📜
วีถิมุตฺต สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๔๓. เอวํ ¶ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิสนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ อาทิคาถ มาห. เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺติยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม วีถิจิตฺตวเสน อุทีริโตกถิโต. อิทานิ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโห นาม วีถิมุตฺต จิตฺตานํ วเสน วุจฺจตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปฏิสนฺธิยํ จิตฺตเจตสิกานํ ปวตฺติยา กถิตาย ตโต ปรํ ภวงฺคกาเลจ จุติกาเลจ เตสํ ปวตฺติ กถิตาเยว โหตีติ กตฺวา สนฺธิยมิจฺเจว วุตฺตํ.
[๑๔๑] วิภาวนิยํ ปน
ปรโต มรณุปฺปตฺติยํ ปถมํ จุตึ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา อนนฺตเร ปฏิสนฺธิยา วกฺขมานตฺตา อิธ สนฺธิคฺคหเณน อตีตา นนฺตร จุติปิ คเหตพฺพาติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ตทาสนฺนตาย ตํคหเณเนว คหิตจุติกาเลจา’’ติ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
วีถิมุตฺตานฺหิ วิสยปฺปวตฺตินาม อตีตานนฺตรภเว มรณุปฺปตฺติยํเอว สิทฺธาติ เอกสฺมึ ภเว วิสยปฺปปตฺติยา สห เตสํ ปฏิสนฺธิปมุขานํ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํเอว ตาย อตีตานนฺตรจุติยา สทฺธึ มรณุปฺปตฺติวิธานํ เถเรน ทสฺสิตนฺติ. ภวนฺติ สตฺตา สงฺขาราจ เอตาสูติ ภูมิโย. อโยติ วฑฺฒิ. อตฺถโต ปน สุขํจ สุขเหตุ สุขปจฺจยาจ เวทิตพฺพา. เยภุยฺเยน ตโต อยโต อปคตา เอตฺถ นิพฺพตฺตา สตฺตาติ อปาโย. โสเอว ภูมีติ อปายภูมิ. โอฬาริเกน กามราเคน กามียตีติ กาโม. คนฺตพฺพา อุปคนฺตพฺพาติ คติ. คจฺฉนฺติ สตฺตา เอตฺถาติวา คติ. อเนกวิธสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺานตาย โสภณาคติ สุคติ. กาโมจ โส สุคติจาติ สมาโส. นตฺถิ ยถาวุตฺโต อโย เอตฺถาติ นิรโย. นิจฺจํ วา รยนฺติ กมฺปนฺติ ผนฺทนฺติ ¶ สตฺตา ทุกฺขปฺปตฺตา เอตฺถาติ นิรโย. มนุสฺสา วิย อุทฺธํ อุจฺจา อหุตฺวา ติโร อฺจิตา อายตาติ ติรจฺฉานา. ยุวนฺติ นานา วณฺณสณฺานาปิ สตฺตา สมานชาติตาย เอกีภูตาวิย โหนฺติ เอตายาติ โยนิ. ชาติ.
วิภาวนิยํ ปน
ขนฺธานํ ปวตฺติวิเสโสติ วุตฺตํ.
ติรจฺฉานานํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ. เปจฺจ อิตา คตาติ เปตา. อิโต อปกฺกมฺม จวิตฺวา ภวนฺตเร คตาติ อตฺโถ. เยเกจิ กาลงฺกตา. ทิวงฺคตาปิ หิ โลเก กาลงฺกตา เปตาติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน สุขสมุสฺสยโต เปจฺจ ปกฏฺํ ปวาสํ ทูรํ คตาติ อตฺเถน ยาว ตโต น มุจฺจนฺติ. ตาว นิจฺจํ ทุกฺขปฺปตฺตา ลกฺขณสํยุตฺตาทีสุ อาคตา ตตียา อปายิกสตฺตา อธิปฺเปตา. เปตานํ สมูโห เปตฺติ. เปตฺติยา วิสโยติ เปตฺติ วิสโย. วิสโยติจ ปวตฺติเทโส วุจฺจติ. อสุรกาโยติ เอตฺถ สุรา วุจฺจนฺติ อุปริ เทวา สุรนฺติ อิทฺธิวิเสเสหิ ทิพฺพนฺติ, สุฏฺุวา รมนฺติ กามสุขรตึ ปจฺจนุภวนฺตีติ กตฺวา. น สุราติ อสุรา. เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย สนฺธาย สุรปฏิปกฺขา สุร สทิสาวาติ อตฺโถ. วิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตาทโย วินิ ปาติเก สนฺธาย ขุทฺทกสุรา จูฬกสุราติ อตฺโถ. ยมราชา ทโย เวมานิกเปเต สนฺธาย เอกเทเสน สุรสทิสาติ อตฺโถ. เวมานิกเปตาปิ หิ กตฺถจิ อสุรกายาติ อาคตา. โลกนฺตริก เนรยิเก สนฺธาย สพฺพโส สุรคุณ รหิตาติ อตฺโถ. เตปิ หิ พุทฺธวํสนิทานฏฺกถายํ ชาติทุกฺข นิทฺเทเสสุจ อสุรกายาติ วุตฺตา. ตถา กาลกฺจิกเปเต สนฺธาย สพฺพโส สุรภาวรหิตาติ อตฺโถ. อิติ ปฺจนฺนํ อสุรานํ วเสน อตฺถวิภาโค เวทิตพฺโพ. ทิพฺพา วต โภกายา ปริหายิสฺสนฺติ, ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ อิมสฺมึ สุตฺตปเท จตฺตาโรปิ อปายา อสุรกายาติ อฏฺกถายํ วณฺณิตา.
ตตฺถ ¶ เวปจิตฺติ ปหาราทาทโย อสุรา ตาว ตึเสสุ เทเวสุ สงฺคหิตา. วินิปาติกาสุรา จาตุมหาราชิกเทเวสุ. ตถา เวมานิกเปตาสุรา. เตปิ หิ วินิปาติกาสุรา วิย ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหนฺตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตา. ยมราชาโน ปน เวสฺสภู โนตฺติจ เปตฺติ ราชา โสโม ยโม เวสฺสวโณจ ราชาติ เอวํ กถา วตฺถุปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภูอาทโย สยํ มหิทฺธิกา มหานุภาวา เวมานิกเปตราชาโน หุตฺวาปิ เนรยิเกสุ สตฺเตสุ การฺุตํ ปฏิจฺจ เหฏฺา นิรยโลเกสุปิ รชฺชํ กาเรนฺติเยว. เตเนว หิ สพฺเพ เปตโลกาปิ นิรยโลกาปิ ยมโล กาติจ ยมวิสยาติจ วุจฺจนฺตีติ. เยจ จาตุมหาราชิกปริ ยาปนฺนา ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน เรวติวิมาเน ยกฺขาติ อาคตา สํกิจฺจชาตเก รกฺขสาติ อาคตา ยกฺขรกฺขสานาม อิโต คนฺตฺวา อุสฺสทนิรเยสุ เนรยิกานํ นานากมฺม การณาโย กโรนฺโต วิจรนฺติ. เตสํปิ กาโล อุปกาโลติ เอวมาทีหิ นาเมหิ นารทชาตเก อาคตานํ นิรย ปาลานํ อุปริยมราชานํ อาณาปวตฺตติเยวาติ. โลกนฺตริกา สุรา นิรเย สงฺคหิตา. อิธ ปน กาลกฺจิกาทโย เปตาสุราว อธิปฺเปตา. เตสํ อสุรานํ กาโย สมูโหติ อสุรกาโย. เอตฺถจ นิรยภูมินาม ปจฺเจกํ โสฬสุสฺสทปริ วารานํ อฏฺนฺนํ มหานิรยานํ วเสน อนฺโต ปถวิยํ ิตาติ เวทิตพฺพา. อรฺ ปพฺพต สมุทฺท ทีปกาทีสุปิ นานานิรย ภูมิโย โหนฺติเยว. ตสฺมา ตาทิสสฺส วิสุํ ววตฺถิตสฺส โอกาสสฺส อตฺถิตาย นิรโยตฺเวว วุตฺตา. เสสานํ ปน ติสฺสนฺนํ อปายภุมฺมีนํ ตาทิสสฺส โอกาสสฺส นตฺถิตาย โยนิ วิสย กาย สทฺเทหิ โยเชตฺวา ขนฺธาวา ขนฺธปฺปวตฺติปเทสาวา คหิตาติ. [อปายภูมิ]
อุสฺสิโต อุคฺคโต อุสฺสนฺโนวา มโน เอเตสนฺติ มนุสฺสา. เตหิ อนนฺเตสุ จกฺกวาเฬสุปิ อิตรภูมิกานํ สตฺตานํ ติกฺขตรสูร วิจิตฺรจิตฺตา โหนฺติ. ปริปุณฺณานํ กุสลากุสลกมฺม ปถานํ ¶ อานนฺตริยกมฺมานฺจ เอตฺเถว สมฺภวโตติ. เตสุปิ ปน ชมฺพุทีปวาสิโนเอว อติสเยน อุสฺสิตมนา โหนฺติ. อิตเร ปน เตหิ สมานวณฺณาทิตาย มนุสฺสา อิจฺเจว วุจฺจนฺติ. อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ยถาห-ตีหิ ภิกฺขเว าเน หิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ. เทเวจ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ าเนหิ. สูราจ สติ มนฺโตจ อิธ พฺรหฺมจริยวาโสจาติ. อกฺขรจินฺตกา ปน วทนฺติ มนูติ มหาสมฺมตราชา วุจฺจติ. อิเมจ ชนา เตน ถปิเตสุ มริยาทธมฺเมสุ ิตา ตสฺส ปุตฺตฏฺานิยา โหนฺติ. ตสฺมา มนุโน อปจฺจา ปุตฺตาติ มนุสฺสาติ. อิธ ปน ภูมิปริยาโยติ กตฺวา มนุสฺสาติ อิตฺถิลิงฺคํ เอกวจนฺจ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเส สุปิ. เยสุ ปน จตฺตาโร มหาราชาโน รชฺชํ กาเรนฺติ. เต เทวา จาตุมหาราชิกา. ตตฺถ ธตรฏฺโ คนฺธปฺปานํ ราชา โหติ. วิรุฬฺหโก กุมฺภณฺฑานํ. วิรูปกฺโข นาคานํ. กุเวโร ยกฺขานํ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน คนฺธรุกฺเขสุ อปฺเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ คนฺธปฺปา. คนฺธรุกฺขาธิวตฺถา เทวา. เต มูลคนฺธาทิวเสน ทสธา ปาฬิยํ อาคตา. กุมฺภณฺฑาติ ทานวรกฺขสา. นาคา ยกฺขาจ ปากฏา. สพฺเพ เต เยภุยฺเยน ปาปชฺฌาสยา กุรุรกมฺมการิโน จ โหนฺติ. ตสฺมา จตฺตาโร มหาราชาโน อฺมฺํวา มนุสฺสานํ วา อวิเหนตฺถาย เตสุ นานาราชานํวา นานาเสนาปตึวา ถเปสุํ.
อาฏานาฏิยสุตฺตํเจตฺถวตฺตพฺพํ. ตตฺถ หิ ยกฺโขยกฺขินีคนฺธปฺโป คนฺธปฺปี กุมฺภณฺโฑ กุมฺภณฺฑี นาโค นาคีติจตสฺโส อวรุทฺธกชาติโย อาคตา. ตตฺถ สรีโรภาสสิริสมฺปตฺติยุตฺโต อมนุสฺโส ยกฺโขติจ เทโวติจ เทวตาติจ วุจฺจติ. สรีโร ภาส สิริสมฺปตฺติรหิโต วิคจฺฉรูโป อมนุสฺโส ยกฺโขตฺเวว วุจฺจติ. รุกฺขฏฺกวิมาเน ชาโต รุกฺขเทวตานาม. รุกฺขสฺส อพฺภนฺตเร ชาโต คนฺธปฺโปนาม. โย โลเก กฏฺยกฺโขติ วุจฺจติ. ปุพฺเพ นิหีนกมฺมกตา กาจิ คนฺธปฺปิโย มนุสฺสิตฺถีนํ สรีรพฺภนฺตเรสุปิ ชายนฺติ. ยา เวทคนฺเถสุ โยคินีติจ โลเก ¶ โชคินีติจ วุจฺจนฺติ. อภิลกฺขิตรตฺตีสุ โคจรปสุต กาเล ชุติอตฺเถน ชุณฺหาติจ วุจฺจนฺติ, กุพฺภณฺฑานาม มโหทรา วิสาลกฺขา รกฺขสาเอว. เย โลเก ธน รกฺขกาติ วุจฺจนฺติ. เต หิ เวปุลฺลปพฺพเต มณิรตนํ รกฺขนฺติ. อนฺโต หิมวนฺเต อพฺภนฺตร อมฺพรุกฺเข รกฺขนฺติ. เอวํ รตนฏฺานานิวา วนปฺปติ รุกฺเขวา ทิพฺโพสธรุกฺเขวา ทิพฺพคนฺธรุกฺเขวา อุทกสเรวา รกฺขิตฺวา อสนฺติ ภกฺขนฺติ. ตสฺมา รกฺขสาติ วุจฺจนฺติ. นาโค นาคีติ เอตฺถ อนฺโต ปพฺพเตวา อนฺโต ปถวิยํวา นิพฺพตฺตา วสุนฺธรเทวยกฺขชาติโยปิ อิธ นาคาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ยา มหาปรินิพฺพาน สุตฺเต ภูมิจาลสุตฺตปเท ปถวี เทวตาติ วุตฺตา. ยาสํ กีฬาปสุต วเสน กทาจิ ภูมิจาโล โหติ. ยาสฺจ มนฺตปทานิ วตฺถุ วิชฺชาติจ ภูมิวิชฺชาติจ พฺรหฺมชาลสุตฺเต วุตฺตานิ. เตสุจ นานา อิทฺธิมนฺตา อวรุทฺธกา ปาปาติรตา กิพฺพิสกมฺมการิโน กีฬา โสณฺฑวเสนวา ฆาสโสณฺฑวเสนวา เปเตสุจนิรเยสุจ ปกติ วณฺเณนวา โสณคิชฺฌกากาทิวณฺเณนวา สตฺเต วิเหยนฺตา วิจรนฺติ. สพฺพฺเจ ตํ สุตฺตนฺเตสุวา ชาตเกสุวา เวทคนฺเถสุวา กุสเลหิ เวทิตพฺพนฺติ.
สห ปฺุการิโน เตตฺตึส ชนา มาเฆนนาม เชฏฺปุริเสน สห เอตฺถ นิพฺพตฺตาติ เตตฺตึสา. สาเอว ตาวตึสา นิรุตฺติ นเยน. กามฺเจตฺถ สพฺพจกฺกวาเฬสุปิ อยํ ทุตียเทว โลโก ชนวสตสุตฺเต อาคต นเยน สกฺกฏฺานิยานํ ปชาปติ วรุณ อีสานาทีนํ เตตฺตึส เทวราชูนํ นิพนฺธโน กาโส โหติ. สหสฺสํ จาตุมหาราชิกานํ. สหสฺสํ ตาวตึสานนฺติ หิ องฺคุตฺตเร วุตฺตํ. มาฆปุริสา ปน เตสุ สมุทาคเตสุ เทวราชฏฺาเนสุ ปจฺจาชาตา โหนฺติ. เอตรหิ ธรมานาจ ตสฺมา เตสํ วเสน อยํ วจนตฺโถ กโตติ เวทิตพฺโพ. อปเร ปน ยถา อินฺทโคปกวณฺณาภา. ตาว ทิสฺสนฺติ ตึสตีติ อิมสฺมึ วิธุรชาตเก ตาว สทฺโท ตึสสทฺทปริวารมตฺโต โหติ. ตถา อิธาปีติ กตฺวา ตึสมตฺตานํ สกฺกฏฺานิยานํ เทวราชกุลานํ นิวาสฏฺา นตฺตา ¶ ตาวตึสานามาติ ยุตฺตํ สิยา. อฏฺกถาสุ ปน ยถาวุตฺตํ นิรุตฺตินยํ กปฺเปตฺวา มาฆวตฺถูสุจ เตสุ เตสุจ าเนสุ สกฺกานํ เตตฺตึส สงฺขาเอว วุตฺตาติปิ วทนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ปาฬิยํเอว พฺรหฺมาสนงฺกุมาโร เตตฺตึเส อตฺตภาเว อภินิมฺมินิตฺวา เทวานํ ตาวตึสานํ ปลฺลงฺเกสุ นิสีทิตฺวาติ วุตฺตตฺตา. ยาโมติ ตสฺมึ เทวโลเก อิสฺสรเทวกุลสฺส นามํ. ตถา สุยาโมติจ. ตํ สหจริตตฺตา ปน โส เทว โลโกปิ ตตฺถ นิพฺพตฺตเทวาปิ ยามาตฺเวว วุจฺจนฺติ. วิปุลาย สิริสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตตฺตา นิจฺจํ ตุสนฺติ อติวิย หฏฺตุฏฺมุขา โหนฺติ เอตฺถาติ ตุสิตา. ยถารุจิเต โภเค สยเมว นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นิมฺมานรตี. อตฺตโน รุจึ ตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺติ เอตฺถาติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรูหนฺติ วฑฺฒนฺติ อติปณีเตหิ ฌานาทิ คุเณหิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตีติ พฺรหฺมาโน. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโนติ วตฺตพฺเพ มหาสทฺทสฺส โลโป.
ปริสติ ภวาติ ปาริสชฺชา. ปริสาสุ ชาตาติวา ปาริสชฺชา. ปริจาริกาติ อตฺโถ. มหาพฺรหฺมานํ ปาริสชฺชาติ พฺรหฺม ปาริสชฺชา. ปุเร อุจฺเจ าเน โอทหนฺติ ติฏฺนฺตีติ ปุโรหิตา. มหาพฺรหฺมานํ ปุโรหิตาติ พฺรหฺมปุโรหิตา. มหนฺตา พฺรหฺมาโน มหาพฺรหฺมาโน. สหสฺโสพฺรหฺมา ทฺวิสหสฺโสพฺรหฺมา. ติสหสฺโสพฺรหฺมาติอาทินา สงฺขารุปปตฺติสุตฺเต อาคตา อธิปติพฺรหฺมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สหสฺโสพฺรหฺมาติ จกฺกวาฬสหสฺสมฺหิ อิสฺสโร พฺรหฺมา. ทฺวิสหสฺโสติ ทฺวีสุ จกฺกวาฬ สหสฺเสสุ อิสฺสโรติ อตฺโถ. ตโยเปเต เอกตล วาสิโน โหนฺติ. ตตฺถ โลเก มหาชนา วิสุํ วิสุํ กุลเทวตาโยนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ มหาเทวํนาม อุปฏฺหนฺติ. เกจิ วาสุเทวํนาม. เกจิ มเหสรํนาม. เกจิ ปรเมสฺวารํ นามาติ. ฆรเทวตา คามเทวตา รุกฺขเทวตาทโยปิ เตสํ มหาเทวราชานํ อุปฏฺกาเอว สมฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ มหาเทวรา ชาโนวิย มหาพฺรหฺมาโน ทฏฺพฺพา. ฆรเทวตาทโยวิย พฺรหฺม ปุโรหิตาทฏฺพฺพา, ¶ มนุสฺสาวิย พฺรหฺมปาริสชฺชาทฏฺพฺพา. ตตฺถจ ฆร เทวตาทโย มหาเทวรา ชาโน อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. มนุสฺสา จ เตอุโภปิ อทิสฺวาว อุปฏฺหนฺติ. เอวเมวํ พฺรหฺมปุโรหิตา มหาพฺรหฺมาโนปิ นปสฺสนฺติ. มหาพฺรหฺมานํ นิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. พฺรหฺมปาริสชฺชาอุโภปิ นปสฺสนฺติ. อุภินฺนํนิวาสฏฺานํปิ นชานนฺติ. ยทา ปน โอฬาริกํ รูปํ มาเปตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ. ตทา เอว ปสฺสนฺติ. เอสนโย อุปริภูมีสุปิ. ยํ ปน พฺรหฺมนิมนฺตน สุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ อาปาตํ น คจฺฉตีติ. ตํ พฺรหฺมปุโร หิตา ทีนํ อุปริมานํ พฺรหฺมานํ ปกติรูปํ กสฺสจิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทิโนวา เทวสฺสวา มนุสฺสสฺสวาอาปาตํ นคจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เหฏฺิมานํ ปน ปกติรูปํ อุปริมสฺส อาปาตํ อาคจฺฉิสฺสติเยว. เตเนว หิ ชนวสภสุตฺตฏฺกถายํ เหฏฺิมเหฏฺิมาหิ เทวา อุปริมเทวานํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตเมว อตฺตภาวํ ปสฺสิตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถทุตียตเล ปริตฺตาภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณาภาติ พฺรหฺมปุโรหิตา เอว. อาภสฺสราติ มหาพฺรหฺมาโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติ พฺรหฺมาโนเอวาติ อตฺโถ. เหฏฺิมตลโต ปน วิเสส กรณตฺถํ อาภาวเสน นามคหณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถ ปริตฺตา อาภา เอเตสนฺติ ปริตฺตาภา. อปฺปมาณา อาภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณาภา. อาภาสรนฺติ นิจฺฉรนฺติ เอเตสูติ อาภสฺสราติ. ตตียตเล ปริตฺตสุภาติ พฺรหฺมปาริสชฺชาเอว. อปฺปมาณสุตาติ พฺรหฺมปุโรหิตาเอว. สุตกิณฺณาติ มหาพฺรหฺมโนเอว. ตสฺมึ ตเล อธิปติพฺรหฺมาโน เอวาติ อตฺโถ. ตตฺถ สุภาติ เอกคฺฆนา อจลสณฺิตา อาภาเอว วุจฺจนฺติ. ปริตฺตา สุภา เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภา. อปฺปมาณา สุภา เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภา. สุเตหิ อากิณฺณาติ สุภากิณฺณา. สุภกิณฺหาติปิ ปนฺติ. เตสํ อาการสฺส รสฺโส อนฺติมณการสฺส จ หกาโร ทฏฺพฺโพ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ตเลสุ ปกติกายปฺปภา อธิมตฺตา โหนฺติ. ตสฺมา ตาสํ วเสน ปริตฺตาภาติอาทิกํ นามํ สิทฺธํ. น พฺรหฺมปาริ สชฺชาติอาทิกํ. ¶ เอวฺจ กตฺวา เวรฺชสุตฺเต ปถมตลวาสิโน พฺรหฺมกายิกา เทวาติ อาคตา. ทุตียตลวาสิโน อาภาเทวาติ. ตตียตลวาสิโน สุภาเทวาติ จตุตฺถตเล วิปุลํ ผลํ เอเตสนฺติ เวหปฺผลา. อถวา อิฺชนชาติเกหิ โสมนสฺสชฺฌาเนหิ นิพฺพตฺตานํ ติณฺณํ เหฏฺิมตลานํ เตโชสํ วฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยน ภูมิตเลน สห อายุกปฺปนิวตฺติวเสน อิฺชิตํ ปฺุผลํ อตฺถิ. เตสุ หิ ยํ สุภากิณฺณานํ เทวานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ วุตฺตํ. ตํ ตสฺมึ ตเล อาทิกปฺปิกานํ วเสน วุตฺตํ. ปจฺฉิมิกานํ ปน เตสฏฺิกปฺป ทฺวาสฏฺิกปฺป เอกสฏฺิ กปฺปาทิ วเสน อิฺชิตํ ปฏิลีนํ ปฺุผลํ โหตีติ. อาเนฺชชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ ปน เกนจิ อนฺตราเยน ตาทิสํ อิฺชิตํ ปฺุผลํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา ฌาน สามตฺถิยานุรูปํ วิเสเสน อีหิตํ อภิวฑฺฒิตํ ปฺุผลํ เอตฺถ อตฺถีติ เวหปฺผลา.
นตฺถิ สฺามุเขน คหิตา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา เอเตสนฺติ อสฺา. อสฺาจ เต สตฺตาจาติ อสฺสตฺตา. จิตฺตเจ ตสิกานํ ปน นตฺถิตาย เตสํ อสตฺตปสงฺคตา สมฺภวตีติ สตฺตคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเต ทฺเวปิ เอกตลวาสิโน เอว โหนฺติ. เอตฺถปิ นิพฺพตฺตกชฺฌานสฺส หีนมชฺฌิมปณีตตา วิเสสสฺส อตฺถิตาย ตทนุรูปํ พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺช ปุโรหิต มหาพฺรหฺมตฺต วิเสโส สมฺภวติเยว. อายุเวมตฺตตาย ปน อฺมฺ อทสฺสนาทีนฺจ นตฺถิตาย ปาริสชฺชาทิวเสน ภูมิวิภาโค นตฺถีติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อวิหาทีสุปิ. โอฬาริกานํ กามราคปฏิฆานุสยานํ นตฺถิตาย สุทฺธานํ อนาคามิอรหนฺตานเมว อาวาสาติ สุทฺธาวาสา. ตตฺถ ปถมภูมิวาสิโน อปฺปเกน กาเลน อตฺตโน านํ นวิชหนฺตีติ อวิหา. อถวา, โอฬาริกานํ ปฺจนฺนํ สํโยชนานํ ปหีนตฺตา นตฺถิ จิตฺตสฺส วิหฺนํ สมถวิปสฺส นาธมฺเมสุ อวิปฺผาริกตาปตฺติ เอเตสนฺติ อวิหา. ทุตียภูมิ วาสิโน น เกนจิ จิตฺตปริฬาเหน ตปฺปนฺตีติ อตปฺปา. ตตีย ตลวาสิโน ปริสุทฺเธหิ ปสาทจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปฺา จกฺขูหิ สมฺปนฺนตฺตา สุฏฺุ ปสฺสนฺตีติ สุทสฺสา. จตุตฺถภูมิวาสิโน ปน ¶ ตโต อติสเยน สุฏฺุ ทสฺสนภาเวน สมนฺนาคตาติ สุทสฺสิโน. อติสยตฺเถ หิ อยํ อีกาโรติ. ปฺจมภูมิ วาสิโน อุปริ อฺสฺส ภูมนฺตรคตสฺส รูปิพฺรหฺมุโน นตฺถิตาย นตฺถิ รูปีนํ สตฺตานํ มชฺเฌ เกนจิ คุเณน กนิฏฺภาโว เอเตสนฺติ อกนิฏฺา.
อากาสานฺจายตนภูมีติ เอตฺถ ยตฺตกํ อากาสปเทสํ ผริตฺวา อากาสานฺจายตน สฺิตา จตุกฺขนฺธา ปวตฺตนฺติ. โส ขนฺธสหิโต อากาสปเทโส อากาสานฺจายยนภูมิ. เอวํ เสสาสุ. ปุถุชฺชนา โสตาปนฺนา สกทาคามิโนจาปิ ปุคฺคลา สุทฺธาวาเสสุ สพฺพถา สพฺพปกาเรนปิ นลพฺภนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปน อนาคามิ มคฺคฏฺสฺสปิ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป สิทฺโธ โหตีติ อุปริมานํ ติณฺณํ อริยานเมว ตตฺถ ปฏิลาโภ อิมาย คาถาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. เสสฏฺาเนสูติ ปฺจสุทฺธาวาสโต อสฺาปายโตจ อวเสเสสุ เอกวีสติยา าเนสุ, อนริยาติ ปุถุชฺชนา. [ภูมิจตุกฺกํ]
๑๔๔. โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. ปฏิสนฺธิหิ ภวนฺตเร โอกฺกมนํ อนุปวิสนนฺถิ อตฺเถน โอกฺกนฺตีติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ ภวงฺคํ หุตฺวาติ โยชนา. เกจิ ปน ภวงฺคปริโยสาเนติ ปนฺติ. ตํ น ยุชฺชติ. ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ. อาทิสทฺเทน ชาติ พธิร ชจฺจฆานก ชาติมูค ชจฺเจฬ ชจฺจุมฺมตฺตก ปณฺฑก อุภโต พฺยฺชนก นปุํสก มมฺมาทโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ยสฺส จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ อสมตฺเถน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ลทฺธา. โส ชจฺจนฺโธ นาม. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ ปสาทโสต รหิโต ชาติพธิโร นาม. ปสาท ฆานรหิโต ชจฺจ ฆานโก นาม. ปสาทชิวฺหารหิโต นาม นตฺถิ. วจนรหิโต ชาติมูโคนาม. ทิสาวิทิสามตฺตํปิ สฺาเปตุํ อสกฺกุเณยฺโย ชาติเอโฬ นาม. สพฺพกาลํปิ วิปลฺลฏฺจิตฺโต ชจฺจุมฺมตฺตโกนาม. กามเหตุ อาสิตฺตกาทิภาเวน วิปฺปการปตฺโต ปณฺฑโกนาม. ทฺวีหิ พฺยฺชเนหิ สมนฺนาคโต อุภโต พฺยฺชนโกนาม. ภาวทฺวย รหิโต นปุํสโกนาม. ปกติวจเนปิ เอกเมกํ อกฺขรํ มหุสฺสาเหน ¶ อุปฺปาเทนฺโต วิพจฺฉวจโน มมฺโมนาม. เอตฺถจ จกฺขุํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน กมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺติกาเล ตํวา อฺํวา กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทติ. อสมตฺเถนกมฺเมน ลทฺธปฏิสนฺธิ กสฺส ปน วตฺถุวิปนฺนสฺส ปวตฺติกาเล อฺํปิ กมฺมํ จกฺขุํ อุปฺปาเทตีติ นตฺถิ. ตสฺมา คพฺภเสยฺยกานํปิ ชจฺจนฺธภาโว ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. เอสนโย เสเสสุ ชาติ พธิราทีสุ. อายตนานํ ปฏิลาโภ ชาตีติ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส อุปฺปชฺชนารหกาโล จกฺขุสฺส ชาติกาโลนาม. ตทา อนุปฺปนฺน จกฺขุโก ชจฺจนฺโธนามาติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อุปฺปชฺชนารห กาลวเสน ตสฺส ตสฺส อายตนสฺส ชาติกาโล เวทิตพฺโพ. เอวฺหิสติ ชาติมูคาทโยปิ อุปปนฺโน โหนฺตีติจ วทนฺติ. วิภาวนิ ยํปิ อยมตฺโถ วิภาวิโตติ.
[๑๔๒] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อปเร ปน ชจฺจนฺโธติ ปสุติยํเยว อนฺโธ. มาตุ กุจฺฉิยํ อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. เตน ทุเหตุกติเหตุกานํ มาตุกุจฺฉิยํ จกฺขุสฺส อวิปชฺชนํ สิทฺธนฺติ วทนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุตฺตํ.
โลเก มาตุกุจฺฉิยํเยว อนฺโธ หุตฺวา นิกฺขนฺตสฺสปิ เอกจฺจสฺส ตํ ตํ สิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปฺาเวยฺยตฺติยภาวสฺส ทิฏฺตฺตา. ถเปตฺวา หิ มหาโพธิสตฺเต อฺเจ ปจฺฉิมภวิเก สตฺเต อวเสสานํ ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสมปโยเคนวา นานาพาเธนวา อุปฺปนฺนานํปิ จกฺขุโสตานํ วิปตฺตินาม นตฺถีติ น สกฺกา นิยเมตุนฺติ. ภุมฺมสฺสิตานฺจ วินิปาติกาสุรานนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ ชาตาติ ภุมฺมา. ภูมิสมฺพนฺเธสุ รุกฺขฏฺก ปพฺพตฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา อาฬวก สาตาคิร เหมวตาทโย มหิทฺธิกา ภุมฺมาเทวา. เย โลเก พลิหรณ วเสน ปูชนียฏฺเน ยกฺขาติปิ วุจฺจนฺติ. เย ปน ภุมฺมเทวชาติกาปิ สมานา อตฺตโน ปฺุนิพฺพตฺตสฺส กสฺสจิ โภคสุขสฺส อภาวา กิจฺฉชีวิ กปฺปตฺตา ¶ วิจรนฺติ. เต เตสํ มหิทฺธิกานํ ภุมฺมเทวานํ ปรํปร ปาริสชฺเชสุ ปริยาปนฺนตฺตา ภุมฺเม เทเว สิตา นิสฺสิตาติ อตฺเถน ภุมฺมสฺสิตานาม โหนฺติ. ภุมฺมิสฺสิตาติปิ ปาโ. ปฺุนิพฺพตฺตสฺส นิวาสฏฺานสฺส อภาวา รุกฺขคุมฺพเลณคุหาสุสานา ทีสุ วิวิตฺเตสุ ภูมิปเทเสสุ นิสฺสาย วสนฺตีติ อตฺโถ. เตเยว วิรูปา หุตฺวา ภวนฺตเร นิปตนฺตีติ วินิปาติกา. วินิปาติกาจ เต เหฏฺาวุตฺตฏฺเน อสุราจาติ วินิปาติกา สุรา. เต ปน คามสมีเปวา อนฺโตคาเมวา วิวิตฺตฏฺาเนสุ วสิตฺวา คามวาสีหิ ฉฑฺฑิตานิ ภตฺตสิตฺถปูวขชฺชมจฺฉมํสาทีนิ ปริเยสิตฺวาวา ตานิ อลภิตฺวา ทารเกวา คิลาเนวา ปีเฬตฺวาวา สกฺโกนฺตา ปน อฺเปิ มนุสฺเส ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวาวา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ. เตสํ วินิปาติกาสุรานํ. เอกจฺจานนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ สพฺเพ วินิปาติกา สุรานาม อเหตุ กาเอวาติ สกฺกา วตฺตุํ. ทฺวิเหตุกติเหตุกานํปิ สพฺภาวโต. เอวฺจ กตฺวา เตสํ เอกจฺจานํ ปิยงฺกรมาตา อุตฺตรมาตา ธมฺมคุตฺตา ผุสฺสมิตฺตาทีนํ ธมฺมาภิสมโยปิ อฏฺกถาสุ วุตฺโตติ. เอกจฺเจ ยกฺขชาติกาปิ รกฺขสชาติกาปิ เวมานิกเปตาปิ ปรทตฺตุปชีวิ เปตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.
เตสูติ ยถาวุตฺตปฏิสนฺธิ ยุตฺเตสุ ปุคฺคเลสุ. ยสฺมา อายุปริจฺเฉโทนาม เอกภูมิปริยาปนฺนานํ สพฺพสตฺตานํ อเสสสา ธารณนิยมปริมาณวเสน ปวตฺโต. อปายานํ มนุสฺสานํ ภุมฺม เทวานฺจ ตาทิโส นิยมปริมาโณนาม นตฺถิ. น หิ สกลจกฺก วาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา สพฺพนิรยา เอกอายุปริจฺเฉทา โหนฺติ. ติรจฺฉานาทีสุปิ เอเสวนโย. ตสฺมา วุตฺตํ จตุนฺนํ อปายานนฺติอาทิ. จตุนฺนํ อปายานํ อาปายิกปุคฺคลานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กมฺมปมาณตฺตา. ตตฺถ นิรเยสุ อพฺพุทาทีนํ ทสนฺนํ นิรยานํ ภควตา วุตฺโต อายุปริจฺเฉโทปิ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตเกน กมฺเมเนวสิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. มนุสฺสานนฺติ อิทํ ชมฺพุทีปคาสีนํ วเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ. เต สฺเว ¶ หิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณฺจ อตฺถิ. น อิตรทีปวาสีนํ. เตสุ หิ อุตฺตรกุรุวาสีนํ นิยมโต วสฺส สหสฺสํ โหติ. อิตเรสํ ทฺวินฺนํ ปฺจวสฺส สตานีติจ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต เตสุ ทีเปสุ อาทิกปฺปิกานํปิ โสเอว ปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติ. ชมฺพุทีปวาสีนํ ปน สมวิสมาจารนิสนฺทภูตา จนฺทสูริยนกฺขตฺตาทีนํ วิสมสมคติมูลิกาอุตุอาหารานํ สมฺปตฺติ วิปตฺติโย เตสํปิ สาธารณาเอว โหนฺติ. ตสฺมา เตสุปิ อายุปริจฺเฉทานํ อาโรหณํ โอโรหณฺจ นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. นิสนฺทมตฺตตฺตา ชมฺพุทีปคติยา เอกคติกา นโหนฺตีติ ปน วตฺตพฺพํ. ตถา หิ ปาฬิยํ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อมมา อปริคฺคหา. นิยตายุกา อวเสสายุนาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อวเสสายุนาติ อสงฺขฺเยยฺยโต โอโรหิตฺวา นิจฺจลํ ิเตน วสฺสสหสฺเสนาติ อตฺโถติ.
วินิปาติกาสุรานนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. สพฺเพสํปิ มเหสกฺขานํ อปฺเปสกฺขานฺจ ภุมฺมเทวานํ เวมานิกเปตาทีนฺจ อิธ อธิปฺเปตตฺตา. เตสฺหิ สพฺเพสํปิ กมฺมเมว ปมาณนฺติ. จาตุมหาราชิกานํปนเทวานนฺติ อิทํ อุปริเม จาตุมหาราชิเก สนฺธาย วุตฺตํ. ทิพฺพานีติ ตสฺมึ เทวโลเก สิทฺธานิ. ปฺจ วสฺสสตานีติ อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺมา ปน กสฺสปพุทฺธสฺส สาวกภูตา โสตาปนฺนเทว ปุตฺตา อากาสฏฺก วิมาเนสุ นิพฺพตฺตา ยาว นิมิราชกาลาปิ ติฏฺนฺตีติ ชาตกฏฺกถายํ วุตฺตา. ตสฺมา เกสฺจิ อากาสฏฺกเทวานํปิ กมฺมปมาณตา สิทฺธา โหตีติ เวทิตพฺพํ. น เจตฺถ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติ จินฺเตตพฺพา. น หิ โสตา ปนฺนานํ สตฺตกฺขตฺตุโต ปรํ กามภเว ปฏิสนฺธินาม อตฺถิ. น จ ตสฺมึ เทวโลเก สหสฺสกฺขตฺตุํ นิพฺพตฺตมานาปิ ตตฺตกํ กาลํ สํปาปุณิตุํ สกฺโกนฺตีติ. มนุสฺสคณนายาติ มนุสฺสานํ วสฺสคณนาย. มนุสฺสโลเก หิ ปฺาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว โหติ. ตึสรตฺติทิวา เอโก ทิพฺพมาโส. ทฺวาทสมาสา เอกํ ทิพฺพวสฺสํ. เตน ทิพฺพวสฺเสน เตสํ ปฺจวสฺสสตานิ ¶ มนุสฺสคณนาย นวุติวสฺสสตสหสฺสํ โหตีติ. ตโตติ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ อายุปฺปมาณโต. จตุคุณนฺติ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิยาเจว ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิยาจ วเสน จตูหิ ภาเคหิ คุณิตํ วฑฺฒิตนฺติ อตฺโถ. เอสนโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ อายุปมาณโต อุปริมานํ เทวานํ อายุปมาณสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน ตาวตึสานํ ทิพฺพํ เอกํ วสฺสสหสฺสํ. ยามานํ ทฺเววสฺสสหสฺสานิ. ตุสิตานํ จตฺตาริ, นิมฺมานรตีนํ อฏฺ. วสวตฺตีนํ ทิพฺพานิ โสฬสวสฺส สหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ โหตีติ สิทฺธํ โหติ.
ทิพฺพสฺส รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธินาม เหฏฺิมานํ เทวานํ รตฺติทิวโต อุปริมานํ รตฺติทิวสฺส ทิคุณวุทฺธิ. เอเตน มนุสฺสโลเก เอกํ วสฺสสตํ ตาวตึเส เอโก ทิพฺพรตฺติทิโว. ทฺเววสฺสสตานิ ยาเม. จตฺตาริ ตุสิเต. อฏฺ นิมฺมานรติยํ. สหสฺสํ ฉ จวสฺสสตานิ วสวตฺติยํ เอโก ทิพฺพรตฺติทิโวติ สิทฺธํ โหติ. รตฺติทิวานฺจ ทิคุณวุทฺธิยา สิทฺธาย มาสสํวจฺฉรานํปิ ทิคุณวุทฺธิ สิทฺธาว โหตีติ. เอวฺจสติ ยถาวุตฺตานิ ตาวตึสาทีนํ ทิพฺพวสฺสสหสฺสาทินิปิ อตฺตโน อตฺตโน รตฺติทิวมาสสํวจฺฉเรติเอว เวทิตพฺพานีติ สิทฺธํ โหติ. ตถาจ สติ อุปริมานํ อายุปริมาณานิ เหฏฺิมานํ อายุปริมาณโต จตุคุณานีติ สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ. ตโต จตุคุณํ ตาวตึสานํ. ตโต จตุคุณํ ยามานนฺติอาทิ. ทิพฺพคณนาย จ ตถา สิทฺธาย สติ มนุสฺสคณนายปิ จตุคุณภาโว สิทฺโธเยว โหติ. ตสฺมา มนุสฺสคณนายปิ เหฏฺิมานํ นวุติวสฺสสตสหสฺสาทีนิ จตูหิ อุปรูปริคุณิตานิ อุปริมานํ ติโกฏิสฏฺิวสฺสสต สหสฺสาทินิ ภวนฺตีติ กตฺวา ตานิ สพฺพานิปิ อาทิอนฺตทสฺสน วเสน นิทฺทิสนฺโต นวสตนฺติ คาถมาห. วสฺสานํ นวสตํ โกฏิโย จ เอกวีส โกฏิโย จ ตถาสฏฺิวสฺส สตสหสฺสานิ จ วสวตฺตีสุ เทเวสุ อายุปฺปมาณํ โหตีติ โยชนา.
ยสฺมา ¶ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ ฌานํ โอฬาริกสฺส วิตกฺกสฺส สมติกฺกมา ปถมชฺฌานโต สุฏฺุพลวํ โหติ. ตโตเยว ตตียชฺฌานโตปิ นาติทุพฺพลฺจ โหติ. ตสฺมา ตํ ตตียชฺฌาเนน เอกโต หุตฺวา สมตเล ภูมนฺตเร วิปากํ เทตีติ วุตฺตํ ทุตียชฺฌานวิปากํ ตติยชฺฌานวิปากฺจ ทุตียชฺฌานภูมิยนฺติ. เตเนวจ ภูมีนํ ิติกฺกโมปิ จตุตฺถชฺฌาน วเสเนว สิทฺโธ. เถเรน ปน เหฏฺา ปฺจกนยวเสเนว ฌานานิ วุตฺตานิ. ตสฺมา อิธปิ เตเนว นเยน วิปากานิ คเหตฺวา จตุตฺถชฺฌานวิปากํ ตตียชฺฌานภูมิยนฺติอาทิ วุตฺตํ. เตสูติ ตาหิ ฉหิ ปฏิสนฺธีติ คหิตปฏิสนฺธิเกสุ. กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. จตุพฺพิธา หิ กปฺปามหากปฺโป อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป อนฺตรกปฺโป อายุกปฺโปติ, ตตฺถ อายุกปฺโปนาม เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตํตํ อายุปริจฺเฉโท วุจฺจติ. อนฺตรกปฺโปนาม เอกสฺสวิวฏฺฏฏฺายิอสงฺขฺเยยฺยสฺส อพฺภนฺตเร มนุสฺสานํ อายุกปฺปสฺส หายนวฑฺฒนวเสน ทิสฺสมานนฺตรา จตุสฏฺิปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺติ. ปีสติเภทาติ เกจิ. อสีติเภทาติ อปเร. จุทฺทสปฺป เภทาติ เวทวิทุ. เย โลเก มนฺวนฺตรกปฺปาติ วุจฺจนฺติ. เอกเมเกน มนุนามเกน มหาสมฺมตราเชน อุปลกฺขิตา อนฺตรกปฺปาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน เอกสฺมึ วิวฏฺฏฏฺายิมฺหิ มหาสมฺมตรา ชานํ เอกเมว อิจฺฉนฺติ. จตุสฏฺิอนฺตรกปฺปา ปน เอโก อสงฺขฺเย กปฺโปนาม. โส จตุพฺพิโธ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายีติ. ตตฺถ วินสฺสมาโน กปฺโป สํวฏฺโฏ. ยถา วินฏฺํ ติฏฺมาโน กปฺโป สํวฏฺฏฏฺายี. วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏ. ยถา วิวฏฺฏํ ติฏฺมาโน กปฺโป วิวฏฺฏฏฺายีติ เวทิตพฺโพ. เต ปน จตฺตาโร อสงฺขฺเยยฺยกปฺปา เอโก มหากปฺโปนาม. เอตฺถจ โย ชนายามวิตฺถาเร เสตสาสปราสิมฺหิ วสฺสสต วสฺสสตจฺจเยน เอเกกพีชหรเณน ปริกฺขีเณปิ เอโก มหากปฺโป ปริกฺขยํ นคจฺฉติ. เอวํ ทิโฆ มหากปฺโปติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ยทา กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ. อาภสฺสรโต เหฏฺา อคฺคินา ทยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ. สุภากิณฺณโต เหฏฺา อุทเกน ¶ วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ. เวหปฺผลโต เหฏฺา วาเตน วิทฺธํสตีติ เอวํ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อยํ โลโก นิรนฺตรํ สตฺตสุ วาเรสุ อคฺคินา วินสฺสติ. อฏฺเม วาเร อุทเกน วินสฺสติ. ปุน สตฺตสุ อคฺคินา. อฏฺเม อุทเกนาติ เอวํ อฏฺนฺนํ อฏฺกานํ วเสน จตุสฏฺิวาเรสุ อนฺติเม อุทกวาเร อุทกํ ปหาย วาตวาโร โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธ โหติ. กถํ. ยํ วุตฺตํ อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ. เอเตน อฏฺเม วาเร อาโปสํวฏฺโฏ โหติ. อนฺตรา สตฺตสุ สตฺตสุ วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา โหนฺตีติ สิทฺธํ. ยฺจ วุตฺตํ สุภากิณฺณานํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ. เอเตน จตุสฏฺิเม จตุสฏฺิเม วาเร วาตสํวฏฺโฏโหติ. อนฺตรา เตสฏฺิยา วาเรสุ เตโชสํวฏฺฏา อาโปสํวฏฺฏาจ โหนฺตีติ สิทฺธํ โหตีติ. เตนาหุ โปราณา –
อคฺคินา ภสฺสรา เหฏฺา, อาเปน สุภากิณฺณโต;
เวหปฺผลโต วาเตน, เอวํ โลโก วินสฺสติ.
สตฺตสตฺตคฺคินา วารา, อฏฺเม อฏฺเม ทกา;
จตุสฏฺิ ยทา ปุณฺณา, เอโก วายุวาโร สิยาติ.
เอวฺจ วินฏฺเ โลเก เอกสฺมึ กปฺเปปิ ปถมชฺฌานภูมิ อวินฏฺานาม นตฺถิ. ตสฺมา พฺรหฺมปาริสชฺชานํเทวานํ กปฺปสฺสตตีโย ภาโค อายุปฺปมาณํ, พฺรหฺมปุโรหิตานํอุปฑฺฒกปฺโป, มหา พฺรหฺมานํเอโกกปฺโปติ เอตฺถ อสงฺขฺเยยฺย กปฺโปว สมฺภวติ. นมหากปฺโป. เตน วุตฺตํ กปฺปสฺสาติ อิทํ อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติเยว. เตโชสํวฏฺฏกปฺเปสุ หิ ปถมชฺฌานตลํ วิวฏฺฏมานํ สพฺพปถมํ วิวฏฺฏติ. สํวฏฺฏมานํ สพฺพปจฺฉา สํวฏฺฏติ. ตสฺมา วิวฏฺฏสฺส ปจฺฉิมฑฺเฒน สํวฏฺฏสฺสจ ปุพฺพฑฺเฒน สห เอกํ วิวฏฺฏฏฺายิกปฺปํ คเหตฺวา ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ตสฺมึ ตเล เอโก อายุกปฺโปติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ทุตีย ตลโต ปฏฺาย ปน มหากปฺโปว คเหตพฺโพ. อปฺปกํ อูนกํวา อธิกํวา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา อุปฑฺเฒหิ ¶ สห สตฺตกปฺปานิ สนฺธาย อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ วุตฺตํ. เอวํ จตุสฏฺิกปฺปานีติ เอตฺถปีติ. อากาสานฺจายตนภวํ อุปคจฺฉนฺตีติ อากาสานฺจายตนุปคา, เตสํ. เอโกว วิสโย อารมฺมณํ ยสฺส ตํ เอกวิสยํ. เอกชาติยนฺติ เอกสฺมึ ภเว. [ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ.]
๑๔๕. ชเนตีติ ชนกํ อุปตฺถมฺเภตีติ อุปตฺถมฺภกํ. อุปปีเฬตีติ อุปปีฬกํ. อุปฆาเตตีติ อุปฆาตกํ. ตตฺถ ชนกํ นาม ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ วิปากกฺขนฺธ กฏตฺตารูปานํ นิพฺพตฺติกา กุสลากุสลเจตนา. ตตฺถ ปฏิสนฺธินิพฺพตฺติกา กมฺมปถปตฺตาว ทฏฺพฺพา. ปวตฺตินิพฺพตฺติกา ปน กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ อนฺตมโส ปฺจทฺวาริกชวนเจตนาปิ สุปินนฺเต กุสลากุสลเจตนาปีติ. อุปตฺถมฺภกํนาม วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺกวิปากา วา สพฺพาปิ กุสลากุสลเจตนา. สา หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโนวิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉาวา สภางฺคํ กมฺมนฺต รํวากมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธสนฺตานํวาอุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติ. ยถา คนฺถารพฺเภ รตนตฺตยปณามเจตนาติ. ยํ ปน วิสุทฺธิมคฺเค อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ นสกฺโกตีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธวิปากวารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ กิฺจิกมฺมํ ปวตฺติวิปากมตฺตสฺสปิ อชนกํนาม อตฺถีติ. ตตฺถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อลทฺโธกาสสฺส อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส โอกาสกรณํ. ตํ ปน มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทา หิ กุสเล ชวิเต อฺํ ปฏิสนฺธิชนกํ กุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภติ. อกุสเล ชวิเต อฺํ อกุสลกมฺมนฺติ. วุตฺตฺเหตํ อิติ วุตฺตเก –
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
สคฺคมฺหิ อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปสาทิตํ.
อิมสฺมึ จายํ สมเย, กาลงฺกริยาถ ปุคฺคโล;
นิรเย อุปปชฺเชยฺย, จิตฺตฺหิสฺส ปทูสิตนฺติ.
ปวตฺติกาเลปิ เอตํ พหุลํ ลพฺภติเยว. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภนํนาม อฺเน ลทฺโธกาเสน กุสลกมฺเมนวา อกุสลกมฺเมนวา ¶ นิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา ชีวิตปริกฺขาเร สมุทาเนตฺวา จิรตร ปวตฺติกรณํ. ยถาห –
อภิวาทนสีลิสฺส, นิจฺจํ วุทฺธาปจายิโน;
จตฺตาโร ธมฺมา วฑฺฒนฺติ, อายุ วณฺโณ สุขํ พลนฺติ.
เอตฺถ ปน กุสลํปิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส อกุสลํปิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺส อุปตฺถมฺภกํนาม นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. อกุสล กมฺม นิพฺพตฺตสฺสปิ หิ มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ กุสลํ วุตฺตนเยน อุปพฺรูหนํ กโรติเยว. ตถากุสลกมฺมนิพฺพตฺตสฺสปิ เกสฺจิ วินิปาติกาสุราทีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ปวตฺติกาเล ปุพฺพกตํ อกุสลํ จิรตรปฺปวตฺตึ กโรติเยวาติ. อุปปีฬกอุปฆาตกานิปิ วุตฺตปฺปการา กุสลากุสล เจตนาโยเอว. ตาปิ หิ ชนกภูตาปิ สมานา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเรวา ปจฺฉา วา วิปากวาร คหณ กาเลปิ วา กมฺมนฺตรํวา กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานํวา ทุพฺพลตรํ กตฺวาวา วิพาธยมานา สพฺพโสวา อุปจฺฉินฺทมานา ปวตฺตนฺตีติ. ตตฺถ อุปปีฬเก ตาว กมฺมนฺตรสฺส วิพาธนํนาม อฺสฺส ชนกกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวกรณํ. กมฺมฺหิ นาม อายูหนกาเล พลวนฺตํปิ ปจฺฉา กเตน อุชุปฏิปกฺเขน กมฺมนฺตเรน วิพาธิยมานํ ปุน วิหตสามตฺถิยํ โหติ. อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ เหฏฺาภูมิยํ นิพฺพตฺเตติ. มเหสกฺเขสุ มหิทฺธิเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อปฺเปสกฺเขสุ นิพฺพตฺเตติ. ตถา อุจฺจกุเลสุ นิพฺพตฺตกํปิ นีจกุเลสุ. ทีฆายุเกสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปายุเกสุ. มหาโภเคสุ นิพฺพตฺตกํปิ อปฺปโภเคสุ. ปุริสตฺต ภาวนิพฺพตฺตกํปิ สมานํ อิตฺถตฺตภาวํวา นปุํสกภาวํ วา นิพฺพตฺเตติ. วณฺณสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ ทุพฺพณฺณภาวํ. อินฺทฺริยสมฺปตฺตินิพฺพตฺตกํปิ อนฺธํวา พธิรํวา ยํกิฺจิ อินฺทฺริยเวกลฺลํ. องฺคปจฺจงฺค สมฺปตฺติชนกํปิ หตฺถปาทาทิ องฺคเวกลฺลํ ชเนติ. ตถา อายูหนกาเล มหานิรเยสุ นิพฺพตฺตกํปิ อกุสลํ ปจฺฉากเตน พลวกุสเลน วิพาธิยมานํ ¶ อุสฺสเทสุวา เปเตสุวา นิพฺพตฺเตติ. อชาตสตฺตุ ราชา เจตฺถ นิทสฺสนํ. อุสฺสเทสุ นิพฺพตฺตกํปิ เปเตสุวา ติรจฺฉา เนสุวาติ อาทิสพฺพํ วตฺตพฺพํ.
อุปตฺถมฺภกํปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพเมว. ตถา หิ กมฺมํ นาม กตกาเลทุพฺพลํปิสมานํ ปจฺฉาสภาเคนพลวตากุสเลนวา อกุสเลนวา อุปตฺถมฺภียมานํ สุฏฺุ พลวํ โหตีติ. กมฺมนิพฺพตฺต ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํนาม อฺเน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส คหิตปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยทากทาจิ สรีเร นานาอนฺตราเย อุปฺปาเทตฺวาวา านนฺตรเขตฺตวตฺถุ โคมหึส ธน ธฺโภค สมฺปตฺตีนํ ปุตฺตทาราติ มิตฺตานฺจ วิปตฺตึ กตฺวาวา ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณํ. ทุวิธฺหิ กมฺมผลํนาม วิปากผลํ นิสนฺทผลนฺติ. ตตฺถ วิปากผลํนาม กมฺมการกสฺเสว โหติ. น อฺสฺส. นิสนฺท ผลํ ปน อฺเสํปิ สาธารณเมว. ธมฺมปเท อานนฺทเสฏฺิวตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. จกฺขาทีสุ ปน กมฺมชสนฺตถิสีเสสุ เยน กมฺเมน ยํกิฺจิ เอกํวา ทฺเววา ตีณิวา สพฺพโส ภิชฺชนฺติ. จกฺขุปาลตฺเถ ราทีนํ วิย. ตํ กมฺมํ อุปฆาตเก สงฺคหิตนฺติ ยุตฺตํ. อุปฆา ตกนฺติ ปน อุปจฺเฉทกนฺติจ อตฺถโต เอกํ. ตถา หิ มชฺฌิมฏฺ กถายํ ปถมํ อุปจฺเฉทกนาเมน วตฺวา อุปฆาตกนฺติปิ เอตสฺเสว นามนฺติ วุตฺตํ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปถมํ อุปฆาตกนาเมน วตฺวา อุปจฺเฉทกนฺติปิ ตสฺเสเวตํ นามนฺติ วุตฺตํ. วิสุทฺธิ มคฺเคปิ มรณสฺสตินิทฺเทเส ตเทว กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมนฺติ วุตฺตํ. อิธจ ปรโต อุปจฺเฉทกกมฺมุนาติ วกฺขติ.
อิมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทนํ มรณาสนฺนกาเล ปากฏํ. ตทาหิ ปถมํ ปาปกมฺมพเลน ทุคฺคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน กลฺยาณ กมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา สุคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺเตติ. กลฺยาณกมฺมพเลน สุคตินิมิตฺเต อุปฏฺหนฺเต ปุน ปาปกมฺมํ ตํ ปฏิพาหิตฺวา ทุคฺคตินิมิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตติ. ทุฏฺ คามณิรฺโ โสณตฺเถรปิตุจ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. องฺคุตฺตรฏฺกถายํ ปน กุสลากุสลกมฺมกฺขย กรสฺส มคฺคกมฺมสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทกหา ¶ วุตฺตา. องฺคุลิมาลตฺเถราทีนํ วิยาติ. อิมสฺมึ ภเว ลทฺธานิ มหคฺคตกมฺมานิ เยน อกุสเลน ปริหายนฺติ. ตสฺสปิ กมฺมนฺตรุปจฺเฉทเก สงฺคโห ยุตฺโต. เทวทตฺตสฺส วิยาติ. กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานุปจฺเฉทนํ ปน ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ลทฺโธกาสสฺส กสฺสจิ อปราธกมฺมสฺส พเลน กลลกาลโต ปฏฺาย อนฺตราว เกนจิโรเคนวา ภเยนวา อุปกฺกเมนวา มรนฺตานํ วเสน เวทิตพฺพํ.
เอตฺถจ กมฺมนฺตรสฺสวา กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปตฺถมฺภนา ทีนิ สนฺธาย อิเมสํ จตุนฺนํปิ กมฺมานํ กุสลากุสลภาโว วิสุทฺธิมคฺเค องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ วุตฺโต. มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ กมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺเสว อุปตฺถมฺภนาทีนิ สนฺธาย อุปตฺถมฺภกสฺส กุสลภาโว อุปปีฬกอุปฆาตกานํ อกุสลภาโว วุตฺโต. โส ปน มชฺฌิมฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อรุจฺจมาโน วิย วุตฺโต. มหาฏีกายํ ปน โส เกจิ วาโทปิ กโต. ตตฺถปน สํวณฺเณตพฺพสุตฺตานุรูปํ วุตฺตตฺตา วิสุํ ปาฬินโยติ ทฏฺพฺโพ. น จ เกจิวาโท กตฺตพฺโพ. สุตฺตสฺมึหิ อปฺปายุกสํวตฺตนิกาเอสา มาณวปฏิปทา, ยทิทํ ปาณาติปาตี โหตีติอาทินา อุปฆาตกํ ปาณาติปาตวเสเนว วุตฺตํ. อุปปีฬกฺจ พตฺวาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ สตฺตานํ วิเหกชาติโก โหตีติอาทินา วิหึสาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อุปตฺถมฺภกฺจ ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา. ยทิทํ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหตีติอาทินา ปาณาติปาตวิรติอาทีนํ วเสน วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ มนุสฺสตฺตํ อาคตสฺเสว สตฺตสฺส วเสนาติ เอวํ วิสุํ ปาฬินโย เวทิตพฺโพติ. มหาฏีกายํ ปน องฺคุตฺตรฏีกายฺจ กมฺมนฺตรุปตฺถมฺภนาทีนิ อนิจฺฉนฺเตหิ ชนกาทิภาโวนาม วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพ. นกมฺมนฺติ วิปากสฺเสว อุปฆาตกตา ยุตฺตา วิย ทิสฺสตีติ วุตฺตํ.
กิจฺจวเสนาติ ชนนํ อุปตฺถมฺภนํ อุปปีฬนํ อุปจฺฉินฺทนนฺติ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน. ตตฺถ เอกา ปาณาติปาตเจตนา จตฺตาริ กิจฺจานิ ¶ สาเธติ. สา หิ ยาว วิปจฺจิตุํ โอกาสํ นลภติ. ตาว อุปตฺถมฺภนาทีสุ ตีสุ กิจฺเจสุ ยํกิฺจิ ลทฺธปจฺจยํ กิจฺจํ กโรติ. ยทา วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภติ. ตทา เอกาย เจตนาย เอกาเอว ปฏิสนฺธิ โหตีติ เอวํ สาเกตปฺเห วุตฺตนเยน เอกํ อปายภวํ ชเนติ. ตโต ปรํ ปน ปฏิสนฺธิชนนกิจฺจํ นตฺถิ. ปวตฺติ วิปากชนเนน สห อิตรานิ ตีณิ กิจฺจานิ ภวสตสหสฺเสปิ กปฺปสตสหสฺเสปิ สาเธติเยว. ธมฺมทินฺนายนาม อุคฺคเสน รฺโ เทวิยา วตฺถุ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. สา ปน ยทา อตฺตโน วิปากวารโต ปุเร อริยภูตสฺสวา ปุถุชฺชนภูตสฺสปิ กลฺยาณ จิตฺตสมงฺคิโนวา อุปจฺเฉทนํ กโรติ. ตทา อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมนฺต รสฺเสว โอกาสํ กโรติ. สยํ วิปากํ นชเนติ. ยทา ปน ปาปจิตฺตสมงฺคิโน ขนฺธสนฺตานํ อุปจฺฉินฺทติ. ตทาเอว อุปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วิปากํ ชเนติ. สกึ ลทฺธปฏิสนฺธิวารโต ปน ปฏฺาย อเนเกสุ อตฺตภาว สตสหสฺเสสุปิ อุปจฺเฉทนาทีนิเยว กโรติ. เอตฺถ มหาโมคฺคลาน ตฺเถร วตฺถุ สามาวติ วตฺถุ วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุ วตฺถุ ทุสฺสิมาร กลาพุราชวตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ยสฺมา ปน อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม ติรจฺฉานคตานํ พหุลํ ลพฺภติ. ตสฺมา สุฏฺุ พลวํ อกุสลกมฺมํ ทุพฺพลสฺส อกุสลกมฺมสฺสวา อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตขนฺธสนฺตานสฺสวา อุปจฺเฉทกํนาม น โหตีติ น วตฺตพฺพํ. เตเนว หิ มชฺฌิมฏฺกถายํ พหุกสฺมิฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพล กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ วุตฺตํ.
อปิจ ปวตฺติยํปิ กมฺมนฺตรชนิตํ ภวงฺคสนฺตานํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวา ปฺจสุ จกฺขุ โสต ฆาน ชิวฺหา ภาว ทสก สงฺขาเตสุ สนฺตติ สีเสสุ อฺตรสฺส สนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อุปจฺฉินฺทนํปิ อิมสฺเสว กิจฺจนฺติ ยุตฺตํ. ยํ ปน มหาฏีกายํ องฺคุตฺตรฏีกายฺจ อุปปีฬิกํ อฺสฺส วิปากํ ฉินฺทติ. น สยํ อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถายํ สุขทุกฺขํ ปีเฬติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทตีติ อิทํ ทิสฺวา วุตฺตํ สิยา. อทฺธานํ ปวตฺติตุํ นเทตีติ เอตฺถ ปน ¶ สุขสนฺตานํวา ทุกฺขสนฺตานํวา จิรกาลํ ปวตฺติตุํ นเทติ อิจฺเจวตฺโถ. น ปน อุปฆาตกํ วิย ภวงฺคสนฺตาเนน สห อฺสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ฉินฺทตีติ.
[๑๔๓] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ชนกํ กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อนุปจฺฉินฺทิตฺวาว วิปากํ ชเนติ. อุปฆาตกํ อุปจฺเฉทนปุพฺพกนฺติ อิทํ ตาว อฏฺกถาสุ สนฺนิฏฺานนฺติ วุตฺตํ’’. ตํ น สุนฺทรํ.
อิธ ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทนกกมฺเมน มริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ วตฺถูนํ อฏฺกถาสุเยว อาคตตฺตาติ.
[๑๔๔] ยฺจ ตตฺถ
อปเร ปน อาจริยา วทนฺตีติอาทินา อุปฆาตกสฺส สยํ วิปากนิพฺพตฺตกตฺตา ภาววจนํ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
เตเนว กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺตานํ ทุสฺสิมาร กลาพุราชา ทีนํ ตสฺส กมฺมสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมภาเวน อฏฺกถาสุ อาคตตฺตาติ. [ชนกจตุกฺกํ]
๑๔๖. ครุกนฺติ อฺเน กมฺเมน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ อกุสลปกฺเข นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา สห ปฺจานนฺตริยกมฺมํ. เอตฺถ สิยา. มหคฺคตกมฺมนฺติ กสฺมา วุตฺตํ. ตฺหิ ปมาทวเสนวา นีวรณธมฺมปวตฺติยาวา ปริหายิยมานํ นิกนฺติพเลนวา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตีติ. ตถา เอกสฺส พหูสุ อานนฺตริยกมฺเมสุ กเตสุ เอกสฺมึ วิปจฺจนฺเต เสสานิ น วิปจฺจนฺตีติ. วุจฺจเต, มหคฺคตกมฺมํ ตาวถเปตฺวา ปมาทธมฺมนีวรณธมฺมนิกนฺติธมฺเม อตฺตโน พลวตรฺจ มหคฺคตกมฺมนฺตรํ อฺเน ปฺุกมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเน ครุกํ นาม โหติ. อานนฺตริยกมฺมานิ ปน ถเปตฺวา อตฺตโน พลวตรํ อานนฺตริยกมฺมํ อฺเน เกนจิ ธมฺเมน อปฺปฏิพาหนิยฏฺเนาติ เอวํ ยถารหํ เตสํ ครุกตา เวทิตพฺพาติ. อาสนฺนนฺติ มรณกาเล ¶ อนุสฺสริตํ ตทา กตฺจ. ตตฺถ ตทากตนฺติ อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ ยํกิฺจิ กุสลากุสลกมฺมํ. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมํ ปน วิปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺิกมฺมฺจ อนฺติมชวนวีสิยํปิ กตนฺติ คเหตพฺพํ. ยถาห-มรณกาเล วาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ. เอเตน ตโต มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมโต อฺํ อนฺติมชวนวีถิยํ ปวตฺตํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธํ โหตีติ. อาจิณฺณนฺติ ทีฆรตฺตํ อภิณฺหโส กตํ. สกึ กริตฺวาปิวา ปจฺฉา ปุนปฺปุนํ โสมนสฺสชนกํ สนฺตาปชนกฺจ. กฏตฺตากมฺมนฺติ การิยิตฺถาติ กมฺมนฺติ เอวํ กตการณาเอว กมฺมนฺติ วตฺตพฺพํ กมฺมํ. ครุกาทิภาเวน วตฺตพฺพํ กมฺมํ น โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อิมสฺมึ ภเว กตานิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมานิเอว. กฏตฺตากมฺมํ ปน อตีตภเวสุ กเตหิ อปรปริยายเวทนีเยหิ สห อิมสฺมึ ภเว กตํ ครุกา สนฺนาจิณฺณภาวรหิตํ กมฺมปถปตฺตํ ยํกิฺจิ อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ. มหาฏีกายํ ปน กฏตฺตากมฺมํ ปุริม ชาตีสุ กตํเอว คหิตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนาม โหตีติ หิ วุตฺตํ. น จ อตีตภเวสุ กตานิ มาตุฆาตกาทีนิปิ อปรปริยาย กมฺมานิ เอเตหิ ตีหิ มุตฺตานีติวา อมุตฺตานีติวา ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนานีติวา อลทฺธาเสวนานีติวา สกฺกา วิเสเสตุํ. ตทา หิ ตานิ ครุก กมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปิ โหนฺติ. อาสนฺนวจิณฺณกมฺมสนฺตาเน ปวตฺตานิปีติ.
องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ อฺาณวเสนกตํ กฏตฺตาวา ปน กมฺมํนามาติ วุตฺตํ. น ตานิ อฺาณวเสน กภานีติ สกฺกา วิเสเสตุํ. ตานิ หิ ปุริมภเวสุ อฺาณ วเสน กตานิปิ โหนฺติ. าณวเสน กตานิปีติ. ตานิ ปน วิเสสนานิ อิมสฺมึ ภเว กตานํ ครุกาทีหิ ตีหิ มุตฺตานํ สตฺตมชวน กมฺมานํ วเสน วุตฺตานีติ เตหิ สห ปุริมชาตีสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิ กฏตฺตา กมฺมํนามาติ เวทิตพฺพานิ. เอวฺจ กตฺวา ยตฺถ ตํปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํ. ตตฺถปิ อิมสฺมึ ภเววา ¶ อตีตภเวสุวา ปุพฺพกาเล กตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ. อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ ครุกเมว อนนฺตเร ภเว ปฏิสนฺธึ เทติ. ครุเก อสติ อาสนฺนํ. อาสนฺเน อสติ อาจิณฺณํ. อาจิณฺเณ อสติ กฏตฺตากมฺมํ. เตนาห ปากทานปริยาเยนาติ. ปากทานวาเรนาติ อตฺโถ. เอตฺถ สิยา. กสฺมา อิธ อาสนฺนํ อาจิณฺณโต ปถมํ วุตฺตํ. นนุ ปาฬิยํ อาสนฺนโต อาจิณฺณเมว ปถมํ วุตฺตํ. ยถาห-ยํ ครุกํ ยํ พหุลํ. ยทาสนฺนํ. กฏตฺตาวา ปน กมฺมนฺติ. อฏฺกถาสุจ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโตติ. วุจฺจเต, สภาวโต พลวทุพฺพลกฺกเมน ปาฬิยํ อาจิณฺณํ ปถมํ วุตฺตํ. โส ปน กโม กทาจิ ปากทานปริยาโยปิ สมฺภวตีติ กตฺวา อฏฺกถาสุ เตเนว กเมน ปากทานวาโร วิหิโต. อาสนฺนํปิ หิสมานํ จิตฺตํ โตเสตุํวา สนฺตาเปตุํวา อสกฺโกนฺตํ หุตฺวา ทุพฺพลํ พลวโต อาจิณฺณสฺส นิวตฺตกํ น โหตีติ. ยสฺมา ปน มหากมฺมวิภงฺคสุตฺเต ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. ปจฺฉาวาสฺสตํ กตํ โหติ กลฺยาณกมฺมํ สุขเวทนียํ. มรณกาเลวาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณทุจฺจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน กลฺยาณ กมฺเมน สคฺคคมนํ วุตฺตํ. ตถา ปุพฺเพวาสฺสตํ กตํ โหติ ปาปกมฺมํ ทุกฺขเวทนิยํ.ล. มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ เอวํ อาจิณฺณ สุจริตสฺสปิ เอกจฺจสฺส อาสนฺเนน ปาปกมฺเมน อปายคมนํ วุตฺตํ. ยสฺมาจ อุภินฺนํปิ พลวภาเว สติ อาสนฺนเมว ปริยตฺตํ ภวิตุํ อรหติ. ตสฺมา อิธ เถเรน อาสนฺนเมว ปถมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ ปุพฺเพวาสฺสกตํ โหตีติ อิทํ อาสนฺนานุสฺสริตกมฺมวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตมฺพทาิกนามสฺส โจรฆาตกสฺส มหาวาตกาลนามสฺสจ อุปาสกสฺส วตฺถุ เอตฺถ กเถตพฺพนฺติ.
[๑๔๕] วิภาวนิยํ ปน
อฏฺกถายํ อาคตํ ชรคฺคโวปมํ ทสฺเสตฺวา อาสนฺนเมว ปถมํ วิปากํ เทตีติ เอกํเสน วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น ¶ หิ อฏฺกถายํ เอวํ เอกํเสน วุตฺตํ. นจ อุฏฺาตุํปิ อสกฺโกนฺโต โส ชรคฺคโว ปชทฺวารสฺส อาสนฺเน ิโตปิ ปถมตรํ นิกฺขมิสฺสตีติ. [ครุกจตุกฺกํ]
๑๔๗. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว. เวทิตพฺพํ อนุ ภวิตพฺพนฺติ เวทนียํ. ผลํ. ทิฏฺธมฺเม เวทนียํ ผลํ เอตสฺสาติ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ.
[๑๔๖] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺเม เวทิตพฺพํ วิปากานุภวน วเสนาติ ทิฏฺธมฺมเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
ทิฏฺเว ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ เอเตน อิธ เวทนียสทฺโท กมฺมสาธโน วิปากาติเธยฺโยจ โหตีติ ทสฺเสติ. เอวฺจ สติ อิธ อฺปทตฺถสมาโส เอว ลพฺภติ. น อุตฺตรปทตฺถสมาโสติ. ทิฏฺธมฺมํ อุเปจฺจ ตสฺส อนนฺตเร ปชฺชิตฺวา ปาปุณิตฺวา เวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ อุปปชฺช สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อุปปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อุปปชฺเชวาติ ปาโ ทิฏฺโ. ตสฺมา ทิฏฺธมฺมสฺส สมีเป อนนฺตเร ปชฺชิตพฺโพ คนฺตพฺโพติ อุปปชฺโช. ทุตีโย อตฺตภาโว อุปปชฺเชเวทิตพฺพํ ผลํ เอตสฺสาติ อุปปชฺชเวทนียนฺติ เอวมตฺโถ ปาสฺส วเสน เวทิตพฺโพ. อุปปชฺชาติวา อนนฺตเร ภเว ปวตฺโต เอโก นิปาโต. ยถา ปจฺจาติ.
[๑๔๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทิฏฺธมฺมโต อนนฺตรํ อุปปชฺชิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อุปวชฺชเวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อุปปชฺชวา วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. ปริยายติ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉตีติ ปริยาโย. อปโรจ โส ปริยา โยจาติ อปรปริยาโย. ทิฏฺธมฺมา นาคตา นนฺตร ภเวหิ อฺโ ¶ อตฺต ภาว ปริวตฺโต. เต เนว หิ มหาฏีกายํ องฺคุตฺต รฏีกายฺจ อปรปริยาเยติ ทิฏฺธมฺมานนฺตรานาคตโต อฺสฺมึ อตฺตภาวปริยาเย อตฺตภาวปริวตฺเตติ วุตฺตํ. สุตฺตปเทสุ ปน อปเรวา ปริยาเยติจ อปราปเรวา ปริยาเยติจ ทฺวิธา ปาโ ทิฏฺโ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺมึ ปาเสติ อิธ มชฺเฌ เอกสฺส อปรสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. สงฺคหโปฏฺเกสุ ปน มชฺเฌ ทีโฆ ยาการนฏฺโจ อปราปริยสทฺโท ทิสฺสติ. โส พหูสุ อฏฺกถาสุ นตฺถิ. ปาฬิยาจ น สเมติ.
[๑๔๘] ยฺจ วิภาวนิยํ
‘‘อปเร อปเร ทิฏฺธมฺมโต อฺสฺมึ ยตฺถกตฺถจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ กมฺมํ อปราปริย เวทนีย’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมโตติ อิทํ ตาว นยุชฺชติ.
น หิ มชฺเฌ อุปปชฺชภวํ วชฺเชตฺวา ปถโม ทิฏฺธมฺโมว อิธ ตตีเย ปเท อธิกโตติ ยุตฺโต.
[๑๔๙] อตฺถโต ปน พฺยฺชนโตจ สพฺพํ ปาฬิยา น สเมติ.
อปเรวา ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทตีติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. อปราปเรวา ปริยาเยติวา. อโหสินามกํ กมฺมํ อโหสิกมฺมํ. อโหสิกมฺมํ. ภวิสฺสติกมฺมํ. อตฺถิกมฺมํ. นตสฺส วิปาโกติ เอวํ วุตฺตปาวเสน อาจริเยหิ ตถาคหิตนาม เธยฺยํ สพฺพโส อลทฺธวิปากวารํ กมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สตฺตสุ กุสลากุสลชวเนสุ ปถมชวนเจตนา ทิฏฺธมฺมเว ทนียํนาม. สา หิ อลทฺธาเสวนตาย สพฺพทุพฺพลตฺตา อจิรฏฺิ ติกาจ โหติ อปฺปตรวิปากาจาติ. ปจฺจยํ ลทฺธา ทิฏฺธมฺเมเอว อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติ. น เอกํปิ มรณกาลํ อติกฺกมฺม สนฺตานํ อนุพนฺธิตุํ สกฺโกติ. ปจฺจยํ ปน อลภมานา อโหสิกํนาม โหติ. ปจฺจโยติจ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา โอกาสทายโก ¶ นานา อิริยาปเถสุ อิฏฺานิฏฺารมฺมณสมา คมาทิโก โยโกจิ ปจฺจโยปิ ยุชฺชติเยว. ฏีกาสุ ปน ปฏิปกฺเขหิ อนภิภูตตายาติอาทินา มหนฺตํ กตฺวา ปจฺจโย วุตฺโต. โส กากวลิยาทีนํ วิย ปากฏตรผลทานํ สนฺธาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. น หิ กมฺมปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตมานา อิตราปิวา ปถมชวนเจตนา อิฏฺานิฏฺสมาโยควเสนปิ ลทฺธ ปจฺจยา กาจิ อตฺตโน พลานุรูปํ ผลํ น เทตีติ อตฺถิ. นจตาย ทิยฺยมานํ สพฺพํปิ ผลํ มหาชนสฺสวา กมฺมการกสฺเสว วาปากฏเมว สิยาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยํ ปน าณวิภงฺคฏฺ กถายํ เอกํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วิปากํ เทติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํ อลทฺธปจฺจยานิ เสสานิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ เอโก ทิฏฺธมฺโม เอกสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนี ยสฺส โอกาโสติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. อตฺถสาธิกา ปน สนฺนิฏฺาปกภูตา สตฺถมชวนเจตนา อุปปชฺช เวทนียํนาม. สา หิ ลทฺธาเสวนตาย โถกํ สารภูตา โหตีติ ปถมเจตนา วิย สีฆตรํ วิปจฺจิตุํ นสกฺโกติ. พลวตีจ โหตีติ เอกํ ภวํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปติต ชว เนสุ ปน อนฺติมชวนตาย มชฺฌิมเจตนาโย วิย จิรฏฺิติกา น โหตีติ ปจฺจยํ ลทฺธา อนนฺตเร เอว ภเว ปฏิสนฺธึวา ปวตฺติ ผลเมววา ทตฺวา วิคจฺฉติ. อลทฺธา ปน อโหสิกมฺมเมว โหติ. น ทุตียํ มรณกาลํ อติกฺกมิตุํ สกฺโกติ. ยํปน าณวิภงฺคฏฺกถายํ เอกํ อุปปชฺชเวทนียํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. เสสานิ อวิปากานีติ วุตฺตํ. ตํปิ ปฏิสนฺธิวิปากํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เสสานิปิ หิ ยาว ทุตียจุติ นาคจฺฉติ. ตาว ลทฺธปจฺจยานิ ปวตฺติ วิปากํ เทนฺติเยว. อิธ มิสฺสก กมฺมานิ กตฺวา อนนฺตรภเว มิสฺสกกมฺมผลํ อนุโภนฺตานิ เวมานิก เปตวตฺถูนิ อฺานิจ ตํตํกมฺมํ กตฺวา อนนฺตรภเว เอว สุคติ ยํ กพฺพิปากภูตํ วิปตฺตึ อนุภวนฺตานิ ทุคฺคติยํวา ตพฺพิปากภูตํ สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตานิ อเนกานิ วตฺถุสตานิ เอตฺถ กเถ ตพฺพานีติ.
[๑๕๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สาจ ¶ ปฏิสนฺธึ ทตฺวาว ปวตฺติวิปากํ เทติ. ปฏิสนฺธิยา ปน อทินฺนาย ปวตฺติวิปากํ เทตีติ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
ยถาวุตฺตวตฺถูหิ สทฺธึ วิรุชฺฌนโต.
[๑๕๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘จุติ อนนฺตรฺหิ อุปปชฺชเวทนียสฺส โอกาโส’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตํปิ อการณํ.
ปุติอนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวชีวํปิ โอกาสสมฺภวโต.
[๑๕๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ปฏิสนฺธิยา ปน ทินฺนาย ชาติสเตปิ ปวตฺติวิปากํ เทตีติ วุตฺตํ’’. ตํปิ น คเหตพฺพํ.
กมฺมสงฺกราปตฺติโต. องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยาย เวทนียนฺติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิ. ยถาาเนเยว ปติฏฺนฺตีติ วุตฺตํ. น เจตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุํ. ตทตฺถสาธกสฺส อฏฺกถาปเทสสฺสวา วตฺถุสฺสวา ยุตฺติยาวา อภาวโตติ. มชฺเฌ ปน ปฺจชวน เจตนา อปรปริยาย เวทนียํนาม. เอตา หิ สุฏฺุ พลวนฺตี สารภูตาจ โหนฺตีติ น สีฆํ วิปจฺจิตุํ สกฺโกนฺติ. จิรฏฺิติกา ปน โหนฺติ. ตสฺมา ตตียภวโต ปฏฺาย ยทา โอกาสํ ลภนฺติ. ตทา ปฺจวาเร ปฏิสนฺธึ ทตฺวา สํสารปวตฺติยา สติ กปฺปสตสหสฺเสปิ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตีติ. อิมานิเยว ปน ตีณิ กมฺมานิ อตฺตโน อตฺตโน เขตฺเต สพฺพโส วิปากวารํ อลภมานานิ อโหสิกมฺมํนาม. เขตฺตฺจ เนสํ ปถมสฺส ทิฏฺ ธมฺมจุติยา ปริจฺฉินฺนํ. ทุตียสฺส อนาคตานนฺตรภวจุติยา. ตตียสฺส ปรินิพฺพานจุติยาติ ทฏฺพฺพํ. [ทิฏฺธมฺมจตุกฺกํ]
๑๔๘. ปากฏฺานวเสนาติ ¶ อปายาทิกสฺส วิปจฺจนฏฺานสฺส วเสน ตถา จตฺตาริ กมฺมานินาม โหนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ เตสุ อกุสลาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. กมฺมทฺวารวเสนาติ กมฺมสิทฺธิยา องฺคภูตานํ กายาทิ กมฺมทฺวารานํ วเสน. ปาณํ อติปาเตนฺติ เอเตนาติ ปาณาติปาโต. อติปาตนฺเจตฺถ สรสโต ปติตุํ อทตฺวา อนฺตราเอว ปโยคพเลน ปาตนํ ทฏฺพฺพํ. อทินฺนํ อาทิยนฺติ เอเตนาติ อทินฺนาทานํ. อคมนี ยวตฺถุสงฺขาเตสุ วตฺถุกาเมสุ มิจฺฉา จรนฺติ เอเตนาติ กาเมสุมิจฺฉาจาโร. ตตฺถ ปรปาเณ ปาณสฺิโน ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสนฺตานุปจฺเฉทกสฺส กายวจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโตนาม. สยเมว อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ ปาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโตนาม นตฺถิ. ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสฺิโน ตโต วิโยคการณสฺส กาย วจีปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อจฺฉินฺทกเจตนา อทินฺนาทานํนาม. อคมนียวตฺถูสุ มคฺเคนมคฺคปฏิปาทกสฺส กายปโยคสฺส สมุฏฺาปิกา อสฺสาทเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรนาม. เกจิ ปนเอตฺถปิ อคมนีย วตฺถุสฺิโนติ ปทํ อิจฺฉนฺติ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. อคมยนีวตฺถุ ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ. เอเตน อคมนียวตฺถุมฺหิ สติ คมนีย สฺายวา อคมนีย สฺายวา เสวนฺตสฺส กมฺมปโถ โหติ เยวาติ สิทฺธํ โหติ. อิตรถา อคมนียวตฺถุ ตถา สฺิตา ตสฺมึ เสวนจิตฺตนฺติ วุตฺตํ สิยาติ.
อปเร ปน สยํ ปโยคํ กตฺวา อตฺตนิ ปเรน กรียมานํ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํ อสฺสาเทนฺตสฺส เสวนจิตฺเต สติปิ นตฺถิ กมฺมปฺปถเภโท. ปโยคสฺส อภาวาติ วทนฺติ. เสวนจิตฺเต ปน สติ ปโยโค อปฺปมาณนฺติ เอเก. เอวฺจ สติ ติยงฺคิโกว มิจฺฉาจาโร, น จตุรงฺคิโกติ อาปชฺชติ. อฏฺกถายํ ปน เสวน ปโยเคน สห จตุรงฺคิโกว วุตฺโตติ อฺเ. เสวนปโยโค ปน เยภุยฺเยน ลพฺภมานตฺตาเยว วุตฺโต. น ปน เอกนฺตองฺคภาวโต. อิตรถา อิตฺถีนํ เยภุยฺเยน ปโยคกิจฺจํ ¶ นตฺถีติ ตาสํ มิจฺฉาจาโร ทุลฺลโภ สิยาติ จ วทนฺติ. ภิกฺขุนิทูสนํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. สา หิ รกฺขิตาสุ สงฺคหิตาติ. ฏีกาสุ ปน สา ธมฺมรกฺขิตาปิ น โหติ. กุโต มาตาทิรกฺขิตา. ธมฺโมติ หิ อิธ ปาสณฺฑิยธมฺโมว อฏฺกถายํ วุตฺโตติ วทนฺติ. สาสนธมฺโมปิ นน ยุตฺโต. สพฺรหฺมจาริ นิโยปิ อุปชฺฌายินี อาทิกา ตสฺสา มาตาทิฏฺานิยาเอว โหนฺติ. ตถา หิ สิกฺขาปทวิภงฺคฏฺกถายํ มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลาย.ล. สามเณริยา, ปุถุชฺชนภิกฺขุนิยา, โสตาปนฺนาย, สกทาคามินิยา, ตโต อนาคามินิยา วีติกฺกโม มหาสาวชฺโช. ขีณาสวาย ปน เอกนฺตมหาสาวชฺโชวาติ วุตฺตํ.
กสฺมาปเนตฺถ สุราปานํ นคหิ ตํ. ตํปิหิ อปายสํวตฺตนิ กภาเวน วุตฺตํ. ยถาห-สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ ภาวิตํ พหุลีกตํ นิรยสํวตฺตนิกํ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกํ. โยจ สพฺพลหุโก สุราเมรย ปานสฺส วิปาโก. โส มนุสฺสภูตสฺส อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก โหตีติ. อฏฺกถาสุปิ โกฏฺาสโต ปฺจปิ ปาณาติปาตา ทโย กมฺมปถาเอวาติ วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต, มูลฏีกายํ ตาว ตสฺส สภาคตฺเตน มิจฺฉาจาเร อุปการกตฺเตน ทสสุปิ กมฺมปเถสุ อนุปเวโสติ วุตฺตํ. ตตฺถ สภาคตฺตํ คเหตฺวา วิภาวนิยํ สุราปานํปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ รสสงฺขาเตสุ กาเมสุ มิจฺฉาจารภาวโตติ วุตฺตํ. อุปการกตฺตํ คเหตฺวา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏีกายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺม ปถาติ น วุตฺตาติ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตาวเส สาติ สุราปานาทโย ตพฺพิรมณาทโยจ. สุราปานฺหิ มทสฺส ปจฺจโย. มโท อปฺุปถสฺส. ตพฺพิรติปิ นิมฺมทตาย. สาจ ปฺุปถสฺสาติ กมฺมปถูปนิสฺสยานิ ตานิ ตทาสนฺนกมฺมวเสน สนฺธิชนกานิปิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตทาสนฺนกมฺมวเสนาติ ตสฺส สุราปานสฺสวา สุราปานวิรติยาวา อาสนฺเน ปวตฺตานํ ตมฺมูลกานํ อปฺุกมฺมานํวา ปฺุกมฺมานํวา วเสนาติ อตฺโถ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ-โย สุรํ ปิวิตฺวา สุรามทเหตุ ปาณา ปาตาทีสุ ยํกิฺจิ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สุราปานํ ตสฺสติ กมฺมสฺส พลวูปนิสฺสโย โหติ ปุพฺพเจตนาานิยฺจ. ตเทว วิสุํ ปฏิสนฺธึ ชเนติ, น อิตรนฺติ. ยถา หิ ปุพฺพาปรเจตนา โยปิ กมฺมปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตาเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ, น อิตรา. เอวมิทํปีติ. น หิ กมฺมปถสุตฺเตสุ สรูปโต อาคตานิเอว ปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ. น อิตรานีติ สกฺกา นิยเมตุํ. ยานิ ปน เอกนฺเตน ปฏิสนฺธิชนนสามตฺถิย ยุตฺตานิ, ตาเนว ตตฺถ สรูปโต วุตฺตานิ. ยานิปน ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกานิ โหนฺติ. ตานิ ตตฺถสรูปโต น วุตฺตานีติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตถา หิ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺกถายํ กุสลากุสลาปิจ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา. วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตาติ วุตฺตํ. ตสฺมา อิทํปิ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกตฺตา ตตฺถ สรูปโต น วุตฺตนฺติจ. ยํ ตทา สนฺนกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิชนกนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตํ. ตํ ตตฺถ สรูปโต วุตฺเตสุ ตทา สนฺนกมฺเมสุ อนุปวิฏฺนฺติจ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺส ปน ทุวิธํ กิจฺจํ ปฏิสนฺธิชนนํ กมฺมชนนฺจาติ. ตตฺถ ปฏิชนนโต กมฺมชนนเมวสฺส มหนฺตํ มหาวิปฺผารฺจ โหตีติ กตฺวา สกฺเกน เทวานมินฺเทน กุมฺภชาตเก –
ยํ เว วิวิตฺวา ทุจฺจริตํ จรนฺติ,
กาเยน วาจาย เจตสาจ;
นิรยํ วชนฺติ ทุจฺจริตํ จริตฺวา,
ตสฺสา ปุณฺณํ กุมฺภมิมํ กิณาถาติ.
เอวํ ตทาสนฺนกมฺมวเสเนว ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตา. ตทุภยํ ปนสฺส กิจฺจํ คเหตฺวา สุราเมรยปานํ ภิกฺขเว อาเสวิตํ.ล. สํวตฺตนิกนฺติ องฺคุตฺตเร วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยฺหิสุตฺตปเทสุ ธมฺมตา. ยทิทํ สํวตฺตนิกนฺติ วุตฺตฏฺาเน ยถาลาภโยชนาติ. ตถาหิ มูลฏีกายํปุนพฺภวํเทติปุนพฺภวาย สํวตฺเตตีติ ปาเ กมฺมสหชาตา ปุนพฺภวํเทติ. กมฺมสหายภูตา อกมฺมสหชา ตาปุนพฺภวํ ¶ สํวตฺเตตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิมมตฺถํ อนุปธาเรตฺวา อิมาย ปาฬิยา ตสฺส วิสุํ เอกนฺตกมฺมปถภาวํ มฺนฺติ. ยํ ปน โกฏฺาสโต ปฺจปิ กมฺมปถาเอวาติ อฏฺกถาวากฺยํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน เตสํ เจตนาธมฺมตฺตา ฌานาทิโกฏฺาสิกตฺตํ นิวตฺเตติ. เจตนา หิ กมฺมปถํ ปตฺตาปิ อปตฺตาปิ โกฏฺาสโต กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว โหตีติ. เตเนว มูลฏีกายํ กมฺมปถา เอวาติ กมฺมปถโกฏฺาสิกาเอวาติ วุตฺตํ. อนุฏีกายฺจ กมฺม ปถโกฏฺาสิกาเอว. น ฌานาทิโกฏฺาสิกาติ วุตฺตํ. เกจิปน อิมมตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิมินา วากฺเยน ตสฺส วิสุํ กมฺมปถภาวํ วทนฺติ.
ขุทฺทกปาฏฺกถายํ ปน สพฺเพนสพฺพํ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโตเยว, ตตฺถ หิ ปุริมานํ จตุนฺนํ กายกมฺมาทิภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ วิสุํ วตฺวา สุราปานํปตฺวา กายกมฺมเมวาติ วุตฺตํ. เอเตน วจีกมฺมภาวฺจ กมฺมปถภาวฺจ ปฏิกฺขิปตีติ. ธาตุสํยุตฺตฏฺกถา ยฺจ ปฏิกฺขิตฺโต. ยถาห-ตตียํปฺจกมฺมวเสน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํ. จตุตฺถํ สตฺตกมฺมปถวเสน ปฺจมํ ทส กมฺมปถวเสนาติ. ตตฺถ หิ ตตีเย สุราปานมิสฺสกตฺตา ปฺจกมฺมวเสน อิจฺเจว วุตฺตํ. น ปฺจกมฺมปถวเสนาติ. เอตาสุปิจ ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติ กตฺตาเอว ปฏิกฺขิตฺโตติ น นสกฺกา วตฺตุํ เอวฺหิ สติ สพฺพา ปาฬิฏฺกถาฏีกาโย สํสนฺทิตา โหนฺตีติ. กายกมฺมนฺติ เอตฺถ กาโย ติวิโธ สสมฺภารกาโย ปสาทกาโย โจปนกาโยติ. อิธ กายวิฺตฺติสงฺขาโต โจปนกาโย อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ กายวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนกาโย หิ กทาจิ กายงฺเคน อตฺตโนอธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺา ปนตฺถายปิ กรียตีติ กายวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. โส เยวจ กมฺมานํ ปวตฺติมุขตฺตา ทฺวารนฺติ กายทฺวารํ. ตสฺมิฺหิ เตน เตน อุปกฺกม กิจฺเจน ปวตฺตมาเนเอว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํชน กสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหน กิจฺจนิพฺพตฺติจ กายกมฺมนาม ลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ กายทฺวาเร. เอตฺถจ ยสฺมาสพฺพานิปิ กมฺมานิ ปุพฺพงฺคมภูเตน สมฺปยุตฺตมเนน วินา นสิชฺฌนฺติ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา. ¶ มโนเสฏฺา มโนมยาติ หิ วุตฺตํ. ธมฺมาติ เจตฺถ สุจริตทุจฺจริตธมฺมา วุจฺจนฺติ. ตสฺมา มโนทฺวารํ สพฺพกมฺมสาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ นสกฺโกติ. อสาธารณภูตา ปน กายวจีโย เอว สโกนฺติ. ยสฺมาจ ปุริมานิ สตฺตวิธานิ กมฺมานิ เกวลํ มโนมตฺเตน นสิชฺฌนฺติ. ตํสมุฏฺิเตหิ ปน กาย วจีปโยเคหิ เอว สิชฺฌนฺติ. ตสฺมา เตเอว เตสํ กมฺมานํ ปวตฺติมุขสงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ กายทฺวาเรติ. ปรโต วจีทฺวาเรติ จ.
ยสฺมา ปน กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํ นาม. วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ เอตฺตกมตฺเต วุตฺเต ปาณาติปาตาทีนิ ตีณิ กายกมฺมํนาม. มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมํนามาติ เอวํ ทฺวาเรน กมฺมานํ นามววตฺถานํ อสิทฺธํ สิยา. กถํ. ยทา หิ ปุริมานิ ทฺเว อาณตฺติวเสน อปฺปเกน วจีทฺวาเร ภิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิ กายกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. วจีกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ กสฺมา วจีทฺวาเร วุตฺติโต วจีกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. ยทาปน มชฺฌิมานิ จตฺตาริ หตฺถมุฏฺาทิวเสน อปฺปเกน กายทฺวาเร สิชฺฌนฺติ. ตทา ตานิปิ วจีกมฺมนฺติ นามํ ชเหยฺยุํ. กายกมฺมนฺติ สงฺขฺยํ คจฺเฉยฺยุํ. กสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโต กายกมฺมํนามาติ วุตฺตตฺตา. ทฺเววา เนสํ นามานิ ภเวยฺยุํ. อุภยทฺวาเรสุปิ สนฺทิสฺสนโต. เอวฺจสติ ปาณาติปาโต.ล. มิจฺฉาจาโรเจติ กายกมฺมํนามาติ อิทํ ววตฺถานเมว นิรตฺถกํ สิยา. ตถา ปรโต มุสาวาโท.ล. ปฺปลาโปเจติ วจีกมฺมํนามาติ. พาหุลฺลวุตฺติโตติ วุตฺเตปน เอกเมเกน พาหุลฺลสทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตปฺปการํ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สิทฺธํ ภวติ. ยถา วนจรโก สงฺคามาวจโรติ.
มโนกมฺมานิ ปน ทฺวารนฺตเรสุ จรนฺตานิปิ จรณมตฺตานิ เอว โหนฺติ. น ทฺวารนฺตรานิ เตสํ กมฺมสิทฺธิยา องฺคํ โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ วิสุํ กตานีติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน กายทฺวารสฺส กาโยติ นามํ อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสุ สยเมว สิทฺธํ ปากฏฺจ. ¶ ตถา วจีทฺวารสฺส วาจาติ นามํ. กุสลากุสล ชวนจิตฺตสงฺขากสฺส มโนทฺวารสฺสจ มโนติ นามํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ กายทฺวารํ วจีทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ วุตฺเต กมฺเมน ทฺวารสฺส ววตฺถาน กิจฺจํนาม นตฺถิ. ยตฺถ ปน กายกมฺมทฺวารํ วจีกมฺมทฺวารํ มโนกมฺมทฺวารนฺติ อาคตํ. ตตฺเถว ทฺวารกถาทีสุ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ วิสุํ วตฺตพฺพํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
[๑๕๓] เอเตน ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ
‘‘กายกมฺมสฺสจ ปวตฺติมุขภูตํ กายทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ’’. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
[๑๕๔] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ตถา มุสาวาทาทึ กายวิกาเรน กโรนฺตสฺส วจีกมฺมํ กายทฺวาเรปิ ปวตฺตตีติ กมฺเมน ทฺวารววตฺถานํปิ นสิยาติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
น หิ กายวิกาเรน กรียมานํ วจีกมฺมํ กายทฺวาเร ปวตฺตมานํปิ ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํวา อตฺตโน นามํ ทาตุํวา สกฺโกติ. สภาว สิทฺธตฺตา ตสฺส นามสฺสาติ.
[๑๕๕] เอเตเนว ยฺจ ตตฺถ
วุตฺตํ ‘‘ตถา กายกมฺมเมว เยภุยฺเยน กายทฺวาเร ปวตฺตติ. น อิตรานิ. ตสฺมา กายกมฺมสฺส เยภุยฺเยน เอตฺเถว ปวตฺตนโต กายกมฺมทฺวารภาโว สิทฺโธ. พฺราหฺมณคามาทีนํ พฺราหฺมณคามาทิ ภาโววิยาติ’’. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
น หิ กายกมฺมทฺวารนฺติ นามํ อิธ วุตฺตํ อตฺถีติ. [กายกมฺมํ]
๑๔๙. มุสาติ อภูตตฺเถ นิปาโต. มุสา วทนฺติ เอเตนาติ มุสาวาโท. วิสติ ปเรสํ อฺมฺสมฺโมทภาวสงฺขาตํ สามคฺคิรสํ สํจุณฺเณติ ปริภินฺทติ มิถุ เภทํ กโรติ เอตายาติ ปิสุณา. อตฺตโน ปิยภาวํ ปเรสฺจ มิตฺตสฺุภาวํ กโรติ เอตายาติวา ปิสุณา. นิรุตฺตินเยน. วทนฺติ เอตายาติ ¶ วาจา. ปิสุณาจ สา วาจาจาติ ปิสุณวาจา. เยน สุยฺยติ, ตสฺส หทยํ ผรมานา อุสติ ทหตีติ ผรุสา. ผรุสาจ สา วาจาจาติ ผรุสวาจา. สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ สํสุขํ หิตฺจ ผลติ วิสรติ วินาเสติ หิตสุขมคฺคํ ภินฺทตีติ สมฺผํ. ตํวา ผลติ ภิชฺชติ เอเตนาติ สมฺผํ. อตฺถธมฺมาปคตสฺส ปฏิภาณจิตฺตสฺส ภารตยุทฺธสีตาหรณา ทิกสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺเสตํ นามํ. ยตฺถ ทิฏฺธมฺมหิตพุทฺธิยาวา สมฺปรายิก หิตพุทฺธิยาวา อุปายทีปกํ กิฺจิ อตฺถธมฺมวินยปทํ นตฺถิ. สมฺผํ ปลปนฺติปกาเรน กถยนฺติ เอเตนาติ สปฺผปฺปลาโป. ตตฺถ ปรสฺสวิสํ วาทนปุเรกฺขาเรน วิสํ วาทก กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อกุสลเจตนา มุสาวาโท. โส ปรสฺส อตฺถภฺชนโกว กมฺมปถเภโท. อิตโร กมฺมเมว. เอตฺถ จ กมฺม ปโถติ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺโค วุจฺจติ. ยถา หิ รชานํ อุฏฺานปเทโส รชปโถติ วุจฺจติ. ตถา โลเก สนฺทิสฺสมาเนสุ สตฺตานํ กายวจีจิตฺตาภิสงฺขรณกิจฺเจสุเยหิ กิจฺเจหิ ปฏิสนฺธิชนกานิ กมฺมานิ อุฏฺหนฺติ. เยสุวา กิจฺเจสุ ตานิ อุฏฺหนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตานิ กายวจีจิตฺตา ภิสงฺขรณกิจฺจานิ ปฏิสนฺธิชนกานํ กมฺมานํ อุฏฺานมุขมคฺคตฺตา กมฺมปโถติ วุจฺจนฺติ. กตมานิ ปน ตานีติ. องฺคสมฺปนฺนานิ อกุสเลสุ ปาณฆาต กิจฺจาทีนิ กุสเลสุ ตพฺพิรมณกิจฺจาทีนิ ทสวิธานิ กิจฺจานีติ. กมฺมานิเยว สุคติทุคฺคตีนํ ตทุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขานฺจ ปถภูตตฺตา กมฺมปโถนามาติปิ วทนฺติ.
ปรสฺส เภทปุเรกฺขาเรน เภทกกายคจีปโยคสมุฏฺา ปิกา สํกิลิฏฺเจตนา ปิสุณาวาจา. สาปิ ปเร ภินฺเนเยว กมฺมปถเภโท. อภินฺเน กมฺมเมว. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกาย วจีปโยคสมุฏฺาปิกา ทุฏฺเจตนา ผรุสวาจา. เอตฺถจ มรนฺติ สตฺตา, มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ นิคจฺฉนฺติ เอตสฺมึ ฆฏฺฏิยมาเนติ มมฺมํ. ทุฏฺวโณ. มมฺมํ ฉินฺทติ ภินฺทติ ฆฏฺเฏตีติ มมฺมจฺเฉทโก. วณฆฏฺฏนปโยโค. อิธ ปน มมฺมํวิยาติ มมฺมํ. ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ ยํกิฺจิ. มมฺมจฺเฉทโกติ ชาติอาทีสุ ฆฏฺฏน วเสน ¶ ปวตฺโต ผรุส กายวจี ปโยโค. อย มตฺโถ สีลกฺขนฺธ ฏีกา วเสน เวทิตพฺโพ. อถวา. มมายตีติ มโม. มิตฺโต. มมสฺส ภาโว มมฺมํ. เมตฺตาจิตฺตํ. มมฺมํ ฉินฺทตีติ มมฺมจฺเฉทโก. อยํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส สมฺมุขาเอว กมฺมปถเภโทติ เกจิ. ปรมฺมุขาปีติ อปเร. ยถา ปน ปรํ อกฺโกสิตฺวา ขมาเปนฺตสฺส ขมาปนกมฺมํ ปรสฺส ทูเร ิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชติ. เอวํ อกฺโกสนกมฺมํปีติ ทีฆมชฺฌิมฏีกาการา อิจฺฉนฺติ. อกฺโกสาธิปฺปาเยน จณฺฑา มหึสี ตํ อนุพนฺธตูติวา โจรา ตํ ขณฺฑา ขณฺฑิกํ กโรนฺตูติวา มุทฺธา เต ผลตุ สตฺตธาติวา เอวมาทินา นเยน ปรํ อภิสปนฺตสฺสปิ กมฺมปถเภโท โหติเยวาติจ วทนฺติ.
อนตฺถวิฺาปน กายวจีปโยค สมุฏฺาปิกา ปาปเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โสปิ ภารตยุทฺธ สีตาหรณาทิเกสุ ปฏิภาณจิตฺเตสุ วาจาวตฺถุมตฺเตสุเอว กมฺมปถเภโท. โสจโข ปเร ตํ อนตฺถํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยว. อคณฺหนฺเต ปน กมฺมเมว. ตถา ราชกถาทีสุ ทฺวตฺตึส ติรจฺฉาน กถาปเภเทสุปิ กมฺมเมว. ตฺจ โข ตทสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสว. อตฺถธมฺมวินยนิสฺสิตํ กตฺวา กเถนฺตสฺส ปน สพฺพํปิ สตฺถกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วจีกมฺมนฺติ เอตฺถ วจีติ วาจาเยว. สา จตุพฺพิธา สทฺทวาจา วิรติวาจา เจตนาวาจา โจปนวาจาติ. อิธ ปน สทฺทสหิตา วจีวิฺตฺติสงฺขาตา โจปน วาจา อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ วจีวิฺตฺติสงฺขาเตติ. โจปนวาจา หิ กทาจิ วาจงฺเคน อตฺตโน อธิปฺปายํ ปรสฺส วิฺาปนตฺถายปิ กรียตีติ วจีวิฺตฺตีติ วุจฺจตีติ. สาเยวจ กมฺมานํ ปวตฺติ มุขตฺตา ทฺวารนฺติ วจีทฺวารํ. ตาย หิ ตํตํวจีปโยคกิจฺเจน ปวตฺตมานาย เอว วิสํวาทนาทิกิจฺจสิทฺธิโต ตํสมุฏฺาปกสฺส เจตนาธมฺมสฺส อายูหนกฺริยานิพฺพตฺติจ วจีกมฺมนามลาโภจ โหตีติ. ตสฺมึ วจีทฺวาเร. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ กายกมฺเม วุตฺตเมวาติ. [วจีกมฺมํ]
๑๕๐. อภิชฺฌายนฺติ ¶ อสฺสาทมตฺเต อฏฺตฺวา ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน อติเรกตรํ ฌายนฺติ นิชฺฌายนฺติ เอตายาติ อภิชฺฌา. พฺยาปาเทนฺติ ปรสตฺเต วินาสํ อาปนฺเน กตฺวา จินฺเตนฺติ เอเตนาติ พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺีติ เอตฺถ มิจฺฉาติ วิปรีตตฺเถ นิปาโต. อตฺถิทินฺนนฺติอาทินยปวตฺตํ สพฺพํ สปฺปุริส มคฺคํ สปฺปุริสปฺตฺตํ ภินฺทิตฺวา นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินเยน ตพฺพิปรี ตโต ปสฺสนฺติ เอตายาติ มิจฺฉาทิฏฺิ. ตตฺถ ปรสนฺตกํ ทิสฺวา เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนรชฺชนมตฺเตสุ อฏฺตฺวา อโหวต อิทํ มมสฺสาติ เอวํ อตฺตโน กตฺวา จิตฺเตน ปริณาเมนฺตสฺเสว อภิชฺฌากมฺมปถเภโท โหติ. ปรสนฺตกภาเวเยว ถเปตฺวา ลาภาวติเม. เย อีทิสํ ปริภฺุชนฺติ. อโหวตาหํปิ ตาวกาลิกํ ปริภฺุเชยฺยํ. ยาจิตฺวาวา กิณิตฺวาวา อตฺตโน กเรยฺยํ. อฺํวา อีทิสํ ลเภยฺยนฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตสฺส กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถาสุ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวต อิทํ มมสฺสาติ อตฺตโน ปริณาเมตีติ. อนฺตมโส ฑํสมกสาทิเกปิ อารพฺภ อิเม นสฺสนฺตุ วินสฺสนฺตุ. อโหวติเม นสฺเสยฺยุํ วินสฺเสยฺยุํ. อวฑฺฒิตาวา ภเวยฺยุํ จิรํวา นติฏฺเยฺยุํ. กทาวา นสฺสนฺติ วินสฺสนฺตีติ เอวํ ปร สตฺตสฺส ขนฺธชีววินาสํ จินฺเตนฺตสฺเสว พฺยาปาโท. อิตโร กมฺมเมว. วุตฺตฺเหตํ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ. ยาว น อโหวตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินาเสยฺยาติ ตสฺส วินาสํ จินฺเตตีติ. กมฺมสฺสวา กมฺมวิปากสฺสวา สพฺพโส ปฏิพาหิกา นตฺถิกาเห ตุกากฺริยวเสน ติวิธา นิยต มิจฺฉาทิฏฺิเอว กมฺมปถเภโท. ทสวตฺถุกมิจฺฉาทิฏฺิ ปน นตฺถิกทิฏฺิปเภทาเอว. สพฺพฺุเทสนํ ปฏิพาหิตฺวา ปวตฺตา อริฏฺกณฺฏกาทีนํ ทิฏฺิโยปิ กมฺมปถาเอวาติ วทนฺติ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิวา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิวากมฺมเมวาติ.
นิยตาติ ¶ เจตฺถ ยถา ตีณิ ลกฺขณานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สทฺธาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท อตฺตโน อนนฺตรํ ผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสนฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมตีติ วุตฺโต. ตถาทิฏฺิฏฺา นานิ การณ ปฏิรูปกานิ ยตฺตกํ ปสฺสิตฺวา มิจฺฉาธิโมกฺเขน สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโทจุติอนนฺตเรผลทานนิยเมน นิยโต โหติ. ตตฺตกํ ปสฺสิตฺวา สนฺนิฏฺานํ คจฺฉนฺโต อกุสเลสุ ธมฺเมสุ นิยามํ โอกฺกมติ, อเตกิจฺโฉนาม โหติ. ตถา ปน อปสฺสิตฺวา เกวลํ มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตน เอวเมว ภวิสฺสตีติ สนฺนิฏฺานํ คนฺตฺวา สกํ อาจริยกํ สมยํ ปคฺคณฺหิตฺวา ิโต อเตกิจฺโฉนาม นโหติ. กสฺมา, ผลทาน นิยมาภาวาติ. อยฺจ อตฺโถ มิจฺฉตฺตตฺติเกน ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ผลทาน นิยมวเสเนว อุภินฺนํปิ สมฺมตฺตมิจฺฉตฺตธมฺมานํ นิยตสฺาปฏิลาโภ อฏฺกถายํ วุตฺโตติ. สุตฺตนฺตสํวณฺณนาสุ ปน คหณนิยมวเสนาปิ ตสฺสา นิยตภาโว วุตฺโตติ.
อฺตฺราปิวิฺตฺติยาติ วิฺตฺติทฺวเยน วินาปิ. วิฺตฺติทฺวยํ อสมุฏฺาเปตฺวาปีติ อตฺโถ. อปิสทฺเทน ปน วิฺตฺติทฺวเยน สหาปีติ ทสฺเสติ. อิมานิ หิ ตีณิ กมฺมานิ ยทา กายงฺควา จงฺคานิ อโจเปตฺวา มนสฺมึเอว สิชฺฌนฺติ. ตทาวิฺตฺติยา วินาว ปวตฺตนฺติ. ยทา ปน ตานิ โจเปตฺวา กายวจีทฺวาเรสุ สิชฺฌนฺติ, ตทา วิฺตฺติยา สเหว ปวตฺตนฺตีติ. เอเตน อิเมสํ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ ปวตฺตึ ทีเปติ. เอวํสนฺเตปิ อิมานิ มโนทฺวาเรเอว พหุลํ ปวตฺตนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ ปน อปฺปกเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ มนสฺมึเยวพาหุลฺลวุตฺติโตติ. ตตฺถ มนสฺมึ เยวาติ กุสลา กุสลชวนจิตฺตสงฺขาเต มโนทฺวาเรเอว. เอเตน ปุริเมสุปิ กายทฺวาเร วจีทฺวาเรติ ปเทสุ เอวสทฺทสมฺภโว ทีปิโต โหติ. เอวฺหิ สติ ตตฺถปิ ทฺวาเรน กมฺมววตฺถานํ สุฏฺุตรํ อุปปนฺนํ โหตีติ. อิตรถา อุปลกฺขณาทิวเสน อตฺถนฺตรปสงฺโคปิ สิยาติ. อปิจ, อิธ เอวสทฺเทน อยํปิ วิเสสตฺโถ ทีปิโต โหติ. ปาณวธาทีสุ หิ วธามิ นํ อวหรามิ น นฺติอาทินา ¶ สํวิธานากาเรน ปวตฺตา เจตยิตกฺริยาเอว ปธานํ โหติ. สาจ กายวจีปโยเคหิ วินา นสิชฺฌติ. ตสฺมา เตสุ กาย วจี ปโยคา กมฺมสิทฺธิยา เอกํ องฺคํ โหนฺติ. ตํ สหชาตาจ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาเอว หุตฺวา อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺติ. ปรภณฺฑา ภิชฺฌายนาทีสุ ปน อภิชฺฌาทีนํ อตฺตปธานานํ กายวจีทฺวาเรสุ ปวตฺตานํปิ กาย วจีปโยคากมฺมสิทฺธิยา องฺคเมว นโหนฺติ. ตถา จินฺตาปวตฺติ มตฺเตเนว ตตฺถ กมฺมสิทฺธิโต. อิติ อิเมสุ กมฺเมสุ กาย วจีทฺวารานํ สพฺเพนสพฺพํ องฺคภาวปฏิกฺขิปนตฺถํ มนสฺมึ เยวาติ เอว คหณํ อิเธว กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ปน ทฺวาเรสุ ปวตฺติมตฺต สพฺภาวํ สนฺธาย พาหุลฺลสทฺโทปิ อิธ คหิโตติ.
[๑๕๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปก จิตฺตสมฺปยุตฺตาเจตฺถ อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกาว โหนฺตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตาปิ เกวลํ มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสน ปวตฺตมานา อภิชฺฌาทโย เจตนาปกฺขิกา โหนฺติ. เจตนาเอว ปน อภิชฺฌาทิปกฺขิกา โหตีติ. [มโนกมฺมํ]
๑๕๑. เอตฺถ จ ทสนฺนํปิ อิเมสํ กมฺมปถานํ ปุพฺพาปรเจตนาโย ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน อเนกนฺติกปกฺขํ คตาติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ วุตฺตา. ตสฺมา ตาปิ อิมํ สตฺตํ มาเรสฺสามิ อิมํ ภณฺฑํ อทินฺนํ อาทิยิสฺสามีติอาทินา นเยน อาทิโต ปฏฺาย ปวตฺตา พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒนฺติ. อลทฺธา นากฑฺฒนฺตีติ ยุตฺตา. ยานิ ปน กุสลากุสลานิ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ กายทฺวาเร ทิสฺสมานานิ กายกมฺมานินาม โหนฺติ. วจีทฺวาเร ทิสฺสมานานิ วจีกมฺมานินาม. สุทฺเธ มโนทฺวาเร ทิสฺสมานานิ มโนกมฺมานินามาติ เวทิตพฺพานีติ. โทสมูเลนาติ โทสสงฺขาตมูเลน โทสมูลกจิตฺเตนาติ ทฺวิธา อตฺโถ. ตตฺถ ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ, ปจฺฉิโม ตีหิปิ. ¶ โลภมูเลนาติ เอตฺถ เอสนโย. ตตฺถาปิติ ปุริโม อภิชฺฌาวชฺเชหิ ทฺวีหิ ยุชฺชติ. ปจฺฉิโม ตีหีติ. ทฺวีหิ มูเลหีติ กทาจิ โทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ สมฺภวนฺติ. โมโห ปน สพฺพสาธารณตฺตา วิเสสกโร น โหตีติ อิธ น คหิโต.
[๑๕๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘นิธิปากปมาณโต ทุฏฺนิคฺคหตฺถํ ปรสนฺตกํ หรนฺตานํ ราชูนํ พฺราหฺมณานฺจ สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนํ. เตสํ ปน สพฺพทุพฺพลภาเวน อฺเ ภฺุชนฺติ. อตฺตสนฺตกเมว พฺราหฺมณา ปริภฺุชนฺตีติ เอวมาทีนิ วตฺวา สกสฺาย เอว ยํกิฺจิ หรนฺตานํ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนฺจ โมหมูเลนา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
สหชาตมูลฺหิ อิธ อธิปฺเปตํ อสาธารณภูตฺจ. เตสฺจ ตถาหรนฺตานํ หรณํ หรณกาเล กทาจิโทสมูเลน กทาจิ โลภมูเลนาติ เอวํ ทฺวีหิ มูเลหิ เอว สมฺภวตีติ. โย ปน โมโห มหาสมฺมตาทีนํธมฺมิกราชูนํ กาเล ปวตฺตํ โปราณก นิธิสตฺถํ ถเปตฺวา ปจฺฉา อธมฺมิกานํราชูนํ กาเล ปวตฺเตสุ เยภุยฺเยน อธมฺมิเกสุ ธมฺมสตฺถ ราชสตฺถ สงฺขาเตสุ นิธิปาเสุ ธมฺมิกสฺีนํ ราชูนํ อุปฺปนฺโน. โยจ ราชูนํ อภิเสกกาเล ทินฺนฺเวสมณพฺราหฺมณานํติณกฏฺโทกนฺติ วจนํ อุปาทาย สพฺพมิทํ พฺราหฺมณานํ ราชูหิ ทินฺนนฺติ เอวํ สฺีนํ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโน. โยจ นตฺถิ สุกต ทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ เอวํ ทิฏฺิกานํ กมฺมผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโน. โสสพฺโพปิ อุปนิสฺสยโมโห นาม โหติ. โส อิธ นาธิปฺเปโต. อิตรถา โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ วจนโต สพฺเพปิ อกุสลกมฺม ปถาติ มูลกาเอว อิธ วตฺตพฺพา สิยุนฺติ. เอวํปเนตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, กมฺเมสุจ กมฺมผเลสุจ สฺชาตกงฺขานํ ชนานํ กงฺขา ปริยุฏฺาน จิตฺเตนสเหวตทนุรูปานิอทินฺนาทานาทีนิ จตฺตาริกมฺมานิ กโรนฺตานํ ตานิ ¶ กมฺมานิ สุทฺเธน โมหมูเลน ชายนฺตีติ. เอวฺหิ สติ ปรโต วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิชนเกสุ คหณํปิ อุปปนฺนํ โหตีติ. [อกุสลกมฺมํ].
๑๕๒. กามาวจรกุสลํปิ กายทฺวาเร ปวตฺตํ กาย กมฺมนฺติ เอตฺถ ทฺเว ปริยายา เวทิตพฺพา. กถํ, วกฺขมาเนสุ หิ ปฺุกฺริยวตฺถูสุ ยํกิฺจิ ปฺุกฺริยวตฺถุํ กายงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํ นาม. วาจงฺคํ โจเปตฺวา ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ นาม. กายงฺค วาจงฺคานิ อโจเปตฺวา มโนทฺวาเรเอว ปวตฺติตํ มโนกมฺมํ นามาติ อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโห จ. เมตฺตํ วจีกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจ. เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิเจว รโหจาติจ. สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ วจีกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตํ. สพฺพํ มโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺติ จ.
ปทกฺขิณํ กายกมฺมํ, วาจากมฺมํ ปทกฺขิณํ;
ปทกฺขิณํ มโนกมฺมํ, ปณีหิเต ปทกฺขิเณ ติจ.
เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย นวกมฺมทฺวารกถาย อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ ทานมยํปิ กายวจี มโนกมฺมวเสน ติธา วิภตฺตํ. ตถา สีลมยํ ภาวนามยฺจาติ. ยสฺมึ ปน ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน กาโย อปริสุทฺโธ โหติ. กายสํวโร ภิชฺชติ. ยํ ปน กุสลํ ปวตฺตมานํ ตทงฺคปหานาทิวเสน ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา กายทฺวารํ โสธยมานํ กายสํวรํ ปูรยมานํ ปวตฺตติ. ตํ กายโจปน รหิตํปิ กายงฺค สํวรณ กิจฺจตฺตา กิจฺจสีเสน กายทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมํนาม. กายสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. เอตฺถจ ตํ ทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวาติ ยสฺมึ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน ปาณฆาตาทิกํ กายทุสฺสิลฺยํ อุปฺปชฺเชยฺย. ตสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน ตํ กายทุสฺสิลฺยํ ปชหิตฺวา. กายทฺวารํ โสธ ยมานนฺติ ¶ ยสฺมึ ทุสฺสิลฺเย อุปฺปชฺชมาเน กายงฺคํ อสุทฺธํ โหติ. ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน กายทฺวารํ โสธยมานํ. กายสํวรํ ปูรยมานนฺติ สยํ กายงฺคสํวรณกิจฺจสมฺปาทเนน กายสํวรํ ปูเรนฺตนฺติ อตฺโถ. วจีกมฺเมปิ เอเสว นโย. อวเยสํ ปน สพฺพํปิ กลฺยาณกมฺมํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตํปิ มโนทฺวารํเอว โสธยมานํ มโนสํวรํเอว ปูรยมานํ ปวตฺตตีติ มโนทฺวาเร ปวตฺตํ มโนกมฺมํนาม. มโนสุจริตนฺติปิ วุจฺจติ. อยเมโก ปริยาโย. อยํ ปน อเนกสเตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุ อาคโต. อปิจ, อฏฺสาลินิยํ สกลาย ทฺวารกถาก อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพติ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ สตฺตุสาสเน กลฺยาณธมฺมปูรณํนาม ยาวเทว ปาปธมฺมปหานตฺถาย เอว โหตีติ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ เวทิตพฺโพติ. ทิยฺยติ เอเตนาติ ทานํ. วตฺถุปริจฺจาคเจตนา. สีลยตีติ สีลํ. กาย วจีกมฺมานิ สาวชฺชานิ นีวาเรตฺวา อนวชฺชานิ สุสมาหิตานิ กตฺวา สมฺมาทหติ ถเปติ, อุปริเม กุสลธมฺเมจ อุปธาเรติ. เตสํ ปติฏฺา หุตฺวา ธาเรตีติ อตฺโถ. ภาเวนฺติ เอตายาติ ภาวนา. อธิกุสลธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทนฺติ อุปฺปนฺเนวา วฑฺเฒนฺตีติ อตฺโถ. อปจายนฺติ เอเตนาติ อปจายนํ. ปูเชนฺติ กายวาจาหิ อตฺตานํ นีจวุตฺตึ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถ.
วิเสเสน อาวรนฺติ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺตีติ พฺยาวฏานํ ภาโว กมฺมํวา เวยฺยาวจฺจํ. ปชฺชิตฺถาติ ปตฺติ. อตฺตนิ ลทฺธปฺุโกฏฺาสสฺส นามํ. ปาปียตีติวา ปตฺติ. ปเรหิ อนุโมทนฺเตหิ ลทฺธพฺพสฺส ปฺุานิสนฺทสฺเสตํ นามํ. ปตฺตึ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺติทานํ. ตเทว ปเรหิ ทินฺนํ อนุโมทนฺติ. สาธุการํ ททนฺติ เอเตนาติ ปตฺตานุโมทนํ. ธมฺมํ สุณนฺติ เอเตนาติ ธมฺมสวนํ. ธมฺมํ เทเสนฺติ เอตายาติ ธมฺมเทสนา. อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติอาทินา ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ อุชุํ กโรนฺติ เอเตนาติ ทิฏฺิชุกมฺมํ. สพฺพานิ ปน ตานิ ปุเนนฺติ จิตฺตสนฺตานํ โสเธนฺติ เอเตหีติ ปฺุานิ. ปูชนียภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ ปฺุานีติปิ วทนฺติ. ตานิเอว อวสฺสํ กตฺตพฺพฏฺเน กฺริยานิจาติ ¶ ปฺุกฺริยานิ. ตานิเยว สุขวิเสสานํ อธิฏฺานฏฺเน วตฺถูนิจาติ ปฺุกฺริยวตฺถูนีติ. เอตฺถ เอกเมกํ ติวิธํ โหติ ปุริมํ มชฺฌิมํ ปจฺฉิมนฺติ. ตตฺถ ทาเน ตาว ปฏิคฺคาหกสฺส ปริจฺจาคกรณํ มชฺฌิมํนาม. ตโต ปุพฺเพ อิมินา ปจฺจเยน ทานมยํ ปฺุํ ปวตฺตยิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจยุปฺปาทนโต ปฏฺาย ทานํ อารพฺภ ทานํ อุทฺทิสฺส ตีสุ ทฺวาเรสุ ปวตฺตา กุสลเจตนา ปุริมํนาม. ปจฺฉา ภาเค ปน อตฺตนา ทินฺนทานํ อารพฺภ ปุนปฺปุนํ อตฺตมนจิตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปวตฺตา กุสลเจตนา ปจฺฉิมํนามํ. สพฺพํปิ เจตํ อกุสเล วุตฺตนเยน พลวปจฺจเย ลทฺธา ปฏิสนฺธึ เทติ. อลทฺธา น เทตีติ เวทิตพฺพํ.
ปุน หีน มชฺฌิมปณีตวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสายวา ปวตฺติตํ หีนํ, มชฺฌิเมน ฉนฺทาทินา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปณีเตน ปณีตํ. ยสกามตายวา ปวตฺติตํ หีนํ. ปฺุผลกามตายวา ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. กตฺตพฺพเม วิทนฺติ อริยภาวํ นิสฺสาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺํวา หีนํ. อนุปกฺกิลิฏฺํ โลกิยสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. มคฺคผลสุขภาคิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํ. ตณฺหาวเสนวา ภวโภคตฺถาย ปวตฺติตํ หีนํ. อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ. สพฺพสตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ ปารมิตาทานํ ปณีตนฺติ อยมตฺโถ วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสํ นิสฺสาย เวทิตพฺโพติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ เสเสสุปิยถา สมฺภวํ ติกทฺวยํ วิภชิตฺวา วตฺตพฺพนฺติ. ตตฺถ สีลํ นามภิกฺขุสีลํ, ภิกฺขุนิสีลํ, สามเณรสีลํ, คหฏฺสีลนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมาทานกิจฺจํ กมฺมวาจาย สิทฺธํโหติ. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺเนนวา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนวา กมฺมวาจาย ภินฺนาย สพฺพํ สมาทานํ ภินฺนํ โหติ. สพฺพานิ อุปสมฺปนฺน สีลานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. ตทา ภิกฺขุปฏิฺํ อวิชหิตฺวา ิโต ทุสฺสีโลนาม โหติ. ถเปตฺวาปน อนฺติมวตฺถุํ อฺสิกฺขา ปทานิ วีติกฺกมนฺตสฺส ยํ วีติกฺกมติ. ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหติ. น สมาทาน เภโท. น หิ ตํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ อตฺถีติ. ปฏิกมฺมํ กโรนฺตสฺส ¶ ปน สํวโร ปากติโก โหติ. สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโตวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺโตวา อลชฺชีนาม โหติ. น ทุสฺสีโลติ. เอสนโย สามเณรสีเลปิ. ตตฺถ ปน สรณคมเนเนว สมาทานํสิทฺธํ โหติ. ลิงฺคนาสนงฺคํ กตฺวา สรณคมเน ภินฺเน สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติ. อิตเรสุ ปน ยํ วีติกฺกมติ, ตสฺมึเยว สํวรเภโท โหตีติ เวทิตพฺพํ.
คหฏฺสีเล ปน ปกติ คหฏฺานํ คหณวเสเนว สมาทานํ สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา เอกโตคณฺหนฺเต สพฺพานิ สมาทินฺนานิ โหนฺติ. เอกสฺมึจ ภินฺเน สพฺพานิ ภินฺนานิ โหนฺติ. สพฺพานิ ปุน สมาทาตพฺพานิ. วิสุํ วิสุํ คณฺหนฺเต ปน ยํ วีติกฺกมติ, เอตเทวภิชฺชติ. ตเทว ปุน สมาทาตพฺพํ โหตีติ. ปริจฺฉินฺนกาลา ติกฺกมเน ปน สพฺพํ สมาทานํ วูปสมฺมติเยว. ทุสฺสีลภาโว ปเนตฺถ ปฺจนฺนํ นิจฺจสีลานํ เภเทน เวทิตพฺโพ. นิจฺจานิจฺเจสุ ปน ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏติ. อนิจฺจํ นวฏฺฏติ สาวชฺชํ โหติ. ตํ นิจฺจสีลํ นาม. ยํ ปน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. มหนฺตํ ปฺุาภิสนฺทํ โหติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ สาวชฺชํ น โหติ. ตํ อนิจฺจสีลํนาม. ตตฺถ ภิกฺขุ ภาเว ิตสฺส ภิกฺขุสีลํ สามเณรภาเว ิตสฺส สามเณรสีลํ ปกติคหฏฺานํปฺจสีลํ ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ อุปาสกานํ ตาปสปริพฺพาชกานฺจ ทสสีลํ นิจฺจสีลํนาม. เตสฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. อรกฺขนฺตานํ ภิกฺขุภาวาทิโก สาวชฺโช โหติ อสุทฺโธ. กสฺมา, อตฺตโน อนุรูปสฺส อาจารสฺส วิปตฺติโต. ปกติคหฏฺานํ ปน อฏฺงฺคุโปสถสีลํ อนิจฺจสีลํนาม. ตฺหิ เตสํ วุตฺตนเยน นิจฺจํปิ วฏฺฏติ. อนิจฺจํปิ วฏฺฏติ. ตถา ทสสีลฺจ. ตฺหิ ปกติ คหฏฺานํ อนิจฺจสีลเมว โหติ. คิหินิวตฺถํ ปหาย กาสายวตฺถธารเณน ปพฺพชิตสงฺเขปคตานํ เอว นิจฺจสีลํ. ยถา หิ ปกติมนุสฺสานํ ปฺจสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. ตถา ปพฺพชิตเวสธารีนํ ทสสีลํ สมาทินฺนํปิ อสมาทินฺนํปิ นิจฺจํ รกฺขิตุเมว วฏฺฏติ. วีติกฺกมิตุํ นวฏฺฏติ. เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตาติ.
อุปริ ¶ วุจฺจมานา สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธา ภาวนา ภาวนานาม. สา อิธ อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตา. ธมฺมวินยปริ ยตฺติยา สห อนวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาาเนสุ ปริจยกรณ เจตนาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. รตนตฺตเย ปน มาตาปิตูสุ กุเลเชฏฺเสุ อาจริเยสุ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ อฺเสุจ คุณวยวุทฺเธสุ ยถารหํ ปจฺจุฏฺานํ วนฺทนํ อฺชลิกรณํ สามิจิกรณํ วตฺตปฏิวตฺตกรณนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อปจายนํนาม. เตสฺเว อฺเสฺจ อาคนฺตุกคมิกอทฺธิกานํ คิลานานํ ชิณฺณานํ กิจฺจ กรณีเยสุ สพฺรหฺมจารีนํ จีวรกมฺมาทีสุ ปเรสํ ตํตํปฺุ กมฺเมสุจ ปริสุทฺเธน หิตผรณจิตฺเตน อตฺตโนกิจฺเจสุ วิย กายวาจาหิ วายามกรณํ เวยฺยาวจฺจํนาม. อตฺตนา กตสฺส ยสฺสกสฺสจิ ปฺุสฺส ปเรหิ สาธารณกรณํ ปตฺติทานํนาม. ปเรหิ ทินฺนาย ปตฺติยา อนุโมทนํ อตฺตมนตาปเวทนํ ปตฺตา นุโมทนํนาม. อทินฺนสฺส ปฺุสฺส อนุโมทนํ ปน อนุโมทนเมว โหติ. น ปตฺตานุโมทนํ. ปตฺติยาเอว อภาวโต. ปตฺติจ ทุวิธา อุทฺทิสิกา อนุทฺทิสิกาติ. ตตฺถ อตฺตานํ อุทฺทิสิกํ อนุโมทนฺตสฺเสว ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปน ทฺวยํ ทานปฺุเสุเอว วิเสสโต ปากฏํ. ตฺหิ อุทฺทิสกํ กตฺวา เทวตานํวา ปรทตฺตุปชีวิเปตานํวา เวมานิกเปตานํวา วินิปาติกาสุรานํวา ทินฺนํ อนุโมทิตฺจ เตสํ ตงฺขเณเอว ทิฏฺธมฺม เวทนียํ ชาตนฺติ. อตฺถหิต ปฏิสํยุตฺตาย ธมฺมกถาย โยนิโส มนสิกาเร ตฺวา สวนฺจ กถนฺจ ธมฺมสวนํ ธมฺม เทสนาจนาม. นิรวชฺชกมฺมสิปฺปวิชฺชาานานํ สวนกถนเจตนาจ เอตฺเถวสงฺคยฺหนฺติ.
นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิยิฏฺนฺติอาทินยปวตฺตาย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉา ทิฏฺิยาวา อิสฺสรนิมฺมานาทิทิฏฺิยาวา ทิฏฺมงฺคลาทิทิฏฺิยาวา วิสุทฺธํ กตฺวา เตหิ เตหิ วตฺถูหิวา ยุตฺตีหิวา การเณหิวา กมฺมสกตา าณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺิยา โวทานกรณํ ทิฏฺุชุกมฺมํนามาติ. ยตฺถ ปน ติวิธเมว ปฺุกฺริยวตฺถุ อาคตํ. ตตฺถ ปตฺติทานานุโมทนานิ ทาเน สงฺคยฺหนฺติ. อิสฺสามจฺเฉรานํ ¶ ปฏิปกฺขภาเวน ตํ สภาวตฺตา. อปจายนเวยฺยาวจฺจานิ สีเล สงฺคยฺหนฺติ. เตสํ จาริตฺต สีลตฺตา. เสสานิ ตีณิ ภาวนามเย สงฺคยฺหนฺติ. ตํ สภาวตฺตา. กมฺมฏฺานวินิมุตฺโต ธมฺโมนาม นตฺถีติ หิ วุตฺตํ. ทิฏฺุชุกมฺมฺจ าณ วฑฺฒนเมวาติ. ตีสฺเวววา เอตํ สงฺคยฺหติ. ทิฏฺุชุกมฺมํ สพฺเพสํ นิยม ลกฺขณนฺติติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สติเยว หิ กมฺมสกตาาเณ ทานาทีนิ ตีณิ สมฺปชฺชนฺตีติ. มโนกมฺมเมวาติ มนสฺมึเอว กมฺมปถ กิจฺจสิทฺธิโต มโนกมฺมํเอว.
[๑๕๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘วิฺตฺติสมุฏฺาปกตฺตา ภาเวน กาย ทฺวาราทีสุ อปฺปวตฺตนโตติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ วิฺตฺติสมุฏฺาปกํ อภิฺากุสลํ กายทฺวาราทีสุ ปวตฺตมานํปิ กายวจีกมฺมสงฺขฺยํ คจฺฉติ, กายวาจานํ กมฺมปถ องฺคภาวาสมฺภวโตติ. ตฺจ ภาวนามยนฺติ ทานสีลวเสน อปฺปวตฺตนโต. เกวลํ ภาวนากมฺมวิเสสตฺตา ตฺจ มหคฺคต กุสลํ ภาวนากมฺม เมว โหติ. ยํ ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปถมชฺฌาเนน นีวรณานํ. ทุตีเยน วิตกฺกวิจารานํ. ตตีเยน ปีติยา. จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ ปหานํ สีลํ. เวรมณิ สีลํ. เจตนา สีลํ. สํวโร สีลํ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อปฺปนาปตฺตนฺติ ภาวนา พเลน อารมฺมเณ อนุปวิสิตฺวา อจลฏฺิติภาเวน ปวตฺตนโต อปฺปนาปตฺตํ กมฺมํ โหติ.
[๑๕๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปุพฺพภาคปวตฺตานํ กามาวจรภาวโตติ’’ การณํ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ เตสํ กามาวจรตามตฺตํ อปฺปนาปตฺติยา การณํ โหตีติ. ฌานงฺคเภเทนาติ วุตฺตํ. ฌานเภเทนาติ ปน วตฺตพฺพํ. ฌานงฺคเภเทนาติวา ฌานงฺคสมุทายเภเทนาติ อตฺโถ, ฌานเภเทน อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. กุสลกมฺมํ
๑๕๓. เอตฺถาติ ¶ เอตสฺมึ ปากฏฺานจตุกฺเก. อุทฺธจฺจรหิตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตเจตนาวชฺชิตํ. กสฺมา ปน อุทฺธจฺจเจตนา อิธ ปชฺชิตาติ. ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต. กถํ วิฺายตีติ เจ. ธมฺมสงฺคเห ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ ตํ อวตฺวา ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ เอว วุตฺตตฺตา. ยถาห-จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา วิจิกิจฺฉาสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติจ, อุทฺธจฺจสหคโต จิตฺตุปฺปาโท, อิเมธมฺมา ภาวนายปหา ตพฺพาติจ, เสสา ปน จตฺตาโร ทิฏฺิคตวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทาจ สิยา ทสฺสเนนปหาตพฺพา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพาติ ตตฺถ วุตฺตา. กถฺจ วิฺายติ. โย ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ น วุตฺโต, โส อกุสลธมฺโม ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒตีติ. ปฏฺาเน ทสฺสเนนปหาตพฺพธมฺเมสุเอว นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺส อุทฺธฏตฺตา อิตรตฺถ ตสฺส อนุทฺธฏตฺตาติ. ยถาห-สหชาตา ทสฺสเนนปหาตพฺพา เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ จิตฺตสมุฏฺานานฺจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยนปจฺจโย. นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ สหชาตา ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนาสมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ จิตฺตาสมุฏฺานานฺจรูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติจ. นจ นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยสตฺติยา วินา วิปากุปฺปาทนํนาม อตฺถีติ. ยทิเอวํ สา ปวตฺติวิปากํปิ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติเจ.น. ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ตสฺสา วิปากสฺส อุทฺธฏตฺตา. ยถาห-กตเม ธมฺมา อกุสลา. ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคตํ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํวา.ล. อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เตสํ วิปาเก าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ. เตนาห ปวตฺติยํ ปน สพฺพํปิ ทฺวาทสวิธนฺติอาทิ.
[๑๖๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อธิโมกฺขวิรเหน สพฺพทุพฺพลํปิ วิจิกิจฺฉาสหคตํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒติ. อธิโมกฺขสมฺปโยเคน ตโต พลวนฺตํปิ อุทฺธจฺจสหคตํ นากฑฺฒตีติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ¶ อธิโมกฺขวิรหมตฺเตน วิจิกิจฺฉาสหคตํ สพฺพทุพฺพลนฺติจ อธิโมกฺขสมฺปโยคมตฺเตน อุทฺธจฺจสหคตํ ตโต พลวนฺตนฺติจ สกฺกา วตฺตุํ. สตฺถริ กงฺขติ ธมฺเม กงฺขตีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย อตฺตโน วิสเย มหาหตฺถินาคสฺส วิย พลวตรตฺตา อติวิย กาฬกธมฺมตฺตาจาติ. ตถา หิสา เอกนฺเตน ทสฺสเนนปหาตพฺเพสุ ปธานภาเวน วุตฺตา. ตโตเยวจ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํปิ ตสฺสา วิฺาตพฺพํ โหตีติ. สภาววิรุทฺธตฺตาเยว ปน วิจิกิจฺฉาสหคตํ อธิโมกฺขรหิตํ โหตีติ ยุตฺตํ. ตสฺมา อุทฺธจฺจสหคตเมว สพฺพทุพฺพลนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺพตฺถาปีติ สุคติทุคฺคติวเสน สพฺพสฺมึปิ. ยถารหนฺติ เตสุ โลเกสุ ลทฺธวตฺถุทฺวารานุรูปํ. วิปจฺจตีติ วิปาเจติ วิปกฺกภาวํ อาปาเทติ. สพฺพํปิวาทฺวาทสวิธํ อกุสลกมฺมํ สตฺตา กุสลปากานิ หุตฺวา วิปจฺจติ, วิปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา กุสลกมฺมานิ อปายภูมิยํปิ ปวตฺติยํ มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺาเปตฺวา มหิทฺธิกานํ นาคสุปณฺณาทีนํ สนฺตาเน สยเมว อตฺตโนวิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. อฺเสํปิ อาปายิกานํ เตน เตน การเณน อิฏฺารมฺมณ สมาโยเค สติ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ ลภิตฺวา สุขวิปากํ ชนยนฺติ. ตสฺมา ตถาปวตฺติยฺจาติอาทิ มาห. น หิ ตานิ สุขวิปากานิ อกุสกมฺมสฺส วิปากานิ ภวิตุํ อรหนฺติ. วุตฺเตฺเหตํ วิภงฺเค อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺยาติอาทิ. ตตฺถ มหาวิปากานิ สุคติ กามโลเก อเหตุกานิ อฏฺปิ สพฺพสฺมึ กามโลเก เตสุจ ปฺจจกฺขุวิฺาณ โสตวิฺาณ สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณ ยุคฬานิ รูปโลเก วิปจฺจตีติ วุตฺตํ ยถารหํ วิปจฺจตีติ. รูปาวจร กุสลฺหิ กมฺมสมุฏฺานรูปานิ ชนยนฺตํปิ สยํ วิปจฺจมานํ อารมฺมณนฺตเร อฺภูมิก วิปากภาเวน นวิปจฺจติ. กามวิราคภาวนาภาเวน ปน อปฺปนาปตฺต กมฺม วิเสสตฺตา กามตณฺหาย อวิสยภูเต นิมิตฺตา รมฺมเณ อตฺตนา สพฺพโส สทิเสน มหคฺคตภาวปตฺเตน รูป วิปากภาเวเนว ¶ วิปจฺจติ. ตสฺมา รูปโลเกปิ ตานิ ปฺจวิปากานิ กามาวจรกุสลสฺเสวาติ เวทิตพฺพานีติ. ทฺวีสุ กมฺมสฺส วิปจฺจนฏฺาเนสุ ปฏิสนฺธินาม มหนฺตํานํ โหติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ นาติหีนํ วิปากํ ชเนตุํ สกฺโกติ. ปวตฺติยํ ปน นานาาเนสุ นานากิจฺเจหิ วิปจฺจติ. ตสฺมา ตทา วิปจฺจนฺตํ กมฺมํ อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ วิปจฺเจตุํ นสกฺโกติ. ปฺจวิฺาณฏฺานาทีสุ ปริตฺตเกสุ วิปจฺจมานํ านา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตทารมฺมณฏฺาเน วิปจฺจมานํ เยภุยฺเยน ชวนา นุรูปํ วิปจฺจติ. ตสฺมา โสฬสกมคฺโค ทฺวาทสกมคฺโค อเหตุ กฏฺกนฺติ เอวํเอเกกสฺส กมฺมสฺส วิปากปฺปเภโท ปวตฺโตติตํ ปเภทํทสฺเสตุํ ตตฺถาปีติอาทิมาห.
กุสลํ ทุวิธํ สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตนฺติ. ตตฺถ กมฺมา ยูหนกาเล อนฺตมโส เหฏฺา วุตฺตํ ทิฏฺุชุกมฺมาณํปิ สุฏฺุ โยเชตฺวา กตํ สมฺปชานกตํนาม. ยถาห-กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา กตํ สมฺปชานกตํ นามาติ. ทิฏฺุชุกมฺมาณ มตฺตํปิ อโยเชตฺวา ตํ อสมฺปชานกตํ นาม. ยถาห-กมฺมํปิ กมฺมผลมฺปิ อชานิตฺวา กตํ อสมฺปชานกตํ นามาติ. ตตฺถ สมฺปชานกตํ ติเหตุกํ โหติ. อสมฺปชานกตํ ทุเหตุกํ. ยถาห-สมฺปชานกรณํ ปน จตุาณสมฺปยุตฺเตหิ โหติ. อสมฺปชาน กรณํ จตูหิ าณวิปฺปยุตฺเตหีติ. ตตฺถ เอกเมกํ อุกฺกฏฺํ โอมกนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ กุสลสมเย ปริยุฏฺิเต นีวรณธมฺเมวา อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิเก ปาปธมฺเมวา สุฏฺุ โสเธตฺวา กตํ อุกฺกฏฺํ นาม. อโสเธตฺวา กตํ เตหิโวกิณฺณํ โอมกํนาม. อปิจ, ยํ กตฺวา ปจฺฉา ลาภา วต เม. นจ วต เม อลาภา. สุลทฺธํ วต เม. นจ วต เม ทุลฺลทฺธํ. ยสฺส เม อีทิสํ ปฺุํ ปสุตนฺติ เอวํ ปุนปฺปุนํ อนุโมทิตํ. ตํ อุกฺกฏฺํ. ยํ กตฺวา ปจฺฉา เยนเกนจิ การเณน ทุฏฺุกตํ มยาติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ. ตํโอมกํ. เอวํ จตุพฺพิธสฺส กมฺมสฺส วเสน จตุพฺพิธํ วิปาก โกฏฺาสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ตถาปีติอาทิ มาห. ตตฺถาปีติ ¶ ตสฺมึ กามาวจรกุสเลปิ. ติเหตุกมุกฺกฏฺนฺติ อุกฺกฏฺภูตํ ปณีตภูตํ จตุพฺพิธํ ติเหตุกํ. ติเหตุกปฏิสนฺธินฺติ จตุพฺพิธํ ติเหตุก ปฏิสนฺธิวิปากํ. เอตฺถจ เอกเจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทติ. ปวตฺติวิปากํ ปน อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ ภเวสุ เทติเยว. เอตฺถ สิยา –
เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, สหสฺสกปฺปโกฏิโย;
เทเวสุจ มนุสฺเสสุ, เสเสน ปรินิพฺพุโตติ หิ วุตฺตํ.
ตสฺมา เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทตีติ อิทํ น ยุชฺชตีติ. น น ยุชฺชติ. ปุพฺพาปรเจตนาหิ สทฺธึ สหสฺสกปฺป โกฏิ ปริมาณสฺส วตฺตพฺพตฺตา. จิตฺตฺหินาม เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกสต สหสฺส โกฏิสงฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตโตจิรตเรกาเลวตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. สหสฺส กปฺปโกฏิโยติ จ สหสฺสอายุกปฺปโกฏิโย สหสฺส อตฺตภาวโกฏิโยติ เนตฺติอฏฺกถายํ วุตฺตํ. ปุพฺพาปรเจตนานฺจ ปฏิสนฺธิทานภาโว โกสลสํยุตฺตเกน ทีเปตพฺโพ. เอกปิณฺฑปาตทานสฺมึหิ เอกาเจตนาทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทติ. ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสน สตฺตกฺขตฺตุํ สคฺเค สตฺตกฺขตฺตุํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโตติ หิ สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ. ติเหตุ กํปิ กมฺมํ ปฏิปกฺเขหิ อภิภุยฺยมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ติเหตุกวิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ. นจ ตํ อติทุพฺพลํปิ สมานํ โกสลฺลสงฺขาเตน าเณน ยุตฺตตฺตา อติพฺยามุฬฺหปจฺจย ภูหํ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติสหิตํ อเหตุกวิปากํ ชเนตีติ วุตฺตํ ติเหตุกโมมกนฺติอาทิ. ทฺวาทสวิปากานิวิปจฺจติ. อยํ ทฺวาท สกมคฺโคนาม อเหตุกวิปากาเนว วิปจฺจติ. อิทํ อเหตุ กฏฺกํนาม. เอวํ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาทวเสน วิปากปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โมรวาปิวาสิ มหาทตฺตตฺเถรวาทํ ทสฺเสตุํ คาถมาห. โส หิ เถโรวิปากานํ อสงฺขาริกตา สสงฺขาริกตาจ กมฺมวเสเนว สิทฺธาปิ กตฺวา อสงฺขารํ กมฺมํ สสงฺขารวิปากานิ น ปจฺจติ. สสงฺขารํกมฺมํ อสงฺขารวิปากานิ นวจฺจตีติ วทติ.
ยถา ¶ มุขนิมิตฺตํ นาม มุเข สนฺนิสินฺเน สนฺนิสีทติ. จลนฺเต จลติ. เอวํ ปโยเคน อสาธนียานํ วิปากานํ ติกฺขมนฺทตา วิเสสภูโต สงฺขารเภโท กมฺมวเสเนว วตฺตพฺโพ. น ปโยควเสน. อิตรถา กมฺมวิเสเสน ติกฺขมนฺทชาตานํ เตสํ สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตน มนฺทติกฺขตาปตฺตินาม สิยาติ. อเหตุ กวิปากานํ ปน ปริทุพฺพลตฺตา อปริพฺยตฺโตว ติกฺขมนฺทตา วิเสโสติ อุภยกมฺมนิพฺพตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน เตสํ สสงฺขาราสงฺขารภาโว ปฏิสนฺธิวเสนวา ตทารมฺมณวเสนวา อุปฺปตฺติกาเล ปุพฺพปโยคสงฺขาตสฺส ปจฺจยวิเสสสฺส ภาวาภาเวน วตฺตุํ ยุตฺโต. น กมฺมาคมนวเสน, น หิ กมฺมภเว สงฺขาโร ภวนฺตเร วิปากานิ วิเสเสตุํ ยุตฺโต. ตสฺมา อิมํ วาทํ เกจิวาทํนาม กโรนฺโต เกจนาติ อาห.
อิมสฺมึ เกจิวาเท อสงฺขาริกกมฺเม สสงฺขาริก วิปากานิ สสงฺขาริกกมฺเมจ อสงฺขาริกวิปากานิ วชฺเชตฺวา จตูสุ ติเห ตุกุกฺกฏฺเสุ กมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย วิปากานิ ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทฺวาทส. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมกกมฺเมสุ อสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. สสงฺขาริกทฺวเย ปฏิสนฺธิยํ ทฺเว, ปวตฺติยํ ทส. ตถา จตูสุ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺเสุ. จตูสุ ทฺวิเหตุโกมเกสุ ปน ปฏิสนฺธิยํ เอกํ อเหตุกํ ปวตฺติยํ อฏฺอเหตุกานีติ เอวํ วิปากานํ ทฺเว ทฺวาทสกมคฺคา จตฺตาโร ทสกมคฺคา เอกํ อเหตุกฏฺกฺจ โหนฺติ, ตํสพฺพํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสนฺติ คาถมาห.
เตสนฺติ เตสํ เกสฺจิ เถรานํ วาเท. อฏฺสาลินิยํ ปน ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิติเหตุกาว โหติ. น ทุเหตุกา นจอเหตุกา. ทุเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ. ติเหตุกา ปน นโหตีติ เอวํ ปวตฺโต มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทปิ อาคโต. ตตฺถ ยถา ทุเหตุเกน หีเนน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา โหติ. ตถา ติเหตุเกนปิ หีเนน กมฺเมน ทุเหตุกาปิ ¶ ปฏิสนฺธิ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพาเยวาติ กตฺวา อิธ อยํวาโท เถเรน น คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน-คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตาติจ คติ สมฺปตฺติยา าณ วิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหหิ. กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตาติจ เอวํ ติเหตุเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว วุตฺตา. ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกาว. น ปน คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุกา ปฏิสนฺธิ วุตฺตา. นจ จตุนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยาติอาทินา ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุกา ปฏิสนฺธีติ.
ตตฺถ ปน ตีสุ ขเณสุ สหชาต เหตูนํ วเสน เหตุ มูลโกว อยํ เทสนาวาโรติ กตฺวา อโนกาสตาย อเหตุกปฏิสนฺธิ ตตฺถ นวุตฺตา. น ปน อลพฺภมานตาย. ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ ปน อโนกาสาเยว นโหติ. อลพฺภ มานตฺตาเยว สา นวุตฺตาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตสฺมา ยุตฺติโต ปาฬิเยว พลวตราติ กตฺวา มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโทว ปาฬิยา สเมตีติ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายํ วุตฺโต. ฏีกาการา ปน กมฺมสริกฺขก วิปากทสฺสนตฺถํ สาวเสส ปาโว มหาเถเรน วุตฺโตติ อิจฺฉนฺติ. เอวฺจ กตฺวา อฏฺสาลินิยํปิ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาโทว ปมาณํ กตฺวา วุตฺโตติ.
วิภาวนิยํ อิทานิ เอกาย เจตนาย ทฺวาทสวิปากานิ เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺกมฺปิติ อาคตสฺส โมรวาปิวาสิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺสาติ ปาโ.
โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺสาติ ปน วตฺตพฺโพ. มหาธมฺม รกฺขิตตฺเถรวาโทปิ ปน เอตฺถ เอกเทเสน สงฺคหิโตเยว. ตสฺมึปิ หิ อสงฺขาริกํ กมฺมํ อสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน สสงฺขาริกํ ¶ . สสงฺขาริกํ กมฺมํ สสงฺขาริกวิปากเมว เทติ. โน อสงฺขาริกนฺติ อาคตเมวาติ. [กามาวจรกมฺมํ]
๑๕๔. รูปาวจรกมฺเม ปริตฺตนฺติ ทุวิธํ ปริตฺตํ อปคุณตา ยวา หีนตายวา. ตตฺถ ยํ ปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํปิ อภาวิตํ โหติ ปฏิลทฺธมตฺตํ, ตํ อปคุณตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยํ อปคุณํ โหติ, อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อิทํ ปริตฺตํนามาติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ยํ ปน สุภาวิตํปิ สมานํ หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตํ โหติ. ตํ หีนตาย ปริตฺตํนาม. ยํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ ฉนฺโทวา หีโน โหติ. วีริยํวา, จิตฺตํวา, วีมํสาวา, ตํ หีนํนามาติ ตตฺเถว วุตฺตํ. มชฺฌิมํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ นาติปคุณ ตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย นาติสุภาวิโต มชฺฌิโมติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย มชฺฌิมํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา มชฺฌิมา โหนฺติ. ตํ มชฺฌิมนฺติ อฏฺ สาลินิยํ วุตฺตํ. ปณีตํปิ ทุวิธํ. ตตฺถ อติปคุณตาย ปณีตํ สนฺธาย สุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโตติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ปณีเตหิ ปน ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปณีตํ สนฺธาย ยสฺส อายูหนกฺขเณ เต ธมฺมา ปณีตา โหนฺติ. ตํ ปณีตนฺติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยานิ อปคุณตาทิ วเสน ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ. ยานิ ปน หีนาทีหิ ฉนฺทาทีหิ ยุตฺตตาย ปริตฺตาทีนิ วุตฺตานิ, ตาเนว อิธาธิปฺเปตานิ. อิมาเนว หิ ติวิธาสุ ภูมีสุ ติวิธํ พฺรหฺมุปปตฺติเภทํ สาเธนฺตีติ. อิตฺถีนํ ฌาเนสุ วสีปตฺตานํปิ ฉนฺทาทีนํ อปณีตตาย มหาพฺรหฺเมสุ อนุปฺปชฺชนฺเจตฺถ สาธกํ. เตเนวจ อฏฺกถายํ ฉนฺทาทิวเสน สิทฺธานิ หีน มชฺฌิม ปณีตานิ อฏฺารสปเภเทน วิภชิตฺวา อิมานิ อฏฺารส กมฺมทฺวารานิ นาม อิเมหิ ปภาวิตตฺตา อิเมสํ วเสน อฏฺารสขตฺติยา อฏฺารส พฺราหฺมณา อฏฺารส เวสฺสา อฏฺารส สุทฺทา อฏฺจตฺตา ลีส โคตฺต จรณานิ เวทิตพฺพานีติ วุตฺตํ. เอเตน หิ เทวานํปิ พฺรหฺมูนํปิ ลพฺภมานํ อุปปตฺติเภทํ อุปลกฺเขตีติ.
[๑๖๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปฏิลทฺธมตฺตํ ¶ อนาเสวิตํ ปริตฺตนฺติ อวิเสสโตว อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตถา นาติ สุภาวิตํ อมริปุณฺณวสีภาวํ มชฺฌิมํ. อติวิยสุภาวิตํ ปน สพฺพโส ปริปุณฺณ วสีภาวํ ปณีต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ อิธ นยุชฺชติเยว.
ตฺหิ อุปริ ฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถาสมตฺถํวา หาน ภาคิยตาทิ วิเสสํ วา สนฺธาย วุตฺตํ. น ปน อุปปตฺติ เภทชนก วิเสสนฺติ.
[๑๖๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อาจริเยน ปเนตฺถ ปริตฺตํปิ อีสกํ ลทฺธาเสวนเมว อธิปฺเปตนฺติ ทิสฺสติ. ตถา หาเนน นามรูปปริจฺเฉเท-
สมานาเสวเน ลทฺเธ, วิชฺชมาเน มหพฺพเล;
อลทฺธา ตาทิสํ เหตุ, มภิฺา น วิปจฺจตีติ.
สมานภูมิกโตว อาเสวน ลาเภน พลว ภาวโต มหคฺคตธมฺมานํ วิปากทานํ วตฺวา ตทภาวโต อภิฺาย อวิปจฺจนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ วิจาเรตพฺพเมว.
ยถา หิ อริยมคฺคเจตนา อตฺตนา สมานภูมกชวนโต อลทฺธาเสวนาปิ สมานา วิปากํ น เทตีติ นตฺถิ. ตถา อาทิ กมฺมิกวีถิยํ เอกวารมตฺตภูตา สพฺพสมาปตฺติ วีถีสุจ สพฺพปถ มภูตา มหคฺคตเจตนาปิ สมานภูมกธมฺมโต อลทฺธาเสวน ตาย ทุพฺพลตฺตา วิปากํ นเทตีติ นตฺถีติ น น สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เอตฺถ สิยา- ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตํ. น จ สา เจตนา อุปจิตานาม โหติ. สมานภูมก ธมฺมโต อลทฺธาเสวนตฺตาติ.น. มคฺคเจตนายปิ อวิปากตาปตฺติโต. สาปิหิ ตสฺเสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ. ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ วุตฺตา. นจ สาปิ สมานภูมกธมฺมโต ลทฺธาเสวนา โหตีติ. อุภยตฺถ ¶ ปน ปถมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย อุปจินิตฺวา ภาเวตฺวา อาคตตฺตา อสมานภูมิก ชวเนหิปิ ลทฺธาเสวน ภาวํ ปฏิจฺจ อุปจิตตา ภาวิตตาจ วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺมา อาทิ กมฺมิกภูตาปิ มหคฺคตเจตนา มรณา สนฺเน ลทฺธา อพฺภุณฺหา อาสนฺนกมฺมภูตา วิปากํ นเทตีติ น วตฺตพฺพา. อภิฺาเจตนา จ สมานภูมเกหิปิ นานาวชฺชนวีถิชวเนหิ สุฏฺุตรํ ลทฺธาเสวนตฺตา ติกฺขตรภูตา กถํ ทุพฺพลานาม สิยา. เตเนว อยํ วาโท อนุฏีกายํ ปฏิกฺขิตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เกจิ ปน สมาน ภูมกโต อาเสวนลาเภน พลวนฺตานิ ฌานานีติ ตานิ วิปากํ เทนฺติ. อภิฺา ปน สติปิ ฌานภาเว ตทภาวโต ตสฺมึ ตสฺมึ อารมฺมเณ อาคนฺตุกตฺตาวา ทุพฺพลา. ตสฺมา วิปากํ น เทนฺตีติ วทนฺติ. ตํ อการณํ. ปุนปฺปุนํ ปริกมฺมวเสน อภิฺา ยปิ วสีภาวสมฺภวโตติ. จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺส ปน อานิสํสภูตา อภิฺาเจตนา ตสฺส ผลสทิสา ผลฏฺาเน ิตา, ตสฺมา สา วิปากํ นเทตีติ อิจฺฉนฺติ ฏีกาการา. ตสฺส ปน อิทฺธิ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ วิปจฺจนกิจฺจโตปิ มหนฺตตรํ โหติ. สพฺพถา เมนจ วิกุพฺพนาทิกิจฺจํ สาเธนฺติยา วิปจฺจนถาเมปิ เตน ถาเมน สห ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ตสฺมา สา ปุน วิปากํ นเทตีติปิ ยุชฺชติเยว. ปฺจมชฺฌานนฺติ อภิฺาภาวํ อปตฺตํ ปริตฺตาทิเภเทน ติวิธํ ปฺจมชฺฌานํ. ตเทวาติ ปฺจมฌานเมว. สฺาวิราคํ ภาเวตฺวาติ จิตฺเต สติ รชฺชน ทุสฺสน มุยฺหนานิ โหนฺติ. ตสฺมึ อสติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตนาม โหตีติ เอวํ จิตฺเต เอว อาทีนวํ ทิสฺวา อจิตฺตกภวปตฺถนา สหิตํ วาโยกสิเณวา เกสฺจิ มเตน ปริจฺฉินฺนากาส กสิเณวา สฺาวิราคํ ภาเวตฺวา. อสฺสตฺเตสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ เยน เยน อิริยาปเถน อิธ มรนฺติ, เตเนว ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. กมฺมกิริยวาทิติตฺถิยา เอวาติ อธิปฺปาโย. น หิ อกมฺมกิริยวาทีนํ ฌานภาวนา นาม อตฺถีติ. อนาคามิโน ปน สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ สุทฺธาวาเสสุ ปน อนาคามิโน เอว อุปฺปชฺชนฺติ. น อฺเ สกทาคามิอาทโยติ อตฺโถ. เอเตน อนาคามีนํ อฺสฺมึปิ พฺรหฺมโลเก อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธา ¶ โหติ. อนาคามีสุจ สทฺธาธิโก อวิเหสุ อุปฺปชฺชติ, วีริยาธิโก อตปฺเปสุ. สตาธิโก สุทสฺเสสุ. สมาธาธิโก สุทสฺสีสุ. ปฺาธิโก อกนิฏฺเสูติ. ยถากฺกมํ ภาเวตฺวา ยถากฺกมํ อรูเปสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ปถมชฺฌานํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวาติอาทิ สพฺพํ ปถมชฺฌานาทีนํ ยถา สกํ วิปจฺจนภูมิ ววตฺถานวเสน วุตฺตํ. สมาปตฺติลาภิโน ปน ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามิโน อตฺตนา ลทฺธสมาปตฺตีนํ วิปจฺจนภูมีสุ อิจฺฉิตภูมิยํ นิพฺพตฺตนฺติ. เตสุ ปุถุชฺชโน นิกนฺติยา สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริ หีเน สติ กามโลเกปิ นิพฺพตฺตติเยว. อิตเร ปน ฌาเน อปริหีเน สติ กามภเว นิกนฺตินาม เตสํ น สมฺภวตีติ ปริหีนชฺฌานาเอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ.
[๑๖๓] วิภาวนิยํ ปน
เตสํปิ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ นิกนฺติวเสน กามภเวนิพฺพตฺตึ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ตถา กามภเวปิ กามาวจร กมฺมพเลน. อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตาติ หิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
เตหิ ฌาเน อปริหีเน เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกคามิโนเอว โหนฺติ. ยโต เต ฌานอนาคามิโนนามาติ วุจฺจนฺติ. ฌานปริ หานิจ เตสํ ตํตํ ปลิโพธ วเสเนว โหติ. น ปน กาม ราคาทิวเสน. กสฺมา, มคฺคสหาเยน ฌาเนน สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตตฺตา. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตเร-สหทสฺสนุปฺปาทา ภิกฺขเว อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ มหียนฺติ.ล. โส วิวิจฺเจว.ล. ปถมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ตสฺมึ เจ สมเย ภิกฺขเว อริยสาวโก กาลงฺกเรยฺย. นตฺถิ ตสฺส สํโยชนํ. เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน ยิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺยาติ. เอตฺถจ ตสฺมึ เจ สมเยติอาทินา โส ลทฺธชฺฌานํ อปริหาเปตฺวา เจ กาลงฺกโรติ. เอกนฺเตน พฺรหฺมโลกเมว คมิสฺสติ. ปริหาเปนฺตสฺส ปน ตํ สํโยชนํ ปากติเมวาติ ทสฺเสติ. ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถายฺจ ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺสจ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธิทานโต ปจฺจโย นโหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฌานลาภีนนฺติ มหคฺคตชฺฌานลาภีนํ โสตาปนฺน สกทาคามีนํ. ปจฺจโย นโหตีติ เตสํ วิปสฺสนานิกนฺติ ตณฺหา กามสุคติปฏิสนฺธิยา น โหตีติ อตฺโถ.
ตสฺมา เตสํ ทฺวินฺนํ เสขานํ กุปฺปธมฺมานํปิ สตํ ฌาเน วิชฺชมาเน กามภเว นิกนฺติ นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อนาคามิสฺส ปน นิทฺทายนฺตสฺเสว สตฺเถน คีวํ ฉินฺทิตฺวา มารียมานสฺสปิ ฌานํ อลภิตฺวา จวนํนาม นตฺถิ. โส หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการีติ วุตฺโต. อิตฺถิโย ปน อฏฺสมาปตฺติโย ลภิตฺวา อนนฺตเร ภเว อกนิฏฺเ นิพฺพตฺตมานาปิ อธิปติภูเตสุ มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺติ. หีนชฺฌาสยตฺตา ปุโรหิต ปาริสชฺเชสุเอว นิพฺพตฺตนฺติ. ตถาหิ อฏฺกถาสุ ยํ อิตฺถี พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตีติ สุตฺตปทสฺส อตฺถวจเน พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมตฺตํ อธิปฺเปตํ. อิตฺถี จ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติ, น มหาพฺรหฺมานนฺติ วุตฺตํ. พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ เจตฺถ พฺรหฺมปุโรหิตานํปิ สงฺคหณํ เวทิตพฺพํ. เต หิ พฺรหฺมานํ ปริสภูตา โหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ สํยุตฺตเก –
อถโข ภิกฺขเว สิขีภควา อภิตุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ. ปฏิภาตุ ตํ พฺราหฺมณ พฺรหฺมุโนจ พฺรหฺมปริสายจ พฺรหฺมปาริสชฺชานฺจ ธมฺมิกถาติ.
ปริสภาเวจ สติ ปริสาสุ ชาตาปินาม โหนฺตีติ. ตตฺถ พฺรหฺมุโนติ มหาพฺรหฺมุโน. พฺรหฺมปริสายาติ พฺรหฺมปุโรหิต คณสฺสาติ อตฺโถ. นนุ พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ วุตฺตตฺตา น มหาพฺรหฺมานนฺติ เอตฺเถว เตสํ สงฺคหณํ ยุตฺตนฺติ เจ. น. ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย, มารตฺตํ กเรยฺย, พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํานํ วิชฺชตีติ เอวํ อธิปติ ภูเตหิ สกฺกาทีหิ สห วุตฺตตฺตา อิธ อธิปติปฏิกฺขิปนสฺเสว สมฺภวโต. เตเนว หิ เนตฺติยํ-อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ, เนตํ านํ วิชฺชตีติ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา เวหปฺผลาทีสุ ¶ อุปริพฺรหฺมโลเกสุปิ ปุโรหิตปาริสชฺชพฺรหฺมานํ อตฺถิตา สิทฺธา โหติ. เตเนว สํยุตฺตฏฺกถายํ เถรานฺหิ ภณฺฑคาหกทหรา วิย พฺรหฺมานํปิ ปาริสชฺชพฺรหฺมาโน นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
‘‘อิตฺถิโยปิ ปน อริยาวา อนริยาวา อฏฺสมาปตฺติลา ภินิโย พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยวาติ อกนิฏฺเ นิพฺพตฺตมานาปิ พฺรหฺมานํ ปริจาริก พฺรหฺเมสุเอว นิพฺพตฺตนฺติ. น มหาพฺรหฺเมสูติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
มณิมฺชูสายํ ปน
พฺรหฺมปาริสชฺเชสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น พฺรหฺมปุโรหิตาทีสูติ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
ยฺจ ตตฺถ
สามาวติยาทีนํ ปถมํ พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ นิพฺพตฺตนํ วุตฺตํ. ตํปิ อฏฺกถาย น สเมติ.
ยสฺมา ปน ตา อิมสฺมึ อตฺตภาเว อริยผลานิ สจฺฉากํสุ. ตสฺมา ตตฺถ อนาคามินิโย สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปนฺนา. อิตรา กาจิ ตาวตึเสสุ กาจิ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ อุปฺปนฺนา อิจฺเจว อุทานฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ. อปิเจตฺถ เวหปฺผเล อกนิฏฺเ จตุตฺถารุปฺเปติ ตีสุ ภวคฺเคสุ นิพฺพตฺตา อริยา อฺตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ. เสสพฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตา เหฏฺาภูมีสุ นุปฺปชฺชนฺตีติ. [กมฺมจตุกฺกํ].
๑๕๕. อายุกฺขเยน มรณํ กมฺมกฺขเยน มรณนฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ อปริกฺขีเณเยว กมฺมานุภาเว ตสฺมึ ตสฺมึ ¶ สตฺตนิกาเย ยถานิยมิตสฺส อายุปริมาณสฺส ปริกฺขเยน ปริปุณฺเณน มรณํ อายุกฺขย มรณํนาม. ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ทุพฺพเลน กมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส อปริกฺขีเณเยว อายุปริมาเณ เกวลํ กมฺมสตฺติปริกฺขเยน อนฺตราว มรณํ กมฺมกฺขย มรณํนาม. ตทุภยสฺส สมํ ปริกฺขเยน มรณํ อุภยกฺขย มรณํนาม. ธรมาเนปิ ตทุภเย ปุริมภเวสุวา อิมสฺมึวาภเว กเตน อุปฆาตกกมฺเมน อชฺฌตฺตพหิทฺธาภูเต นานาโรคาพาธ ปถวีปเวส อสนิปาตาทิเก ชีวิตนฺตราเย สมุฏฺาเปตฺวา ทุสฺสิมารกลาพุราชาทีนํวิย อนฺตราว อุปโรธิต ขนฺธสนฺตานสฺส สตฺตสฺส มรณํ อุปจฺเฉทก มรณํนาม. นนุ เจตฺถ มรนฺตานํ นาม สพฺเพสํปิ ตํตํภวํ ชเนนฺตํ กมฺมํ ขิยฺยติเยว. อถกสฺมา อิตเรปิ วุตฺตาติ. วุจฺจเต, สรสวเสเนว หิ กมฺมสามตฺถิยสฺส ขโย อิธ กมฺมกฺขโยติ อธิปฺเปโต. เย ปน ทสวสฺส วีสติวสฺส ยาว อสงฺขฺเยยฺย วสฺสาทิ วเสน นานาอายุกปฺปวิธายกา ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย สพฺพชน สาธารณา สตฺตานํ อชฺฌตฺตพหิทฺธสมฺภูตา อุตุอาหารานาม โหนฺติ. เต ตสฺส ตสฺส อายุกปฺปสฺส ิติกรา วุทฺธิกรา หานิกราจาติ ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ อกุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ หานิกรา วฑฺฒนฺติ. กุสลมูเลสุ วฑฺฒมาเนสุ พุทฺธิกรา วฑฺฒนฺติ. อุภยมูเลสุ สมํ ิเตสุ ิติกรา สมํ ปวตฺตนฺติ. เตสํ วเสน สตฺตานํ อายุกปฺโป กตฺถจิ สทา ิติภาโค โหติ. กตฺถจิ กทาจิ หานิภาโค กทาจิ วุทฺธิภาโค โหติ. ตโยปิ เจเต ิติกราทโย ตํตํสตฺตนิกายํ อชฺโฌตฺถรมานา อายุํ ปริจฺฉินฺทนฺตา ปวตฺตนฺตีติ อสงฺขฺเยยฺยายุก สํวตฺตนิกํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติ สํวตฺตนิกฺจ กมฺมํ ทสวสฺสิเก กาเล วิปจฺจมานํ ตทนุรูปํเอว โภคฺจ อิสฺสริยฺจ ทตฺวา ทสวเสน ขิยฺยติ. ตํ ตํ สตฺตนิกาย ปริยาปนฺนา สตฺตา สนฺตานภูตา รูปธมฺมา สพฺพฺุ พุทฺธานํ ขนฺธสนฺตาน ภูตาปิ ตคฺคติกา ตทนูวตฺติกา เอว หุตฺวา ปริณมนฺติ อฺตฺร อิทฺธิมย วิชฺชามย รสายนวิธิ ชีวิต สงฺขาร วิทูหีติ. วุตฺตฺเหตํ มหาปทานสุตฺตฏฺกถายํ –
สพฺเพปิ ¶ สพฺพฺุพุทฺธา อสงฺขฺเยยฺยายุกา. กสฺมา เต อสงฺขฺเยยฺยํ น อฏฺํสูติ. อุตุโภชนวิปตฺติยา. อุตุโภชนวเสน หิ อายุ หายติปิ วฑฺฒติปีติ.
ตสฺมา ปธานนิสฺสยภูเตสุ ทฺวิสมุฏฺานิก รูปธมฺเมสุ ตํ ตํ อายุกปฺปวเสน ปริณมนฺเตสุ ชิยฺยมาเนสุ ยาวมหนฺตํปิ กมฺมํ อตฺตโน วิปากาธิฏฺานสฺส อภาวา ขิยฺยติเยว. โสจสฺส ขโย น สรเสน โหติ. อถโข อายุสงฺขารวิปตฺติยา เอว โหตีติ อิธ อายุกฺขโย วิสุํ คหิโตติ. เอสนโย อุปจฺเฉทกมรเณปิ เนตพฺโพ. ตตฺถ อุปจฺเฉทกมรณนฺติ อกาลมรณํ วุจฺจติ. ตฺหิปวตฺตมานํ อุปจฺเฉทกกมฺมุนาวา ปวตฺตติ. อฺเหิวา อเนก สหสฺเสหิ การเณหิ. ตานิ ปน ปาฬิยํ มูลเภทโต สํขิปิตฺวา อฏฺธา วุตฺตานิ. กตมานิ ปน ตานีติ. อตฺถิ วาตสมุฏฺานา อาพาธา. อตฺถิ วิตฺตสมุฏฺานา. อตฺถิ เสมฺห สมุฏฺานา. อตฺถิ สนฺนิปาติกา. อตฺถิ อุตุสมุฏฺานา. อตฺถิ วิสมปริหารชา. อตฺถิ โอปกฺกมิกา. อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ. ตตฺถ กมฺมวิปากชา เกจิ อุปปีฬกกมฺมชาเกจิ อุปจฺเฉทกกมฺมชา. ยสฺมา ปน วาโต กุปฺปมาโน สีตุณฺหาทีหิ ทสหิ การเณหิ กุปฺปติ. เตสุจ เอกเมว กมฺม วิปากชํ โหติ. เสสานิ ปน อกมฺมวิปากชานีติ มิลินฺท ปฺเห วุตฺตํ. ยสฺมาจ กมฺมวิปากชาปิ อาพาธา อุปฺปชฺชมานา วาต กุปฺปนาทีหิ วินา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เกจิ วาตสมุฏฺานาทโยปิ กมฺมวิปากชา โหนฺติเยวาติ ทฏฺพฺพา.
ตตฺถ สนฺนิปาติกาติ วาตาทีนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํวา สนฺนิปติตานํ วเสน ปวตฺตา. เย ปน โลเก สตฺตานํ ปโยคมุตฺตา สยํ ชาตา นานาภยุปทฺทวา. เต อุตุสมุฏฺาเนสุ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. วิสมปริหารชาติ อนิสมฺมการีนํ อเนกวิเธ วิสเม วิปตฺติมุเข อตฺตานํ ปโยชนฺตานํ ตโต ตโตวา ตตฺถ ตตฺถ วา ปตน ปกฺขลนาทิวเสน ปวตฺตา. โอปกฺกมิกาติ อตฺตนาวา ปเรหิ ราชโจรเวรีหิวา อมนุสฺสวาฬยกฺขเทวตาหิวา วาฬมิคาทีหิวา กตานํ ปโยคานํ วเสน ปวตฺตา. กุปฺปิตา หิ เทวตา ¶ สกลํ รชฺชํวา รฏฺํวา ทีปกํวา เอกปฺปหาเรน อเสสํ กตฺวา วินาเสนฺติ ทณฺฑกรฏฺ มชฺฌรฏฺ กลิงฺครฏฺ มาตงฺครฏฺเสุ วิย. อเนกสหสฺเสวา วาฬยกฺเข วิสฺสชฺชนฺติ เวสาลิยํ วิย. รกฺขเสวา วิสฺสชฺชนฺติ สุวณฺณภูมิยํวิย. วุตฺตฺเหตํ องฺคุตฺตเร ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติ. เตน พหุมนุสฺสา กาลํ กโรนฺตีติ. อฏฺกถายํปิ ยกฺขาติ ยกฺขาธิปติโน. วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺตีติ จณฺเฑ ยกฺเข มนุสฺสปเถ วิสฺสชฺชนฺติ. เต ลทฺโธกาสา มหาชนํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนฺตีติ วิสมาจาร พหุเล มนุสฺเส ทิสฺวา ภินฺนสทฺธา ยกฺขเสนาปติโน มนุสฺสานํ อตฺถาย ปุพฺเพวิย อารกฺขํน คณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ชนปทนครนิคมคาเมสุเจว ตสฺมึ ตสฺมึ ปุคฺคเลจ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. องฺคุตฺตเร วุตฺตา สตฺถทุพฺภิกฺขโรค กปฺปาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ. กมฺมวิปากชาติ อุปปีฬโกปฆาตกานํ กมฺมานํ วิปจฺจนวเสน ปวตฺตา อาพาธาติ อตฺโถ. เอวํ อกาลมรณํ อุปจฺเฉทกมฺมุนาวา อฺเหิวา อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ โหตีติ. เยหิ เกจิ โลเก ทิสฺสนฺติ. ปาณหรา ชีวิตวินาสกา นานาโรคาวา นานาพาธาวา นานาภยา นิวา นานา ทณฺฑาวา นานา อุปทฺทวุ ปสคฺคาวา. สพฺเพ เต สกกมฺม สมุฏฺิตาเอว อตฺตโน สาธารณาติ นตฺถิ. ปรกมฺมสมุฏฺิตาปิ อตฺตโน สาธารณาเอว. สกกมฺมสมุฏฺิตาปิ ปเรสํ สาธารณาเอว. กมฺเมน วินา ยโต กุโตจิ สมุฏฺิตาปิ อตฺตโน วา ปเรสํวา สาธารณาเอว. สพฺพสาธารณกมฺมสมุฏฺิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยถาห-วิสุทฺธิมคฺเค.
ยถา จตุมหาปเถ ถปิเต ลกฺขมฺหิ สพฺพทิสาหิ อาคตา สรสตฺติโตมรปาสาณาทโย นิปตนฺติ. เอวํ กาเยปิ สพฺพุปทฺทวา นิปตนฺตีติ.
เยสุจ รชฺชรฏฺาทีสุ เต อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ เยชนา อุปาย กุสลาวา น โหนฺติ. นจ ปฏิการกุสลา. นาปิ ปริหาร กุสลา. กมฺมฺจ เยสํ ทุพฺพลํ โหติ. อุปฺปนฺโน อนตฺโถ พล วา. เตชนา ¶ วินาปิ อุปจฺเฉทกกมฺมุนา ตโต น มุจฺจนฺติ. มรณํ วา มรณมตฺตํวา ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยว. กลฺยาณภูตํปิ หิ กมฺมํ อตฺตโน พลวตรํ ยโตกุโตจิ สมุฏฺิตํ โรคํวา อาพาธํ วา ภยํวา ทณฺฑํวา อุปทฺทวุปสคฺคํวา ปฏิพาหิตุํ นสกฺโกติ. โรคาทโยเอว ตํเขเปนฺตา ปวตฺตนฺติ. ยถา หิ อุทกํ อตฺตโน พลวตรํ อคฺคึ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกติ. อคฺคิเอว ตํ เขเปนฺโต ปวตฺตตีติ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิเมสฺจ สตฺตานํ ปกติยาปิ กมฺมสฺส ทุพฺพลภาโว มหานิทฺเทเส ชรา สุตฺตนิทฺเทเสน วิสุทฺธิ มคฺเคจ มรณสฺสติ นิทฺเทเส อายุ ทุพฺพลโตติ ปทสฺส นิทฺเทเส น ทีเปตพฺโพ. ยถาห –
อายุนาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ. ตถา หิ สตฺตานํ ชีวิตํ อสฺสาสปสฺสาสุปนิพนฺธฺเจว อิริยาปถุปนิพนฺธฺจ สีตุณฺหุ ปนิพนฺธฺจ มหาภูตุปนิพนฺธฺจ อาหารุปนิพนฺธฺจาติอาทิ.
ตถา กายพหุสาธารณโต อนิมิตฺตโตติ อิเมสํ ปทานํ นิทฺเทเสนปิ ปากโฏเยว. กมฺมนิพฺพตฺตสฺส หิ อายุโน ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสฺเสว ปริทุพฺพลภาเว ปาฬิยํ อฏฺกถา ยฺจ วุตฺเต กมฺมสาปิ ตเถว ปริทุพฺพลตา สิทฺธา โหตีติ. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิตรถา สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุทิฏฺินาม สิยา. ยถาห –
อิเธกจฺโจ สมโณวา พฺราหฺมโณวา เอวํวาที โหติ เอวํ ทิฏฺี. ยํ กิฺจายํปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํวา ทุกฺขํวา อทุกฺขมสุขํวา. สพฺพํ ตํ ปุพฺเพกตเหตูติ.
อยฺจ อตฺโถ มิลินฺทปฺเห ตีสุ าเนสุ วิตฺถารโต อาคโต. ยถาวุตฺเตหิ ปน อเนกสหสฺเสหิ การเณหิ ปวตฺตมรณํปิ อกาลมรณตาสามฺเน อิธ อุปจฺเฉทกมรเณ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
วิภาวนิยํ
‘‘อิทํ ปน เนรยิกานํ อุตฺตรกุรุวาสินํ เกสฺจิ เทวานฺจ นโหตีติ’’ วุตฺตํ.
ยถา ¶ ปน มหาฏีกายํ เกสฺจิ เปตานํ อิโต าตเก หิ ทินฺนํ ปฺุปตฺติ อนุโมทิตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ กุสลภูตํ อุปจฺเฉทกํ วุตฺตํ. ตถา เกสฺจิ เนรยิ กานํปิ ยมรฺโ สมนุยฺุชนกาลาทีสุ อตฺตนา กตปฺุํ อนุสฺสริตฺวา ตงฺขเณเยว จวิตฺวา สุคติยํ นิพฺพตฺตานํ อุปจฺเฉ ทกมรณํนาม น น สกฺกา วตฺตุํ. เกสฺจิ ตาวตึสาทีนํ เทวานฺจ ตํ อุปจฺเฉทกมรณํ โหติเยว. ตถา หิ สุพฺรหฺมเทว ปุตฺต สํยุตฺตฏฺกถายํ อถ รุกฺขํ อภิรุฬฺหา อุปจฺเฉทกกมฺมาทิ วเสนเอกปฺปหาเรเนว กาลงฺกตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตาติ วุตฺตํ. ตตฺถ รุกฺขนฺติ ตาวตึเส ปาริจฺฉตฺตกรุกฺขํ. อภิรุฬฺหาติ อารุฬฺหา ปฺจ สตเทวจฺฉราโย. มโนปโทสิก ขิฏฺฏาปโทสิก เทวานํ มรณํ มหาโพธิสตฺตานํ ทิฆายุเก เทวโลเกวา พฺรหฺมโลเกวา นิพฺพตฺตานํ อธิมุตฺติ กาลงฺกิริยา ฉนฺนตฺเถรโคธิกตฺเถราทีนํวิย สยเมว สตฺถํ อาหริตฺวา ปรินิพฺพายนฺตานํ มรณฺจ เอตฺเถว สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตถาจาติ เตหิ ปกาเรหิจ. มรนฺตานํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ อฺตรสฺมึ ปจฺจุปฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. มรณกาเลติ มรณาสนฺนกาเล. ยถารหนฺติ สุคติทุคฺคติคามีนํ อรหานุรูปํ. เยปน ขีณาสวา กตฺถจิ นุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ สุกฺขวิปสฺสกานํ ปกติยา ยโถ ปฏฺิตํ นามรูป เมว อนฺติม ชวนานํ อารมฺมณํโหติ. สมาปตฺติลาภีนํ ปน ฌานสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ กสิณนิมิตฺตาทิกํ. ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ ฌานงฺคานิ อภิฺาสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ อตฺตโน กรชรูปํ. ชีวิต สมสีสีนํ ปน อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตเร ปรินิพฺพายนฺตานํ มคฺคงฺคาทินิ อนฺติมชวนานํ อารมฺมณํ โหตีติ. ปรินิพฺพานจุติจิตฺตสฺส ปน สพฺเพสํปิ อาทิโต อตฺตโน อตฺตโน ปฏิสนฺธิยายถาคหิตํ กมฺมาทีสุ อฺตรเมว อารมฺมณํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เยปน อเนโชสนฺติ มารพฺภยํ กาลมกรีมุนีติ อิมํ สุตฺตปทํ ทิสฺวา นิพฺพานเมว ภควโต ปรินิพฺพานจุติยา อารมฺมณนฺติ วทนฺติ. เต เตน สยเมว อภิธมฺเม อารมฺมณตฺติเกสุ อตฺตโน อโกวิทตํ ทสฺเสนฺติ. ยถาห –
กตเม ¶ ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณา, สพฺโพ กามาวจรวิปาโก กฺริยมโนธาตุ กฺริยาเหตุก มโนวิฺาณ ธาตุ โสมนสฺสสหคตา. อิเม ธมฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ.
ยสฺมา ปน ปรินิพฺพานํนาม สนฺติ อตฺถาเยว โหติ. อชฺฌาสโย จสฺส เอกนฺเตน สนฺตินินฺโนเยว โหติ. ตสฺมา อเนโชสนฺติ มารพฺภาติ สุตฺตปทํ วุตฺตํ. ตถา หิ อฏฺกถายํ สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธายาติ วุตฺตํ. น ปน วุตฺตํ อารพฺภ อาลมฺพิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาติ. เถรคาถฏฺกถายํ ปน สนฺติมารพฺภาติ สนฺตึ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ. ตํ มหาปรินิพฺพานปาฬิยา ตทฏฺกถายจ นสเมติ. ตาสุ หิ ภควโต ปรินิพฺพานํ ฌานงฺค ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ปุริมานิ ทฺเว สมนนฺตรานิ ปรินิพฺพานสุตฺตฏฺกถาสุ วุตฺตานิ. อภิฺาสมนนฺตรํ อุทานฏฺกถาทิสุ อาคตํ. ยถาห-วุฏฺหิตฺวา ปรินิพฺพายีติ อิทฺธิจิตฺตโต วุฏฺหิตฺวา ภวงฺคจิตฺเตน ปรินิพฺพายีติ. อคฺคมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขนสมนนฺตรํ ปุคฺคลปฺตฺติฏฺกถาทีสุ อาคตํ. ยถาห-เอกูนวีสติ เม ปจฺจเวกฺขนฺาเณ ปติฏฺาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตีติ. สํยุตฺตฏฺกถายํ ปน อรหตฺตมคฺคานนฺตรํ ผลํ. ผลานนฺตรํ ภวงฺคโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขนํ. ตํ ปน ปริปุณฺณํวา โหติ อปริปุณฺณํวา. ติขิเณน อสินา สีเส ฉิชฺชมาเนปิ เอกํวา ทฺเววา ปจฺจเวกฺขนานิ อุปฺปชฺชนฺติเยวาติ วุตฺตํ.
[๑๖๔] วิภาวนิยํ ปน
เอวํ ววตฺถานํ อกตฺวา ยํ วุตฺตํ. ‘‘กตฺถจิ ปน อนุปฺปชฺชมานสฺส ขีณาสวสฺส ยโถปฏฺิตํ นามรูปธมฺมาทิกเมว จุติปริโยสานานํ โคจรภาวํ คจฺฉติ. น กมฺม กมฺมนิ มิตฺตาทโยติ.’’ ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ ตสฺส จุติจิตฺตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย อารมฺมณํ นกโรติ. นจ จุติยา คหิตานิ กมฺมาทีนินาม สพฺพสตฺตานํปิ ภวนฺตรสฺส อตฺถาย ภวนฺตีติ. อภิมุขีภูตนฺติ กมฺมนฺตรสฺส โอกาสํ อทตฺวา อตฺตโน โอกาสํ กตฺวา ปจฺจุปฏฺิตํ. กมฺมํวา ปจฺจุปฏฺาตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. อุปลทฺธปุพฺพนฺติ ตสฺส กมฺมสฺส อารมฺมณ ภูตานิ เทยฺยธมฺม วตฺถาทีนิ ปรปาณาทีนิจ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปกรณภูตนฺติ กมฺมสิทฺธิยา อุปกรณภูตานิ ปริวารภูตานิจ ปฏิคฺคาหกาทีนิ อาวุธภณฺฑาทินิจ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺมาจ ลกฺขณ สํยุตฺเต ควาทีนิ วธิตฺวา ราสิกตานิ อฏฺิปฺุชาทีนิ กมฺมนิมิตฺตานิ หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา กมฺมสมฺพนฺธานิ ยานิ กานิจิ วตฺถูนิ วา อารมฺมณานิวา อิธ อุปกรเณ สงฺคหิ ตานีติ ทฏฺพฺพานิ. อุปลภิตพฺพนฺติ ทุคฺคตินิมิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปโภคภูตนฺติ สุคตินิมิตฺตํ. อุภยํปิ วา ยํ กายปฏิพทฺธํ หุตฺวา ลภิตพฺพํ โหติ. ตํ อุปลภิตพฺพํนาม. อปฏิพทฺธํ หุตฺวา เกวลํ สุขทุกฺขานุภวนตฺถาย ลภิตพฺพํ อุปโภค ภูตํนาม. เอตฺถจ อคฺคิชาล โลหกุมฺภิ นิรยปาล นิรยสุนขาทีนิ นิรยนิมิตฺตํ. ตํ ปน เกสฺจิ ชนานํ อตฺตโน วสนฏฺาเนวิย อุปฏฺาติ. เกสฺจิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา อตฺตานํ สํปริวาเรนฺตํ วิย อุปฏฺาติ. ยถาห-ตสฺส คิลานเสยฺยาย นิปฺปนฺนสฺส นิรโย อุปฏฺาติ. โสณคิริปาทโต มหนฺตา มหนฺตา สุนขา อาคนฺตฺวา ขาทิตุกามาวิย สํปริวาเรสุนฺติ. ตถา เทว นิมิตฺเตปิ. ยถาห-นนฺทวน จิตฺตลตาวน มิสฺสกวน ผารุสกวน วิมานานิเจว เทวนาฏกานิจ ปริวาเรตฺวา ิตานิวิย อเหสุนฺติ. เกสฺจิ ปน สยํ ตตฺถ ตตฺถ ปตฺวา ทิฏฺํวิย อุปฏฺาติ. กมฺพลยานสทิโส มาตุกุจฺฉิวณฺโณ มนุสฺสนิมิตฺตํ. ปพฺพตปาท วนสณฺฑ นรกปปาตาทีนิ ติรจฺฉานคตานํ นิมิตฺตานีติ. กมฺมพเลนาติ อิทานิ ปฏิสนฺธึ ชเนตุํ ปจฺจุปฏฺิตสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวน. อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. ปกติยา ปน อาจิณฺณ ภูตํวา ตงฺขณกตํวา ปเรน สราปิตํวา สยเมว อนุสฺสริตํวา ปกติยาว กุกฺกุจฺจํวา โสมนสฺสํวา ชเนตฺวา ิตํวา กมฺมํวา ตสฺสนิมิตฺตํวา อฺเนปิ การณพเลน ปจฺจุปฏฺาติเย วาติ ทฏฺพฺพํ. ตเมว ตโตปฏฺิตํ อารมฺมณํ อารพฺภาติ อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. ตโต หิ เกสฺจิ ปถมํ กมฺมพเลนวา การณนฺตเรนวา ปาปปกฺขิเยสุ อุปฏฺหนฺเตสุ ปุน ทุฏฺ คามณิ รฺโ ¶ วิย ปุพฺพกตํ พลวนฺตํ ปฺุํ อนุสฺสรนฺตานํวา โสณตฺเถร วิตุ วิย ตงฺขเณเยว ปสาทชนกํ ปฺุํ กโรนฺตานํวา ปจฺฉา กลฺยาณปกฺขิยานิ อุปฏฺหนฺติ. ตถา เกสฺจิ ปถมํ กลฺยาณ ปกฺขิเยสุ อุปฏฺหนฺเตสุ ธมฺมาโสกรฺโ วิย ปจฺฉา เกนจิ การเณน โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ปาปกมฺมสฺส โอกาสํ กโรนฺตานํ ปาปปกฺขิยานิ อุปฏฺหนฺตีติ. วิปจฺจมานก กมฺมานุรูปนฺติ ยสฺส วิปจฺจมานกํ กมฺมํ กุสลํ โหติ. ตสฺส ปริสุทฺธํ กุสลจิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตติ. ยสฺส ตํ อกุสลํ โหติ. ตสฺส อุปกิลิฏฺํ อกุสล จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. ตถา หิ อฏฺกถายํปิ สุคติคามีนํ กุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ ปณีตํ อารมฺมณํ อาปาตมาคจฺฉตีติจ ทุคฺคติคามีนํ อกุสลุปฺปตฺติ เหตุภูตํ หีนารมฺมณํ อาปาต มาคจฺฉตี ติจ วุตฺตํ. มูลฏีกายํ มหาฏีกายฺจ อาสนฺเน อกุสลํ ทุคฺคติยํ กุสลฺจ สุคติยํ ปฏิสนฺธิยา อุปนิสฺสโย โหตีติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา, ยทา เทวจฺฉราทีนิ สคฺคนิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺติ. ตทา ตานิ ตณฺหาย อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส กถนฺติ. วุจฺจเต. อุปกิลิฏฺํเยว ตสฺส จิตฺตํ. ตสฺมา ทุคฺคติเอว ตสฺส ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ตาทิสิยา ตณฺหาย กุสลกมฺมสฺส สหการิ การณ ภาโว วุตฺโต. ยถาห-นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลาติ. ตสฺมา สุคติภวนิพฺพตฺตเนปิ อยํ ตณฺหา เอกนฺเตน กุสล กมฺมสฺส นิยามกสหการิปจฺจยภูตาติ กตฺวา ตสฺส ตานิวา เทวจฺฉราทีนิ กุสลกมฺม กมฺมนิมิตฺตานิวา อสฺสาเทนฺตสฺเสว สโต จวนฺตสฺส สาตณฺหา ตทุปตฺถมฺภิกาเอว ภวิตุํ อรหติ. น ตํ ปฏิพาหิกาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ยฺจ นิมิตฺตสฺสาทคธิตํวา ภิกฺขเว วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, อนุพฺยฺชนสฺสาทคธิตํ วา. ตสฺมึ เจ ภิกฺขเว สมเย กาลงฺกเรยฺย, านเมตํ วิชฺชติ. ยํ ทฺวินฺนํคตีนํ อฺตรคตึ คจฺเฉยฺย, นิรยํวา ติรจฺฉาน โยนึวาติอาทิตฺตปริยาเย วุตฺตํ. ตํปิ อตฺตโน ปเรสํ วา หตฺถปาทาทีสุ คธิตํ ตณฺหํ สนฺธาย วุตฺตํ. นกมฺมาทีสูติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ¶ อุปลภิตพฺพ ภวานุรูปนฺติ อุปลภิตพฺโพ ภโว ยทิ สุคติภโว โหติ, ตํ อสฺสาทนากาเรน. ยทิ ทุคฺคติภโว โหติ, ตํ อนสฺสาทนากาเรนาติ เอวํ อุปลภิ ตพฺพสฺส ภวสฺส อนุรูปํ. ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมึ ยโถ ปฏฺิเต อารมฺมเณ โอณมนฺตํเอว. ตถา หิ พาลปณฺฑิตสุตฺเต ตานิสฺส ตสฺมึ สมเย โอลมฺพนฺติ อชฺโฌลมฺพนฺติ อภิปฺปลมฺพนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตานิสฺสาติ อสฺส ปุคฺคลสฺส ตานิ ปฺุาปฺุ กมฺมานิ. กมฺมสีเสน วุตฺตานิ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตานิจ. โอลมฺพนฺตีติ ตสฺส จิตฺตสนฺตานํ อตฺตนิเอว โอณมนฺตํ อชฺโฌณมนฺตํ อภิมุขีภูตํ กตฺวา ลมฺพนฺติ ปลมฺพนฺติ. พนฺธิตฺวา อากฑฺฒนฺตานิ วิย อุปฏฺหนฺตีติ อตฺโถ. เอวํ ปน เตสุ ตถา โอลมฺพนฺเตสุ ตํจิตฺตสนฺตานํ เตสุ นินฺนโปณปพฺภารเมว โหตีติ วุตฺตํ ตตฺโถณตํวาติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ กิเลสพลวินามิตํ สุตฺวา ตเทวํ ปวตฺตมานํ ตณฺหาอวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉา ทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา นาเมติ สหชาต สงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตนฺติ วิฺาณํ. จิตฺตสนฺตานํ อิจฺเจว อตฺโถ. ตสฺมึวิสเยติ กมฺมาทิอารมฺมเณ. ตณฺหานาเมตีติ วฏฺฏมูลก ตณฺหา ตํ ตสฺมึ โอณมนฺตํ กตฺวา นิโยเชตีติ อตฺโถ.
[๑๖๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตตฺโถณตํวาติ ตสฺมึ อุปปชฺชิตพฺพภเว โอณตํ วิย โอณตํเอว วา’’ติ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.
อภิณฺหนฺติ นิรนฺตรํ. ตถาปวตฺติ ปน สณิกํ มรนฺตานํ เอว ลพฺภติ. ลหุก มรเณน มรนฺตานํ ปน น ลพฺภตีติ วุตฺตํ. พาหุลฺเลนาติ
[๑๖๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘พาหุลฺเลนาติเอตฺถ อธิปฺปาโย เยภุยฺเยน ภวนฺตเรติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ ตสฺมึ วุตฺตานํ อสฺิสตฺตานํ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิณฺหปฺปคตฺติปสงฺโคนาม อตฺถิ. จิตฺตสนฺตานสฺเสว เตสํ อภาวโตติ. อิทานิ ¶ อปเรน ปกาเรน กมฺมุ ปฏฺานํ ทสฺเสตุํ ตเมววา ปน.ล. ทฺวารปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อภินวกรณวเสน ทฺวารปฺปตฺตํ โหตีติ ปุพฺเพ กตสฺํ อชเนตฺวา ตงฺขเณ เอว กรณาการํ ชเนตฺวา อตฺตานํ อภินวํ วิย กตฺวา มโนทฺวาเร ตํสทิสชวนปฺปวตฺติวเสน ปตฺตํ ปาตุภูตํ โหตีติ อตฺโถ. ยถา หิ อิมสฺมึภเวปวตฺตํ กิฺจิ ปากฏํ กมฺมํ อสุกสฺมึ กาเล อิทํนามมยากตนฺติ เอวํ ปุพฺเพกตสฺํ ชเนตฺวาปิ อุปฏฺาติ. น ตถา ภวนฺตเร ปวตฺตํ ภวปฏิจฺฉนฺนํฺจ อิมสฺมึ ภเว ปวตฺตํ อปากฏฺจาติ. อปิจ, อิเธกจฺเจ พุทฺธาทีสุ ตีสุ วตฺถุสุ ทานปูชาทิวเสน อาจิณฺณพหุลา โหนฺติ. เต มรณนฺติ กาพาธพเลน วิสีทปฺปตฺตา กิฺจิ ทุกฺขํอชานิตฺวา วิสีทนฺตเร ปุพฺเพ วิย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺตาเจติยํ วนฺทนฺตา ปูชํ กโรนฺตา วิปฺปสนฺนจิตฺตา ปโมทจิตฺตา เอว โหนฺติ. ตพฺพิปรีเตน ปาปกมฺมพหุลาปิ วตฺตพฺพาติ. อิทํปิ ทฺวารปตฺตเมวาติ. สพฺพฺเจตํ ลกฺขณ สํยุตฺตฏฺกถาย ทีเปตพฺพํ. ตตฺถ อสิโลมเปตาทิ ปตฺถูสุ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ จ. ตสฺส สตฺติยา วิชฺฌนก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส อุสุนา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส ปโตทสูจิยา วิชฺฌนกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติจ. ตสฺส สูจีหิ ปโตทนทุกฺขํ ปจฺจนุภวิตุํ กมฺมเมว นิมิตฺตํ กตฺวา สูจิโลมเปโต ชาโตติจ เอวํ พหุํทฺวาร ปตฺตวเสน กมฺมุปฏฺานํ วุตฺตนฺติ. ตตฺถ หิ ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิก ภาโวว นิมิตฺตํ อโหสีติ ตสฺส นิรเย ปจิตฺวา ปุน อาสนฺน มรณสฺส ตํกมฺมํ ตทา ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกสฺํ ชเนตฺวา ทฺวาร ปตฺตวเสน นิมิตฺตํ อโหสีติ อตฺโถ. เอสนโย เสเสสุปีติ. โสจ ทฺวารปฺปตฺตากาโร กมฺมโกฏฺาสิโก เอว โหติ. ตสฺส สตฺตสฺสจ อปากโฏนาม นตฺถีติ ตสฺส ปฏิสนฺธิยา คหณโยคฺยตา ชาตาติ. ปจฺจาสนฺน มรณสฺสาติ อนฺติม ชวนปวตฺติวเสน ปุน อาสนฺนมรณสฺส. วีถิจิตฺตา วสาเนวาติ กามภวโต จวิตฺวา กามภเวเยว อุปฺปชฺชมานานํ ชวน ปริโยสานานํวา ตทารมฺมณ ปริโยสานานํวา วีถิจิตฺตานํ อวสาเน. ¶ อิตเรสํ ปน ชวนปริโยสานานํเอว วีถิจิตฺตานํ อวสาเนติ อตฺโถ. อยมตฺโถ อฏฺกถายํปิ วุตฺโตเยว. ยถาห-ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนาย ตทารมฺมณปริโยสานาย สุทฺธายวา ชวนวีถิยา อนนฺตรํ จุติจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ.
[๑๖๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ตตฺถ กามภวโต จวิตฺวา ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ ตทารมฺมณปริโยสานานิ เสสานํ ชวนปริโยสานานีติ ธมฺมานุสารณิยํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
อฏฺกถายฺหิ ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺเต กึอปริปุณฺณาย ธมฺมา นุสารณิยาติ. ภวงฺคกฺขเยวาติ ภวงฺคาวสาเนวา อิจฺเจวตฺโถ. ยทิ ทุวิธปีถิจิตฺตโต ปรํ ปฺจโวกาเร วตฺถุรูปํ จตุโวกาเร จิตฺตสนฺตานํ ทฺวิจิตฺตกฺขณายุเสสํ โหติ. ตทา เอกสฺส ภวงฺคสฺส อวสาเนติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถจ โสมนสฺส ปฏิสนฺธิกสฺส โทมนสฺสจิตฺเตน จวนฺตสฺส อาคนฺตุกภวงฺค สมฺภโว. ตํ สมฺภเวจ สติ อฺภวงฺคสมฺภโวปิ อวาริ โตติ สุวุตฺตเมตํ ภวงฺคกฺขเยวาติ. ตสฺมึนิรุทฺธาวสาเนติ ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตสฺส นิรุทฺธสฺส อวสาเน. เย ปน โลเก จุติ ปฏิสนฺธีนํ อนฺตเร เอโก อนฺตราภโวนาม อตฺถิ. ยตฺถ อุปฺปนฺโน สตฺโต ทิพฺพจกฺขุโก วิย อิทฺธิมา วิย จ ขเณน อิจฺฉิตํ านํ คนฺตุํ สมตฺโถ. อิโต จุตา เกจิ ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา มาตาปิตุ สมาคมาทีนิ อาคเมนฺตา สตฺตาหํวา อติเรก สตฺตาหํวา ติฏฺนฺตีติ ลทฺธึ คณฺหนฺติ. เตสํ ตํนิเสเธตุํ ตสฺสานนฺตรเมวาติ วุตฺตํ. สวตฺถุกํ ปฺจโวกาเร อวตฺถุกเมววา จตุโวกาเร. ยถารหนฺติ กุสลภูตสฺสวา อกุสลภูตสฺส วา สงฺขารสฺส อรหานุรูปํ. อวิชฺชาตณฺหานุสยา กุสลภูตสฺส อปฺปหีนฏฺเน อกุสลภูตสฺส ปน สหชาตภาเวนาปิ ปริวารภูตา มูลภูตาจ โหนฺตีติ อตฺโถ. ปริยุฏฺานาวตฺถํ อปตฺวา กุสลาพฺยากตจิตฺตสนฺตาเนนปิ อวิรุทฺธภาเวน อนุรูปํ. อนุพนฺธมาโนวา เสติ, อนุอนุวานิรนฺตรํ เสตีติ อนุสโย. อนุสยภูตาย ¶ อวิชฺชาย ปริกฺขิตฺโตติ อวิชฺชานุสยปริกฺขิตฺโต. ตณฺหานุสโย มูลํ เอตสฺสาติ ตณฺหานุสย มูลโก. อวิชฺชานุสย มูลเกน ตณฺหานุสย ปริกฺขิตฺเตนาติ ปน วุตฺเต สุฏฺุตรํ ยุชฺชติ. อวิชฺชา หิ ตณฺหายปิ มูลภูตา โหติ. ตาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว เอว อารมฺมเณ ตณฺหาปวตฺติสมฺภวโต. ตณฺหา จ ปน สหการิ การณ ภาเวน ตํ ตํ สงฺขารํ นิโยเชนฺตี ปวตฺตตีติ สงฺขารสฺส ปริวารภูตา พลวอาสนฺน สหายภูตา โหตีติ.
เอตฺถจ อกุสลกมฺม สหชาตานํวา กมฺมนิกนฺติ นิมิตฺตนิกนฺติ สหชาตานํวา วิปฺปฏิสาร สห ชาตานํวา มรณาสนฺน ชวน สหชาตานํวา อวิชฺชาตณฺหานํปิ ธมฺมโต อนุสยสทิสตาย อนุสย โวหารสมฺภโว เวทิตพฺโพ. อปิจ, อนุสยานาม ปฏิสนฺธิชนเน กุสลสงฺขารสฺสปิ พลวสหายภูตา โหนฺติ. ตสฺมา อิธ เอกนฺตานุสยภูตาเอว ปริยตฺตาติ กึสหชาตานํ คหเณนาติ. เตเนว อฏฺกถายํปิ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตาติ เอวํ อปฺปหีนสทฺเทน เอกนฺตานุสยาเอว คหิตาติ. สงฺขาเรนาติ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสงฺขาเตน เจตนาสงฺขาเรน. ตํ สหชาตผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวา. โสปิ หิ อุปนิสฺสยภาเว น ปฏิสนฺธึ ชเนติเยวาติ. อถวา, สงฺขาเรนาติ มรณสนฺน ชวนวิฺาณ สหชาเตน เจตนาสงฺขาเรน. ตํ สหชาต ผสฺสาทิธมฺมสมูเหนปิวา. ตทุภยํปิ หิ กมฺมาทิวิสเย ขิปนก สงฺขารภาเวน ปฏิสนฺธึ ชเนตีติ. ตถา หิ อฏฺกถายํ ตณฺหา อวิชฺชานํ อปฺปหีนตฺตา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว ตสฺมึ วิสเย ตณฺหา นาเมติ. สหชาตสงฺขารา ขิปนฺตีติ วุตฺตํ. มูลฏีกายฺจ สหชาตสงฺขาราติ จุติอาสนฺนชวนวิฺาณสหชาตา เจตนา. สพฺเพปิวา ผสฺสาทโยติ วุตฺตํ. สกเลน ปน วจเนน อคฺคมคฺเคน อปฺปหีนา อวิชฺชากมฺมาทิวิสเยวา ภวนฺตเรวา อาทีนวํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตถา รูปาเยว ตณฺหา ตทุภยสฺมึ จิตฺตสนฺตานํ นาเมติ. ยถาวุตฺตสงฺขารา ตํ ตตฺถ ขิปนฺติ. ตสฺมึ อภินว วิฺาณปาตุภาวํ สาเธนฺตีติ ทสฺเสตีติ.
สมฺปยุตฺเตหิ ¶ ปริคฺคยฺหมานนฺติ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ปริวาเรตฺวา คยฺหมานํ. สหชาตานนฺติ นามรูปธมฺมานํ. อธิฏฺาน ภาเวนาติ นิสฺสยภาเวน. ปุพฺพงฺคมภูตนฺติ ปธานภูตํ. ปท ทฺวเยน วิชานนธาตุยา อติวิย มหานุภาวภาวํ ทสฺเสติ. ยถา หิ โลเก เอกสฺมึ มหานุภาเว ปุริสวิเสเส ชายมาเน ปริวารภูตา สหชาตชนาจ ตสฺส อุปโภค ปริโภคภูตา ปาสาทกปฺปรุกฺขาทโยว เตน สห ชายนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสนาติ เอกสฺมึภเว นิรุทฺเธ เตน สห นิรนฺตรํ กตฺวา ภวนฺตรสฺส ปฏิสนฺทหน วเสน. อุปฺปชฺชมานเมว ปติฏฺาติ น ปุริมภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนิรุชฺฌิตฺวา ิติภาเวน คนฺตฺวา ภวนฺตเร ปติฏฺาตีติ อธิปฺปาโย. น หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ธมฺมา ปกติกาเลปิ เทสนฺตรํวา ขณนฺตรํวาสงฺกนฺตา นาม อตฺถิ. กุโต มรณกาเล ภวนฺตรํ. ยฺจ อนมตคฺโค ยํ ภิกฺขเว สํสาโร. ปุพฺพโกฏิ นปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรตนฺติ วุตฺตํ, ตํปิ ปริยาเยน วุตฺตํ. เยสฺหิ อวิชฺชา ตณฺหาสงฺขารานํ วเสน ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิ ปาตุภวติ. เตจ ปุพฺเพ ยสฺส สนฺตาเน ปวตฺตนฺติ, โส เตสํ เหตุผลสมฺพนฺเธน ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจตีติ. ตโตเยวจ ตสฺสา ปฏิสนฺธิยา ปุริมภวปริ ยาปนฺเนหิ เหตูหิ วินา อนุปฺปชฺชนํปิ สิทฺธํ โหตีติ. ปฏิโฆส ปทีปมุทฺธาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานีติ.
เอตฺถาติ มรณุปฺปตฺติฏฺาเน. มนฺทปฺปวตฺตานีติ กมฺมทุพฺพลภาเวน วตฺถุทุพฺพลภาเวนจ มนฺทํ หุตฺวา ปวตฺตานิ. ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ลมฺพณกา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ธรนฺเตสฺเววาติ ติฏฺนฺเตสุ เอว. ปฏิสนฺธิ ภวงฺคานํปีติ ปฏิสนฺธิยาปิ กติปยภวงฺคานํปิ. อิติ กตฺวาติ อิมินา การเณน. กามฺเจตฺถ อฏฺกถายํ คตินิมิตฺตํนาม นิพฺพตฺตนกโอกาเส เอโก วณฺโณ อุปฏฺาตีติ วตฺวา สพฺเพสุ คตินิมิตฺตวาเรสุ คภินิมิตฺตํ วณฺณายตนเมว มโนทฺวาร คหิตเมว ปจฺจุปฺปนฺนเมวจ ทสฺสิตํ. ตถาปิ ฉเทวโลกโต อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต ทิพฺพรเถเยว คตินิมิตฺตํ กตฺวา จวนฺตานํ ¶ ธมฺมิกอุปาสก ทุฏฺคามณิ อภยราชาทีนํ วเสน ตํปิ กมฺมนิมิตฺตํวิย ฉพฺพิธํปิ ฉทฺวารคหิตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํปิ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน ตํกมฺมนิมิตฺเตน นิพฺพิเสสํ กตฺวา กามาวจรปฏิสนฺธิยา.ล. อุปลพฺภตีติ วุตฺตํ. ตถา จวนฺตา หิ ทิพฺพวณฺโณปิ เทวตานํ อานุภาเวน จกฺขุนา ทิฏฺโเยว โหติ. ทิพฺโพ รถสทฺโทวา ตูริยสทฺโทวา วจนสทฺโทวา โสเตน สุโตเยว. ทิพฺพคนฺโธปิ ฆาเนน ฆายิโตเยว. นิรยโต อุคฺคเตน อคฺคิชาเลน ทยฺหมานกาเยน จวนฺตานํ เทวทตฺต นนฺทยกฺข นนฺทมาณ วกาทีนํ ขุรจกฺเก อาสชฺชมานานํ มิตฺตวินฺทกาทีนฺจ วเสน โผฏฺพฺพํปิ สมฺภวติเยว. รสธมฺมาปิ ยถา สมฺภวํ โยเชตพฺพาติ. วุตฺตฺจ สจฺจสงฺเขเป –
ปฺจทฺวาเร สิยา สนฺธิ, วินา กมฺมํ ทฺวิโคจเรติ.
มหาฏีกายํปิ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว. ยทา ปน อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค ยโถปฏฺิตํ คตินิมิตฺตํ อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติ. ตทา ตํ อตีตํปิ โหติเยวาติ. อฏฺกถายํ ปน สนฺตติวเสน ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาว วุตฺตา. ตถา วณฺณารมฺมณภาโว มโนทฺวาเรน คหิตภาโวจ เยภุยฺเยน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อิตรถา กมฺมนิมิตฺตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปฺจทฺวาเรเอว อฏฺกถายํ ทสฺสิตนฺติ ตํปิ มโนทฺวารคหิตํ ปจฺจุปฺปนฺนภูตํ ปฺจารมฺมณํวา ธมฺมารมฺมณํวา นสมฺภวตีติ วตฺตพฺพํ สิยา. นจ สกฺกา ตถา วตฺตุํ. กสฺมา, จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตีติอาทินา ปฏฺาเน วุตฺตสฺส ฉฬารมฺมณ ภูตสฺส ปุเรชาตปจฺจยสฺส มโนทฺวาริก มรณาสนฺน ชวนานมฺปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา. ตโตเยวจ ตทนุพนฺธาย ปฏิสนฺธิยาปิ สมฺภว โตติ.
[๑๖๘] วิภาวนิยํ ปน
ตถา อวิจาเรตฺวา ยํวุตฺตํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ อาปาตมาคเตสุ มโนทฺวาเร คตินิมิตฺตวเสน ปฺจทฺวาเร กมฺมนิมิตฺตวเสนา’’ติ. ตํ น สุนฺทรํ.
[๑๖๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ฉทฺวารคหิตนฺติ กมฺมนิมิตฺตํ ฉทฺวารคหิตํ คตินิมิตฺตํ ฉฏฺทฺวารคหิตนฺติ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
เอวฺหิ สติ กมฺมํ วิย คตินิมิตฺตํปิ เถเรน ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ สิยา. นจ ตํ วุตฺตนเยน ปฺจทฺวารคหิตํ น สมฺภวตีติ.
[๑๗๐] ยฺจ ตตฺถ
อฏฺกถายํ มูล ฏีกาทีสุจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สาวเสสปาํ อวิจาเรตฺวา ‘‘อฏฺกถายํ ปน คตินิมิตฺตํ มโนทฺวาเร อาปาตมาคจฺฉตีติ วุตฺตตฺตา ตทารมฺมณายจ ปฺจทฺวาริกปฏิสนฺธิยา อทสฺสิตตฺตา มูลฏีกาทีสุจ กมฺม พเลน อุปฏฺาปิตํ วณฺณายตนํ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺสวิย ทิพฺพ จกฺขุสฺส วิยจ มโนทฺวาเรเยว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา เตสํ วจนํ นสมฺปฏิจฺฉนฺติ อาจริยา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ อสมฺปฏิจฺฉนฺตานํ อฺํ การณํ นตฺถิ อฺตฺร อวิจารณายาติ.
ปจฺจุปฺปนฺนมตีตนฺติ เอตฺถ ยสฺส ชวนาวสานาย ปฺจทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติ. ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ทฺวินฺนฺจ ภวงฺคานํ ปจฺจุปฺปนฺนา รมฺมณตา อุปลพฺภติ. ยสฺส ตทารมฺมณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา เอว. ยสฺส ปน ชวนาวสานาย ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาย มโนทฺวาริกวีถิยา จวนํ โหติ, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา ฉนฺนฺจ ภวงฺคานํ. ยสฺส ปน ตทารณาวสานาย, ตสฺส ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนฺจ ภวงฺคานนฺติ. เอตฺถจ อารมฺมเณ พหุตรายุเก พลวนฺเตปิ วตฺถุทุพฺพลภาเว สติ กามสตฺตานํปิ ชวนาวสานา วีถิ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺกถายํ ปน ตทารมฺมณาวสานาย เอว โยชิตตฺตา มโนทฺวาเร ปฏิสนฺธิโต ปรํ จตุนฺนํ ภวงฺคานํ ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตา. ตทารมฺมณ ปริโยสานายวา สุทฺธายวา ชวนวีถิยาติ วุตฺตตฺตา ปน อิธ ชวนาวสานาปิ โยชิตาติ เวทิตพฺพา.
[๑๗๑] วิภาวนิยํ ปน
เอวํ ¶ อวิจาเรตฺวา ยํ วุตฺตํ ‘‘มโนทฺวาเร ตาว ปฏิสนฺธิยา จตุนฺนํ ภวงฺคานฺจ ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิยาเอว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา ลพฺภตี’’ติอาทิ. ตํ อนุปปนฺนํ.
เอตฺถจ ยสฺมา ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส อารมฺมณํวา อุปกรณํวา กมฺมนิมิตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ. ปฺจทฺวาริกกมฺมฺจ ปฏิสนฺธิชนกเมว น โหติ. ตสฺมา ตทา ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมํ ปุริมภาเคเอว มโนทฺวารวเสน สิทฺธํ โหติ. ตสฺสจ อารมฺมณภูตเมว อุปกรณภูตเมววา เอกนฺเตน กมฺมนิมิตฺตํนาม โหติ. ยํ ปน ปฺจทฺวาริกสฺส อนฺติมชวนสฺส อารมฺมณํ โหติ. ตํ ปุริเมน นิรุทฺเธน อารมฺมเณน วตฺถุโต อภินฺนตฺตาวา ตสฺสทิสตฺตาวา กมฺมนิมิตฺตนฺเตว วุจฺจตีติ. ตถา หิ วุตฺตํ มูลฏีกายํ ปฺจทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉนฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ กมฺมนิมิตฺตํ อาสนฺนกตกมฺมารมฺมณ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนํ ตํสทิสฺจ ทฏฺพฺพนฺติ. ตตฺถ เยสุ เทยฺยธมฺมวตฺถูสุ เจติยาทีสุวา เยหิ สตฺถาทีหิวา ปุพฺเพ กมฺมํ สิทฺธํ. เตสํ ปจฺจกฺเข ธรมานตํ สนฺธาย สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. เตหิ สทิ สวตฺถูนํ ธรมานตํ สนฺธาย ตํสทิสฺจาติ วุตฺตํ. สทิสวตฺถูนิปิ หิ กมฺมสฺส ลทฺโธกาสการณานิ โหนฺติเยว. ยถา ตํ อิโต ปริตฺตเกน ปาปกมฺเมน นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺตานํ ปุพฺเพ ปฺุกรณกาเล ลทฺธนิมิตฺตสทิสํ นิรยคฺคิชาลานํ สทฺทํ สุตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปฺุํ สริตฺวา จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตานํ อคฺคิชาลานิ วิยาติ.
[๑๗๒] วิภาวนิยํ ปน
มูลฏีกาปาํ อวิจาเรตฺวา ตํสทิสฺจาติเอตฺถ นฏฺจการํ ปาํ ทิสฺวา ‘‘มโนทฺวาริก ชวนานํ อารมฺมณภูเตน สห สมานตฺตา ตเทกสนฺตติปติตํ จุติอาสนฺนชวนคหิ ตํปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ วณฺณาทิกํ กมฺมนิมิตฺต ภาเวน วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนเมว.
อปิจ, ¶ อฏฺกถายํ อปรสฺส มรณสมเย าตกา อยํ ตาต ตวตฺถาย พุทฺธปูชา กรียติ. จิตฺตํ ปสาเทหีติ วตฺวา ปุปฺผทามธชปฏากาทิวเสน รูปารมฺมณํวา ธมฺมสวนตูริยปูชาทิ วเสน สทฺทารมฺมณํวา ธูมวาสคนฺธาทิวเสน คนฺธารมฺมณํวา อิทํ ตาว สายสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา มธุผาณิ ตาทิวเสน รสารมฺมณํวา อิทํ ตาว ผุสสฺสุ, ตวตฺถาย ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมนฺติ วตฺวา จีนปฏ โสมารปฏาทิวเสน โผฏฺพฺพา รมฺมณํวา ปฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ รูปสทฺทคนฺธารมฺมณานิ สนฺธาย ฏีกายํ สนฺตติยํ อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. รสโผฏฺพฺพา รมฺมณานิ สนฺธาย ตํสทิสฺจาติ วุตฺตํ. ตานิ หิ ปถมํ สายิต ผุสิตานิ อฺานิ โหนฺติ. ปจฺฉา ทินฺนานิ อฺานีติ เอตฺถจ เอวํ อุปสํหฏานิ รูปารมฺมณาทีนิ ปถมํ ปฺจทฺวาเรน คเหตฺวา อจวิตฺวา ปจฺฉา ปุน อตฺถิ ทานิ เอวรูปานีติ สุทฺเธน มโนทฺวาเรน คเหตฺวา จวนฺตานํ ตานิ มโนทฺวารคหิตานิ ปจฺจุปฺปนฺนภูตานิ กมฺมนิมิตฺตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติ. ปถมตตียารุปฺป ปฏิสนฺธีนํ ปฺตฺติ ภูตํ ทุตียจตุตฺถารุปฺปปฏิสนฺธีนํ มหคฺคตภูตนฺติ วุตฺตํ ยถารหนฺติ. อารุปฺเปสุ อุปริภูมินิพฺพตฺตานํ อรูปีนํ เหฏฺิมชฺฌานานิ ปฏิปสฺสมฺภนฺติ. น จ เต ตานิ ปุน อายูหนฺตีติ วุตฺตํ เหฏฺิมารุปฺป วชฺชิตาติ. ปมาทปกฺเข ปติตฺวา วิสฺสฏฺชฺฌานานํ ตโตเยวจ อปฺปหีเนหิ โอรมฺภาวิย สํโยชเนหิ เหฏฺภาคํ อากฑฺฒิต มานสานํ กามภเว อุปฺปชฺชมานานํ เตสํ ถเปตฺวา ติเหตุ กุกฺกฏฺภูตํ อุปจารชฺฌานเจตนํ อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ วุตฺตํ ตถา กามติเหตุกาติ. ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺ กถายํ-น หิ ตสฺส อุปจารชฺฌานโต พลวตรํนาม กมฺมํ อตฺถีติ วุตฺตํ. ฏีกายฺจ น หิ ตสฺส.ล. อตฺถีติ อิมินา ตโต จวนฺตานํ อุปจารชฺฌานเมว ปฏิสนฺธิชนกํ กมฺมนฺติ ทีเปตีติ วุตฺตนฺติ. รูปาวจรปฏิสนฺธิ ปน เตสํ นตฺถิเยว. เอวฺจ กตฺวา ยมเกอรูปธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา อรูป ธาตุยา จุตสฺส กามธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติวา วุตฺตํ. น ปน วุตฺตํ อรูปธาตุยา จุตสฺส รูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺสาติ. รูป โลกโต ¶ จวนฺตานํ ปน อฺํ ทุพฺพลกมฺมํ โอกาสํ นลภตีติ นวตฺตพฺพํ. เอวํสนฺเตปิ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ เตสํ อปฺปนา ปตฺตชฺฌานวิเสเสน สุปริภาวิตจิตฺตสนฺตานตฺตา ชจฺจนฺธาทิวิปตฺติ ชนกํ ทฺวิเหตุโกมกกมฺมํปิ โอกาสํ น ลภติ. กุโต อปายคามิกมฺมนฺติ วุตฺตํ อเหตุก รหิตา สิยุนฺติ.
[๑๗๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อุปจารชฺฌานา นุภาเวเนว ทุเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิโย สิยุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วิจาเรตพฺพํ.
ยทิ หิ ตํ ปฏิสนฺธิทานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. ทุเหตุกปฏิ สนฺธิ น ยุชฺชติ. น หิ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตนีวรณานํ อปฺปนาวีถิยํ ปวตฺตํ อุปจารชฺฌานํ ติเหตุโกมกํนาม สมฺภวตีติ. อถ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา. สยํ พลวตรสฺสปิ สโต ปฏิสนฺธึ อทตฺวา ทุพฺพลสฺส กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภเน การณํ นตฺถีติ. ยสฺมา ปน รูปพฺรหฺมานํ อุปจารชฺฌานโต อฺานิปิ กายวจีมโนกมฺมกุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติเยว ตานิเยวจ กานิจิ ติเหตุโกมกานิปิ กานิจิ ทฺวิเหตุกุกฺกฏฺานิปิ ภวนฺติ. โอฬาริกานํ ปน นีวรณานํ สุฏฺุ วิกฺขมฺภิตตฺตา สวิปตฺติกปฏิ สนฺธิชนกานิ ทฺวิเหตุโกมกานิ เตสํ นุปฺปชฺชนฺติ. อปรปริยาย ภูตานิจ ตาทิสานิ เตสํ โอกาสํ นลพฺภนฺติ. นานารมฺมเณสุจ เนสํ ฉนฺโทวา นิกนฺติวา ปวตฺตติเยว. เยน นานากมฺมานิปิ วิปจฺจิตุํ โอกาสํ ลภนฺติ. เยนจ เต จกฺขุ โสตทฺวาเรหิปิ ตโต จวนฺติ. ตสฺมา เอตฺถ อุปจารชฺฌาเนน การณํ อวตฺวา วุตฺตนเยเนว ตํการณํ วตฺตุํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กามติเหตุมฺหา จุติยา ปรํ สพฺพา วีสติ ปฏิสนฺธิโย สิยุํ. อิตรา ทุเหตุกาเหตุกจุติโต ปรํ กาเมสฺเวว ภเวสุ ทสปฏิสนฺธิโย สิยุนฺติ โยชนา. เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิสยปฺปวตฺติยา สห วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปวตฺติกาเล ปรํปรภเวสุจ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวนฺติอาทิมาห. ปฏิสนฺธินิโรธานนฺตรโตติ ปฏิสนฺธิยา นิโรธสฺส ภงฺคสฺส อนนฺตรกาลโต. ¶ ตเมวจิตฺตนฺติ ตสฺสทิเส ตพฺโพหาโร ทฏฺพฺโพ. ยถา ตานิเยว โอสธานีติ. ยาว จุติจิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ จุติคฺคหเณน ตทาสนฺน วีถิจิตฺตานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเทติ อนฺตรนฺตรา วีถิจิตฺตานํ อุปฺปตฺติยา อสติ. ภวสฺสองฺคภาเวนาติ อุปปตฺติภวสฺส อวิจฺเฉท การณภาเวน. ตสฺมึติ อวตฺตมาเน ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตานํ รูปธมฺมานํ วสฺโสทก รหิตานํ ตรุณสสฺสานํ วิย มิลาต ภาวปตฺติยา อุปปตฺติภโว โอจฺฉิชฺชตีติ. จุติจิตฺตํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ ตเมว จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถากฺกมํ เอว ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺตีติ ยาว ปรินิพฺพานจุติยา ยถากฺกมํ ปริวตฺตนฺตา ปวตฺตนฺติเอว. น ปน ปรสมเย วิย กทาจิ กตฺถจิ นิวตฺตึ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
[๑๗๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยาว วฏฺฏ มูล สมุจฺเฉทา’’ติ วุตฺตํ, วฏฺฏมูลสมุจฺเฉโท วุจฺจติ อรหตฺตมคฺโค. ตโต ปรํปิ ยาวขนฺธปรินิพฺพานา ปวตฺตนฺติเยว.
อิหาติ อิมสฺมึ ภเว. อิจฺจยนฺติ อิติ อยํ. อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ. ยถา อิห ปฏิสนฺธิจ ภวงฺคฺจ อาวชฺชนาทิ วีถิโยจ จุติจาติ อยํ จิตฺตสนฺตติ ปวตฺตติ. ตถา ปุน ภวนฺตเรปิ สนฺธิภวงฺคาทิกา อยํจิตฺตสนฺตติ ปริวตฺตติ ปริวตฺตมานา ปวตฺตตีติ อตฺโถ. อิทานิ ยสฺส วิปสฺสนา มคฺคผลนิพฺพานสฺส อตฺถาย จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติสงฺคหา ปฏฺปิยนฺติ. ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห. ตตฺถ ปฏิสงฺขายาติ ปฏิสงฺขาน สงฺขาเตน วิปสฺสนา าเณน ปุนปฺปุนํ ตฺวา. เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ จิตฺตเจตสิกานํ ปเภทปวตฺติวิธานํ. อธุวนฺติ อนิจฺจํ. อธิคนฺตฺวาติ อธิคมสงฺขาเตน จตุมคฺคฺาเณน ปติลภิตฺวา สจฺฉิกตฺวา. ปทนฺติ สอุปาทิเสสํ นิพฺพานํ. พุธาติ ปณฺฑิตา. สุฏฺุ อนุสย มตฺตํปิ อเสเสตฺวา เสสกิเลเสหิ สทฺธึ อุจฺฉินฺนํ ยถา วุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อธิสยิตํ ตณฺหาสิเนห สงฺขาตํ ¶ พนฺธนํ เอเตหีติ สุสมุจฺฉินฺน สิเนห พนฺธนา. สมนฺติ วูปสมนฺติ วฏฺฏทุกฺขสนฺตาปา เอตสฺมินฺติ สโม. อนุปาทิเสสนิพฺพานํ. เอสฺสนฺตีติ คมิสฺสนฺติ. จิรายาติ จิรกาลํ. สุนฺทรํ อธิคมาวหํ สีล ธุตงฺคสงฺขาตํ วตํ เอเตสนฺติ สุพฺพตา. สุปริสุทฺธสีลสลฺเลข วุตฺติโนติ อตฺโถ. จิราย สุพฺพตา พุธา เอตํ อธุวํ ปฏิสงฺขาย อจฺจุตํ ปทํ อธิคนฺตฺวา สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา สมํ เอสฺสนฺตีติ โยชนา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย วีถิมุตฺต สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.