฺขณ วิสยานิ. ตสฺมา สา ปพนฺธฏฺิติ ตตฺถ วุตฺตาติ นสกฺกา วิฺาตุนฺติ เจ. น น สกฺกา. อภิธมฺเมปิ สงฺขตธมฺมนิทฺเทเสสุ สมูห สณฺาน สนฺตติ ปฺตฺตีหิปิ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตา. ตถา หิ รูปายตนนิทฺเทสาทีสุ ทีฆํ รสฺสํ สณฺหํ ถุลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลนฺติอาทินา, วิภงฺเค จ เกสา โลมา นขา ทนฺตาติอาทินา ปฺตฺติสิเสน สงฺขตธมฺมา นิทฺทิฏฺาติ. สุตฺตนฺเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อีทิเสสุ หิ าเนสุ ปฺตฺติวเสน ปวตฺตาปิ เทสนา สงฺขตธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺติ. ตสฺมา ยถา อุปฺปาทภงฺคานํ ปจฺเจกํ เอเกโก ขโณ จิตฺตสฺส ลพฺภติ. น ตถา ิติยาติ. อยํ อาจริยานนฺทตฺเถ รสฺส อธิปฺปาโย. อยฺจ วาโท สํยุตฺตฏฺกถายํ เอว อาคโต. โสจ สงฺคหกาเรน ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ, อปเร ปน วทนฺติ. อรูปธมฺมานํ ชราขโณนาม นสกฺกา ปฺเปตุํ. สมฺมา สมฺพุทฺโธจ เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺายติ. ิตาย อฺถตฺถํ ปฺายตีติ วทนฺโต อรูปธมฺมานํปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปฺเปติ. ภานิอตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ วตฺวา –
อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ิตินาม ปวุจฺจติ;
ตสฺเสว เภโท มรณํ; สพฺพทา สพฺพปาณินนฺติ.
อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติ. อถวา, สนฺตติวเสน านํ เวทิตพฺพนฺติจ วทนฺติ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ. ตสฺมา อาจริยคาถาย สุตฺตํ อปฺปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กาตพฺพนฺติ. ตตฺถ ชราขโณนาม อุปฺปาทกฺขณภงฺคกฺขณานํ มชฺเฌ วิสุํ ชราย เขตฺตภูโต ีติกฺขโณ วุจฺจติ. อฺถตฺตนฺติ ชราเอว. อตฺถิกฺขณนฺติ ขณทฺวยเมว. ปฏิกฺขิตฺโตปิ ปน อยํ วาโท กถาวตฺถุ ปาฬิยา สทฺธึ สุฏฺุ สเมติเยว. ¶ อปิจ, อุทฺธํ อุปฺปติตสฺส เลฏฺฏุสฺส อุปฺปตนนิวตฺติ วิย ยา จิตฺตสฺส อุทยสงฺขาตสฺส วฑฺฒนสฺส นิวตฺตินาม อตฺถิ. น หิ อุทเย อนิวตฺตนฺเต วโยนาม สมฺภวติตี. สา เอว อุทย ปริยนฺตมตฺตภูตา อิธ ิติปริยาโยติ สกฺกา วตฺตุํ. โส ปน วิสุํ คณนูปโค เอโก ขโณนาม นโหตีติ กตฺวา อภิธมฺเม ทฺเวเอว ขณา จิตฺตสฺส วุตฺตา. อุทยภาคสฺส ปน อาทิ โกฏึ วยภาคสฺสอนฺตโกฏิฺจ ถเปตฺวา มชฺเฌภาคทฺวยนิสฺสิตา ปริปจฺจน ลกฺขณา ชรานาม อรูปธมฺมานํปิ ลพฺภติเยว. ตํ สนฺธาย ธาตุกถายํ ชราทฺวีหิขนฺเธหิสงฺคหิตาติวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๑๙] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาหิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา. สา ิตินามา’’ติ วุตฺตํ. ตํ กถาวตฺถุปาฬิยา สห น สเมติ.
อุปทฺธทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. อุปทฺธทิวโส วยกฺขโณ. ปถโม ทิวโส อุปฺปาทกฺขโณ. ทุตีโย วยกฺขโณติ หิ วิจาเรนฺเตน อุปฺปาทภงฺคาวตฺถา หิ ภินฺนา ตตียา อวตฺถา ตสฺสํ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตาเยว โหตีติ.
[๑๒๐] เอเตน ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยา นุโรมโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตา. อติธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ. ยถา, รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. วิภาคารหสฺส หิ ธมฺมสฺส วิภาคกรณํนาม เวเนยฺยวเสนาติปิ ธมฺมวเสนาติปิ ยุชฺชติ. วิชฺชมาเน สติ วิสุํ กตฺวา วตฺตพฺพสฺส อภิธมฺเม อวจนํ ปน เวเนยฺยวเสนาติ น ยุตฺตเมตนฺติ.
[๑๒๑] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘สุตฺเตจ ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ. อุปฺปาโท ปฺายติ. วโย ปฺา ยติ. ¶ ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา นสกฺกา ปพนฺธสฺส ปฺตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิฺาตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
อภิธมฺเมปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฺตฺติสีเสน สงฺขตธมฺมานํ นิทฺเทสสฺส ทิฏฺตฺตาติ.
[๑๒๒] ยมฺปิ ตตฺถ
‘‘อุปสคฺคสฺสจ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ปฺายตีติ เอตสฺส วิฺายตีติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
ยถานุโลมสาสนฺหิ สุตฺตํ. ตสฺมา ตตฺถ วิเนยฺยานํ สุฏฺุ ปฺายนเมว อธิปฺเปตนฺติ. อรูปํ อรูปิสภาวตฺตา ลหุปริณามํ. รูปํ ปน รูปิธมฺมตฺตาเยว ทนฺธปริณามนฺติ วุตฺตํ ตานิปน.ล. รูปธมฺมาน มายูติ.
[๑๒๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คาหกคเหตพฺพ ภาวสฺส ตํตํ ขณวเสน นิปฺปชฺชนโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
น หิ คาหกํ อรูปํ คเหตพฺพฺจ รูปํ คหณสมฺปชฺชนตฺถํ ลหุํ ปริณมติ ครุํ ปริณปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตานิ ตาทิสานิ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ สตฺตรสวา ตานิ จิตฺตกฺขณานิ รูป ธมฺมานมายูติ โยชนา. สตฺตรส จิตฺตกฺขณสมปมาณานิ ขณานิ วิฺตฺติ รูปลกฺขณ รูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํ อายุนามาติ วุตฺตํ โหติ. ขณมตฺตโต ปน อฏฺกถานเยน เอกปฺาสขณานิ โหนฺติ, มูลฏีกานเยน ทฺวตฺตึสขณานิ. ตตฺถจ อาทิมฺหิ ทฺเว ขณานิ รูปธมฺมานํ เอกํ อุปฺปาทกฺขณเมว. อนฺเต ทฺเว เอกํ ภงฺคกฺขณเมว. มชฺเฌ อฏฺวีส ขณานิ เตสํ เอกํ ิติกฺขณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ทนฺธปริณตานํ รูปานํ อุปฺปาทภงฺคาปิ จิตฺตสฺส วิย ลหุกา ภวิตุํ อรหนฺตีติ. ตตฺถ วิฺตฺติทฺวยํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ. อุปจยสนฺตติโย อุปฺปาทมตฺตา อนิจฺจตา ภงฺคมตฺตา. ชรตา รูป ธมฺมานํ ิติกฺขณมตฺตาติ ทฏฺพฺพา. มูลฏีกานเยน ปเนตฺถ ตานิ ปน ¶ โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูติ วตฺตพฺพํ. ฏีกาจริโย หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค อาคตํ มหาฏฺกถาวจนํ ปติฏฺเปนฺโต โสฬสจิตฺตกฺขณายุกภาวํ สมฺภาเวติ, เอวํ สนฺเตปิ ขนฺธ วิภงฺเคเยว ตาว รูปานํ อุปฺปาทนิโรธวิธานสฺส มหาอฏฺกถา วาทสฺส ยมกปาฬิวิโรธํ ทสฺเสตฺวา สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺธตฺตา น สกฺกา ตํ ปติฏฺเปตุนฺติ. ตสฺมึ วาเท หิ ปฏิสิทฺเธ ตตฺถ อาคตา โสฬสายุกตาวา อติเรกโสฬสายุกตาวา ปฏิสิทฺธาเยว โหตีติ.
[๑๒๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
ตํ ฏีกานยํ ตยิทมสารนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตทตฺถํ สา เธนฺเตน ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ รูปํ ตโต ปฏฺาย สตฺตรสเมน สทฺธึ นิรุชฺฌติ. ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ รูปํ อฏฺารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตีติอาทินา อฏฺกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ยฺหิ สงฺคหการสฺส สตฺตรสายุกวจนํ ฏีกากาเรน วิจาริตํ. ตเทว ทสฺเสตฺวา ฏีกานโย ปฏิกฺขิตฺโตติ น ยุตฺตเม ตนฺติ. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ. อตฺถโต อภินฺนํปิ หิ ขณํ อิทํ จิตฺตสฺส อิทํ รูปานนฺติ กปฺปนาวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา อุปจรียตีติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อตีตํ เอเตสนฺติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ. อติมหนฺตภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ.
[๑๒๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอตานิวา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตี กานี’’ติปิ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ นิรุทฺธธมฺมวิสโย อตีตสทฺโท กิฺจิ อติกฺกมิตฺวา อุทฺธํ อาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนรูปานิ ทีเปตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. พหูนิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ เอเตสนฺติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ. มหนฺตาทิ ภูตานิ ปฺจารมฺมณานิ. รูปธมฺมานํ ปน รูปธมฺเมสฺเวว อาปาตาคมเน โถกํ พลวนฺตตา อิจฺฉิตพฺพา. เตจ ิติกฺขเณเยว ปริปุณฺณปจฺจยุปลทฺธา ¶ หุตฺวา พลวนฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ิติปตฺตาเนวาติ. เอวสทฺเทน ฏีกาการสฺส วาทํ นีวาเรติ. โส หิ อุปฺปชฺชมานเมว รูปํ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ อิจฺฉตีติ. ปฺจาลมฺพณานิ ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ รูปสทฺทารมฺมณานิ อสมฺปตฺต วเสน อิตรานิจ สมฺปตฺตวเสน โคจรภาวํ อุปคจฺฉนฺติ. อยฺจ วิเสโสฆฏฺฏนวิเสเสน เวทิตพฺโพ. ปุริมานิหิ ทฺเว นิมิตฺตวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. น วตฺถุวเสน. ปจฺฉิมานิ ปน ตีณิวตฺถุวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. น นิมิตฺตมตฺตวเสน นิมิตฺตฆฏฺฏนฺจนาม อสมฺปตฺตานฺเว น สมฺปตฺตานํ. วตฺถุฆฏฺฏนํ ปน สมฺปตฺตานฺเว. โน อสมฺปตฺตา โหติ. นนฺติ. ยถา หิ ตีเร คจฺฉนฺตานํสรีรนิมิตฺตานิ โปกฺขรณิ ยาอุทเก ทิสฺสนฺติ. ตสฺมึ อุทเก โอโรหนฺตานํ ปน ตานิ ตตฺถ น ทิสฺสนฺติ. เอวเมว สมฺปตฺตานิ รูปสทฺทารมฺมณานิ นฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, วิสยวิสยีนํ มชฺเฌ อาโลกสฺส อากาสสฺสจ อภาเวน นิมิตฺโตกาสสฺส อภาวโต. อสมฺปตฺตานิเยว ปน อตฺตโน นิมิตฺตุปฏฺาปนวเสน ฆฏฺเฏนฺติ. กสฺมา, นิมิตฺโตกาสสฺส ลทฺธตฺตา. อิตรานิ ปน ตีณิ ยถาชาตวตฺถุวเสเนว ฆฏฺเฏนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺติ. โน อสมฺปตฺตานีติ. ตตฺถ ยานิ อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวา ฆฏฺเฏนฺติ. ตานิ สยํ ทูเร ตฺวา นิมิตฺต อปฺปนาวเสน ฆฏฺฏิตตฺตา เอเกกสฺมึ ปสาเท จนฺทมณฺฑล สูริย มณฺฑลาทิวเสน อสนิสทฺทมณฺฑล เมณฺฑสทฺทมณฺฑลาทิวเสน จ มหนฺตานิปิ พหูนิปิ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. อิตรานิ ปน ตีณิ สมฺปตฺตานิเยว ฆฏฺเฏนฺตีติ เอเกกสฺมึ ปสาเท เอเกกเมว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อิทฺจ ปฺจทฺวารวเสน วุตฺตํ. มโน ทฺวาเร ปน สพฺพานิปิ อารมฺมณานิ อสมฺปตฺตานิเยว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ. เอตฺถจ ปฺจทฺวาเรติ อิทํ อสาธารณ ทฺวารทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตานิ ปน ปฺจาลมฺพณานิ ยทาสกสกทฺวาเร ฆฏฺเฏนฺติ. ตทา มโนทฺวาเรปิ อปาต มาคจฺฉนฺติเยว. เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อปาต มาคจฺฉตีติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยทา จนฺทํวา สูริยํวา ปพฺพตํวา รุกฺขํวา ยํกิฺจิวา ปสฺสนฺติ. ตทา เอเกกสฺมึ จกฺขุปสาเท เอเกกานิ มโนทฺวาเร เอกนฺติ อเนกานิ ¶ จนฺทมณฺฑลาทีนิ เอกกฺขเณ อุปฏฺหนฺติ, เอวํ เสสารมฺมเณ สูติ ทฏฺพฺพํ. อปาตาคมนฺเจตฺถ ลฺฉกานํ ตาลปณฺเณ ลฺฉนขนฺธํ ถเปตฺวา มุคฺคเรน ปหรณกาเล ลฺฉนขนฺธสฺส ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรุปฏฺาปนํ วิย ทฏฺพฺพํ. ยโต ทฺวารานํ วิการปฺปตฺติ โหตีติ.
[๑๒๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อาโภคานุรูปนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ.
ยตฺตกานิ หิ ปฺจาลมฺพณานิ จกฺขาทิปเถ อาโลกาทิ สหิตานิ หุตฺวา ิตานิ โหนฺติ. ตตฺตกานิ สพฺพานิ นิทฺทายนฺตสฺสปิ วิสฺิ ภูตสฺสปิ อฺวิหิตสฺสปิ ยํกิฺจิ ฌานํวา ผลํวา นิโรธํวา สมาปชฺชนฺตสฺสปิ อาโภเคน วินา อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉนฺติเยว. นเกวลํ อตฺตโนทฺวาเรสุ เอว. อถโข มโนทฺวาเรปิ. นเกวลํ ภวงฺคมโนทฺวาเรเอว. อาวชฺชนาทีสุ ปน จตุพฺภูมก วีถิจิตฺเตสุปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. อยํนาม มโน มโนทฺวารํ นโหตีติ นวตฺตพฺโพติ หิ ทฺวารกถายํ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ ปถมชฺฌานสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ อิมินา ปาเน ทีเปตพฺโพ. ปถมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส หิ สทฺโท โสตมฺหิ ฆฏฺเฏตฺวา ฌานจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ฌานจิตฺต สนฺตติ จลิตฺวา โวจฺฉิชฺชติ. ฌานา วุฏฺาติ. ภวงฺคปาโต โหติ. ตํ สทฺทารมฺมณํ วีถิจิตฺตํ ปวตฺตตีติ. ทุตียชฺฌานาทีนิ สมาปชฺชนฺโต ปน อปฺปเกน สทฺเทน นวุฏฺาติ. อธิมตฺตสทฺเทน ปน วุฏฺาติเยว. น หิ ตานิ อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. อรูปชฺฌานานิเอว ปน อาเนฺชปตฺตานินาม โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ สมาปชฺชนฺโต อธิมตฺตสทฺเทนปิ นวุฏฺาติเยวาติ. เตสุ ปน ตถา อาปาตมาคเตสุ ตทารมฺมณานิ วีถิจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติเยวาติ นวตฺตพฺพํ. ภวงฺค สนฺตติยาวา ชวนสนฺตติยาวา โวจฺฉินฺนาย ปวตฺตนฺติ. อโวจฺฉินฺนาย นปวตฺตนฺติ. ปวตฺตมานานิปิ อารมฺมณา ธิมตฺตาทิวเสน ลทฺธปจฺจยวิเสเส เอเกกสฺมึ อารมฺมเณเอว ปวตฺตนฺติ. ¶ น เอกกฺขเณ ปฺจสูติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อตฺถวสา วิภตฺติ ปริณาโมติ กตฺวา เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิ ิติปตฺตาเนว ปฺจา ลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเต ิติปฺปตฺเต เอว ปฺจทฺวาเร พหุ จิตฺตกฺขณาตีตานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเตติ โยเชตพฺพํ.
[๑๒๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เต ปน ปสาทา ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ ปน สติ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิปิ ปฺจาลมฺพณานิ เอกจิตฺตกฺขณาตีเตเอว ปฺจทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อาปชฺชติ. เอต รหิ ปน เอกกฺขเณ สหุปฺปนฺนานฺเว วตฺถารมฺมณานํ ฆฏฺฏนํ อิจฺฉนฺติ. สหุปฺปนฺนานิวา ปน โหนฺตุ นานุปฺปนฺนานิวา, พลวภาโวเยว ปมณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. สพฺพํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.
[๑๒๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปนฺนาติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ อฺเทว ปฺจารมฺมณานํ อาปาตาคมนวตฺถุ. อฺเทว ปฺจวิฺาณานํ นิสฺสยวตฺถูติ เอวํ วิรุทฺธสฺส อตฺถสฺส อาปชฺชนโตติ. เอวํ ปฺจทฺวาเร วิสยปวตฺติยา อาทิลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺพปาริปูรํ วิสยปวตฺติวิภาคํ วีถิจิตฺตปวตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต ตสฺมาติอาทิมาห. ตโตติ ตสฺมา จกฺขุสฺส อาปาตาคมนปจฺจยา. จกฺขุสฺส อาปาตาคมเนน สเหว ภวงฺคสฺสปิ อาปาตํ อาคจฺฉติเยวาติ วุตฺตํ ทฺวิกฺขตฺตุํภวงฺเคจลิเตติ. จลนฺเจตฺถ ยถา คหิตํ กมฺมาทิ อารมฺมณํ มฺุจิตฺวา อิทานิ อตฺตนิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ อภินวารมฺมณํ คเหตุํ อุสฺสาหชาตสฺส วิย ภวงฺคสนฺตานสฺส วิการปฺปตฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ จกฺขุสฺส อาปาตาคมนํ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺติยา เอว การณํ. น อาวชฺชนุปฺปตฺติยา. ภวงฺคสฺส อาปาตาคมนเมว ปน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาปิ การณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๒๙] วิภาวนิยํ ปน
มโนทฺวาเรปิ ¶ อาปาตาคมนํ วิสุํ อปตฺวา รูปาทีนํ จกฺขาทิสุ ฆฏฺฏนํนาม โยคฺยเทสาวฏฺานํ เอว. ตเมวจ ภวงฺคุ ปจฺเฉทสฺสปิ การณํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ปฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวฏฺาน วเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานาติอาทิ’’ วุตฺตํ. ตํ ตถา น ทฏฺพฺพํ.
น หิ โยคฺยเทสาวฏฺานเมว ฆฏฺฏนนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. โยคฺยเทเสปน ตฺวา นิมิตฺตฆฏฺฏนวเสน วตฺถุฆฏฺฏนวเสนจ อสนิ นิปาโตวิย ปสาเทสุ ยุชฺฌนํ มนฺถนํ โขภกรณํ ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตาคมนนฺติ จ วุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. เอตฺถจ อยํปิ เอโก ธมฺมนิยาโมเยวาติ กตฺวา นานา านิเยสุ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ สเหว อาปาตาคมนํ ปจฺเจตพฺพํ. รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตํ นิสฺสิตสฺเสว ปฺจวิฺาณสฺส จลนํ สิยา. กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ น โจเทตพฺพนฺติ.
[๑๓๐] วิภาวนิยํ ปน
ตเมว โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ ปริหรนฺโต ‘‘สนฺตติ วเสน เอกาพทฺธตฺตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สนฺตติวเสนาติ นวตฺตพฺพํ. สณฺานวเสนาติ ปน วตฺตพฺพํ. สพฺพฺเจตํ สารโต น ปจฺเจตพฺพํ.
กสฺมา, ตาทิสสฺส อนุกฺกมจลนสฺส อฏฺกถายเมว ทฬฺหํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ ทฺวาเรสุ อาปาตมาคจฺฉตีติ. รูปารมฺมณฺหิ จกฺขุปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ตงฺขเณเยว มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติ. ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. สทฺท คนฺธ รส โผฏฺพฺเพสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ สกุโณ อากาเสนาคนฺตฺวา รุกฺขคฺเค นิลียมาโนว รุกฺขสาขฺจ ฆฏฺเฏติ. ฉายาจสฺส ปถวิยํ ปฏิหฺติ. สาขาฆฏฺฏน ฉายาผรณานิ อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว ภวนฺติ. ¶ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนํ จกฺขุปสาทาทิฆฏฺฏนฺจ ภวงฺคจาลน สมตฺถตายมโนทฺวาเรอาปาตาคมนฺจอปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณเยว โหตีติ. เอวํ สกุโณปมาย สหตงฺขเณเยวาติ จ อปุพฺพํอจริมํ เอกกฺขเณ เยวาติจ วตฺวา ทฬฺหํ ปฏิภิทฺธตฺตา ตํ อนุกฺกมจลนํ อจินฺเตตฺวา ธมฺมนิยามวเสน เอกปฺปหารจลนเมว ปจฺเจตพฺพนฺติ. ภวงฺคโสตํโวจฺฉินฺทิตฺวาติ ภวงฺคปวาหํ สพฺพโส อวจฺฉินฺนํ กตฺวา. อาวชฺชนฺตนฺติ อทิสฺวาว กึนาเมตนฺติ อาวชฺช มานํ. ปสฺสนฺตนฺติ อตฺต ปจฺจกฺขํ กุรุมานํ. สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ มฺุจิตุํ อทตฺวา ยถาทิฏฺํ รูปํ ปฏิ คณฺหนฺตํ. สนฺตีรยมานนฺติ สุฏฺุ ตีเรนฺตํวิจาเรนฺตํ. ววตฺถเปนฺตนฺติ สุฏฺุ อสงฺกรโต ถเปนฺตํ สลฺลกฺเขนฺตนฺติ อตฺโถ. โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธปจฺจโย เยนาติ ลทฺธปจฺจยํ. ยํกิฺจิ ชวนํ ชวตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปน ชวนํ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลกาเลวา มุจฺฉา มรณาสนฺนกาเลสุวา ฉกฺขตฺตุํ วา ปฺจกฺขตฺตุเมววา ชวตีติ วุตฺตํ เยภุยฺเยนาติ. ชวตีติ อสนินิปาตสทิเสน ชเวน ปวตฺตติ. ตตฺถ ปถมชวนํ อลทฺธา เสวนตฺตา สพฺพทุพฺพลํ โหติ. ตโต ทุตียํ พลวํ. ตโต ตตียํ. ตโต จตุตฺถํ. อิทํ ปน สพฺพพลวํ มุทฺธปตฺตํ โหติ. อิโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน ปริหายมานํ ปวตฺตติ. สตฺตมวาเร คเต ปริกฺขีณชวํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ชวนา นุพนฺธานิติ ยถา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตึ นาวํ อุทกํ โถกํ อนุพนฺธติ อนุคจฺฉติ. เอวํ ชวนํ อนุพนฺธานิ. ทฺเว ตทารมฺมณปากานีติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณกิจฺจานิ วิปากจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ยถารหนฺติ อารมฺมณชวน สตฺตานุรูปํ. ภวงฺคปาโตติ อิมสฺมึ อติหนฺตารมฺมเณ อาวชฺชนโต ปถมภวงฺคจลนโตเยววา ปฏฺาย อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ จิตฺตสนฺตานํ ยาวจตุตฺถชวนา สมุฏฺหิตฺวา ปฺจมชวนโต ปฏฺาย ปติตเมว โหติ. เอวํ สนฺเตปิ สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส อปริกฺขีณตาย ปติตนฺติ นวุจฺจติ. ทุตียตทารมฺมณโต ปรํ ปน สมุฏฺิตเวคสฺส สพฺพโส ปริกฺขีณตฺตา ตทา เอว ตํจิตฺตสนฺตานํ ปติตํนาม โหติ. ตสฺมา ปตนํ ปาโต. ภวงฺคภาเวนจิตฺตสนฺตานสฺส ปาโต ภวงฺคปาโต, ภวงฺคํ หุตฺวา ปาโตติ ¶ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภวงฺคกิจฺเจ ภวงฺคฏฺาเน ภวงฺคารมฺมเณจ ปาโต ภวงฺคปาโตติวา. อิมสฺมึ าเน โทวาริโกปมา, คามิลฺโลปมา, อมฺโพปมาจ วตฺตพฺพา. ตาสพฺพาปิ อฏฺกถายํ คเหตพฺพา. เอตฺตาวตา สตฺตรสฺส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรปาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถจ ฉฉกฺกโยชนา วตฺตพฺพา. ยตฺถ หิ รูนฺตี รมฺมณํ ฆฏฺเฏติ. ตํ จกฺขุวตฺถุํ นิสฺสาย ตตฺถ ฆฏฺฏิตํ รูปารมฺมณํ อารพฺภ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. อิตรานิ ปน อาวชฺชนาทีนิ มโน วิฺาณานิ อตฺตโน อตฺตโน อตีตานนฺตรจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ หทยวตฺถุํ นิสฺสาย ตเมวารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ. จกฺขุทฺวาร มโนทฺวารานิ สพฺเพสํปิ วีถิจิตฺตานํ ทฺวารกิจฺจํ สาเธนฺติ. อยฺจ วีถิ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนตฺตา จกฺขุทฺวารวีถีติ. จกฺขุวิฺาเณน อุปลกฺขิตตฺตา จกฺขุวิฺาณวีถีติจ วุจฺจติ. เอกจิตฺตกฺขณํ อติกฺกมฺม ฆฏฺฏนสมตฺเถ อติพลวา รมฺมเณ อุปฺปนฺนตฺตา อติมหนฺตารมฺมณ วีถีติจ วุจฺจตีติ. เอตฺถจ ยตฺตกานิ รูปารมฺมณานิ จกฺขุปเถ อุปฺปชฺชิตฺวา ิติปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺตกานิ ิติปฺปตฺเตสุ ปุพฺพาปรภูเตสุ เอกูน ปฺาสปริมาเณสุ จกฺขุปสาเทสุ กิสฺมึจิ นฆฏฺเฏนฺตีติ นวตฺตพฺพานิ. เตสุ ปน ยเทว เอกํ จกฺขุ อิมิสฺสา วีถิยา ยถารหํ วตฺถุภาวํ ทฺวารภาวฺจ สาเธติ. ยตฺถจ ฆฏฺฏิตํ รูปํ อารพฺภ อยํ วีถิ ปวตฺตติ. เอตเทว กิจฺจ สาธนํ นาม โหติ. ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติ, อิตรานิ ปน โมฆ วตฺถูนินาม โหนฺติ, ยานิมนฺทายุกานีติอมนฺทายุกานีติจ วทนฺติ. ตานิปน ยถาวุตฺต กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ ปจฺฉิมานีติ ทุวิธานิ โหนฺติ, ตทุภยานิปิ จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติภาเวน ลพฺภมานานิ อฏฺจตฺตาลีสมตฺตานิ เวทิตพฺพานีติ. อวเสสานิ ปน ตโต ปุริมตรานิ ปจฺฉิมกรานิจ ลทฺธฆฏฺฏนานิปิ วตฺถุทฺวารกิจฺจสิทฺธิภาเว อนาสงฺกิตพฺพตฺตา อิธ นคหิตานีติ. เอตฺถ สิยา อิมาย วีถิยา อุปฺปตฺติสมเย โส ปุคฺคโล อหํ อิทํ นาม ปสฺสามีติ ชานาติ, น ชานาตีติ. นชานาติ. กทา ปน ชานาตีติ. สลฺลกฺขณวีถิยา ปวตฺตมานาย. ตถา หิ ¶ สพฺพปถมํ จกฺขุทฺวารวีถิ ปวตฺตติ. ตโต ตทนุวตฺติกา มโนทฺวารวีถิ. ตโต สมุทายคาหิกา. ตโต วณฺณสลฺลกฺขณา. ตโต วตฺถุคาหิตา. ตโต วตฺถุสลฺลกฺขณา ตโต นามคาหิกา. ตโต นามสลฺลกฺขณาติ. ตตฺถ วณฺณสลฺลกฺขณาย ปวตฺตมานาย อหํ นีลวณฺณํ ปสฺสามีติอาทินา วณฺณํ สลฺลกฺเขติ. วตฺถุสลฺลกฺขณาย สณฺานํ สลฺลกฺเขติ. นาม สลฺลกฺขณาย นามํ สลฺลกฺเขตีติ. อิติ ตํตํ สลฺลกฺขณวีถิ ยา ปวตฺตมานายเอว ตํตํปสฺสามีติ ชานาตีติ. เอตฺถจ อลาตจกฺกสฺส คาหิกาวิย ปุริมาหิ ทฺวีหิ วีถีหิ ปุนปฺปุนํ คหิตานํ รูปานํ สมุทายโต คาหิกา ตตียา มโนทฺวารวีถิ สมุทาย คาหิกานาม, น หิ สมุทายคหเณน วินา ปริพฺยตฺตวณฺณคหณํ สมฺภวตีติ. ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปน อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตทฺวตฺติจิตฺตกฺขณิกํ. ยสฺส หิ ทฺเววา ตีณิวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ น สกฺโกติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. อปาตมาคตนฺติ จกฺขุทฺวาเร มโนทฺวาเรจ อาปาตํ อาคตํ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ เอตฺถ ยสฺส ตีณิ จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส จุทฺทส จิตฺตกฺขณายุกาวเส สสฺส อารมฺมณสฺส สตฺตมชวเนน สเหว นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ ยุตฺตเมตํ. น หิ เอกาวชฺชนวีถิยํ จิตฺตานิ ธมฺมวเสน วิย กาลวเสนาปิ นานารมฺมณานิ อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยาติ. ยสฺส ปน ทฺเว จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ สตฺตมชวนโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณายุกาวเสเส อารมฺมเณ เอเกน ตทารมฺมเณน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ เจ.น. น หิ ตาทิสํ นิโรธา สนฺนํ อารมฺมณํ เอกวารํปิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตีติ. ตถา หิ มหาอฏฺกถายํ วิปากุทฺธาเร จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ ทฺเวเอว ตทารมฺมณ วารา อาคตาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ทฺวิกฺขตฺตุเมว ¶ หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาฬิยนฺติ อฏฺกถาตนฺตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ สา นาม ปาฬิ อตฺถิ, ยตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทา รมฺมณุปฺปตฺติ นิยมิตาติ.
มชฺฌิมภาณกาปน ตทารมฺมณํ เอกํปิ อิจฺฉนฺติ. สงฺคหกาเรน ปน ตํ ปฏิสิทฺธนฺติ อิธปิ ตํ เถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปรมตฺถวินิจฺฉเย สกึทฺเววา ตทาลมฺพนฺติ เถเรน วุตฺตนฺติ. มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน เอกํปิ อิจฺฉติเยว. ยถา หิ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกํ ปวตฺตติ. ตถา ตทารมฺมณํปิ เอกํ นปวตฺตตีติ นสกฺกา วตฺตุํ. ยฺจ จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ ตทารมฺมณานิ ทฺเวติ วุตฺตํ. ตํปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ, น นสกฺกา วตฺตุนฺติ. ยาว ชวนุปฺปาทาปิ ปวตฺติตุํ อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส หิ อารมฺมณสฺส จตฺตาริ ปฺจ ฉ สตฺต อฏฺนว วา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตํ ยาว ชวนุปฺปาทา ปวตฺติตุํ นปฺปโหติ. เอวํ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตกนฺติ อตฺโถ. ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ชวนสฺสปิ อนุปฺปชฺชนโต. อยฺหิ ตฺวาปจฺจโย ภาวตฺเถเอว ทฏฺพฺโพ. น กตฺตุอตฺเถ. กสฺมา. อตฺตโน ปธานกฺริยาย สมานกตฺตุกตาย อภาวโตติ.
[๑๓๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เหตุมฺหิจายํ ตฺวาปจฺจโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ พาหิรตฺถภูโต เหตุอตฺโถ กิตกปจฺจยานํ วิสโย โหตีติ. ตสฺมา อิธ ภาวตฺเถเอว ตฺวาปจฺจโย. ตโตจ เหตุอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเตน ยา ลกฺขเณ เหตุมฺหิจมานนฺตปจฺจยานํปิ ปวตฺติ กตฺถจิ วุตฺตา. สาปิปฏิกฺขิตฺตา โหติ. นหิ พาหิรตฺถภูตา ลกฺขณเหตุโย เตสํ วิสยา โหนฺตีติ. เอตฺถจ ยสฺส อารมฺมณสฺส นวจิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ โหนฺติ. ตสฺส อวเสส อฏฺจิตฺตกฺขณา ยุกสฺส ทุตีย โวฏฺพฺพเนน สเหว ¶ นิรุทฺธตฺตา ตสฺมึ ชวนํปิ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ยุตฺตเมตํ. การณํ วุตฺตเมว. ยสฺส ปน จตฺตาริ.ล. อฏฺวา จิตฺตกฺขณานิ อตีตานิ. ตสฺมึ ชวเนน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพนฺติ เจ.น. อวเสสฉจิตฺตกฺขณายุกํปิ หิ อารมฺมณํ ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ. ชวนฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติตุํ ปโหนเก อารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชติ. ปกตินิยาเมน ชวนสฺส สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตาย สมฺภวโตติ. เอตฺถ ปน ยถา วิสฺิกาล มุจฺฉากาล มรณกาเลสุ วตฺถุสฺส อวิสทตาย ทุพฺพลตา ยจ ชวนํ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติ. ตถา ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ฉปฺจวาเรปิ ปวตฺตติเยวาติ. ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํวา ติกฺขตฺตุํวา. ตถา หิ อฏฺกถายํ โวฏฺพฺพเน ตฺวา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ปุน ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวาติ เอเตน ตตียสฺส โวฏฺพฺพนสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสติ. อิตรถา เอกํวา ทฺเววา จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. ตโต ภวงฺคํ โอตรตีติ วุตฺตํ สิยาติ. เอกํวาติ ปน วาจา สิลิฏฺมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ยถา ทิรตฺต ติรตฺตํติ. อถวา, ตโตติ เอกจิตฺตโตวา ทฺวิจิตฺตโตวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปถเมน ทฺวิกฺขตฺตุํ ทุตีเยน ติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนสฺส อุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ. อาเสวนํ ลภิตฺวาติ อิทํ ปน อุปจารวจนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. น หิ โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนตา ปฏฺาเน วุตฺตาติ. อาจริยานนฺทตฺเถเรน ปเนตฺถ โวฏฺพฺพนโต ปรํ จตุปฺจ จิตฺตกฺขณาวเสเส อารมฺมเณ จตุปฺจชวนุปฺปตฺติยา เอว ปริตฺตารมฺมณวาโร อิจฺฉิโต. น โวฏฺพฺพน ปริโยสานวเสน. ปฏฺาเนหิ ภวงฺคํ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย ตฺเวววุตฺโต. น ปน วุตฺโต อาวชฺชนา ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ยถา จ มุจฺฉามรณกาเลสุ วตฺถุทุพฺพลตาย ฉ ปฺจชวนวารา อิจฺฉิตพฺพา. ตถา อิธปิ อารมฺมณทุพฺพลตายาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ. เอตฺถ จ สนฺตีรณโต ปรํ เอกจิตฺตกฺขณา วเสเส อารมฺมเณ เอกํ โวฏฺพฺพนํ ทฺวิจิตฺตกฺขณาวเสเส ทฺเว ตทุตฺตริ ¶ ตีณีติ ยุตฺตํ สิยา. เอตรหิ ปน ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา ฉปริตฺตารมฺมณวีถิโยติ โวฏฺพฺพนิกา ปฺจาติ โยเชสุํ. เอวํ สนฺเต กีทิเส ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวิโวฏฺพฺพนิกา, กีทิเส ติโวฏฺพฺพนิกาติ วิจาเรตพฺพา สิยุนฺติ. ยํ ปน อารมฺมณํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํโวฏฺพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกํ โหติ. ตํ อาวชฺชนปฺปตฺติยาปิ ปจฺจโย น โหตีติ วุตฺตํ ตตฺถ ภวงฺคจลนเมว โหติ. นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโทติ. ตตฺถ ภวงฺคจลนเมวาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺคสฺส จลนมตฺตเมว โหติ. อิจฺเจวํ จกฺขุทฺวาเรติ อิติ เอวํ ยทิ เอกจิตฺตกฺขณาตีตกํ รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อปาตมาคจฺฉตีติอาทินา วุตฺตนเยน จกฺขุทฺวาเร จตุนฺนํ วารานํ วเสน จตุธา วิสยปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา, ตถา โสตทฺวาราทีสุ จาติโยชนา. สพฺพถาปิ จตุธา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. อติปริตฺตารมฺมณํปิ อาปาตาคตมตฺเตน โมฆวารสฺส อารมฺมณํนาม โหติ. น อารมฺมณกรณวเสน. อิตรานิ ปน อุภยถาปิ อิตเรสํ วารานํ อารมฺมณานินาม โหนฺตีติ วุตฺตํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารมฺมณภูตาติ.
วิภาวนิยํ ปน
อารมฺมณภูตาติ อิมสฺส อติปริตฺตารมฺมณํ สนฺธาย ปจฺจยภูตาติ อตฺโถ วุตฺโต. ตฺหิ โมฆวาร ปฺา ปนาย ปจฺจโย โหตีติ.
ปฺจทฺวาเรวีถิจิตฺตานิ ยถารหํ กิจฺจวเสน สตฺเตว. จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ อุปฺปตฺติขณวเสน จตุทฺทส. วิตฺถารา จิตฺตสรูปวิตฺถารโต จตุปฺาสาติ โยชนา. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร.
๑๓๗. มโนทฺวาเร ปน อารมฺมณธมฺมา ปริตฺตขณาปิ อตีตานาคตาปิ กาลวิมุตฺตาปิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺติเยว. ตสฺมา ตตฺถ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิวา พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิวา ิติปฺปตฺตาเนว อาปาตมาคจฺฉนฺตีติ อิทํ วิธานํ นตฺถีติ วุตฺตํ มโนทฺวาเรปน ยทิวิภูตมาลมฺพณํ อาปาตมาคจฺฉตีติ. ตตฺถ มโนทฺวาเรติ สุทฺธมโนทฺวาเร. จกฺขาทีสุ หิ ฆฏฺฏเนน สเหว ยตฺถ อปาตมาคจฺฉติ. ¶ ตํ มิสฺสกทฺวารนฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน สุทฺธเมวา ธิปฺเปตนฺติ. ตํปิ ปฺจทฺวารานุพนฺธกํ วิสุํ สิทฺธนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ ยถา ฆณฺเฑ ทณฺฑเกน เอกวารํ ปหเฏ ฆณฺฑสรีรภูตา รูป กลาปา จิรํปิ กาลํ อฺมฺํ ฆฏฺเฏตฺวา อนุรวสทฺทสนฺตานํ ปวตฺเตนฺติ. ตถา ปฺจทฺวาเร อารมฺมเณน เอกวารํ ฆฏฺฏิเต ปฺจ ทฺวาริกวีถิยา นิรุทฺธายปิ อตีตํ ปฺจาลมฺพณํ มโนทฺวาเร ยถา ปาตาคตเมว หุตฺวา อเนกสหสฺสานิปิ มโนทฺวาริกวีถิจิตฺต สนฺตานานิ ปวตฺเตติเยว. เตสํ ปน ทฺวารภูตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุพนฺธกํนาม โหติ. ตานิจ จิตฺตานิ อนุพนฺธกวีถิจิตฺตานินาม โหนฺติ. ยตฺถ ปน ปฺจทฺวารฆฏฺฏนา นุพนฺธภาเวน วินา เกวลํ ตถา ตถา ฉฬารมฺมณธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ วิสุํ สิทฺธํ นาม โหติ. กถํ ปน ตสฺมึ วิสุํ สิทฺเธ มโนทฺวาเร อารมฺมณ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. วุจฺจเต. ทิฏฺโต ทิฏฺสมฺพนฺธโต สุตโต สุตสมฺพนฺธโต สทฺธาย รุจิยา อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺินิชฺฌานขนฺติยา นานากมฺมพเลน นานาอิทฺธิพเลน ธาตุกฺโขต วเสน เทวโตปสํหารวเสน อนุโพธวเสน ปฏิเวธวเสนาติ เอวมาทีหิ การเณหิ อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ. ตตฺถ ทิฏฺํนาม ปุพฺเพ ปฺจหิทฺวาเรหิ คหิตํ ปฺจาลมฺพณํ. ตํปิ กาลนฺตเร การณลาเภ สติ สุทฺเธ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉติเยว. ทิฏฺสมฺพนฺธํนาม ทิฏฺสทิสํ วุจฺจติ. ปุพฺเพ หิ กิฺจิ ทิสฺวา อฺํ ยํกิฺจิ อนุมาเนนฺตสฺส อทิฏฺํปิ ตํสทิสํ อตีตํปิ อนาคตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํปิ พหุอาปาตํ อาคจฺฉติเยว. สุตํนาม ปรโต สุตฺวา คหิตํ ฉฬารมฺมณํ. ตํ ปน มหาวิสยํ โหติ. สพฺพฺุเทสนํ สุตฺวา คหิตํ น กิฺจิ อนารมฺมณํนาม อตฺถีติ. สุตสมฺพนฺธํนาม สุตสทิสํ. สทฺธานาม ปรสฺส สทฺทหนา. รุจินาม อตฺตโน มติ. อาการ ปริวิตกฺโก นาม อตฺถจฺฉายํ พฺยฺชนจฺฉายํ การณจฺฉายฺจ นิสฺสาย ตถา ตถา ปริวิตกฺกนํ. ทิฏฺินิชฺชานขนฺตินาม ปฺายวา อตฺตโน ลทฺธิยาวา ปุนปฺปุนํ อุปปริกฺขิตฺวา เอวเมวาติ สนฺนิฏฺานํ ปาเปตฺวา คหณํ. เสสํ ปากฏเมว. เอตฺถจ อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโวนาม จิตฺตสนฺตานสฺส มหาวิปฺผาโร โหติ. สกึปิ อารมฺมณํ ¶ สุฏฺุ อาเสวิตฺวา นิรุทฺธกาลโต ปฏฺาย วสฺสสเตปิ วสฺสสหสฺเสปิ ภวนฺตเรปิ ตํอารมฺมณํ ปฏิจฺจ ภวงฺค จลนสฺส ปจฺจโย โหติ. จิตฺตฺจนาม ทิฏฺาทีหิ ยถาวุตฺตการเณหิ สํวทฺธิตํ มหาวิปฺผารํ โหติ. กิฺจิ นิมิตฺตํ ลภิตฺวา เอกสฺมึ ขเณ อเนกสหสฺเสสุปิ ทิฏฺาทีสุ อารมฺมเณสุ ผรมานํ ปวตฺตติ. เตหิจ การเณหิ นิจฺจํ โจทียมานํ จิตฺตสนฺตานํ กายเคลฺาทิเก จิตฺตทุพฺพลปจฺจเย อสติ นิจฺจกาลํปิ ภวงฺคโต วุฏฺาตุํ อชฺฌาสยยุตฺตํ โหติ. น หิ จิตฺตํนาม อวิภูเต อารมฺมเณ รมติ. วิภูเตเอว รมติ. ตสฺมา ภวงฺคสมฺปยุตฺโต มนสิกาโร ปุนปฺปุนํ ภวงฺคํ จาเลตฺวา ลทฺธปจฺจเยสุ อารมฺมเณสุ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชนํ นิโยเชติเยว. ตทา ตานิ อารมฺมณานิ ตทภินินฺนาการ ปวตฺตมนสิการ สมฺปยุตฺตสฺส ภวงฺค จิตฺตสฺส อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. น หิ อฺํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺตมานสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโรนาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตทารมฺมณปากานิ ปวตฺตนฺตีติ อิทํ กามสตฺตวเสน วุตฺตํ. รูปารูปสตฺตานํ ปน วิภูตารมฺมเณปิ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถิเยว. ยถา เจตฺถ. เอวํ ปฺจทฺวาเรปิ รูปสตฺตานํ อติมหนฺตารมฺมเณสุ ตทารมฺมณุปฺปาโท นตฺถีติ. อวิภูเต ปนา ลมฺพเณ ชวนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ อิทฺจ อุกฺกฏฺ ปริจฺเฉทวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. าณวิภงฺคฏฺกถายํ ปน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺพฺพนปฺปวตฺติวเสน อวิภุเต อาลมฺพเณ โวฏฺพฺพนวาโรปิ อาคโต. โยจ ปฺจทฺวาเรภวงฺคจลนมตฺตวเสน โมฆวาโร นาม จตุตฺโถ วาโร วุตฺโต. โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยว. สุทฺธมโนทฺวาเรปิ หิ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต วีถิจิตฺตํ อนุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ ปมาณํ นภวิสฺสติเยว, วิสเยจ อาปาตาคเต ภวงฺเคจ จลิเต สติ วิสยปฺปวตฺตินาม น น โหตีติ. อิติ อิมสฺมึ มโนทฺวาเรปิ ตทารมฺมณ ชวน โวฏฺพฺพน โมฆวาร สงฺขาตานํ จตุนฺนํ วารานํ ยถากฺกมํ อารณภูตา วิสยปฺปวตฺติ จตุธา เวทิตพฺพาติ. ตตฺถ ตทารมฺมณวารสฺส อารมฺมณภูตา อภิวิภูตานาม ชวน วารสฺส ¶ วิภูตานาม. โวฏฺพฺพนวารสฺส อวิภูตานาม. โมฆวารสฺส อารมฺมณภูตา อติอวิภูตานามาติ โยเชตพฺพา.
เอตฺถจ อารมฺมณสฺสวา จิตฺตสฺสวา อติพลวตาย อภิวิภูตตา เวทิตพฺพา. ทุพฺพเลปิ หิ จิตฺเต ปถวิปพฺพตาทิวเสน อติพลวนฺตํ อารมฺมณํ อติวิภูตํนาม โหติ. อติพลวนฺเต จ จิตฺเต อติสุขุมํปิ นิพฺพานํ อติวิภูตํนาม โหตีติ. เอวํ เสเสสุปีติ. วารเภโท ปเนตฺถ อนุพนฺธโก, วิสุํ สิทฺโธติ ทุวิโธ. ตตฺถ อนุพนฺธโก จกฺขุทฺวารานุพนฺธกาทิวเสน ปฺจวิโธ. เอเกกสฺมิฺเจตฺถ อตีตคหณํ, สมุทาย คหณํ, วตฺถุคหณํ, นามคหณนฺติ จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ ตทารมฺมณวาราทโย ยถารหํ โยเชตพฺพา. วิสุํ สิทฺโธ ปน ทิฏฺ วาโร, ทิฏฺสมฺพนฺธวาโร, สุตวาโร, สุตสมฺพนฺธวาโร, วิฺาตวาโร, วิฺาตสมฺพนฺธวาโรติ ฉพฺพิโธ โหติ. เอตฺถจ สทฺธา รุจิ อาการ ปริวิตกฺกาทิ วเสน ปวตฺตวารา วิฺาตวาโร, วิฺาต สมฺพนฺธวาโรติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. อฏฺสาลินิยํ ปน สทฺธารุจิยาทิว เสนคหิตํ อารมฺมณํ ตถาปิ โหติ. อฺถาปิ โหติ. ตสฺมา อฏฺกถายํ น คหิตนฺติ วุตฺตํ. ตถาวา โหตุ อฺถาวา. วีถิจิตฺตปวตฺติยา สติ คเหตพฺพเมว. ตตฺถ เอเกกสฺมึวาเร ตทารมฺมณวาราทิวเสน จตฺตาโร จตฺตาโร วารา. เตสุจ กาม มหคฺคตา นุตฺตร ปฺตฺติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานาคตกาล วิมุตฺตวเสนจ อารมฺมณธมฺมา ยถารหํ โยเชตพฺพาติ. เอตรหิ ปน อตีตภวงฺควเสน ตทารมฺมณวเสน จ วารเภทํ กปฺเปนฺติ. ตตฺถ อตีตภวงฺควเสน วารเภทกปฺปนํ นิรตฺถกํ. น หิ มโนทฺวาเร ปฺจทฺวาเร วิย อารมฺมณานํ ขณวเสน พลว ทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิ. ตทา อวิชฺชมานานํปิ อตีตานาคตานํ กาลวิมุตฺตานฺจ ตตฺถ อาปาตาคมนโตติ. เอตฺถ สิยา, เอกาวชฺชนวีถิยา อารมฺมณํนาม ธมฺมโตจ กาลโตจ อภินฺน เมว อิจฺฉนฺติ อฏฺกถาจริยา. อิเมจ สตฺตา ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา อฺมฺสฺส จิตฺตํ ชานนฺติเยว. ปรจิตฺตวิทุนิโย ปน เทวตา อาการสลฺลกฺขเณน วินาปิ ชานนฺติ. ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ ปรสฺส ¶ จิตฺตํ ชานนกาเล อาวชฺชนํ ภาวยํ ปรสฺส จิตฺตํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ. ตํ วา อาวชฺชติ. อุทาหุ ปรโต ตํ ตํ ชวเนน สหุปฺปนฺนํวา. ชวนานิจ ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ ตํ วา ชานนฺติ, ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํวาติ. กิฺเจตฺถ, ยทิ ตาว อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวํ สติ ธมฺมโต อภินฺนํ โหติ. กาลโต ภินฺนํ. ตฺหิ จิตฺตํ อาวชฺชนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ โหติ. ชวนานํ ปน อตีตนฺติ. อถ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ อาวชฺชติ ชานนฺติจ. เอวฺจ สติ กาลโต อภินฺนํ โหติ. ธมฺมโต ภินฺนเมว. อถปิ ยํ ปจฺเจกํ สหุปฺปนฺนํ ชานนฺติ. ตเทว อาวชฺชติ. เอวํปิ ภินฺนเมว โหตีติ. เอตฺถ อฏฺกถายํ ตาว ยํ อาวชฺชเนน สหุปฺปนฺนํ. ตเทว อาวชฺชติ ชานนฺติจาติ ธมฺมโต อภินฺนํ วตฺวา ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธํปิ อทฺธาวเสน สนฺตติวเสนจ คหิตํ ชวนานํปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วินิจฺฉิตํ. อาจริยานนฺทมเตน ปน ปรสฺส ตํ ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ ตํ อธิปฺปายชานนกาเล อาวชฺชนชวนานิ ปจฺเจกํ อตฺตนา สหุปฺปนฺนํ จิตฺตํ อาวชฺชติ ชานนฺติ จ. น เจตฺถ ธมฺมโต กาลโตจ ภินฺนํนาม โหติ. สพฺเพสํปิ หิ อารมฺมณํ จิตฺตเมว โหติ ปจฺจุปฺปนฺนฺจาติ. นจ ชวนานิ นิราวชฺชนานินาม โหนฺติ. อาวชฺชเนนปิ หิ จิตฺตนฺเตว อาวชฺชิตํ โหติ. ชวนานิจ จิตฺตนฺเตว ชานนฺตีติ. ยทิ ปน อาวชฺชเน น จิตฺตนฺติ อาวชฺชิเต ชวนานิ รูปนฺติ ชานนฺติ. รูปนฺติวา อาวชฺชิเต จิตฺตนฺติ ชานนฺติ, นีลนฺติวา อาวชฺชิเต ปีตนฺติ ชานนฺติ. เอวํ สติ ชวนานิ ธมฺมโต นิราวชฺชนานิ นาม โหนฺติ. ตถา อตีตนฺติ อาวชฺชิเต ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ. เอวฺจ สติ ตานิ กาลโต นิราวชฺชนานินาม โหนฺตีติ. ยสฺมา จ อตีโต ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปฏฺาเน วุตฺโต. ตสฺมา อิธ ขณวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ วตฺตุํ ยุตฺตํ. น อทฺธาสนฺตติ วเสนาติ. อิตรถา สพฺพ วีถิจิตฺตวาเรสุปิ อารมฺมณานํ อตีตาทิภาโว อทฺธาสนฺตติวเสเนว วตฺตพฺโพ สิยาติ. คาถายํ ตีเณวาติ กิจฺจวเสน ตีณิ เอว. จิตฺตุปฺปาทา ทเสริตาติ จิตฺตุปฺปตฺติกฺขณวเสน ทส อีริตานิ กถิตานิ. วิตฺถาเรนาติ ¶ จิตฺตสรูปวิตฺถาเรน. เอตฺถาติ มโนทฺวาเร. เอกจตฺตาลีสาติ ปฺจวิฺาณมโนธาตูหิ วชฺชิตานํ กามาวจรจิตฺตานํ วเสน เอกจตฺตาลีสํ. เอตฺถาติ ปริตฺตชวนวาเร. [ปริตฺตวาโร]
๑๓๘. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ เอกํ วิภูตเมว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. น หิ อวิภูเต อารมฺมเณ อปฺปนานาม สมฺภวตีติ. ตถา ตทารมฺมณุปฺปาโทจ นตฺถิ. น หิ อติสนฺตตรํ อปฺปนาชวนํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธตีติ. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติ มหคฺคต โลกุตฺตร ชวเนสุ ยํกิฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธ. าณรหิตํ ทฺวิเหตุกชวนํ อถิรสภาวตฺตา อปฺปนาย อนนฺตรูปนิสฺสโย นโหตีติ วุตฺตํ าณสมฺปยุตฺต กามาวจรชวนานมฏฺนฺนนฺติ. ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรตุนาเมนาติ เอตฺถ อินฺทฺริยสมตาทีหิ ปริโตภาเคหิ อปฺปนา กรียติ สชฺชียติ เอเตนาติ ปริกมฺมํ. อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ อุปจาโร. สมีปจาโรติ อตฺโถ. สมีปจรณฺเจตฺถ อาสนฺเนกาเล อปฺปนาวหสมตฺถภาเวน ทฏฺพฺพํ. ยสฺส ปวตฺติยา อจิรํ กาลํ อปฺปนา สมฺภโว โหตีติ. อนุโลมนฺติ อปฺปนาปวตฺติยา ปจฺจนีกธมฺมวิธมเนน อปฺปนาย อนุกูลํ อปฺปนาหิตํ อปฺปนา วหนฺติจฺเจว อตฺโถ, ยสฺส ปวตฺติยา อปฺปนา วิพนฺธโก ปจฺจนี โกนาม นตฺถีติ. คมียติ พุชฺฌียติ อตฺโถ เอเตนาติโว. อภิธานํ พุทฺธิจ. ตํ ทุวิธํปิ ควํ ตายติ รกฺขตีติ โคตฺตํ. ปริตฺต ชาติสงฺขาโต อนฺวโย. โคตฺตํ อภิภุยฺยติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ โคตฺรภุ. เอตฺถ จ จตฺตาริปิ ชวนานิ ปริกมฺมชวนานีติ วา อุปจารชวนานิติวา อนุโลมชวนานีติวา วุจฺจนฺติเยว. โคตฺรภูติ ปน ปจฺฉิมสฺเสว นามํ. อิธ ปน จตุนฺนํปิ นามานํ สงฺคหณตฺถํ ปริกมฺโม ปจารานุโลม โคตฺรภุนาเมนาติ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา กสฺมา ปถมเมว ปริกมฺมํนาม. นนุ อิตรานิปิ อปฺปนํ ปริสงฺขโรนฺติเยวาติ เอวมาทิกา โจทนา อโนกาสา โหตีติ. จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุเมววาติ จตุกฺขตฺตุเมววา ติกฺขตฺตุเมววา. ตตฺถ ปถเมน เอว สทฺเทน ปฺจมํ โคตฺรภุสมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ ชวนํ ปติตํนาม โหติ. ปเวธติ ¶ กมฺปติ. กามโคตฺตํ อภิกฺกมิตฺวา อุปริภูมนฺตรปฺปตฺติยา ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ. ทุตีเยน ทุตียํ โคตฺรภุ สมฺภโว ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. ตทา หิ อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ อตฺตโน อนนฺตเร จิตฺตํ โคตฺรภุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกตีติ. เอเตเนว ปฺจมโต ปรํ จตุตฺถโตจ โอรํ อปฺปนาย อสมฺภโว สาธิโต โหตีติ. วาสทฺเทน ปน มนฺทปฺสฺส จตุกฺขตฺตุเมว. น ติกฺขตฺตุํ. ติกฺขปฺสฺส ติกฺขตฺตุเมว. น จตุกฺขตฺตุนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. อฏฺสาลินิยํ ปน มนฺทมชฺฌิม มหาปฺวเสน ติธา ภินฺทิตฺวา ปฺจกฺขตฺตุํปิ ปริกมฺมชวนานํ อุปฺปตฺติ อนฺุาตา วิย ทิสฺสติ. อิตรฏฺกถาสุ ปน สุฏฺุ วิจาเรตฺวา ปฏิสิทฺธตฺตา สา น คเหตพฺพาวาติ.
ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ฉฏฺํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺาตุํ น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวนาติ ภวงฺคภาวสฺส อาสนฺน ภาเวนาติ อตฺโถ. ปฺจมชวนโต หิ ปฏฺาย ชวนสนฺตานํ อนุปุพฺเพน ปริกฺขีณชวํ โหติ. ภวงฺคภาวตฺถาย ปริณมตีติ. เอวฺจ กตฺวา ปปาตาสนฺนปุริโสปมาปิ อุปปนฺนา โหตีติ. นิรุทฺธานนฺตรเมวาติ นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโท. กสฺส อนนฺตรนฺติ, อฺสฺส อสุตตฺตา นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวาติ. ยสฺมา ปน อปฺปนานาม อุปฺปชฺชมานา จตุตฺถโตวา ปฺจมโตวา ปฏฺาย อุปฺปชฺชติ. น ฉฏฺโตวา สตฺตมโตวา. สาหิ วสีภูตาปิ จตุตฺถ ปฺจเมสุ อุปฺปตฺตึ อลภมานา สพฺพโส นุปฺปชฺชติเยว. ลภมานา ปน ทิวสํปิ นิรนฺตรํ ปวตฺตติเยว. ตสฺมา จตุตฺถํวา ปฺจมํวาติ อิทํ อาทิมตฺตนิยมนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ จ ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ จ วกฺขตีติ. ยทิ ปน ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตํ นาม โหติ. เอวํ สติ กสฺมา ตโต ปฏฺาย ปตนเขตฺเต อปฺปนาชวนํ ปวตฺตตีติ. วุจฺจเต, หตฺเถ ¶ ถปิตเลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํนาม หตฺถโต มุตฺตมตฺเต โหติ. เอวํ สนฺเตปิ หตฺถพเลน ขิปิตํ เลฑฺฑุ ทูรํปิ คจฺฉติเยว. เอตฺถ จ เลฑฺฑุสฺส ชโวนาม หตฺถชวมูลโก โหติ. หตฺถชโวจ สรีรพลมูลโก. ตตฺถ เลฑฺฑุ วิย อปฺปนาชวนํ ทฏฺพฺพํ. เลฑฺฑุสฺส ปตนเขตฺตํ วิย จตุตฺถโต ปจฺฉากาโล. หตฺถชโววิย โคตฺรภุชโว. สรีรพลํ วิย ปุริมานํ ปริกมฺมชวนานํ พลํ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตานเสยฺยสฺส พาลทารกสฺส พลํ วิย อาทิกมฺมิกวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. วุทฺธิปตฺตสฺส ปุริสสฺสพลํ วิย สมาปตฺติวีถิยํ กามชวนานํ พลํ. ยถา จ พาลทารเกน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตปิ ปตติ. เอวํ อาทิกมฺมิกวีถิยํ อปฺปนาชวนํ เอกวารํ ชวิตฺวา ปตติ. ยถาวุทฺธิปตฺเตน ขิตฺตํ เลฑฺฑุ ปตนเขตฺเตปิ อปติตฺวา ทูรํปิ ทูรตรํปิ คจฺฉติ. ตถา สมาปตฺติวีถิยํ อปฺปนาชวนํ จิรํปิ จิรตรํปิ ปวตฺตตีติ. มูลฏีกายํ ปน อปฺปนาชวนํ ปตนเขตฺเต ปวตฺตํปิ ภูมนฺตรปตฺติยาวา อารมฺมณนฺตรลทฺธิยาวา ปติตํนาม นโหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปฺจมโต ปฏฺาย ชวนํ ปติตนฺติ วุตฺตํ. นนุ อปติ ตตฺตา เอว สุฏฺุ พลวภาวโต สตฺตมชวนเจตนา สีฆํ อนนฺตเร ภเว วิปากทายินีจ อานนฺตริยกมฺมฺจ โหติ. มชฺเฌ ปฺจเจตนา ตถา พลวภาวาภาวโต จิเรน ตตียภวาทีสุ วิปากทายินีจ โหนฺติ, อนนฺตริยภาวฺจ น คจฺฉนฺตีติ. นโข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ สีฆํ วิปากทานตาย พลวตีนาม สิยา. เอวํสติ ปมเจตนา สพฺพพลวตีนาม สิยา. สา หิ อิมสฺมึเยว ภเว วิปากํ เทตีติ. อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺานํ. เอก วสฺสชีวีนํ ติณรุกฺขานํ ปริณาโมวิย ปถมเจตนาย ปริณาโม ทฏฺพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวีนํ วิย สตฺตมเจตนาย. มหาสาลานํ วิย มชฺฌิมเจตนานนฺติ. ตตฺถ เอกวสฺสชีวิโน ติณรุกฺขานาม อสารา โหนฺติ. อสารตฺตาจ ทุพฺพลา อนทฺธนิยา อจิรฏฺิกา. ตสฺมา เตสํ สีฆตรปริณาโม โหติ. เต หิ สีฆตรํ รุหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. เอกํ นิทาฆสมยํ อติกฺกมิตุํ นสกฺโกนฺติ. ทุตียํ ¶ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. เอตฺถจ นิทาฆสมโย วิย มรณกาโล เวทิตพฺโพ. ทฺวิวสฺสชีวิโน ปน โถกํ สารภูตา โหนฺติ. สารภูตตฺตาจ โถกํ พลวนฺตา อทฺธนิยา. ตโต เยวจเตสํ จิรปริณาโม โหติ. เต หิ ปถมํ วสฺสํ รุหนฺติ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา นสกฺโกนฺติ. ทุตียวสฺเสเอว ปุปฺผนฺติ ผลนฺติ ปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. ทุตียํ ปน นิทาฆ สมยํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกนฺติ. ตตียํ วสฺสํ น ปาปุณนฺติ. มหาสาลา ปน สพฺพสารภูตา โหนฺติ. พลวนฺตา จิรตรฏฺายิโน. ตสฺมา เต สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉนฺติ. เต หิ เอก ทฺเว วสฺสานิ วิทตฺถิรตนมตฺตาว โหนฺติ. วุทฺธึ วิรุฬฺหึ นาปชฺชนฺติ. ปุปฺผิตุํวา ผลิตุํวา น สกฺโกนฺติ. อติจิรฏฺายิโน ปน โหนฺติ. ฉ ปฺจ วสฺสสตานิ ตฺวาว ปตนฺติ. เอวเมว ปถมชวนเจตนา สพฺพโส อลทฺธาเสวนตาย อสารา อพลา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ เอกฺจ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. อิมสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. สตฺตม ชวนเจตนา ปน ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหติ. วิสุํ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ. สารภูตตฺตา เยวจ สณิกเมว ปริณามํ คจฺฉติ. อิมสฺมึ ภเว วิปจฺจิตุํ น สกฺโกติ. ภวนฺตรํ ปตฺวาว วิปจฺจติ. ปติตชวเนสุ ปน อนฺติม ชวนตาย ทุพฺพลตฺตา ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ. ทุตียภเวเอว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยติ. อวเสสานํ ปน ปฺจนฺนํ มชฺฌิมเจตนานํ สุฏฺุ ลทฺธาเสวนานํ สณิก ตร ปริณตภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพติ. นํ เกวลฺเจตฺถ ติณ รุกฺโข ปมาย ปาโณปมายาปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. เยหิเกจิ คพฺภเสยฺยกา ปาณา อปฺปายุกชาติกา โหนฺติ. เต สีฆตรํ คพฺภวาสํ วสนฺติ, สีฆตรํ วิชายนฺติ. องฺคมงฺคานิจ เนสํ สีฆตรํ ถามคตานิ โหนฺติ. อินฺทฺริยานิจ สีฆตรํ ปริปากคตานิ โหนฺติ. ตทเหว อุฏฺหิตฺวา คจฺฉนฺติ. โคจรํ คณฺหนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สีฆตรํ วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺติ. สีฆตรํ ชิณฺณา โหนฺติ มรนฺติ. ¶ ทีฆายุกชาติกานํ ปน คพฺภวาสาทีนิ สพฺพานิ สณิก เมว สิชฺฌนฺตีติ. เอตฺถจ มหคฺคต กุสลานิ สตฺตม ชวนฏฺาเน ิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ปริกมฺมชวนานิ หิ จิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิธฺสทิสานิ. อปฺปนาชวนานิ อจิรฏฺิติกฏฺเน สุปกฺก สาลิภตฺตสทิสานีติ ตานิปิ อจิรตรฏฺิติกานิเอว โหนฺติ. ทุตีเย ภเว วิปจฺจิตฺวาวา อวิปจฺจิตฺวาวา ขิยฺยนฺติ. อิมสฺมึ ภเวปิ อปฺปเกน กามจฺฉนฺทาทินา ปจฺจนีกธมฺเมน ปฏิพาหิตานิ สพฺพโส อวิปากภาวํ อาปชฺชนฺติ. ตสฺมาตานิ เตน ปริยาเยน ทุพฺพลานิ นาม โหนฺตีติ.
ยสฺมา จ อานนฺตริยกมฺมานํ ผลทานนิยตตานาม กาลนิยเมน วินา น สมฺภวติ. กาลนิยโมจนาม เอกนฺเตน สตฺตมชวนสฺเสว โหติ. น มชฺฌิมชวนานํ. เตสฺหิ อสุกสฺมึ ภเวเอว วิปจฺจนฺตีติ เอวํ นิยโม นตฺถีติ. ตสฺมา ทุวิธสฺส นิยมสฺส สิทฺธตฺตา เอว สตฺตมชวนเจตนาย อนนฺตริยกมฺมตา สิทฺธา โหติ. น พลวตรตายาติ นิฏฺเมตฺถคนฺตพฺพนฺติ. มูลฏีกายํ ปน นนุจ สตฺตมชวนเจตนาย พลวตาย อุปปชฺชเวทนียภาโว โหติ อานนฺตริยตาปีติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตตฺถายํ อธิปฺปาโย สิยา. ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน อนฺติมชวนเจตนาย สุสงฺขตตฺตาสา สตฺตมชคนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ โหติ. น อปติตชวนเจตนา วิย พลวตายาติ อุตฺตรํ วทติ. ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. เอวฺหิ สติ ปถมชวนเจตนา กสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน สุสงฺขตตฺตา ทิฏฺธมฺมเวทนียานาม ชาตาติ วตฺตพฺพา โหตีติ. มหาฏีกายํ ปน ทุพฺพลาปิ อนฺติมชวน เจตนา สนฺนิฏฺานกิจฺจวิเสสยุตฺตตาย ผลวิปจฺจเน สตฺติวิเส สยุตฺตา โหตีติ อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยกาจ สา โหตีติ วุตฺตํ. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ปุคฺคลานุรูปํ. ยถาภินีหาร วเสนาติ ตสฺส ตสฺส ปริกมฺมภาวนา จิตฺตสฺส กสิณนิมิตฺตา ทีสุวา อนิจฺจลกฺขณาทีสุวา อภินีหรณานุรูปํ. อปฺปนาวีถินฺติ อปฺปนาปพนฺธํ. อิทฺจ อเนกวาเร ปวตฺตานํ อปฺปนาชวนานํ สงฺคหณตฺถํ ¶ วุตฺตํ. เตเนวาห ตโตปรํ อปฺปนาวสาเน ภวงฺคปาโตว โหตีติ. ตตฺถ ตโตติ จตุตฺถโตวา ปฺจมโต วา. อิมสฺมึ อตฺเถ สติ ปฺจเมวา ฉฏฺเวา เอกนฺเตน ภวงฺคปาโต โหตีติ อาปชฺชติ. ตสฺมา ปุน อปฺปนาวสาเนติ วุตฺตํ. ภวงฺคปาโตวโหติ. นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ อธิปฺปาโย.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘กตฺถจิ อปฺปนาวาเร สตฺตชวน ปริปูรณตฺถํ อปฺปนาวสาเนปิ กามาวจรชวนปฺปวตฺตึ วทนฺตานํ นิกายนฺตริกานํ วาโท อิธ เอวสทฺเทน นิวตฺติโต’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ อปฺปนาชวนวาเร. นิรนฺตรปวตฺตานํ ชวนานํ ภินฺนเวทนตานาม นตฺถีติ วุตฺตํ โสมนสฺสสหคต ชวนา นนฺตรนฺติอาทิ.
[๑๓๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ภินฺนเวทนานํ อฺมฺํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตา’’ติการณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อิธ อาเสวนปจฺจยภาโว ปมาณํ. กสฺมา, อาเสวน ปจฺจนิกานํ ผลชวนานํปิ ปริกมฺมชวเนหิ อฺมฺฺจ อภินฺนเวทนตาย อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา.
[๑๓๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปสํสิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตาทิโส สํวณฺณนาปเทโส ทิสฺสตีติ. อรหตฺต ผเล มคฺควีถิยํ มคฺคกุสลานนฺตรํ ปวตฺตมาเนปิ อยํ ปุพฺพาปร นิยโม ปริกมฺมชวเนหิ เอว สห อปฺปนาชวนานํ โหตีติ กตฺวา กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลฺจาติ วุตฺตํ. สุขปฺุมฺหา ปรํ ทฺวตฺตึส อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺติ. อุเปกฺขกา ปฺุมฺหา ปรํ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ปรํ อฏฺ. อุเปกฺขกา กฺริยโต ปรํ ฉ อปฺปนาชวนานิ สมฺภวนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ ทฺวตฺตึสาติ อรหตฺตผลสพฺพปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกุสลานํ โสฬสนฺนํ ¶ มคฺคกุสลานํ ทฺวาทสนฺนํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวตฺตึส. ทฺวาทสาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ รูปารูปมคฺคกุสลานํ เหฏฺิมผลานฺจ วเสน ทฺวาทส. อฏฺาติ ปฺจมชฺฌานวชฺชิตานํ จตุนฺนํ รูปกฺริยานํ จตุนฺนํ อรหตฺตผลานฺจ วเสน อฏฺ. ฉาติ ปฺจมชฺฌานิกานํ ปฺจนฺนํ รูปารูปกฺริยานํ อรหตฺตผลสฺสจ วเสน ฉ. ปุถุชฺชนานํ เสกฺขานฺจ กามปฺุติเหตุโต ปรํ จตุจตฺตาลีส อปฺปนา สมฺภวนฺติ. วีตราคานํ อรหนฺตานํ ติเหตุกามกฺริยโต ปรํ จุทฺทส อปฺปนา สมฺภวนฺตีติ โยชนา.
๑๓๙. สพฺพถาปีติ อติมหนฺตาทินา สพฺพปกาเรนปิ. เอตฺถาติ เอเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรสุ. สพฺพตฺถาปิ ปน อนิฏฺเ ติวา ปาโ. เตเนว ฏีกาสุ สพฺพตฺถาปีติ ปฺจทฺวาร มโนทฺวาเรปีติ วุตฺตํ. อิจฺฉิตพฺพนฺติ อิฏฺํ. เกน อิจฺฉิตพฺพนฺติ. โลกิยมหาชเนน. ตตฺถ จ อติอุกฺกฏฺเ อติทุคฺคเตจ ชเน อคเหตฺวา มชฺฌิมเกน มหาชเนน. เอวฺหิ สติ อิฏฺานิฏฺานํ สุฏฺุววตฺถานํ โหตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ยสฺมึ อารมฺมเณกุสล วิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อิฏฺํนาม. ยสฺมึ ปน อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตเทว อนิฏฺํนาม. น หิ สกฺกา อิฏฺํวา อนิฏฺํวา อารมฺมณํ วิปากจิตฺตํ วฺเจตุนฺติจ. อปิจ ทฺวารวเสนาปิ อิฏฺานิฏฺตา เวทิตพฺพาติ จ วุตฺตํ. ตสฺมา อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตานคเต เอเก กสฺมึ รูปกลาเป วณฺณาทีสุ รูเปสุ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ. กิฺจิ อนิฏฺํ. กทาจิ อิฏฺํ โหติ. กทาจิ อนิฏฺํ, ตตฺถ กิฺจิ อิฏฺํ โหติ กิฺจิ อนิฏฺนฺติ ยถา กึสฺมึจิ เอกสฺมึ ปุปฺเผ วณฺโณ อิฏฺโ. คนฺโธ อนิฏฺโ, รโส อนิฏฺโ, โผฏฺพฺโพ อนิฏฺโ, ขรสมฺผสฺโส. กึสฺมึจิ วณฺโณปิ อิฏฺโ, คนฺโธปิ อิฏฺโ, รสาทโย อนิฏฺาเยว. ตถา พุทฺธสฺส สรีรคเตปิ เอกสฺมึ กลาเป วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. มตกณฺหสุนขสฺส อุทฺธุมาตสรีเรปิ วณฺโณ อิฏฺโ โหติ. คนฺโธ อนิฏฺโ. โส หิ วณฺโณ ยทิ นิวตฺถปารุตสฺส วตฺถสฺส ภเวยฺย. ตํ วตฺถํ มหคฺฆํ โหตีติ. กทาจิ อิฏฺํ กทาจิ อนิฏฺนฺติ อคฺคินาม เหมนฺเต อิฏฺโ สุขวิปากสฺส ปจฺจโย. คิมฺเห อนิฏฺโ ทุกฺขวิปากสฺส ปจฺจโย. สีตุทกํ คิมฺเห ¶ อิฏฺํ. เหมนฺเต อนิฏฺํ. ตถา สุข สมฺผสฺสํ วตฺถํ ปกติกาเย อิฏฺํ โหติ. วณํ ปตฺวา อนิฏฺํ. เตนวา สณิกํ ผุสนฺตสฺส อิฏฺํ, คาฬฺหํ ผุสนฺตสฺส อนิฏฺนฺติ. นอิฏฺนฺติ อนิฏฺํ. ตสฺมึ อนิฏฺเ. อิฏฺเติ อิฏฺมชฺฌตฺเต, กุสลวิปากานิ ปฺจวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธ. สนฺตีรณ ตทารมฺมณานิ เจตฺถ อุเปกฺขาสหคตานิเอว เวทิตพฺพานิ. เตเนวาห อติอิฏฺเปนาติอาทิ. ตตฺถ อภิอิฏฺเติ สุวณฺณ รชต มณิวณฺณาทิเก หริตาลวณฺณาทิเก โกเสยฺย วตฺถวณฺณาทิ เก เทวจฺฉราวณฺณาทิเกจ อติวิย โลกิยมหาชเนน อิจฺฉิตพฺเพ ฉฬารมฺมเณ. ยสฺมา เจตฺถ อนิฏฺารมฺมณ สมาโยโค อกุสลกมฺมสฺเสว วิปจฺจโนกาโส โหติ. อิฏฺารมฺมณสมาโยโคจ กุสลกมฺมสฺเสว, ตสฺมา อนิฏฺเ อกุสลวิปากาเนว. อิฏฺเ กุสลวิปากาเนวาติ อยํ นิยโม สิทฺโธ. เวทนานิยโม ปน อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิย อตฺตโน อุสฺสาห พเลน วินา เกวลํ กมฺมพเลน นิพฺพตฺตานํ วิปากานํ ปริทุพฺพลตฺตา ตถา ตถา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา คหณา ภาวโต ยถารมฺมณเมว สิทฺโธ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. น เกวลฺจ วิปากานํ เอว. อถโข วิปลฺลาสรหิเต ขิณาสวสนฺตาเน ปวตฺตานํ กามกฺริยชวนานํ วิยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ตตฺถาปิ โสมนสฺสสหคต กฺริยชวนาวสาเน ติอาทิ. ตตฺถาปีติ เตสุ วิปาเกสุปิ. โสมนสฺสสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ พุทฺธวณฺณาทิเก อติอิฏฺารมฺมเณ ปวตฺตานํ โสมนสฺส สหคต กฺริยชวนานํ อวสาเน. อุเปกฺขาสหคต กฺริย ชวนา วสาเนติ อนิฏฺเ อิฏฺมชฺฌตฺเตจ ปวตฺตานํ อุเปกฺขาสหคตกฺริยชวนานํ อวสาเน. อยฺจ กฺริยชวนาวสาเน ตทารมฺมณนิยโม อฏฺกถายํปิ วุตฺโตเยว. วุตฺตฺหิ ตตฺถ กามาวจร ติเหตุก โสมนสฺส สหคตกฺริยทฺวยํ ตทารมฺมณวเสน ปฺจนฺนํ โสมนสฺสสหคต วิปากานํ อนนฺตรปจฺจโยติอาทิ. อิทฺจ ปกตินีหาเรน ปวตฺตานํ กฺริยชวนานํ วเสน วุตฺตํ. ตถา รูเปน ปน จิตฺตาติสงฺขาเรน ปวตฺตานํ ¶ กฺริยชวนานํ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาเวทนาโยโค อนิฏฺเปิ โสมนสฺส เวทนาโยโค โหติเยว. ยถาห –
กถฺจานนฺท อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย. อิธานนฺท ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปํ. โส สเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูล สฺี วิหเรยฺยนฺติ. ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติ.
สพฺพํ อุปริปณฺณาสเก อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ อาหริตพฺพํ. ตตฺถ อุปฺปชฺชติ มนาปํ อุปฺปชฺชติ อมนาปํ. อุปฺปชฺชติ มนาปามนาปนฺติ เอเตน ขีณาสวานํ กามกฺริยชวนานํ ปกตินีหาเรน อิฏฺเ โส มนสฺสโยโค อนิฏฺเ อุเปกฺขา โยโค ทสฺสิโต โหติ. โสสเจ อากงฺขติ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺยนฺติ. อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรตีติอาทินา ปน เตสํ ตถารูเป จิตฺตาภิสงฺขาเร สติ อิฏฺเปิ อุเปกฺขาโยโค อนิฏฺเปิโสมนสฺส โยโค วุตฺโต โหตีติ. ยํ ปน ขีณาสวานํ สตตวิหารสุตฺเต อิธ ภิกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ. น ทุมฺมโน. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนติอาทินา ฉสุทฺวาเรสุ โสมนสฺส ปฏิกฺขิปนํ วุตฺตํ. ตํปิ เตสํ ตถา รูปจิตฺตาภิสงฺขารพาหุลฺลวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา วา ขีณาลวาปิ พุทฺธรูปทสฺสนาทีสุ ปธานสารุปฺปฏฺานทสฺสนาทีสุ จ โสมนสฺสิตา โหนฺติเยว. ตสฺมา เกวลํ ราคาทิวตฺถุ ภูตานิ รูปารมฺมณาทีนิ อิฏฺานิฏฺานิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติปิ ยุตฺตํ. เอตฺถ จ. กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตายวา ผรติ. ธาตุโตวา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภายวา ผรติ. อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรตีติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน อิธ ตถารูโป จิตฺตาภิสงฺขาโร นาม ¶ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน วทนฺติ-ขีณาสวา ยทา เทวจฺฉรา วณฺณาทิกํ อติอิฏฺารมฺมณํ อาปาตมา คจฺฉติ. ตทา ตตฺถ อสุภายวาผรนฺติ. อนิจฺจโตวา อุปสํหรนฺติ ตตฺถ อนิฏฺภูตํ อสุภ ลกฺขณํวา อนิจฺจลกฺขณํวา อุเปกฺขา กฺริย ชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอิฏฺารมฺมณภูตํ เทวจฺฉราวณฺณาทิกํ.
ตถา ยทา กุธิภกุฏฺสรีราทิกํ อติอนิฏฺารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉติ. ตทา ตตฺถ เมตฺตายวา ผรนฺติ. ธาตุโตวา อุปสํหรนฺติ. ตตฺถ อิฏฺภูตํ อเวรตาวาทิลกฺขณเมว โสมนสฺสกฺริยชวนานํ อารมฺมณํ โหติ. น อติอนิฏฺภูตํ กุธิต กุฏฺสรีราทิกํ. ตสฺมา ตานิ ชวนานิ กามวิปากานิวิย สพฺพทาปิ อารมฺมณานุรูปเมว เวทนายุตฺตานิ โหนฺตีติ. ตํ นยุชฺชติ. น หิ ตานิ ลกฺขณานิ เทวจฺฉราวณฺณาทีหิ วินา วิสุํ ลพฺภนฺติ. เตหิ ปน สเหว ลพฺภนฺติ. ตสฺมา ยถา อานิสํสทสฺสเนน ภาวนาย ปุพฺพาปริยวิเสสทสฺสเนนจ อุทฺธุมาตกาทีสุ อติ อนิฏฺเสุปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. ยถาจ มหา โมคฺคลานตฺเถรสฺส พุทฺธสุพุทฺธตาทสฺสเนน อตฺตสมฺปตฺติทสฺสเนนจ อนิฏฺภูเตปิ อฏฺิกงฺกลิกเปตรูเป โสมนสฺสุปฺปตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา. ยถา จ มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตถารูเปน จิตฺตาภิ สงฺขาเรน กุฏฺิโน หตฺถโต ลทฺเธ อนิฏฺภูเต ปูติกุมฺมาเสปิ โสมนสฺสุปฺปตฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตา. เอวเมวํ อิธปิ อสุภผรณาทิโก จิตฺตาภิสงฺขาโร อติอิฏฺเ อุเปกฺขาชวนานํ อติอนิฏฺเจ โสมนสฺสชวนานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺหิ อารมฺมณานํ อิฏฺานิฏฺภาโวนาม โลกิยมหาชนานํ อิจฺฉาวเสน สิทฺโธ โหติ อคมฺภีโร วิปลฺลาสธมฺมานํ กิเลสานฺจ วตฺถุภูโต. ยถาห-ตตฺถ กตมํ รูปํ หีนํ. ยํ รูปํ เตสํ เตสํ สตฺตานํ อฺุาตํ อวฺาตนฺติอาทิ. เอตฺถ หิ เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ เอเตน อารมฺมณธมฺมานํ อิฏฺานิฏฺภาโว นาม โลกิยมหาชน สมฺมุติยา สิทฺโธติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ยฺจ อปฺปหีนวิปลฺลาสานํ โลกิยมหาชนานํ เทวจฺฉราวณฺณา ทีสุ อติ อิฏฺเสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณา ทีสุ ¶ อติอิฏฺเสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ เตสํ วิปลฺลาสวเสเนว โหติ. ยํปน ปฺวนฺตานํ พุทฺธสาวกานํ เทวจฺฉราวณฺณาทีสุ อนิฏฺาการโต คหณํ. ยฺจ พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺาการโต คหณํ. ตทุภยํปิ ปฺาพเลเนว โหตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๓๔] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเปิ อิฏฺมชฺฌตฺตอนิฏฺาการโต อนิฏฺเปิ อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหตีติ’’ วุตฺตํ.
ยฺจ ตตฺถ
‘‘ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กฺริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพเมว.
เย หิ เต ธมฺม จกฺขุรหิตา โหนฺติ. เตเยว วิปลฺลาส วเสน จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ กุสลา กุสลานิเยว เยภุยฺเยน ยถารมฺมณํ ปวตฺตนฺติ. น ปน กฺริย ชวนานิ. น หิ ขีณาสวา โลกิยมหาชนสมฺมเตสุ อิฏฺานิฏฺเสุ จิตฺตวสานุคา อารมฺมณวสานุคาจ โหนฺตีติ. ยถาห –
รูปา สทฺทา คนฺธา รสา, โผฏฺพฺพาจ มโนรมา;
อิฏฺธมฺมา อนิฏฺาจ, น ปเวธนฺติ ปณฺฑิตาติ.
ตสฺมา โสมนสฺส กฺริย ชวนานนฺตรํปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุเปกฺขา เวทนายุตฺตานิ เอว สิยุํ. ตถา อุเปกฺขากฺริยชวนานนฺตรํปีติ. มูลฏีกายํ ปเนตฺถ ปฏฺาเน-กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตาอุปฺปชฺชตีติ กุสลกุสลานนฺตรํ เอว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรํ นจ กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํนตฺถิ. ภวงฺคฺจนาเมตํ นทิโสโตวิย ปฏิโสตคามินาวํ สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํ. น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติกฺริยชวนํ. ตสฺมา กฺริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณวิธานํ ¶ อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ปฏฺาเน ปน กุสลตฺติเก ปฺหา วาเร อารมฺมณปจฺจยวิภงฺเค ตีสุ อพฺยากตปทาวสานวาเรสุ เสกฺขปุถุชฺชนานํ ตทารมฺมณเมว ปธานํ โหติ. น กุสลา กุสลชวนํ. ตสฺมา ทฺวีสุปิ วาเรสุ เสกฺขาวา ปุถุชฺชนาวา กุสลํ อนิจฺจโต วิปสฺสนฺติ กุสลํ อสฺสาเทนฺตีติอาทิกํ วตฺวา ปุนจ กุสเล นิรุทฺเธ อกุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ. อรหโต ปน ชวนํปิ ตทารมฺมณํปิ ปธาน เมว โหติ. ตสฺมา อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ อิจฺเจว วุตฺตํ. นปน วุตฺตํ กฺริยาพฺยากเต นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺย ตทารมฺมณเมว ปธานํ กตํนาม สิยา. อวุตฺเตปิจ ตสฺมึ วิปสฺสตีติ อิมินา ตทารมฺมณํปิ คหิตเมว โหตีติ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ปฏฺาเน กุสลา.ล. อุปฺปชฺชตีติ กุสลากุสลานนฺตรเมว ตทารมฺมณํ วุตฺตํ. น อพฺยากตานนฺตรนฺติจ. วิชฺชมาเนจ ตสฺมึ อวจเน การณํ นตฺถีติ จ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติเยว. อนนฺตรปจฺจยวิภงฺเคสุ ปน กุสลํ วุฏฺานสฺส อกุสลํ วุฏฺานสฺส กฺริยํ วุฏฺานสฺสาติจ วิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺส เนววิปาก นาวิปากธมฺมธมฺมา ขนฺธา วุฏฺานสฺสาติจ เอวมาทินา กฺริยชวนานนฺตรํ ภวงฺเคน สห ตทารมฺมณสฺสปิ วุฏฺานนาเมน วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสติเยว. ตสฺมา ยฺจ วุตฺตํ น กตฺถจิ กฺริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺานํ ทิสฺสตีติ. ตํปิ น ยุชฺชติเยว. นจ ฉฬงฺคุเปกฺขาว โต ขีณาสวสฺส สนฺตวุตฺติปิ กฺริยชวนํ สวิปฺผาริกํ น โหติ. กุสลชวนสฺส วิย ตสฺสปิ โอฬาริกกายวจี ปโยคสมุฏฺา ปนโตติ.
[๑๓๕] วิภาวนิยํ ปน
ฏีกาวาทสฺส อุตฺตรํ วทนฺเตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ อพฺยากตา นนฺตรํปิ ตทารมฺมณํ วุจฺเจยฺย. ปริตฺตารมฺมเณ โวฏฺพฺพนา นนฺตรํปิ ตสฺส ปวตฺตึ มฺเยฺยุนฺติ กฺริยชวนานนฺตรํ ตทา รมฺมณํ น วุตฺต’’นฺติ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ ปฏฺาเน อิมสฺมึ วุตฺเต อิทํนาม มฺเยฺยุนฺติ อวุตฺตํนาม อตฺถิ. น จ อรหา กุสลํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสตีติอาทินา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตฏฺาเน ปฺจทฺวาริก ปริตฺตารมฺมณ วารปสงฺโค อตฺถีติ. โทมนสฺส.ล. อุเปกฺขา สหคตาเนว ภวนฺติ. น โสมนสฺสสหคตานิ. กสฺมา, โสมนสฺส โทมนสฺสานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา. เตเนว หิ ปฏฺาเน เตสํ อิตรีตรานนฺตรปจฺจยตา นวุตฺตาติ. เอตฺถจ กฺริยชวน โทมนสฺสชวนาน เมว อนนฺตรํ ตทารมฺมณ นิยมํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน อิตเรสํ กุสลากุสลชวนานํ อนนฺตรํ ปน ตาทิโส นิยโม นตฺถีติ ทสฺสิโต โหติ. ตสฺมา อฏฺนฺนํ กามกุสลานํ อฏฺนฺนํ โลภมูลานํ ทฺวินฺนํ โมหมูลานนฺติ อฏฺารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ อารมฺมณานุรูปํ สพฺพานิ ตทารมฺมณานิ ภวงฺคานิ จ ปวตฺตนฺติ. เยภุยฺเยน ปน อกุสลชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ อเหตุกเมว. ทฺวิเหตุกชวนานนฺตรํ ทฺวิเหตุกเมว. ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติเหตุกเมวาติ อยํ เยภุยฺยนิยโม. ยสฺส ปน ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวา กุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํปิ ทฺวิเหตุกานิวา ติเหตุกานิวาตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. ยสฺส อกุสลชวนานิ พหุลํ สมุทาจรนฺติ. ตสฺส กทาจิ ทฺวิเหตุเกสุวา ติเหตุเกสุวา กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ กุสลานนฺตรํปิ อเหตุกตทารมฺมณานิ ปวตฺตนฺติ. วุตฺตฺเหตํ ปฏฺาเน-อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต.ล. โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทา รมฺมณตา อุปฺปชฺชติ. อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตีติ. เอกานิหิ ตทารมฺมณานินาม ปฏิสนฺธิชนเกน เอเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิปิ นานาวีถีสุ นานาปฺปการานิ โหนฺติ. ปวตฺติ วิปากชนเกหิ ปน นานากมฺเมหิ นิพฺพตฺเถสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสาติ จตูสุ โสมนสฺสมหา วิปาเกสุ เอกเมเกน คหิต ปฏิสนฺธิกสฺส สตฺตสฺส. ตทารมฺมณสมฺภโวติ ¶ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ การณํ. ตทารมฺมณุปฺปตฺติ เยววา. ยํกิฺจีติ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ รูปารมฺมณาทีสุ ยํกิฺจิ. ปริจิตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ ภเวเยว ตงฺขณโต ปุริมขเณสุ คหณ พหุลตา วเสน ปริจิตํ. อภิณฺหเสวิตนฺติ อตฺโถ. ปริตฺตารมฺมณนฺติ ปริตฺตธมฺมภูตํ อารมฺมณํ. อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวา. อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณนฺติ ทฺวีสุ อุเปกฺขาสหคตสนฺตี รเณสุ อิฏฺเ กุสลวิปากํ อนิฏฺเ อกุสลวิปากํ อุเปกฺขา สหคต สนฺตีรณํ. เยสํ ปน ปกติยา อิตรานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคต วิปากานิ พหุลํ ปวตฺตนฺติ. เตสํ ตานิปิ อาคนฺตุกภวงฺคํ นโหนฺตีติ น วตฺตพฺพานิ. อฏฺกถายํ ปน มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท เยภุยฺยนิยมโสเต ปติตตฺตา อกุสลชวนานุรูปํ อเหตุกํ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวย เมว วุตฺตํ. เตเนว หิ ปรโต เถรวาทานํ วิจาริตฏฺาเน อกุสลชวนานนฺตรํ อเหตุก ตทารมฺมณ เมว ทีเปนฺตสฺส ตสฺส เถรวาทสฺส อปริปุณฺณวาทภาวํ ทสฺเสตฺวา ยทา กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณ สทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตทารมฺมเณจยุตฺเต เอตํปิ ยุชฺชติเยว. ตสฺมา ฉปิ อุเปกฺขาสหคตวิปากานิ อาคนฺตุกภวงฺคํ โหนฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อุเปกฺขาปฏิสนฺธิกสฺส ตาว อติมหนฺตาติ วิภูเตสุปิ พุทฺธวณฺณาทีสุ อภิอิฏฺารมฺมเณสุ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถีติ โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺคปาโตว โหติ. โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ปน สพฺเพสุปิ อิฏฺานิฏฺภูเตสุ มหนฺเตสุ อวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุ โทมนสฺส อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณสมฺภโว อตฺถิ. นจมูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ อุเปกฺขาสหคตวิปาเกสุ ยถารหํ เอกํ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน ปวตฺตติ. ตถา ตสฺเสว พุทฺธวณฺณาทีสุ อติอิฏฺภูเตสุ อติมหนฺเตสุ อติวิภูเตสุจ ฉฬารมฺมเณสุวา มหคฺคตปฺตฺตีสุวา โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ. เอตฺถ จ ยสฺมา อภิธมฺเม ธาตุวิภงฺเค สพฺพธมฺเมสุวา ปน ¶ ปถม สมนฺนาหาโรติ วุตฺตํ. มหาหตฺถิปโทปม สุตฺเตจ อชฺฌตฺติ กฺเจว อาวุโส จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปาอาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติกฺเจว จกฺขุ อปริภินฺนํ โหติ. พาหิราจ รูปา อาปาต มาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. อชฺฌตฺติกฺเจว อาวุโส โสตํ.ล. ฆานํ.ล. ชิวฺหา.ล. กาโย.ล. มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. โนจ ตชฺโช สมนฺนาหาโร โหติ. เนว ตาว ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหติ. ยโตจ โข อาวุโส อชฺฌตฺติโกเจว มโน อปริภินฺโน โหติ. พาหิราจ ธมฺมา อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. ตชฺโชจ สมนฺนาหาโร โหติ. เอวํ ตชฺชสฺส วิฺาณภาคสฺส ปาตุภาโว โหตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา วีถิจิตฺตานินาม อาวชฺชเนนวินานอุปฺปชฺชนฺติ. สเจ อาวชฺชเนน ธมฺมโตวา กาลโภวา ยํยํ นิยเมตฺวา อาวชฺชิตํ โหติ. ตํ ตเทว ตานิปิ คณฺหนฺติ. ยทิ อนิยเมตฺวา ยํกิฺจิ อาวชฺชิตํ โหติ. ตานิปิ อาวชฺชิ ตปฺปการเมว คณฺหนฺติ. น ปน เอกาวชฺชน วีถิยํ สพฺพานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชเนนวา อฺมฺํวา ธมฺมโตวา กาลโตวา ภินฺนา ลมฺพณานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอตฺถ สิยา. ยทิ เจ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ เอกวีถิยํ อาทิมฺหิ อาวชฺชเนน อาวชฺชิตํ อารมฺมณํ อคเหตฺวา อฺํ ยํ กิฺจิ ปริจิตปุพฺพํ ปริตฺตารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปชฺชติ. เอวํ สติ นิราวชฺชนํนาม เอตํ สิยา. อาวชฺชนาทีหิจ สทฺธึ ธมฺมโต กาลโต จ ภินฺนารมฺมณํนาม สิยาติ. สจฺจํ, ยถา ปน มคฺควีถิยํ โคตฺรภุโวทานานิ ผลสมาปตฺติวีถิยํ ผลานิ นิโรธโต วุฏฺหนฺตสฺสจ ผลจิตฺตํ นิราวชฺชนเมว โหนฺติ ภินฺนารมฺมณฺจ. เอวเมตสฺสปิ นตฺถิ นิราวชฺชนตาย ภินฺนารมฺมณตายจ โทโสติ. ยฺจ เอกสฺมึภเว ภวงฺคสฺส ปฏิสนฺธิยา สห ธมฺมโตจ อารมฺมณ โตจ อภินฺนตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ตํปิ มูลภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตํ. ¶ อิทฺจ อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ นตฺถิ โทโสติ. ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ อตฺตโน อนนฺตรปจฺจยํ กตฺวา. วทนฺติ อาจริยา. ปาฬิยํ ปน มหาอฏฺกถายํจ เอตํ วิธานํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น มหคฺคตานุตฺตรชวนาวสาเน. กสฺมา อิติ เจ. กามาวจร ชวนานํ เอว สวิปฺผนฺทนตฺตา. อิตเรสฺจ อวิปฺผนฺทนตฺตา.
[๑๓๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘กามตณฺหา นิทาน กมฺมนิพฺพตฺตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
อปิจ อภิฺาวชฺชิตานิ มหคฺคตานุตฺตรชวนานิ อปริตฺตารมฺมณานิ โหนฺติ. ตทารมฺมณานิ ปน ปริตฺตารมฺมณาเนวาติ นเตสํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปสงฺโค อตฺถิ. อภิฺาชวนานิจ กานิจิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สนฺตตรานิ โหนฺตีติ เตสํปิ อวสาเน ตทุปฺปตฺติ นตฺถิเยวาติ.
[๑๓๗] เอเตน
อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตาภาวโตติอาทิปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
กามาวจรสตฺตานํเอว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ. น รูปารูปสตฺตานํ. น หิ เตสุ อุปฺปนฺนานํ ปริตฺตารมฺมณานํปิ กามาวจรชวนานํ อวสาเน ตทารมฺมณุปฺปตฺติ อตฺถิ. ตทารมฺมณูป นิสฺสยสฺส กาม ภวงฺคสฺส อภาวโต มหคฺคต ภวงฺคสฺส จ สนฺต ตรสฺส ตทารมฺมณ กิจฺจา ภาวโตติ. จกฺขุวิฺาณ โสต วิฺาณานิ ปน รูปสตฺตานํ จกฺขุโสตอินฺทฺริย ปวตฺติอานุภาวโต สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานิจ ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมสิทฺธิโต รูปสตฺเตสุ ปวตฺตนฺติ เยวาติ. กามาวจรธมฺเมสฺเวว อารมฺมณภูเตสุ ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ, น มหคฺคตานุตฺตรปฺตฺติธมฺเมสุ. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตฺตา ตทารมฺมณานํ. เตสํ ปน เอกนฺตปริตฺตา รมฺมณภาเว การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.
[๑๓๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อปริจิตตฺตา’’ติ ¶ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
จิตฺตฺหิ นาม วิกปฺปพเลวา อปฺปนาปตฺตภาวนากมฺมวิเสเส วา สติ นิพฺพาเน วิย อปริจิเตปิ อารมฺมเณ ปวตฺตติเยวาติ.
[๑๓๙] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘กามตณฺหายตฺตกมฺมชนิตตฺตาปี’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ เหฏฺา ปฏิกฺขิตฺตเมว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ กึวา เอตาย ยุตฺติจินฺตายาติ วตฺวา สพฺพานิ วิภาวนิยํ วุตฺต การณานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ.
กาเม ชวน สตฺตาลมฺพณานํ นิยเมสตีติ กามภูมิปริยาปนฺนานํ ชวนานํ สตฺตานํ อารมฺมณานฺจ วเสน ติวิเธ นิยเม สติ. วิภูเต ติมหนฺเตจ ตทารมฺมณมีริตนฺติ เอเตน ตทารมฺมณํนาม ปวตฺตมานํ วิภูตารมฺมเณวา อติมหนฺตารมฺมเณ วา ปวตฺตตีติ อยเมว นิยโม ทสฺสิโต. น ปน ยตฺถ ตทา รมฺมณํ ปวตฺตติ. เอตเทว วิภูตฺจ อติมหนฺตฺจ นามาติ นิยโม. ตสฺมา อุฬารกมฺมนิพฺพตฺตานํ สุวิสทวตฺถุกานํ รูปพฺรหฺมานํ อุปฺปนฺนาวีถิโย เยภุยฺเยน วิภูตารมฺมณาเอว อติมหนฺตา รมฺมณาเอวจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา รูปารูปภูมีสุ วิภูตารมฺมณวีถิโย อติมหนฺตารมฺมณวีถิโยจ นลพฺภนฺตีติ วทนฺติ. [ตทารมฺมณนิยโม].
๑๔๐. ชวเนสุจาติ จสทฺโท ปน สทฺทตฺโถ. ฉกฺขตฺตุ เมววา ชวนฺติ. ปกติกาเลปิ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลภาเว สตีติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถายํปิ หิ ปกติกาเล อารมฺมณทุพฺพ ลฏฺาเนเอว กามาวจรชวนานํ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตาติ. เกจิ ปน ฉกฺขตฺตุนฺติ อิทํ มุจฺฉากาลวเสน วุตฺตนฺติ มฺนฺติ. มนฺทวตฺติยนฺติ มรณาสนฺนกาเล พหุจิตฺตกฺขณาตีตกสฺส วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา อิตรกาเลสุจ มุทุตรภาเวน เกนจิ อุปทฺทุต ภาเวน อชฺโฌตฺถฏภาเวนจ วตฺถุสฺส ทุพฺพลตฺตา ตนฺนิสฺสิตานํ ชวนานํ ¶ มนฺทีภูตเวคตา วเสน ปวตฺติกาเล. มรณกาลาทีสูติ มรณาสนฺนกาเล มุจฺฉากาเล วิสฺิภูต กาเล อติตรุณกาเลจ, ตตฺถ มุจฺฉากาโลนาม อสยฺห รูเปหิ ทุกฺขธมฺเมหิ อติภูตานํ อธิมตฺตโต กรชกายสฺส วิหฺปฺปตฺติกาโล. วิสฺิ ภูตกาโลนาม ปีติเวเคนวา นิทฺทาภิภูตตายวา ยกฺขคหเณนวา สุรามทาทิ วเสนวา ปกติสฺาย วิคตกาโล. อติตรุณกาโลนาม คพฺภคตสฺสวา สมฺปติชาตสฺสวา ทารกสฺส อชฺฌตฺต วตฺถูนํ อติมุทุกาโล. ตาทิเสสุ หิ กาเลสุ อนฺตรนฺตรา ฉทฺวาริกวีถิโย ปวตฺตมานาปิ เยภุยฺเยน ปริปุณฺณชวนวารา น ปวตฺตนฺติ. ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกาวา จตุปฺจชวนิกาเอววา ปวตฺตนฺตีติ. เอตฺถจ ทฺวตฺติโวฏฺพฺพนิกวารา อฏฺกถายํ วุตฺตา. จตุปฺจ ชวนิกวารา มูลฏีกายํ วุตฺตา. ปฺจวารเมวาติ อิทํ ปน มรณา สนฺนกาลวเสน วุตฺตํ. นมุจฺฉากาลาทิวเสน. ตฺจ โขปากติกสตฺตานํ วเสเนว. เย ปน ฌานสมนนฺตรํวา ปจฺจเวกฺขณ สมนนฺตรํวา อภิฺาสมนนฺตรํวา จวนฺติวา ปรินิพฺพายนฺติวา. เตสํ ฌานาทีนิเยว ปฺจวารโต อธิกานิวา อูนานิวา มรณา สนฺนชวนานินาม โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ อตฺโถ อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาวิภวิสฺสตีติ. ภควโต ปน ยมกปาฏิหาริย กาลาทีสูติ เอตฺถ อฺเสํปิ มหาโมคฺคลานตฺเถราทีนํ เอวรูโป ลหุปฺปวตฺติกาโล อาทิสทฺเทน สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺหิ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปน มตฺถกปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ. อฺเสํวา เอวรูเป กาเลติ. สกเลน ปน วากฺเยน ถเปตฺวา ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ลหุก ปวตฺติกาลํ อฺสฺมึ กาเล ภควโตปิ ฉวา สตฺตวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ. อฺเสํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. จตฺตาริ ปฺจวา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺตีติ เอตฺถปิ ภควโตปิ ลหุกปฺปวตฺติยํ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิ ภวนฺติ. ลหุกตรปวตฺติยํ จตฺตารีติ อตฺโถปิ ยุชฺชติเยว.
วิภาวนิยํ ปน
ภควโต ¶ จตฺตาริ อฺเสํ ปฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ภควา อคฺคิกฺขนฺธอุทก ธาราทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ปาฏิหาริยานํ ปวตฺตนตฺถํ ปถมํ เตโชกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ. ตโต อาโปกสิเณ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิ. ตโต ทฺเว ฌานงฺคานิ ปจฺจเวกฺขิ. ตโต เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺตูติ อธิฏฺาสิ. ตโต ตสฺมึเยว กสิเณ อภิฺํ สมาปชฺชิ. อภิฺาวเสน เหฏฺิม กายโต อุทกธารา ปวตฺตนฺติ. เสสยมเกสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถจ ลหุกปฺปวตฺติยา อิจฺฉิตตฺตา ทฺเว ทฺเว ปจฺจเวกฺขณวารา จตุปฺจชวนิกาเอว ภวนฺติ. ทฺวินฺนฺจ ชวนวารานํ อนฺตรา ทฺเว เอว ภวงฺคานิ ภวนฺติ. ตานิจ ทฺเว ปาฏิหาริยานิ ปสฺสนฺตานํ เอกปฺปหาเรเนว ปวตฺตานิ วิย ปฺายนฺตีติ. เอตรหิ ปน เกจิ อาทิกมฺมิกชฺฌานปจฺจเวกฺขเณสุปิ จตฺตาริ ปฺจวาชวนานิ วทนฺติ. อาทิกมฺมิกสฺสาติ โยคกมฺมสิทฺธิยา อาทิมฺหิ นิยุตฺตสฺส. ปถมํ อุปฺปนฺนา อปฺปนา ปถมกปฺปนา. ตสฺสํ ปถมกปฺปนายํ. อาทิกมฺมิกอปฺปนาวีถิยนฺติ อตฺโถ. ตทา หิ สพฺพานิปิ มหคฺคตชวนานิ ปุน อาเสวนาภาวโต ปริทุพฺพลานิ โหนฺตีติ เอกวารเมว ชวนฺตีติ. อภิฺาชวนานิ ปน อิทฺธิวิกุพฺพนาทิ. กิจฺจสิทฺธิยาเอว ปยุตฺตานีติ กิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโต อาทิกมฺมิกกาเลปิ วสีภูตกาเลปิ เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ อภิฺาชวนานิจ สพฺพทาปีติ. ยถาจ อภิฺาชวนาทิ เอวํ มคฺคชวนานิปิ ตํ ตํ กิเลสปฺปหานกิจฺจสิทฺธิโต ปรํ กตฺตพฺพา ภาวโต เอกวารเมว ชวนฺตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอก จิตฺตกฺขณิกาวาติ. อถวา, มคฺคเจตนาย อนนฺตริกผลตฺตา สกึ ¶ อุปฺปนฺเนเยว มคฺเค ผลสฺสวาโร อาวโตติ นตฺถิ มคฺคจิตฺตสฺส ปุนุปฺปตฺติยา โอกาโสติ วุตฺตํ จตฺตาโร ปน.ล. เอกจิตฺตกฺขณิกาวาติ. ชวนุปฺปตฺติยา ปกติยา สตฺตกฺขุปรมตฺตา มนฺทสฺส ปฺจมํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ทฺเว ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ติกฺขสฺส จตุตฺถํ อุปฺปนฺนมคฺคโต ปรํ ตีณีติ วุตฺตํ ตโต ปรํ.ล. อุปฺปชฺชนฺตีติ. นิโรธสมาปตฺติกาเล ปน ปุพฺพภาเคเยว ตาทิ สสฺส ปโยคาภิสงฺขารสฺส กตตฺตา ทฺวินฺนํ วารานํ อุปริ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถีติ วุตฺตํ นิโรธ.ล. ชวตีติ. เอตฺถจ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺ นิทฺเทสวเสน วุตฺตํ. เอกํวา ทฺเววา จิตฺตวาเร อติกฺกมิตฺวา อจิตฺตโก โหตีติ หิ วุตฺตํ. จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ อนาคามิโน กุสลภูตํ อรหโต กฺริยภูตํ เนวสฺานาสฺา ยตน ชวนํ. วุฏฺานกาเลจ นิโรธสฺส นิสนฺทมตฺตตฺตา เอกวารเมว วชนํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ วุฏฺานกาเลจาติอาทิ. ตตฺถ อนาคามิ ผลํวา อรหตฺตผลํวาติ อนาคามิผเลวา อรหตฺตผเลวา. ภาเวน ภาวลกฺขเณ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ. เตนาห นิรุทฺเธติ. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติวเสน สกลายปิ สมาปตฺติวีถิยํ. ภวงฺคโสโตวิย วีถินิย โม นตฺถีติ อิทํ จิณฺณวสีภูตกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกตา ธิการสฺส ปน ฌานสมาปตฺติยํ อาทิโต ปฏฺาย ทฺเว ตีณิ จตฺตารีติอาทินา ฌานชวนานิ อนุกฺกเมน วทฺธมานานิ ปวตฺตนฺติ. กตา ธิการานํ ปน มหาปุริสชาติกานํ ปฏิลทฺธกาลโต ปฏฺาย จิณฺณวสีภาวาเนว โหนฺติ. ตถา ผลชวนานิจ สพฺเพสํปิ ผลฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพํ. พหูนิปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน อาทิกมฺมิกกาลาทีสุ เอกวาราทิวเสนปิ อวเสสานํ ปวตฺตึ สมฺปิณฺเฑตีติ. [ชานนิยโม].
๑๔๑. เอวํ ปุพฺพาปรนิยามวเสน วีถิจิตฺตานํ ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุคฺคลเภทวเสน ภูมิเภทวเสนจ เตสํ ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ทุเหตุกานนฺติอาทิมาห. ปฏิสนฺธิวิฺาณสหคตา ทฺเว เหตุโย เอเตสนฺติ ทุเหตุกา. จตูหิ าณวิปฺป ยุตฺตมหาวิปาเกหิ ¶ คหิตปฏิสนฺธิกา. ทฺวีหิ ปน อเหตุก วิปาเกหิ คหิต ปฏิสนฺธิกา อเหตุกา นตฺถิ ปฏิสนฺธิเหตุ เอเตสนฺติ กตฺวา. เตสํ ทฺวินฺนํปิ วิปากาวรณสพฺภาวโต มหคฺค ตชฺฌานานิปิ ตาว นุปฺปชฺชนฺติ. กุโต โลกุตฺตรานิ. กฺริยชวนานิ ปน ขีณาสวานเมว อาเวนิก ภูตานีติ วุตฺตํ กฺริยชวนานิ เจวอปฺปนาชวนานิจ น ลพฺภนฺตีติ. ตตฺถ วิปากา วรณํ นาม อเหตุก ปฏิสนฺธิกตา ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิกตาจ. ตถา าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ สุคติยนฺติ สุคติ ภเว ปริยาปนฺนานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ตถา าณมฺปยุตฺตมหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ สุคติยนฺติ เอเตน ทุคฺคติปริยาปนฺเน อเหตุก ปุคฺคเล นิวตฺเตติ. น หิ เตสํ อิมสฺมึ วากฺเย อิตเรสํ อนฺุาตานิ าณวิปฺปยุตฺตวิปากานิปิ ลพฺภนฺตีติ. เตนาห ทุคฺคติ ยํ ปนาติอาทิ. ตตฺถ ทุคฺคติยํ ปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิจ าณวิปฺปยุตฺตานิ มหาวิปากานิจ น ลพฺภนฺตีติ ปริปุณฺณ โยชนา ทฏฺพฺพา. เอตฺถ สิยา. กสฺมา ปเนตฺถ สุคติปริยาปนฺนานํ อเหตุกานํ จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺตวิปากานิ ทุคฺคติปริยาปนฺนานฺจ อฏฺปิ สเหตุก มหาวิปากานิ น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ. นนุ ปฏฺาเน สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ เอกสฺมึ ภเว เอกสฺส สตฺตสฺส กทาจิ สเหตุกํ ภวงฺคํ กทาจิ อเหตุกํ ภวงฺคนฺติ เอวํ มูลภวงฺเค ปวตฺติเภโท นตฺถีติ กตฺวา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิทํ ตทารมฺมณสงฺขาตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิฺายติ. สเหตุกนฺติจ สามฺวจนตฺตา ทฺวิเหตุกํ ติเหตุกฺจ ตทารมฺมณํ วิฺาตพฺพํ โหติ. อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิธ ปน ตสฺส ตทารมฺมณสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนํ มูลภวงฺคเมว อธิปฺเปตํ. อิธปิ สามฺวจนตฺตา ทฺวีสุ อ- อเหตุกภวงฺเคสุ ยํกิฺจิ คเหตพฺพเมวาติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ อเหตุกานํปิ อฏฺสเหตุก ตทารมฺมณานิปิ ลพฺภมานานิเอว สิยุํ. ทุเหตุกานํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. วุจฺจเต, อเหตุ เกสุ ¶ ตาว ทุคฺคติปริยาปนฺนานํ สเหตุกตทารมฺมณสมฺภโว สพฺพอฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต. ตสฺมา อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ อิทํ กุสลวิปากภูตํ อเหตุกภวงฺคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ยุตฺตํ. อยฺหิ ปฏฺาเน ธมฺมตา. ยทิทํ ยถาลาภคหณนฺติ. อิตรถา สพฺพอฏฺกถาวิโรโธ สิยาติ. ยถาจ กุสลานํ โยคสาธนียตฺตา ปวตฺติยํปิ โยคกมฺมวเสน าณโยโค โหติ. น ตถา วิปากานํ. เตสํ ปน อโยคสาธนี ยตฺตา ปวตฺติยํ ภวงฺคาณสงฺขาเตน อุปนิสฺสยฺาเณน วินา าณโยโค น สมฺภวติ. ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ อิธปิ าณวิปฺปยุตฺตภูตํ สเหตุกตทารมฺมณเมว คเหตุํ ยุตฺตนฺติ กตฺวา ทฺวิเหตุกานํ อเหตุกานฺจ าณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ ปฏิกฺเขโป เถเรน กโตติ. อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน ปน เยน วิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. เตน สทิสํ วา ตโต หีนํ วา ตทารมฺมณํ เตสํ สมฺภวติ. น ปณีตนฺติ กตฺวา ทฺวินฺนํปิ อเหตุกานํ อฏฺมหาวิปากานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา สตฺตตึสจิตฺตปฏิ ลาโภ วุตฺโต. โส ปน ยถา วุตฺตปฏฺานปาฬิยา วิรุชฺฌติ. อปเร ปน ยถา อเหตุกานํ สุคติปริยาปนฺนานํ ทฺวิเหตุก ตทารมฺมณํ โหติ. เอวํ ทฺวิเหตุกานํปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวตีติ วทนฺติ. ตํ ยุตฺตํวิย ทิสฺสติ. อฏฺกถายฺหิ กตฺถจิ เตสํ ทฺวินฺนํปิ อวิเสเสน อฏฺมหาวิปากปวตฺติ วุตฺตาติ. ปฏิสนฺธิวิฺาณ สหคตา ตโย เหตู เอเตสนฺติ ติเหตุกา. เต ปน กามรูปารูปวเสน ติวิธา โหนฺติ. ปุถุชฺชโน อฏฺอริยาจาติ นววิธา. เตสุ ขีณาสวานํ กุสลากุสล ชวนานิจ นลพฺภนฺติ. สพฺพโส อนุสยปหาเนน สพฺเพสํ กุสลากุสลานํ สห นิรุทฺธตฺตา อนุสย ปฏิพทฺโธ หิ เตสํ ตพฺภาโวติ. ตถาสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. อปรินิฏฺิตสิกฺขากิจฺจตาย สิกฺขนสีลยุตฺตา สตฺตอริยา เสกฺขานาม. อิธ ปน ตโย เหฏฺิมผลฏฺา อธิปฺเปตา. เตสฺหิ อาทิโต โสตาปตฺติมคฺเคเนว ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํ สหคตานิ ¶ ปฺจชวนานิ นลพฺภนฺตีติ. อนาคามิปุคฺคลานํ ปน ปฏิฆชวนานิจ น ลพฺภนฺติ. อนาคามิมคฺเคน ปหีนตฺตา. มคฺคสฺส ปน เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา. จตุนฺนํ มคฺคฏฺานํ ปจฺเจกํ ยถาสกํ มคฺคชวนานิเอว ลพฺภนฺติ. อุปริมานฺจ ผลานํ เหฏฺิเมหิ ปุคฺคเลหิ อนมิคตตฺตา เหฏฺิมานฺจ อุปริเมสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ อนุปฺปชฺชนโต จตุนฺนํ ผลฏฺานํปิ ปจฺเจกํ ยถาสกํ ผลชวนานิเอว ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โลกุตฺตร.ล. สมุปฺปชฺชนฺตีติ. เอตฺถจ อุปริมคฺเค อาคเต เหฏฺิมมคฺคานุภาวสฺส สพฺพโส ปฏิปสฺสทฺธิวเสน อุปริมานํ ปุคฺคลนฺตรตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ปาริเสสโต ลพฺภมานวีถิจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ คาถมาห. ปรินิฏฺิ ตสิกฺขากิจฺจตฺตา นตฺถิ สิกฺขิตพฺพกิจฺจํ เอเตสนฺติ อเสกฺขา. ขีณาสวา. เตสํ เตวีสติกามวิปาก วีสติกฺริย อรหตฺตผล วเสน จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส. สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาชวนวชฺชิตานํ สตฺตนฺนํ อกุสลานํ เอกวีสติยา กุสลานํ เตวีสติยา กามวิปากานํ ติณฺณํ เหฏฺิมผลานํ อาวชฺชนทฺวยสฺสจ วเสน ฉปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเส. อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ กามวิปาก โลกิยกุสลากุลาวชฺชน ทฺวยวเสน จตุปฺาส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา อุทฺทิเสติ โยชนา. ปุคฺคล เภเทน วีถิจิตฺตานํ เภโท ปุคฺคลเภโท.
๑๔๒. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ปุคฺคลานํ ทฺวารานฺจ เอตฺเถว ปริปุณฺณสมฺภวโต. ยถารหนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลานํ อุปฺปตฺติอรหานุรูปํ. รูปาวจรภูมิยํ วชฺชิตพฺเพสุ โสฬสวีถิ จิตฺเตสุ ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตา ปฏิฆชวน ตทารมฺมณ วชฺชิตานีติ วุตฺตํ. อรูปาวจรภูมิยํ ปถมมคฺค รูปาวจรหสน เหฏฺิมารุปฺปวชฺชิตานิ ปฏิฆชวน ตทารมฺมณวชฺชิตานิจ วีถิ จิตฺตานิ ลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถาปิ วชฺชิตพฺเพสุ อฏฺตึส วีถิจิตฺเตสุ โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวุจฺจมานตา ทฏฺพฺพา. สพฺพตฺถาปีติ สพฺพาสุปิ รูปารูปภูมีสุ. ตํตํ ปสาทรหิตานํ ตํตํทฺวาริกวีถิจิตฺตานิ ¶ น ลพฺภนฺเตวาติ รูปาวจรภูมิยํ ตาว ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติ ฆานชิวฺหากายปสาท รหิตานํ รูปีพฺรหฺมานํ ฆาน ชิวฺหากายทฺวาริกานิ ฉ วีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย ฉนฺนํ จิตฺตานํ อุปริวากฺเย วุจฺจมานตฺตาติ เหฏฺา วุตฺตํ. อรูปภูมิยํ ปน ปฺจปิ ปสาทา นตฺถีติ ปฺจทฺวาริกานิ ทฺวิปฺจวิฺาณ มโนธา ตุตฺติก สนฺตีรณตฺตยวเสน โสฬสวีถิจิตฺตานิ นลพฺภนฺเตว. ยานิ สนฺธาย โสฬสนฺนํ จิตฺตานํ อุปริ วุจฺจมานตาติ วุตฺตํ. กามภูมิยํ ปน ตํตํ ปสาทรหิตตา ชจฺจนฺธาทีนํ วเสน โย เชตพฺพา. กาเม อสีติ วีถิจิตฺตานิ ยถารหํ ลพฺภเร ลพฺภนฺติ. รูเป จตุสฏฺิ ตถา ยถารหํ ลพฺภเร. อรูเป ทฺเว จตฺตาลีส ยถารหํ ลพฺภเรติ โยชนา. เอตฺถจ พฺรหฺมโลเกวา อุปริ ฉกามาวจร เทวโลเกสุวา อนิฏฺารมฺมณานิ นาม นตฺถิ. ตสฺมา รูปาวจรภูมิยํ จตุนฺนํ อกุสลวิปากานํ ลพฺภมานตาวจนํ ตตฺถ ตฺวาวา อิธ อาคนฺตฺวาวา อิธ อนฏฺเหิ รูปสทฺเทหิ สมาคจฺฉนฺตานํ วเสน ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน อิธ อาคตานํเยว พฺรหฺมานํ อนิฏฺารมฺมณสมาโยโค โหตีติ ถานิ จตฺตาริ รูปภูมิยํ ลทฺธานินาม น โหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ สฏฺิเยว วีถิจิตฺตานีติ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. อิธ อาคตานํเยว อุปฺปนฺนานิปิ พฺรหฺมตฺตภาเว อุปฺปนฺนตฺตา พฺรหฺมโลเก อุปฺปนฺนานิ อิจฺเจว วตฺตพฺพตฺตา. นจ ตตฺถ ิตาปิ อิธ อนิฏฺานิ นคณฺหนฺติ. ทูเรปิ อารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถตฺตา พฺรหฺมานนฺติ.
[๑๔๐] ยฺจ วิภาวนิยํ
ตสฺส วาทสฺส ปฏิกฺขิปนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน ตตฺถ ตฺวาปิ อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อนิฏฺารมฺมณสฺส อสมฺภโว น สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ. เตน ตตฺถ ตฺวา อิมํ โลกํ ปสฺสนฺตานํ อุปฺปนฺนานิ ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ ตตฺถ ลทฺธานินาม โหนฺติ. อิธ อาคตานํ อุปฺปนฺนานิ อิธ ลทฺธานินาม โหนฺตีติ อนฺุาตํ โหติ. ตฺจ น ยุตฺตํ.
ตํ ตํ ภูมิปริยาปนฺเน สตฺตสนฺตาเน อุปฺปนฺนานิเอว ตํตํภูมิยํ อุปฺปนฺนานีติ สิทฺธตฺตา. อิจฺเจวนฺติอาทิ มหานิคมนํ. ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ภูมิปุคฺคลทฺวารารมฺมเณสุ สมฺภวานุรูปํ. ภวงฺเคน อนฺตริตา ภวงฺคนฺตริตา. ยาวตายุกนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ภวนิกนฺติ วีถิโต ปฏฺาย ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตสนฺตานํ ปวตฺตติ. ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. อพฺโภจฺฉินฺนา ปวตฺตติ อสติ นิโรธ สมาปตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย วีถิ สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.