📜
รูป สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๕๖. เอวํ ¶ จิตฺตเจตสิเก ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. ตตฺถ เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํ. เตน เอตฺตวตา. นิปาตปทํวา เอตํ. หิ สทฺโท ปทปูรเณ. ปเภโทจ ปวตฺติจ ปเภทปฺปวตฺติโย. ตาหิ สห เย วตฺตนฺติ เต สปฺปเภทปฺปวตฺติกา. เอตฺตาวตา สปฺปเภทปฺปวตฺติกา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา มยา วิภตฺตา. อิทานิ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนา. สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ กถนํ สมุทฺเทโส. สมุทฺทิฏฺสฺส รูปสฺส ปุน วิภชนํ วิภาโค. สมุฏฺาติ รูปํ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. กมฺมาทิ. กลา วุจฺจนฺติ อวยวา. ตา อปฺเปนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ กลาโป. ปิณฺฑีติ อตฺโถ. ปวตฺติกฺกมโตติ อุปฺปตฺติกฺกมโต. สลกฺขณโต สสมฺภารโตจ มหนฺตานิ หุตฺวา ภวนฺติ ปาตุภวนฺตีติ มหาภูตานิ. ตานิ หิ อตฺตโน สภาวโตปิ มหนฺตานิเอว หุตฺวา ปาตุภวนฺติ อุปาทารูปานิ อุปาทายาติ.
[๑๗๕] วิภาวนิยํ ปน มหาฏีกายฺจ
‘‘สสมฺภารธาตุวเสนาติ’’ วุตฺตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
น หิ สสมฺภารวตฺถุวเสเนว เตสํ อยํ โวหาโร ปวตฺโตติ สกฺกา วตฺตุํ. นจ สลกฺขณโต มหตฺเตน วินา เตสํ สสมฺภารโต มหตฺตํนาม สมฺภวตีติ. ตสฺมา ยํ เตสํ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ปถวิปพฺพตาทิวเสน สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทิวเสน สสมฺภารโต มหตฺตํ. ตํปิ สลกฺขณมหตฺตมูลกเมวาติ ทฏฺพฺพํ. มหาภูตาติวา โลเก วิสํวาท กฏฺเน มายาการาวา อาวิสนคหเณสุ อจินฺเตยฺยฏฺานฏฺเน ยกฺขาทโยวา วฺจกฏฺเน ยกฺขินิโยวา วุจฺจนฺติ. เตเนวฏฺเน เตหิ สทิสตฺตา อิมานิปิ มหาภูตาวิยาติ มหาภูตานิ. อุภยตฺถปิจ ¶ มหนฺตานิ อภูตานิ อพฺภุตานิวา เอเตสูติ นิพฺพจนํ ยุชฺชติเยว.
[๑๗๖] วิภาวนิยํ ปน
ยกฺขินึ วิสุํ อุปมามตฺตํ กตฺวา ‘‘มนาปวณฺณสณฺานา ทีหิวา สตฺตานํ วฺจิกา ยกฺขินีอาทโย วิย มนาป อิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาติ’’ วุตฺตํ. ตํ อฏฺกถา ย น สเมติ.
อฏฺกถายฺหิ มหาภูตสามฺโตติ ปทสฺส วิตฺถาเร เอว มายากาโร ยกฺโข ยกฺขินีติ ตโย มหาภูตา วุตฺตาติ. จตุนฺนฺจมหาภูตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. อุปาทายาติ ทฬฺหํ นิสฺสาย. ปวตฺตนฺติ ปาเสโส. อุปาทาย รูปนฺติวา สมาสปทํ ทฏฺพฺพํ.
[๑๗๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทารูปนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ อิธ น ยุชฺชติ.
น หิ อิมสฺมึ ปาเ กตฺถจิ ยการวิรโห ทิฏฺโ. ตถา หิ มูลฏีกายํ อุปาทายติ นิสฺสยตีติ อุปาทายํ. ตเมว รูปนฺติปิ วุตฺตํ. ปถยตีติ ปถวี. สหชาตรูปานํ ปติฏฺาน ภาเวน ปกฺขายติ อุปฏฺาตีติ อตฺโถ. ปุถุ มหนฺตี หุตฺวา ชายตีติปิ ปถวี. ปกาเรน ถวียติ สพฺเพสํ รูปสมฺภารานํ อธิฏฺานตฺตา. อยํ เตสํ อธิฏฺานา ปติฏฺานา วตฺถุภูตา ภูมิ ภูตาติอาทินา นานาปฺปกาเรน คุณปเทน อภิตฺถวียตีติ ปถวี. สาเอว นิสตฺตนิชีวฏฺเน ธาตูติ ปถวีธาตุ. อาเปติ สหชาตรูปานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ, อปฺปายติ วา ตานิ สุฏฺุ พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโป. ตานิวา อวิปฺปกิณฺณานิ กตฺวา ภุโส ปาติ รกฺขติ, ปิวติวา วิวนฺโต วิย ตานิ สงฺคณฺหติ สมฺปิณฺเฑตีติ อาโป. โสเยว ธาตูติ อาโปธาตุ. เต ชติ ติกฺขภาเวน สมุชฺชลนฺโต วิย สหชาตธมฺมานํ มชฺเฌ ปกาสติ, ¶ เตเชติวา นิเสติ สหชาตธมฺเม ติกฺขถาม พเล กโรติ, ปริปาเจติวา อุสฺมาเปตีติ เตโช, โส เอว ธาตูติ เตโชธาตุ. วายติ สมีเรติ เทสนฺตรุปฺปตฺติ เหตุภาเวน ภูตสงฺฆาฏํ เทสนฺตรํ คเมตีติ วาโย. วายติ วา สหชาตธมฺเม อปตมาเน กตฺวา วหตีติ วาโย. โสเอว ธาตูติ วาโยธาตุ. ตตฺถ กกฺขฬลกฺขณา ปถวี. อาพนฺธนลกฺขโณ อาโป. อุณฺหตฺตลกฺขโณ เตโช. วิตฺถมฺภนลกฺขโณ วาโย. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปถวี กกฺขฬลกฺขณาติ วุตฺตา. นนุ สา มุทุภูตาปิ โหตีติ. สจฺจํ, มุทุภูตาปิ ปน สา เสสภูตตฺตยํ อุปาทาย กกฺขฬา ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. อฺมฺํ อุปาทาเยว ปน อยํมุทุ อยํ กกฺขฬาติ ภวติ. เตเนว มุทุกกฺขฬานํ ทีฆรสฺสานํ วิย อนวฏฺานตา โหติ. มุทุภูตาปิ หิ ตโต มุทุตรํ ปตฺวา กกฺขฬานาม ชาตา. กกฺขฬาปิ กกฺขฬตรํ ปตฺวา มุทุภูตานาม ชาตาติ. อาพนฺธนลกฺขโณ อาโปติ วุตฺโต. โสจ ปกติอุทเก อธิมตฺโตติ ปกติอุทกํ พทฺธํ ฆนีภูตเมว สิยาติ เจ. น. อาพนฺธิตพฺพาย ปถวิยา ตตฺถ ปริทุพฺพลตฺตาติ, ยตฺถ ปน ปถวี พลวตี โหติ ตตฺเถว โส พทฺธตรํ อาพนฺธตีติ. อุณฺหตฺต ลกฺขโณ เตโชติ วุตฺโต. เอวฺจสติ สีตภาโว เตโชเยว น สิยาติ เจ. น. อุสติ ทหติ ปริปาเจติ ปริณ ตภาวํ คเมตีติ อุณฺโหนาม. สีตภาโวจ ทหติ ปริปาเจติ ตพฺภาวํ คเมติเยวาติ. วุตฺตฺจ มูลฏีกายํ เตโชเอว หิ สีตํ. หิมปาตสมยาทีสุ สีตสฺส ปริปาจกตาทสฺสน โตติ. วิตฺถมฺภน ลกฺขโณ วาโยติ วุตฺโต. โส ปน ฆน ถทฺเธสุ สิลาถมฺภาทีสุ นลพฺภตีติ เจ. น. ตตฺถ หิ ปถวี อตฺตนา สหชาตวายุวิตฺถมฺภนํ ลภิตฺวา ถามปฺปตฺตา ถิรตรปฺปตฺตาจ หุตฺวา วหตีติ. จกฺขตีติ จกฺขุ. สมวิสมํ อาจิกฺขติ สมวิสมชานนสฺส ตมฺมูลกตฺตา. รูปํวา อสฺสาเทติ อาปาตํ อาคตาคตสฺส รูปสฺส อนิรากรณโต. ตํวา วิภาเวตีติ อตฺโถ. สุณาตีติ โสตํ. สุณนฺติ สุยฺยนฺติวา เอเต นาติ ¶ โสตํ. ฆายตีติ ฆานํ. ฆายนฺติ ฆายิยนฺติวา เอเตนาติ ฆานํ. ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา. อถวา. ชีวิตํ วหติ เอตายวา ตํ วหนฺติ ปวตฺเตนฺติ ชีวิตวุตฺติสมฺปาทนตฺตาติ ชิวฺหา. ชีติวา ชโย ปราชโยวา วุจฺจติ. ตทุภยํ วหติ วหนฺติวา เอตายาติ ชิวฺหา. สสมฺภารชิวฺหา. ยถาห –
ปุริสสฺส หิ ชาตสฺส, กุทารี ชายเต มุเข;
ยาย ฉินฺทติ อตฺตานํ, นโร ทุพฺภาสิตํ ภณนฺติ.
อิธ ปน ตํ สหจริตตฺตา ชิวฺหาติ ปสาทรูปโม วุจฺจติ. กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปาปธมฺมานฺจ อาโย อุปฺปตฺติฏฺานนฺติ กาโย. สสมฺภารกาโย. อิธ ปน ตํ สหจริโต ปสาท กาโยเอว อธิปฺเปโต. ปสีทนฺตีติ ปสาทา. ปสีทนฺติ วา เอตฺถ จนฺทมณฺฑลาทีนิ อารมฺมณนิมิตฺตานิ ตตฺถ สํสีทมานานิ วิย สรูปโต สนฺทิสฺสนฺตีติ ปสาทา, สุปริสุทฺธอาทาสมณฺฑสทิสา กมฺมชมณฺฑา. อิเม ปน ปฺจ ทฏฺุกามตาทิ นิทาน กมฺมสมุฏฺาน ภูตปสาท ลกฺขณา รูปาทิ อภิฆาตารห ภูตปสาทลกฺขณา วา จกฺขุปสาทาทโย ทฏฺพฺพา. ตตฺถ จกฺขุ ตาว เสตมณฺฑล ปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อูกาสิรปมาเณ อติมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติ ปเทสภูเต ทิฏฺมณฺฑเล เตลมิว สตฺตปิจุปฏลานิ สตฺตอกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. โสตํ โสตพิลพฺภนฺตเร องฺคุลิเวนาการํ อุปจิตตนุตมฺพโลมํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. ฆานํ นาสิกพฺภนฺตเร อชปทสณฺานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. ชิวฺหา สสมฺภาร ชิวฺหามชฺเฌ อุปฺปล ทลคฺค สณฺานํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติ. กาโย ปน มหนฺติ ยา กปฺปาส ปฏลวฏฺฏิยํ อาสิตฺตเตลํวิย ถเปตฺวา ปาจก เตชสฺส ปติฏฺานฏฺานํ เกสคฺค โลมคฺค นขคฺค สุกฺขจมฺมานิจ อวเสสํ สกลสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ. เต ปน ปฺจ ยถารหํ ปฺจทฺวาริกจิตฺตานํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาเธนฺติ. เตสุจ เอเกกสฺส จตสฺโส จตสฺโส ธาตุโย สนฺธารณอาพนฺธน ปริปาจน สมุทีรณ กิจฺเจหิ อุปการํ กโรนฺติ. ยถาขตฺติ ยกุมารสฺส ¶ จตสฺโส ธาติโย ธารณ นหาปน มณฺฑน พีชน กิจฺเจหีติ. อุตุจิตฺตาหาราจ นํ อุปตฺถมฺเภนฺติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ปิตุ เชฏฺภาตุ เชฏฺภคินิโยวิย. อายุจ นํ สุฏฺุ อนุปาเลติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ ทิสาปาโมกฺโข ราชสมฺมโต มหาภิสกฺโกวิย. วณฺณาทโยจ นํ ปริวาเรนฺติ. ยถา ตํ ขตฺติยกุมารํ สหชาตา อมจฺจปุตฺตา วิยาติ. ยสฺมา ปน สตฺตานํ จิตฺตํ นาม วิจิตฺตํ โหติ. จิตฺตวิจิตฺตตาย สฺาวิจิตฺตา. สฺาวิจิตฺตตาย ตณฺหาวิจิตฺตา. ตณฺหาวิจิตฺต ตาย กมฺมานิ วิจิตฺตานิ. กมฺมวิจิตฺตตาย กมฺมสมุฏฺานานิ ภูตานิ วิจิตฺตานิ. ภูตวิจิตฺตตาย อิเม ปสาทา วิจิตฺตา. อฺมฺํ อสทิสา โหนฺติ. เตหิ ปสาทมณฺฑภูตาปิ สมานา เกจิ รูปสฺเสว อภิฆาตารหา โหนฺติ, น สทฺทาทีนํ. เกจิ สทฺทาทีนํ เอว, น รูปสฺสาติ. ตสฺมา เตสํ อฺมฺฺจ อฺรูเปหิจ ลกฺขณโต อสํมิสฺสตา เวทิตพฺพาติ.
รูปยตีติ รูปํ. วณฺณวิเสสํ อาปชฺชิตฺวา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสติ. ปกติยาปิ วา ยํกิฺจิทพฺพํ สมวิสมํวา ปกาเส ตีติ อตฺโถ. สปฺปติ โสตวิฺเยฺยภาวํ คจฺฉตีติ สทฺโท. สทฺทยตีติ สทฺโท. ตํ ตํ อตฺถํวา อตฺตโน วตฺถุํวา อาจิกฺขตีติ อตฺโถ. สทติวา ตํ ตํ ทิสํวา เทสํวา ขเณน วิสฺสรติ วิปฺผรตีติ สทฺโท. คนฺธยตีติ คนฺโธ. อตฺตโน วตฺถุํสูเจตีติ อตฺโถ. คจฺฉตีติ โค. วาโต. เตน ธารียตีติ คนฺโธ. รสียติ อสฺสาทียตีติ รโส. รสนฺติวา ตํ อสฺสาเทนฺตีติ รโส. ผุสียตีติ โผฏฺพฺพํ. ผุสนฺเจตฺถ ปสาเทน สห ฆฏฺฏนํ กลาปนฺตรภูเตหิ สทฺธึ ปฏิหนนฺจ เวทิตพฺพํ. ตทุภยํปิ อาโป ธาตุยา นตฺถีติ วุตฺตํ อาโปธาตุวิวชฺชิตนฺติ. กสฺมา ปน ตํ ตสฺสา นตฺถิ. นนุ สีตตาวา ทฺรวตาวา ผุสิตฺวา คยฺหตีติ. วุจฺจเต, สีตตา หิ เตโชเยว, น อาโป. ยทิ หิ สา อาโปเยว สิยา. ปกฺกุมิเต สนฺตตฺเต โลหรเสปิสฺส สีตตา ลพฺภมานา สิยา. โส หิ รโส อาปาธิโก โหตีติ. เอวํ ปน นลพฺภติ. ตสฺมา สา เตโชเยว, น อาโปติ. ¶ อปิจ, สีตุณฺหานํ เอกสฺมึ กลาเป สห อปฺปวตฺตนโต โอรปารานํ วิย เตสํ อนวฏฺานโตจ วิฺายติ. น หิ สีตกลาเป อุณฺหํ, อุณฺหกลาเปวา สีตํ สห ปวตฺตติ. ยสฺมึจ วตฺถุมฺหิ ปุพฺเพ สีตสฺา สณฺาติ. ปจฺฉา ตโต สีตตเร อาคเต ตสฺมึเยว ปุน อุณฺหสฺา สณฺาติ. ปุพฺเพ อุณฺหสฺายํปิ เอเสว นโย. ตถา อุณฺเห มนฺเท สีตสฺา สณฺาติ. สีเต มนฺเท อุณฺหสฺาติ.
อถ ปน ทฺรวภาวภูโต อาโป ผุสิตฺวา คยฺหติ. อโย ปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนภูโตปิ ผุสิตฺวาว คยฺเหยฺย. เอวฺจ สติ ยถา เตสุ อิตรานิ ตีณิ ภูตานิ วินา อิตรีตเรน วิสุํ วิสุํ กายิก สุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูตานิ โหนฺติ. ตถา โสปิ วินา อิตเรหิ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณภูโตเอว สิยา. น ปน โหติ. ยฺหิ ตานิ อโยปิณฺฑาทีนิ ผุสนฺตานํ กายิกํ สุขํวา ทุกฺขํวา อุปฺปชฺชติ, ตํ สณฺหถทฺธตา วเสนวา อุปฺปชฺชติ. สีตุณฺหตาวเสนวา อพฺภนฺตรถมฺภนสฺส มนฺทคาฬฺหตาวเสนวา. โน อฺถาติ. ตสฺมา ปุริมภาเค ตีณิ ภูตานิ ผุสิตฺวาวา วณฺณํ ทิสฺวาวา ปจฺฉา ภาเค สุทฺเธน มโน วิฺาณสนฺตาเนน ทีฆรสฺสาทิสณฺานํวา รตฺติยํ อลาตจกฺกํ วา ตํตํฉิทฺทวิวรํวา ชานนฺตา วิย ปถมํ ทฺรวตาสหิตานิ วิลีนานิ มุทูนิ ตีณิ ภูตานิ ปถวึ เอว วา ผุสิตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโน วิฺาณสนฺตาเนน วิสุํ ทฺรวภาวํ อทฺทตินฺตภาวํ ชานนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ ผุสิตฺวา ชานนฺตา อิจฺเจว มฺนฺติ อวิเสสวิทุโนติ. คุนฺนํ อภิณฺหํ จรณฏฺานํ โคจโร. โคจรสทิสตฺตา อิธ โคจโร. โคติวา อิธ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วุจฺจนฺติ. ตานิ วิฺาณาธิฏฺิตานิ หุตฺวา เอเตสุ จรนฺติ. เอตานิวาเตสุ จรนฺติ ปวตฺตนฺติ ฆฏฺเฏนฺตีติ โคจรา. เตเยว อิธ เอกตฺตํ อุปเนตฺวา โคจรรูปนฺติ วุตฺตํ. อิมานิปน ปฺจ ยถากฺกมํ จกฺขาทีสุ ปฏิหนน ลกฺขณานิ รูปาทีนีติ เวทิตพฺพานิ.
อิตฺถี วุจฺจติ อวิสทาการสณฺิตํ ขนฺธปฺจกํ. ยสฺส ปน ธมฺมสฺส อานุภาเวน ตํ ตถา สณฺาติ ปวตฺตติ. โส อิตฺถิ ยา ¶ ภาโวติ อิตฺถตฺตํ. ปุริโส วุจฺจติ วิสทาการสณฺิตํ ขนฺธปฺจกํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ตตฺถ อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิ กุตฺต อิตฺถากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ. ปุริสลิงฺค ปุริสนิมิตฺต ปุริสกุตฺต ปุริสากปฺปานํ เหตุภาว ลกฺขณํ ปุริสตฺตํ. ตตฺถ ลิงฺคนฺติ ปธานงฺคภูตํ มหาสณฺานํ. นิมิตฺตนฺติ ปจฺจงฺคภูตํ ขุทฺทกสณฺานํ. กุตฺตนฺติ กีฬาลิลาทิ กฺริยาวิเสโส. อากปฺโปติ คมนาทิโก อาการวิกาโร. สพฺเพเปเต ขนฺธปฺจกสฺส ปวตฺติวิเสสาเอว. เย สทฺทสตฺเถสุ ลิงฺคนฺติ วุจฺจนฺติ. เยสฺจ วเสน อยํ อิตฺถีเอว, น ปุริโส. อยํ ปุริโสเอว, น อิตฺถีติ สฺชานนฺติ. ยสฺมา ปเนตฺถ สณฺานาทีนํ อวิสทาทิภาโวเอว อตฺถโต อิตฺถิปุริสตา โหติ. ตทุภยมุตฺตภาโวจ นปุํสกตา. โสจ อกฺขรปท สงฺขาเตสุ วจเนสุ จ วจนตฺเถสุจ ยถารหํ สนฺทิสฺสติเยว. ตสฺมา อินฺทฺริยรหิเตสุปิ ปเทสุจ รุกฺขาทีสุ ปทตฺเถสุจ ปริยาเยน อิตฺถิปุมนปุํสกตาสิทฺธิ เวทิตพฺพาติ.
[๑๗๘] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ อฏฺกถาสุจ นิมิตฺตสทฺโทวิย ลิงฺคสทฺโท องฺคชาเต ปากโฏ ทิฏฺโติ.
[๑๗๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อิตฺถิสณฺานํ อิตฺถากปฺโป’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
น หิ ลิงฺคสทฺโท วิย อากปฺปสทฺโท สณฺาเน ปากโฏ ทิฏฺโติ. เสสํปน ตตฺถ วุตฺตํ ยํกิฺจิ อฏฺกถาย อสเมนฺตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยว. ภวนฺติ ปวตฺตนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน เอสา อิตฺถี, เอโส ปุริโสติ เอวํ ปวตฺตา สทฺท พุทฺธิโย เอเตนาติ ภาโว ภวนฺติวา ปาตุภวนฺติ ตํสหิเต ขนฺธสนฺตาเน ลิงฺคาทีนิ เอตสฺมึ สตีติ ภาโว. โส เอว รูปนฺติ ภาวรูปํ. หทนฺติ สตฺตา ตํตํอตฺถํวา อนตฺถํวา ปูเรนฺติ เอเตนาติ หทยํ. หทนฺติวา สตฺตา อิโต นานาวิกกฺเก โอสชนฺติ ¶ มฺุจนฺตีติ หทยํ. หรนฺติวา ปริหรนฺติ ตํ สตฺตา ชีวิตํวิย ทยนฺติ รกฺขนฺติจาติ หทยํ. วสนฺติ นิวสนฺติ จิตฺตเจต สิกาธมฺมา เอตฺถาติ วตฺถุ. หทยฺจ ตํ วตฺถุจาติ หทยวตฺถุ. ธาตุทฺวยนิสฺสยลกฺขณํ วตฺถุรูปํ. ตํ ปน หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมสงฺคณิยํ ปน เทสนาเภทรกฺขนตฺถํ อวตฺวา ปฏฺาเนเอว ตํ วุตฺตํ. ยถาห-วตฺถุ กุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ. เอตฺถจ ฉหิ วตฺถูหิ อฺํ วตฺถุนาม นตฺถิ. เตสุจ ปุริมานิ ปฺจ กุสลาทีนํ นิสฺสยาเอว น โหนฺติ. ตสฺมา เตสํ นิสฺสยภาเวน ตตฺถ วุตฺตํ วตฺถุนาม วิสุํ เอกํ วตฺถุรูปเมวาติ สิทฺธนฺติ.
[๑๘๐] วิภาวนิยํ ปน
ยํ รูปํ นิสฺสายาติ ปาสฺส อุทฺธฏตฺตา รูปสามฺปสงฺโค โหตีติ ตํ วิโสเธตุํ ยุตฺตินาม วุตฺตา. ปฏฺาเน ปน พหูสุ อนฺสาธารเณสุ าเนสุ วตฺถุนาเมน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา โสปสงฺโค นตฺถิเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
ชีวนฺติ สหชาตธมฺมา เยนาติ ชีวิตํ. เตสํ ชีวเน อาธิปจฺจโยเคน เตสุ อินฺทํ อิสฺสรํ อตฺตานํ กโรตีติ อินฺทฺริยํ. ชีวิตฺจ ตํ อินฺทฺริยฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยํ. สหชาตา นุปาลน ลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ยถา หิ พีชนิพฺพตฺตานิ อุปฺปลาทีนิ พีเชวินฏฺเปิ อุทกานุปาลิตานิ จิรํปิ กาลํ ชีวนฺติ. เอวเมวํ นิรุทฺธ กมฺมนิพฺพตฺตานิ กมฺมชรูปานิ กมฺเม อสนฺเตปิ ชีวิตานุปาลิตานิ สนฺตติวเสน วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ กปฺปํปิ โสฬสกปฺปสหสฺสานิปิ ชีวนฺติเยว, ตถา หิ ชีวิตรหิตานิ อิตรรูปานิ ชีวนฺตานินาม นโหนฺติ. ตานิ หิ เยน เอเกน จิตฺเตนวา อุตุนาวา อาหาเรนวา ชายนฺติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ นิรุชฺฌนฺติ, ปรํ มุหุตฺตมตฺตํปิ สนฺตานํ ฆเฏตุํ นสกฺโกนฺติ. เตสุ หิ จิตฺตชรูปานํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ เอกวีถิ เอกชวนวาร เอกสมาปตฺติวาเรน ปริจฺฉินฺนํ โหติ. อุตุชาหารชานฺจ สภาเคก อุตุอาหาร วเสน ¶ ปริจฺฉินฺนํ โหติ. กมฺมชรูปานํ ปน วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม นตฺถิ. เตสํ เอกภวปริจฺฉินฺนํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ. ยทิ เอวํ อรูปธมฺมานํ กถนฺติ. เตหิ ชีวิตโยเคน ชีวนฺตาเอว โหนฺติ. เอวํสนฺเตปิ เตสํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ทิสฺสตีติ. วุจฺจเต, อรูปธมฺเมสุ วิปากานิ ตาว กมฺมชรูปสทิสานิ. ตานิปิ หิ อสติ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ยาวชีวํปิ เอกสนฺตติวเสน ปวตฺติสฺสนฺติเยว. อิตรานิ ปน ยสฺส อารมฺมณสฺส อาปาตาคตตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมึ นิรุทฺเธ ตทภาเวปิ ตทารมฺมณา พหู จิตฺตสนฺตติโย ชีวิตสฺสอทฺธานผรณานุภาเวน ปวตฺตนฺติเยว. อปิจ, ยาวขนฺธปรินิพฺพานา อนนฺตรปจฺจยุปนิพนฺเธน อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตมานาย จิตฺตสนฺตติยาวเสนปิ อยมตฺโถ วตฺตพฺโพ. เตเนว หิ กิเลสสีสํ อวิชฺชา. ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ.
[๑๘๑] วิภาวนิยํ ปน
อาหารชาทีนํ อาหาราทิเยว อุปฺปตฺติยาปิ ิติยาปิ การณํ โหติ. กสฺมา, ตงฺขเณ ธรมานตฺตา. กมฺม ชานํ ปน กมฺมํ อุปฺปตฺติยาเอว การณํ, น ิติยา. กสฺมา, ตงฺขณาภาวโต. ชีวิเตน ปน อนุปาลิตตฺตา เอว เตสํ ขณฏฺิติ สิทฺธาติ อิมินา ธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺายีนํปิ หิ สหชาตานํ ปวตฺติเหตุภาเวน อนุปาลกํ. น หิ เตสํ กมฺมํเยว ิติการณํ โหติ. อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิย กมฺมสฺส ตงฺขณาภาว โตติ’’. ตํ น ยุตฺตํ.
ธมฺมานฺหิ ขณฏฺิตินาม เอกกลาปคตสหชาตปจฺจยา ยตฺตาเอว โหติ. น นานากลาปคตชนกปจฺจยายตฺตา. อิตรถา อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภมานานํ อุปจยสนฺตตีนํ วิย ิติกฺขเณ ลพฺภมานาย ชรตายปิ กุโตจิสมุฏฺานตา ปาฬิยํ วุตฺตา สิยาติ. อปิจ, ขณฏฺิตินาม สภาวสิทฺธาเอว. น หิ อุปฺปนฺนา ธมฺมา ปจฺจยเวกลฺเลน อตฺตโน ขเณสุ ปริปุณฺณํ อฏฺตฺวา อนฺตราว ภิชฺชนฺตีติ อตฺถิ. นจ ปจฺจยาธิมตฺเตน อติเร กตรํ ¶ ติฏฺนฺตีติ อตฺถิ. ตสฺมา ขณฏฺิติยํ อุปตฺถมฺภยมานาปิ อาหาราทโย อนุปาลยมานฺจ ชีวิตํ ปจฺฉา พลวรูปสนฺตติ ปวตฺติอตฺถายเอว อุปตฺถมฺเภนฺติ ปาเลติจ. น ขณฏฺิติปวตฺติยาติ. เอตฺตาวตา สพฺเพสํปิ ขณฏฺิตินาม ธรมานชนกายตฺตา วา ชีวิตายตฺตาวา นโหตีติ สิทฺธํ โหติ. ยทิ ปน ตํ สนฺตติปวตฺติเมว สนฺธาย วุตฺตํ สิยา, เอวํสติ ยุชฺเชยฺยาติ. อฏฺ กถายํปิ สนฺเตปิจ อนุปาลน ลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เตธมฺเม ปาเลตีติอาทิวจเน ยถาสนฺตติฏฺิติ ลพฺภติ. ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพาติ. อิทํ ปน ปาจกคฺคินา สห สกลํ อุปาทินฺนกสรีรํ พฺยาเปตฺวา ติฏฺตีติ. กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโร. อาหรียติ อชฺโฌหรียตีติ อาหาโร. กพฬีกาโรจ โส อาหาโรจาติ กพฬีการาหาโร. กพฬีกาโร อาหาโรติปิ ปาโ. อิทฺจ สวตฺถุก วจนํ ทฏฺพฺพํ. อถวา, กพฬีการาหารภกฺขานํ สตฺตานํ อตฺตภาวํ ภุโส หรติ อทฺธานํ ปวตฺเตตีติ อาหาโร. ขชฺช โภชฺชาทิเก กพฬีกาเร อาหาโร ตนฺนิสฺสิตตฺตา ตปฺปริยา ปนฺนตฺตาจาติ กพฬีการาหาโร. อิมสฺมึอตฺเถ สติ นิพฺพตฺติต โอชา เอว ลพฺภติ. อตฺถโต ปน องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภพลกาโร ภูตนิสฺสิโต ปรมสินิทฺธสิ เนโห อิธ อาหารรูปํนาม. ตตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺสาติ อชฺโฌหริตฺวา อามาสเย ปติฏฺิตานิ อาหารวตฺถูนิ ปาจกเตเชน วิเวจิตานิ รสาทิภาเวน ปฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ปณีต สินิทฺธ ลหุก สิเนห โกฏฺาโส รโสนาม. เย โลเก รสธาตูติ วุจฺจติ. โส ปาจก เตชพเลน ตโต อุตฺตริตฺวา รสหรณิธมนิชาลานุสาเรน เหฏฺาจ อุทฺธฺจ สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสรนฺโต อนุผรนฺโต องฺคมงฺคานุสารีติ วุจฺจติ. ตสฺส สารภูโต อุปตฺถมฺภํ พลํ กโรตีติ อุปตฺถมฺภพลกาโร. โส หิ อามาสเย ปติฏฺิต มตฺโตว สกลสรีเร ภูเตสุ อุปตฺถมฺภกพลํ ชเนตีติ.
[๑๘๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘องฺคมงฺคา นสาริ รสหร สงฺขาตาติ’’ ปาโ. โส ทุปฺปาโ.
ตํ ปน เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนลกฺขณํ อาหารรูปํ. โอชาลกฺขณํ วา. ตตฺถ อุทยติ ปสวตีติ โอชา. อวสทฺโทวา รกฺขเณ. รกฺขณฺเจตฺถ อุปตฺถมฺภนเมว. อวติ ชเนติจาติ โอชา. กึ อวติ. อตฺตโน นิสฺสยวตฺถุํ. กึจ ชเนติ. อาหารสมุฏฺานรูปํ. อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชาติปิ วทนฺติ. อฺาปเทสรหิเตน กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน ภาเวน สิทฺธํ รูปํ สภาวรูปํ. อุปฺปาทาทินา อนิจฺจตาทินาจ สงฺขหลกฺขเณน สหิตํ รูปํ สลกฺขณรูปํ. อุชุกโตว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตํ รูปํ นิปฺผนฺนรูปํ. รุปฺปนลกฺขณสมฺปนฺนํ นิปฺปริยายรูปํ รูปรูปํ. ยถา ทุกฺขทุกฺขํ อชฺฌตฺตอชฺฌตฺตนฺติ. สงฺขตลกฺขณยุตฺต ตาย อนิจฺจตาทิกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สมฺมสนารหํ รูปํ สมฺมสนรูปํ. เต เต ทพฺพสมฺภาราวา รูปกลาปาวา วิสุํวิสุํ ภุโส กาสนฺติ ปกาสนฺติ เอเตนาติ อากาโส. นิสตฺต นิชีวฏฺเน ธาตุ. อากาสสงฺขาตา ธาตูติ อากาสธาตุ. ปริโต สมนฺตโต ฉินฺทติ กลาปนฺตรภูตานิ กลาปนฺตร ภูเตหิ สทฺธึ อสํมิสฺสํ เอกตฺตํ อนุปคมนํ กโรตีติ ปริจฺเฉโท. เตหิวา ปริจฺฉินฺทียติ อตฺตโนวา ปเรสํวา อกตฺวามชฺเฌ วิสุํ ถปียติ. เตสํวา ฉิทฺทวิวรมตฺตภูโต. น วิสุํ เอโก อุปฺปาทสหิโต สภาวธมฺโม. นาปิ กสฺสจิ รูปกลาปสฺส ปกฺขภูโตติ ปริจฺเฉโท. วิการลกฺขณรูปานิ หิ อสภาวธมฺมภูตานิปิ ตํตํ รูปกลาเปสุ สนฺทิสฺสมานตา ตํตํรูปกลาปปกฺขิกานิเอว โหนฺติ. อยํ ปน เตหิ รูป กลาเปหิ สพฺพโส วิมุตฺตภาเวน พหิภูตตฺตา กสฺสจิ รูป กลาปสฺส ปกฺขภูโต น โหตีติ. อสภาวธมฺมตฺตาจ ปน เกนจิ รูเปน ผุสน ปริยาโยปิ ตสฺส สพฺพโส นตฺถีติ กตฺวา โส อสํผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ ปาฬิยํ วุตฺโต. อฏฺกถายํ ปน ฆนปิณฺฑวตฺถูสุ ปฏิฆโผฏฺพฺพสภาวานํ นานา กลาปคตภูตานํ ¶ อฺมฺสํผุฏฺตา อตฺถีติ กตฺวา อสํผุฏฺํ จตูหิ มหาภูเตหีติ เอเตหิ อสํผุฏฺํ อชฏากาสํ กํถิตนฺติ วุตฺตํ. ฏีกายํ ปน อยํ นิทฺเทโส อชฏากาสนิทฺเทโส นโหติ, ปริจฺเฉทรูปนิทฺเทโสเยว. โสจ ฆนปิณฺฑ วตฺถูสุเอว เวทิตพฺโพ. เตสุจ ภูตานํ อสํผุฏฺตานาม นตฺถิ. ตสฺมา ภูตานํ อฺมฺอพฺยาปิตา เอกตฺตํ อนุปคตตาเอว. ตตฺถ อสํผุฏฺตานาม ยุตฺตา สิยาติ อธิปฺปาเยน อพฺยาปิกตา หิ อสํผุฏฺตาติ วุตฺตํ. อตฺถโต ปน นานากลาปคตานํ ภูตานํ ปริยนฺตตา สงฺขาโต อนฺตราฬธมฺโม. รูปปริจฺเฉทลกฺขณํ ปริจฺเฉทรูปํ. ยา ปน จลมาเนน กายงฺเคน อตฺตานฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายฺจ ปจฺจกฺเข ิเต ชเน วิฺาเปติ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสติ. สยฺจ เตน กายงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิฺายติ. สา กายวิฺตฺตินาม. ยา อุจฺจารียมาเนน วาจงฺเคน สทฺเทน อตฺตานฺจ อตฺตสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส อธิปฺปายฺจ โสตปเถ ิเต ชเน วิฺาเปติ. สยฺจ เตนวาจงฺเคน เตหิ ชเนหิ วิฺายติ. สา วจีวิฺตฺตินาม. อถวา, วิฺาเปนฺติ ชนา วิฺายนฺติวา ชเนหิ อฺมฺสฺส จิตฺตานิ เอตายาติ วิฺตฺติ. สสมฺภาเร องฺคปจฺจงฺคภูเต กาเย ปวตฺตา วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. โจปน กายสงฺขาโต กาโย เอววา วิฺตฺติ กายวิฺตฺติ. จิตฺตชสทฺทสงฺขาตาย วาจาย ปวตฺตา วิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ. โจปนวาจา สงฺขาตา วาจา เอววา วิฺตฺติ วจีวิฺตฺติ. ตตฺถ จิตฺตวเสน ยํกิฺจิ กายงฺควิการํ กโรนฺตสฺส ตํตํองฺคํ สนฺตมฺภนฺตา สนฺธาเรนฺตา จาเลนฺตา องฺคมงฺคานุสาริสงฺขาตา จิตฺตชวาตกลาปา ตํตํองฺคํ ปูเรตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชนฺตาจ ยถาวา ตถาวา อนุปฺปชฺชิตฺวา ยสฺส เตหิ จิตฺตชวาตกลาเปติ สหชาตสฺส โจปนกายสฺส อานุภาเวน สพฺเพ เต กลาปา ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุขาเอว อุปฺปชฺชนฺติ. อยํ โจปนกายสงฺขาโต อาการวิกาโร กายวิฺตฺติ นาม. นิยามกสทิสี หิ อยํ กายวิฺตฺติ. เตจ นาวาสทิ สาติ. ยถา หิ นิยามโก นาวาย มูลภาเค ตฺวา เอกํ มหาผิยํ ¶ ทฬฺหํ คเหตฺวา นทิโสเต จาเรตฺวา สกลํ มหานาวํ อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ นิโยเชติ. น ยํวา ตํวา ทิสํ คนฺตุํ เทติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. เอกจิตฺตกฺขณิกา หิ วิฺตฺติ เตสํ มูลภาเคเอว ลพฺภมานา เต ยถาธิปฺเปตทิสาภิมุเข เอวํ กตฺวา นิโยเชตีติ สา นิยามกสทิสี โหตีติ. เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺกถายํ. เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ ปถม ชวนสมุฏฺิตา วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตรูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ สกฺโกติ. อปราปรํ ปน จาเลตุํ นสกฺโกติ. ทุตียาทีสุปิ เอเสว นโย. สตฺตมจิตฺเตน ปน สมุฏฺิตา วาโยธาตุ เหฏฺา ฉหิจิตฺเตหิ สมุฏฺิตํ วาโยธาตุํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยํ ลภิตฺวาอตฺตนาสหชาตํ รูปกายํ สํถมฺเภตุํ สนฺธาเรตุํ จาเลตุํ อภิกฺกมาเปตุํ สกฺโกตีติ วุตฺตํ. ตํ อภิกฺกมามีติ กายํ ปคฺคณฺหนฺตานํ อเนกสหสฺเสสุ ชวน วาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมึวาเร จลนสงฺขาตํ เทสนฺตรปาปนํ ชายติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ กติปยชวนวาเรหิ จลนํ ชายติ. ยทิ ชาเยยฺย, อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิยาคมนํ วิย สพฺเพสํปิ สีฆตรํ คมนํ ปฺาเยยฺย. กสฺมา, เอกจฺฉรกฺขเณปิ อเนกโกฏิสตสหสฺสจิกฺกปวตฺติยา สมฺภวโต. อยฺจ อตฺโถ อุปริ อกฺขรุปฺปตฺติวิจารณายํ ปากโฏ ภวิสฺสตีติ. ตสฺมา ตโต ปุริมวาเรสุ สํถมฺภนสนฺธารณานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยา เจตฺถ สตฺตยุคสกโฏปมา วุตฺตา, สาปิ นานาชวนวีถีสุ สมุฏฺิตานํ วาโยธาตูนํ อปราปรํ อุปตฺถมฺภเนจ ยุชฺชติเยว. ตถา หิ จลนจิตฺตชรูปสนฺตติยํ ปวตฺตานิ อุตุชรูปสงฺฆาฏานิปิ วิฺตฺติสหิตานิ วิย ตทาการวนฺตานิ สเวคานิ สวิปฺผารานิเอว ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ปุพฺพาปรปวตฺตานํ นานา ชวนวีถีนํ อนฺตรนฺตรา ภวงฺคสมเยสุปิ อภิกฺกมนาทิกํ จลนํ สมฺปชฺชติเยว. เอกาพทฺธปวตฺตานิจ จตุสมุฏฺานิกรูปานินาม เอกสฺส วิสเย อิตรานิ เอกสมุฏฺานานิ วิย สพฺพโส ตทนุ ปริวตฺตีนิ โหนฺตีติ จิตฺตเช จลนฺเต อิตรานิปิ จลนฺติ เยวาติ ทฏฺพฺพํ. จลนฺเจตฺถ ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ รูปกลาปสงฺฆาฏานํ ปุริม ปุริมานํ ¶ อุปฺปนฺนเทสโต เทสนฺตเร ยถาปวตฺตสนฺนิเวสากาเรน อปราปรํ อุปฺปชฺชมานํ เวทิตพฺพํ. น หิ รูปารูปธมฺมานํ อุปฺปนฺน เทเส อนิรุชฺฌิตฺวา เกสคฺคมตฺตํปิ เทสนฺตร สงฺกมนํนาม อตฺถิ. อิตรถา ขณิกธมฺมตา อพฺยาปารธมฺมตา อวสวตฺติตาจ เตสํ นสิยาติ. ยํกิฺจิ วจีเภทํ กโรนฺตสฺส กณฺฏฺานาทิ คตอุปาทินฺนก ปถวีธาตูสุ จลมานกณฺปเทสาทิคตจิตฺตช ปถวีธาตูนํ สงฺฆฏฺฏนสงฺขาเตน านกรณสนฺนิปาเตน สเหวโย วจีโฆสสงฺขาโต จิตฺตชสทฺโท ชายติ. โส เยน อตฺตนา สห ชาเตน อาการวิกาเรน ยถาธิปฺปายํ ตํตํ วณฺณวิเสสตฺตํ อุปคจฺฉติ. เยนจ สุณนฺตานํ ตํตํอตฺถโชตโก อกฺขรสนฺนิปาตภูโต ปทพฺยฺชนวิเสโส อุปลพฺภติ. โส โจปนวาจาสงฺขาโต อาการวิกาโร วจีวิฺตฺตินาม. อฏฺกถายํ ปน ตสฺสา ปน จิตฺตสมุฏฺานาย ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต เอโก อาการวิกาโร วจี วิฺตฺตินามาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโตติ กมฺมชภูตาย จตุชภูตายเอววา อุปาทินฺนปถวีธาตุยา สหฆฏฺฏนํ ปฏิจฺจ สทฺทวิเสสปวตฺติยา ปจฺจยภูโตติ อตฺโถ. ฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย ปน จลมานกณฺปเทสาทิวิการภูโต กายงฺควิเสโสเอว สิยา. วิการทฺวยฺจ อสํมิสฺสํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ. เอตฺถจ อุปาทินฺนกปถวีหิ สห ฆฏฺฏนํ จิตฺตชปถวีนํ กิจฺจํ. ยํ ปน ตาสํ ยถาวา ตถาวา อฆฏฺเฏตฺวา ยถา อิจฺฉิตกฺขรํ สมฺปชฺชติ. ตถา ฆฏฺฏนปการวิธานํ. อิทํ กายวิฺตฺติยา กิจฺจํ. ฆฏฺฏเนน สเหว อุปฺปนฺนสทฺทานํ ตํตํวณฺณตฺต ปตฺติยา วิทหนเมว วจีวิฺตฺติยา กิจฺจํ. กุมฺภถุนตลํ วิยจ อุปาทินฺนกปถวี. ปหรณหตฺโถ วิย จิตฺตชปถวี. หตฺถปริ วตฺตน วิกาโร วิย กายวิฺตฺติ. สทฺทวิกาโร วิย วจีวิฺตฺติ. กุมฺภถุนสฺส นานาสทฺทปเภโทวิย นานาวณฺณเภโทติ. เอตฺถจ ยเทตํ อฏฺกถายํ อิทํ วกฺขามิ เอตํ วกฺขามีติ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปติ. เตสํ อพฺภนฺตเร จิตฺต สมุฏฺานา ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺฏยมานาว อุปฺปชฺชติ. เตน ธาตุฆฏฺฏเนน ¶ สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชตีติจ ปุริมจิตฺตสมุฏฺา นาย อุปตฺถมฺภนกิจฺจํปิ นตฺถีติจ วุตฺตํ. ตํปิ อเนกสเตสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺตมาเนสุ ยสฺมึวาเร ปริพฺยตฺตํ อกฺขรํ ปวตฺตติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว หิ มูล ฏีกายํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นตฺถิ ลทฺธาเสวเนน จิตฺเตเนว ฆฏฺฏนสฺส พลวภาวโตติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ลทฺธาเสวเนนาติ เอเตน ปุพฺพภาเค นานาชวนวีถีหิ ลทฺธาเสวนภาวํ ทสฺเสติ. ปถม ชวนจิตฺตสฺสปิ ลทฺธาเสวนตาย อธิปฺเปตตฺตา. นจ เอกชวน วารมตฺเตน ปริพฺยตฺตํ เอกกฺขรํ สมฺปชฺชตีติ สกฺกา วิฺาตุํ. กสฺมา, ตสฺส เอกทฺวิอจฺฉรกฺขณมตฺเตน กาเลน วตฺตพฺพตฺตา เอกจฺฉรกฺขเณจ อเนกสตสหสฺสานํ ชวนวีถีนํ ปวตฺติสมฺภวโต. วุตฺตฺจ –
เอกมตฺตา ตโย รสฺสา, ทฺวิมตฺตา ทีฆมุจฺจเร;
ติมตฺโต ตุ คีโต เยฺโย, พฺยฺชนา อฑฺฒมตฺติกาติ.
มิลินฺทปฺเหจ สาธิเก วีหิวาหสเต วีหิพีชานิ เอกจฺฉรกฺขเณ อุปฺปนฺนสฺส จิตฺตสฺส กลํปิ นอุเปนฺติ. กลภาคํปิ นอุเปนฺตีติ ทีปิตํ. เอกกฺขรํ อุจฺจาเรนฺตสฺสจ ตตฺตกํปิ กาลํ อุจฺจารณจิตฺตพฺยาปาโร สนฺทิสฺสติเยว. นจ ปรมตฺถโต เอกเมว สทฺทํ อุจฺจาเรมีติวา สุโณมีติวา สกฺกา นิยเมตฺวา อุจฺจาเรตุํ โสตฺุจ. ตถา นิยเมนฺตสฺสปิ สทฺทานํ ปุพฺพาปรโต อเนกสตสหสฺสสฺเสว อุจฺจารณ สวน สมฺภวโต. เอกเมวาติ อภิมาโน ปน สมูหฆน สนฺตติฆเนหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตาเอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เสสเมตฺถ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตน เยน ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพนฺติ. เอตฺถจ วิฺตฺติสทฺโท กาเยน วิฺาเปติ วาจาย วิฺาเปตีติอาทิสุ โพธนตฺโถ. สุทินฺน กณฺเฑ ติกฺขตฺตุํ วิฺาเปตีติอาทีสุ ปวตฺตนตฺโถ. อิธ ปน ทุวิโธปิ ยุชฺชติ. เอวฺหิ สติ ปรํ โพเธตุกามตารหิ เตสุ สพฺเพสุ กายงฺควาจงฺคโจปเนสุปิ ปวตฺตกวิฺตฺติยา ลพฺภมานตา เวทิตพฺพา โหตีติ. มูลฏีกายํ ปน ปรํ โพเธตุกามตาย ¶ วินาปิ อภิกฺกมนาทิปวตฺตเนน โส จิตฺต สหภูวิกาโร อธิปฺปายํ วิฺาเปติ. สยฺจ วิฺายตีติ ทฺวิธาปิ วิฺตฺติเยวาติ วุตฺตํ, ตตฺถ ทฺวีสุ โพธนวิฺตฺตีสุ ปุริมา กายวิฺตฺติ องฺคปจฺจงฺคสฺส จลมานวณฺณํ จกฺขุวิฺาณวีถิยา จลมานงฺคปจฺจงฺคํ กายวิฺาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิฺายติ ปจฺฉิมาจ วจีวิฺตฺติ อุจฺจาริยมานํ สทฺทํ โสตวิฺาณวีถิยา คเหตฺวา ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริกชวเนนเอว วิฺายติ, น ปฺจทฺวาริกชวเนน. สา หิ อตฺตานํ ชานนฺเตเอว ปรสตฺเต อตฺตนา สมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ วิฺาเปติ, น อชานนฺเต. าปก เหตุ หิ นาม อตฺตานํ ชานนฺเตเอว าเปตพฺพํ าเปติ, โน อชานนฺเต. เอวฺจ กตฺวา กายงฺค โจปนํ ทิสฺวาวา ปรามสิตฺวาวา สทฺทํ สุตฺวาวา ปรสฺส ตํตํอธิปฺปายํ ชานนฺตานํ ติรจฺฉาน คตานํปิ ปถธํ วิฺตฺติชานนํ สิทฺธํ ภวติ. ตํชานเนน วินา อธิปฺปายชานนสฺส อสมฺภวโต. วิฺตฺตึ ชานนฺตานํจ ปุริมสิทฺธสงฺเกต สมฺพนฺธ ชานเนน วินา อธิปฺปายชานนํ น สมฺภวตีติ มชฺเฌ วิสุํ ปุพฺพสงฺเกต สมฺพนฺธคหนํปิ อิจฺฉนฺติ, ทฺวีสุ ปน ปวตฺตกวิฺตฺตีสุ ปรํ อภิกฺกมนฺตํ จกฺขุวิฺาณวีถิยา ทิสฺวา อภิกฺกมนวิฺตฺติฺจ อภิกฺกมนจิตฺตฺจ มโนวิฺาณวีถิยา ชานนฺติ. เอสนโย ปฏิกฺกมนาทีสุ. ตถา ปรสฺส กถํ โสตวิฺาณวีถิยา สุตฺวา กถนวิฺตฺติฺจ กถนจิตฺตฺจ มโนวิฺาณวีถิยา ชานนฺติ. ปรํ รตฺตจิตฺเตน กายงฺคํ จาเลนฺตํ ทิสฺวา จลนวิฺตฺติฺจ ราคจิตฺตฺจ ชานนฺติ. รตฺตสฺส กถํ สุตฺวา กถน วิฺตฺติฺจ ราคจิตฺตฺจ ชานนฺติ. เอสนโย สพฺพาสุ กายิกวาจสิกกฺริยาสูติ. ลหุโน ภาโว ลหุตา. มุทุโน ภาโว มุทุตา. กมฺมนิ สาธุ กมฺมฺํ. กมฺมโยคฺยนฺติ อตฺโถ. กมฺมฺสฺส ภาโว กมฺมฺตา.
อทนฺธตาลกฺขณา รูปสฺส ลหุตา. อถทฺธตา ลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา. สรีรกฺริยานุกูลกมฺมฺภาวลกฺขณา รูปสฺส กมฺมฺตา. อฺมฺํ อวิชหนฺติโยปิ เอตา วิรุทฺธปจฺจยสปฺปาย ปจฺจยานํ วเสน อสํมิสฺสโต เวทิตพฺพา. ตถา หิ อตฺตโน กายวิรุทฺธํ ¶ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกฺริยํวา เสวนฺตานํ สรีรคตา ธาตุโย กทาจิ สกลสรีรํวา สรีเรกเทสํวา โขเภตฺวา วิเสสโต ปูติมุข สปฺปสงฺขาตอาโป ปริยุฏฺานํ กตฺวา กายํ อสยฺหภารํ วิย ครุํ ภาริยํ กโรนฺติ. อิริยา ปถปริวตฺตเน กายภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ. ตทารูปสฺส ลหุตา นปวตฺตติ. ปุน อตฺตโน สรีรสปฺปายํ อุตุํวา อาหารํวา จิตฺตกิริยํวา เสวนฺตานํ โส ธาตุกฺโขโภ วูปสมฺมติ. กาโย สลฺลหุโก โหติ. อิริยาปถปริวตฺตเน กาย ภาริยนิมิตฺตํ ทุกฺขํนาม นตฺถิ. ตทา สา ปวตฺตติ. เอสนโย เสสาสุปิ. วิเสสนโต ปเนตฺถ มุทุภายํ กฏฺมุขสปฺปสงฺขาต ปถวีปริยุฏฺานํ กตฺวา สุกฺขกฏฺํวิย กายํ ถทฺธํ กกฺขฬํกโรนฺติ. อิริยาปถปริวตฺตเน องฺคมงฺคานํฉิชฺชนภิชฺชนาการปตฺตํ ถทฺธํ กกฺขฬนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตีติ วตฺตพฺพํ. กมฺมฺตายํ สตฺถมุขสปฺปสงฺขาต วาโย ปริยุฏฺานํ วาโยวิสมํ กตฺวา ทามริกโจรปริยุฏฺิตํ ปจฺจนฺตรฏฺํ วิย กายํ วิวฏฺฏมานํ กโรนฺติ, สพฺพอิริยาปเถสุ สุขํนาม นตฺถีติ วตฺตพฺพํ. เตโชธาตุ ปน ตาสํ สพฺพาสํปิ มูลภูตา โหตีติ เวทิตพฺพา.
อิมา ปน อโรคิโน กลฺลภาโววิย สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส มุทุภาโววิย สุทนฺธสุวณฺณสฺส กมฺมกฺขมภาโววิย รูปกายสฺส อิริยาปถปริวตฺตเน สลฺลหุกตาทิวเสน สนฺทิสฺสมานา วิเสสาการา โหนฺตีติ กตฺวา วิการรูปํ นาม. จยนํ จโย. ปิณฺฑวเสน อภินิพฺพตฺตีติ อตฺโถ. อาทิโต อุปริโตจ จโย อุปจโย. ปถมาภินิพฺพตฺติ อุปรุปริวฑฺฒิจาติ อตฺโถ. อยฺหิ อุปสทฺโท อุปฺตฺตนฺติอาทีสุ วิย ปถมตฺโถ อุปสิตฺตนฺติอาทีสุ วิยจ อุปริ อตฺโถติ. วุตฺตฺจ มูลฏีกายํ อุปสทฺโท ปถมตฺโถ อุปริอตฺโถจ โหตีติ. เตเนวหิ ปาฬิยํ โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโย. โยรูปสฺส อุปจโย, สา รูปสฺส สนฺตตีติ วุตฺตํ. ตนนํ วิตฺถารณํ ตติ. สมฺพนฺธา ตติ ปุนปฺปุนํวา ตติ สนฺตติ. ยถา ปวตฺตานํ อายตนานํ อทฺธานปูรณวเสน ปวตฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ ¶ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมานิพฺพตฺติอตฺเถน อุปจโยนาม. ตโต ปรํ ยาว สพฺพปถมํ อุปฺปนฺนานํ จกฺขุ โสต ฆานชิวฺหานํ อุปฺปาโท, เอตฺถนฺตเร รูปานํ อุปฺปาโท อุปริ วฑฺฒิอตฺเถน อุปจโยนาม. ตโต ปรํ ยาวชีวํ จตุสนฺตติรูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินาม. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ นทีตีเร นิขาตกูปสฺมึ อุทกุคฺคมนกาโลวิย อาจโย นิพฺพตฺติ. ปริปุณฺณกาโลวิย อุปจโย วฑฺฒิ. อชฺโฌตฺถริตฺวา คมนกาโล วิย สนฺตติ ปวตฺตีติ.
วิภาวนิยํ ปน
ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยาวจกฺขาทิ ทสกานํ อุปฺปตฺติ. เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโยนาม. ตโต ปรํ สนฺตติ นามาติ วุตฺตํ. ตํปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยว.
สํเสทโชปวาติกานํ ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปาโท ปถมา ภินิพฺพตฺติ อตฺเถน ปริปุณฺณ วฑฺฒิ อตฺเถนจ อุปจโย นาม, ตโต ปรํ รูปานํ อุปฺปาโท สนฺตตินาม. อปิจ, ติสมุฏฺานิก รูปานํปิ วิสุํ วิสุํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํนาม อตฺถิ. ตสฺสจ เอเกกสฺส นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ ปวตฺติ วเสน ติสฺโส ติสฺโสอวตฺถา โหนฺติ. ตตฺถ เอเกกสนฺตติยํ อาทิมฺหิ สนฺตติสีสรูปานํ สพฺพปถมํ อุปฺปาโท นิพฺพตฺตินาม. ตโต วฑฺฒนรูปานํ อุปฺปาโท วฑฺฒีนาม. วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธฏฺิติวเสน วตฺตนวเสนอุปฺปาโทปวตฺตินาม. ตตฺถ จ นิพฺพตฺติวฑฺฒิโย อุปจโยนาม. ปวตฺติสนฺตติ นาม. สงฺเขปโต ปน โลเก สพฺพาสุ อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธรูปปวตฺตีสุ สนฺทิสฺสมาเน ชายน วฑฺฒน ปวตฺตนสงฺขาเต อวตฺถาเภเท ทิสฺวา อุปจยสนฺต ติโย เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ นโย-รุกฺขติณาทีนิวา สาขา ปตฺตปุปฺผผลาทีนิวา อาทิมฺหิ ชายนฺติ. ชายิตฺวา วฑฺฒนฺติ. วฑฺฒเน สมตฺเต อวฑฺฒิตฺวา ปพนฺธวเสน ปวตฺติตฺวา ภิชฺชนฺตีติ. ชีรณํ ชรา, ชีรนฺติ ชิณฺณภาวํ คจฺฉนฺติ เอตายาติ ชรา. สาเยว ชรตา. อุปฺปาทชราภงฺเคหิ นิจฺจลติ นกมฺปตีติ นิจฺโจ อสงฺขต ธมฺโม. น นิจฺโจ อนิจฺโจ, สงฺขตธมฺโม. อนิจฺจสฺส ภาโว อนิจฺจตา, ภงฺโค.
[๑๘๓] วิภาวนิยํ ปน
‘‘นิจฺจธุวภาเวน ¶ น อิจฺจํ อนุคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
นิจฺจสทฺโท หิ สาสเน โลเกจ ปากโฏ. โส เอว อิธ นการยุตฺโต อนิจฺโจติ วุตฺโตติ. ลกฺขียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ วินิจฺฉียนฺติ ธมฺมา อิเม สงฺขตาติ เอเตนาติ ลกฺขณํ. สงฺขต ภาวชานนนิมิตนฺติ อตฺโถ. ยถาห- องฺคุตฺตเร ตีณิ มานิ ภิกฺขเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ, อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตีติ. นนุ ปาฬิยํ ชาตินาม อาคตา. ตสฺมา สาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ วุตฺตํ ชาติรูปเมวาติอาทิ. เอตฺถาติ รูปสมุทฺเทเส. ชนนํ ปาตุภวนํ ชาติ. ชายนฺติวา เอตายาติ ชาติ, อุปจย สนฺตติ นาเมนปวุจฺจติ ตสฺสาชาติยาตถา อวตฺถาเภทโยคโตติ อธิปฺปาโย. สา หิ อาทิโต ปฏิสนฺธิรูปานิ ปาตุภวนฺตานิ กโรติ. ปุน อปริปุณฺณานิจ อายตนานิ ปูเรติ. ปูริตานิ จ ทีฆํปิ อทฺธานํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา ปวตฺเตติ ปพนฺธยตีติ. เอกา ทสวิธํปีติ มหาภูตาทิภาเวน เอกตฺตํ อุปนยนวเสน เอกา ทสปเภทํปิ. กถํ สรูปวเสน อฏฺวีสติวิธํ โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา ภูตปฺปสาท วิสยาติอาทินา เอกาทสวิธสฺเสว สรูปโต ทสฺสนํ อนฺโตคธเภทานํ ปุพฺเพ วุตฺตภาเวน สุปากฏตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห-อฏฺารสวิธนฺติ.
จตฺตาริ ภูตานิ ปฺจปสาทา อคหิตคหเณน จตฺตาโร วิสยา โคจรา. ทุวิโธ ภาโว. เอกํ หทยํ. อิติ อิทํ โสฬสวิธํ รูปํ ชีวิตาหารรูเปหิ สห อฏฺารสวิธํ โหติ ตถา เอโก ปริจฺเฉโท. ทุวิธา วิฺตฺติ. อคหิตคหเณน ติวิโธ วิกาโร. จตุพฺพิธํ ลกฺขณนฺติ ทส อนิปฺผนฺนาจาติ รูปํ สรูปโต อฏฺวีสติวิธํ ภเวติ โยชนา. เอตฺถจ ปจฺฉิมานิ ทสรูปานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตา ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตานิ รูปานิ น โหนฺตีติ อนิปฺผนฺนานิ นาม. อปิ เจตฺถ อภิธมฺเม วิสุํ ¶ อุทฺทิฏฺานิ นิทฺทิฏฺานิจ เอตานิ สภาวโต อนุปลพฺภมานานีติ วา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานานีติวา นสกฺกา วตฺตุํ. โวหารสิทฺธ มตฺตภาวํ อติกฺกมฺม ตาทิเสน สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺเธน ปรมตฺถ ลกฺขเณน อุปลทฺธตฺตา. อิตรถา นิพฺพตฺติลกฺขณรหิตํ อสงฺขต นิพฺพานํปิ สภาวโต อนุปลพฺภมานํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานฺจ นาม สิยาติ. ตสฺมา นิพฺพตฺติ ลกฺขณรหิตตฺตาเอว เอตานิ อนิปฺผนฺนานินาม. น สภาวโต อนุปลพฺภมานตฺตาติ ยุตฺตํ สิยาติ. [รูปสมุทฺเทโส]
๑๕๗. รูปวิภาเคสพฺพฺจ ปน เอตํ ยถาสมุทฺทิฏฺํ อฏฺวีสติ วิธํ รูปํ อเหตุกฏฺเน เอกวิธเมว. น สเหตุกา เหตุก วเสน ทุวิธํ. ตถาสปฺปจฺจยฏฺเน เอกวิธเมว. น สปฺปจฺจยาปจฺจย วเสน ทุวิธนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอกวิธนยํ ตาว ทสฺเสตุํ สพฺพฺจาติอาทิมารทฺธํ.
[๑๘๔] วิภาวนิยํ ปน
เอกวิธนโยปิ รูปวิภาโคเอวาติ กตฺวา ‘‘ยถา อุทฺทิฏฺ รูปานํ เอกวิธาทินยํ ทสฺสนตฺถํ สพฺพฺจ ปเนตนฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ น สเมติ.
วกฺขติ หิ –
อชฺฌตฺติกาทิเภเทน, วิภชนฺติ ยถารหนฺติ.
เอเตน อชฺฌตฺติกาทิเภโท เอว รูปวิภาโคนามาติ วิฺายติ.
ตตฺถ สพฺพํปิ รูปํ เหตุสมฺปโยคา ภาวโต อเหตุก เมว, น กิฺจิ สเหตุกํ. กิฺจิ อเหตุกนฺติ เอวํ วิภาโค อตฺถีติ อธิปฺปาโย. สปฺปจฺจยํ สาสวํ สงฺขตํ โลกิยนฺติ ปาโ. สปฺปจฺจยํ สงฺขตํ โลกิยํ สาสวนฺติ ปน ยุตฺโต. ปาฬิยํปิ ตถา ทิฏฺตฺตา สภาคยุคฬสมฺภวโตจาติ. อิตรานิ ปน ปาฬิกเมน อสเมนฺตานิปิ สภาค ยุคฬตฺตา ภาคโต ยุตฺตานิเอว. ตตฺถ อตฺตโน ชนเกน ปจฺจเยน สเหว วตฺตตีติ สปจฺจยํ. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียตีติ สงฺขตํ. ปฺจุปาทา นกฺขนฺธสงฺขาเต ¶ โลเกเอว ปริยาปนฺนนฺติ โลกิยํ. อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ อาสเวหิ สเหว วตฺตตีติ สาสวํ. อกนิฏฺ พฺรหฺมสนฺตาน ภูตํปิ รูปํ กามตณฺหา วิสยภาเวน กาเมเอว ปริยาปนฺนตฺตา กามาวจรํ. นตฺถิ อตฺตนา คหิตํ กิฺจิ อารมฺมณํนาม อสฺสาติ อนารมฺมณํ. โย ธมฺโม อฺเน ปโยเคน ปหีโนปิ สมุทยปหาเน อสติ อปหีโนว โหติ. ปุน อวสฺสํ อุปฺปชฺชมานตฺตา. อปฺปหีโนปิ ตสฺมึ สติ ปหีโนว โหติ. ปุน อนุปฺปชฺชมานตฺตา. ตาทิโส ธมฺโม ปหานวายามสฺส อฏฺานตฺตา อปฺปหาตพฺโพนาม. รูปํปิ เอทิสเมว โหตีติ วุตฺตํ อปฺปหาตพฺพ เมวาติ. อฏฺานตฺตา ปหาน วายามํ น อรหตีติ อตฺโถ. อถวา, วินา สมุทยปหาเนน ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ. ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ อตฺถาย หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ อิทํ กถนฺติ. ตํปิ ตพฺพิสยสฺส ราคสฺส ปหานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห –
รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยานนฺที, ยา ตณฺหา, ตํ ปชหถ. เอวํ ตํรูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมนฺติ.
อยํ นโย อฺเสุปิ กุสลาทีสุ อปฺปหาตพฺเพสุ เวทิตพฺโพติ. เอวสทฺโท เจตฺถ ปุริมปเทสุปิ โยเชตพฺโพ. อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถวา. เตน ปาฬิยํ อาคตํ น เหตุ เหตุวิปฺปยุตฺตนฺติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺตภาวปริยาปนฺโน ธมฺมสมูโห อชฺฌตฺตํนาม. ตสฺมึปิจ ยตฺถ ตณฺหาย อติเรกตรํ ทฬฺหปริคฺคโห โหติ. โส จกฺขาทิโก จิตฺเตน สห ฉพฺพิโธ ธมฺโม อชฺฌตฺติโก นาม. อชฺฌตฺเต วิทิโต ปากโฏติ กตฺวา. ตถา หิ โส อชฺฌตฺตชฺฌตฺตนฺติปิ วุตฺโต. อิตรานิ ปน รูปาทินิ ผสฺสาทีนิจ ตทุปาทาย ตณฺหาปริคฺคหสฺส มนฺทตฺตา พาหิรานิ นาม. ยถา หิ โลเก มณิวา สุวณฺณํวา รชตํวา พหิเคเห นิทหิตฺวา ถปิตํ โหติ. ปจฺฉิวา สุปฺปํวา ฆโฏวา สราโววา อนฺโต เคเห ถปิโต. ตตฺถ ปจฺฉิมานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุริมานิ รกฺขนฺติ. ตสฺมา ตาเนว ตณฺหาปริคฺคหทฬฺหตาย อนฺโตปริโภคาตฺเวว วุจฺจนฺติ. ปจฺฉิมานิ ปน พาหิร ปริโภคาตฺเวว. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. อิธปิ หิ ยทิ สกฺกุเณยฺย. รูปาทีนิ ผสฺสาทินิจ สพฺพานิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ จกฺขาทิกํ ฉพฺพิธเมว อวสฺสํ รกฺขิสฺสนฺตีติ. อิติ ตณฺหา ปริคฺคหสฺส ทฬฺหมนฺทตา วเสเนว เตสํ ทฺวินฺนํ อชฺฌตฺติก พาหิรตา วุตฺตา. น ปวตฺติเทสวเสนาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
[๑๘๕] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺถภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตา. กามํ อฺเปิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ. รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกเมว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
[๑๘๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘อตฺตสงฺขาตํปา จิตฺตํ อธิกิจฺจ ตสฺส ทฺวารภาเวน ปวตฺตตีถิ อชฺฌตฺตํ. ตเทว อชฺฌตฺติกนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
ตสฺมึ อตฺเถ หิ สติ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตตา น สมฺปชฺชติ. อชฺฌตฺตธมฺม อชฺฌตฺติกมฺโมนฺจ อวิเสโส อาปชฺชตีติ.
ยํ ปน ตตฺถ
อถวา ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺกลิงฺครูปโม ภวิสฺสตีติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส สาติสยํ อุปการกตฺตา จกฺขาทิเนว วิเสสโต อชฺฌตฺติกานีติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตตรํ.
ตถา อุปการาติสยตฺตาเอว หิ เตสุ สตฺตานํ ปริคฺคห ทฬฺหตา โหตีติ. สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนาม. ยถากฺกมํ วีถิ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทิกมฺมานฺจ ปวตฺติมุขตฺตา. ตตฺถ ปน ปฺจ วิธํ ปสาทรูปํ อุปปตฺติทฺวารํนาม. วิฺตฺติทฺวยํ กมฺมทฺวารํนามาติ โอฬาริกรูปํ ปกติยา ถูลสภาวตฺตา ฆฏฺฏนสงฺขาตสฺสจ อตฺตโน กิจฺจสฺส โอฬาริกตฺตา. สนฺติเกรูปํ ทูเร ปวตฺตสฺสปิ สีฆตรํ าเณน คหณโยคฺยตฺตา. สปฺปฏิฆรูปฺจาติ เอตฺถ ปฏิหนนํ ¶ ปฏิโฆ. โส ทุวิโธ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํ มหา ภูตานํ อฺมฺปฏิฆฏฺฏนนฺติ. ตตฺถ เยน ปฏิฆฏฺฏเนน ปสาท ทฺวารานํ ภวงฺคสฺสจ วิการปฺปตฺติ โหติ. อิทํ วิสยวิสยีนํ ปฏิฆฏฺฏนํนาม. เยน รุปฺปนลกฺขณานํ รูปธมฺมานํ รุปฺปน กุปฺปน ฆฏฺฏน ปีฬน ภิชฺชนาทโย ปวตฺตนฺติ. อิทํ มหาภูตานํ อฺมฺปฏิฆฏฺฏนํ นาม. ปฏิเฆน สห วตฺตตีติ สปฺปฏิฆํ.
[๑๘๗] วิภาวนิยํ ปน
‘‘โย สยํ นิสฺสยวเสนจ สมฺปตฺตานํ อสมฺปตฺตานฺจ ปฏิมุขภาโว อฺมฺปตนํ. โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆ. ยถาหิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ. เอวํ อฺมฺปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหตีติ’’ เอวํ มหาภูตฆฏฺฏนํ อุปมามตฺตํ กตฺวา วิสยวิสยิฆฏฺฏนเมว คหิตํ. ตํ อนุปปนฺนํ.
เอวฺหิ สติ ยานิ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุ ฆฏฺฏนานิ ทิสฺสนฺติ. เยสํ วเสน รูปธมฺเมสุ อฺมฺํ ลคฺคน พนฺธน ถมฺภน ธารณ จลนาทีนิวา วฑฺฒน หายน เฉทน เภทน วิลีน วิกิรณาทีนิวา ปวตฺตนฺติ. ตานิ อิธ อสงฺคหิตานิ สิยุํ. นจ ตานิ อนุคฺคห อุปฆาต วเสน ปวตฺติภูต สนฺนิปาต สงฺขาตํ ฆฏฺฏนํวินา อฺปการานิเอว สกฺกา ภวิตุนฺติ. อิตรํ โสฬสวิธํ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน สุขุมรูปํ ทูเรรูปํ อปฏิฆรูปฺจ. อุปาทินฺนรูปํ นาม กตฺถจิ ยํกิฺจิ สรีรฏฺกรูปํ วุจฺจติ. กตฺถจิ กมฺมสมุฏฺาน เมว ตทุภยํปิ ตณฺหาทิฏฺีหิ ตุสํ อาทินฺนปรามฏฺตฺตา อุปาทินฺนํ นาม นิปฺปริยายโต ปน กมฺมสมุฏฺานเมว อุปาทินฺนํนาม. กสฺมา ตสฺเสว สตฺตสนฺตาเน นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสน สาติสยํ ภุสํ อาทินฺนคหิตปรามฏฺตาสมฺภวโตติ วุตฺตํ กมฺมชํอุปาทินฺนรูปนฺติ. เอตํ มมาติอาทินา ตณฺหาทิฏฺีหิ ภุสํ อาทิยตีติ อุปาทินฺนํ. อฏฺกถายํ ปน ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนํ คหิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สห นิทสฺสเนน ¶ สนิทสฺสนํ. นิทสฺสนนฺติ จกฺขุวิฺาเณน ทฏฺพฺพภาโว วุจฺจติ. โส ปน ธมฺมโต อนฺตฺเตปิ อฺเ วิย กตฺวา อุปจรียติ. เอวฺหิ สติ อตฺถวิเสสโพโธ โหตีติ. นิทสฺสนนฺติวา จกฺขุวิฺาณกิจฺจํ วุจฺจติ. เตน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนนฺติปิ ยุชฺชติเยว. จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกํ. ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตวเสน โคจรคฺคาหิกนฺติ ปฺจวิธํปิ โคจรคฺคาหิกรูปนฺติ โยชนา. ตตฺถ ปสาเท อลฺลียิตฺวา ลคฺคิตฺวา อุปฺปนฺนํ อารมฺมณํ สมฺปตฺตํนาม. เกสคฺคมตฺตํปิ มฺุจิตฺวา อุปฺปนฺนํ อสมฺปตฺตํนาม. กสฺมา ปเนตฺถ จกฺขาทิทฺวยํ อสมฺปตฺตเมว คณฺหาติ. ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตเมวาติ, ปจฺจยวิเสสโต. อาโลโก หิ รูปคหเณ จกฺขุสฺส ปจฺจโย. อากาโสจ สทฺทคหเณ โสตสฺสาติ จกฺขุรูเปสุจ อฺมฺํ ลคฺคิตฺวา อุปฺปชฺชมาเนสุ อาโลกปริวารสฺส โอกาโส นตฺถิ. ตถา โสตสทฺเทสุจ อากาสปริวารสฺสาติ. วายุอาปปถวิโย ปน ฆานาทิตฺตยสฺส คนฺธาทิคหเณ ปจฺจยา โหนฺติ. ตตฺถ วายุนาม คนฺธากฑฺฒนโก นาสวาโตเยว, โสจ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโย. อาโปนาม ชิวฺหาเตมนโก อาโป, โสปิ สมฺปตฺตสฺเสว ปจฺจโย. น หิ รโส สุกฺขชิวฺหาย ผรตีติ. ปถวีจ ฆฏฺฏนตฺถาย ปจฺจโย. น หิ ทุพฺพลปถวีสนฺนิสฺสโย อาโลโกวา รโชวากาเย ปตมาโนปิ ปสาเท ฆฏฺเฏตีติ. อิติ ปจฺจยวิเสสโต เตสํ สมฺปตฺตาสมฺปตฺตวเสน คหณ วิเสโส โหตีติ. ตตฺถ จกฺขุสฺส ตาว อสมฺปตฺตคหณํ ปากฏํ. ตฺหิ สมีเป อกฺขิวณฺณํวา ภมุกมูลํวา นปสฺสติ. ทูเร ปน มหนฺตํ จนฺทมณฺฑลาทิกํวา ผลิกาทิติโรหิตํวา วณฺณํ ปสฺสติ. ทิสาเทสววตฺถานฺจสฺส ปฺายตีติ. โสตสฺส ปน กถนฺติ, ตตฺถ หิ ทูเร สทฺโท จิเรน สุยฺยมาโน ทิสฺสติ ปจฺฉิมทิสาภาเค อุปฺปนฺโนปิ สทฺโท อนฺตรา มหนฺเต เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ทกฺขิณปสฺสโตวา สุยฺยติ. อุตฺตรปสฺสโตวา. อสุยฺยมาโนวา โหตีติ. วุจฺจเต, อุปฺปนฺโน สทฺทสงฺฆาโฏ อาสนฺเน ิตานํ อาทิโต ปฏฺาย ยาว อวสานา กเมน ¶ ปากฏีภูโต โหติ. ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโสจ พลวา โหติ. อหํ สุโณมีติ ปวตฺตา สลฺลกฺขณวีถิโย สีฆตรํ นิรนฺตรํ วิย ปวตฺตนฺติ. ทูเร ิตานํ ปน ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส มนฺทตโร โหติ. อาทิโต อปากโฏ. มชฺเฌวา อวสาเนวา ปิณฺฑวเสน ปากฏีภูโต. สลฺลกฺขณวีถิโย จิเรน ปเรน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสํ ลหุํ สุโต. จิเรน สุโตติ อติมาโน โหตีติ. อปิจ, สทฺโทนาม นิสฺสยธาตุปรํปราย ปวตฺติตฺวา ทูรํปิ เทสํ คจฺฉติเยว. เอวํ คจฺฉนฺโตจ คตคตฏฺาเนเอว ตฺวา สวนูปจาเร ิตานํ โสตสหสฺสํปิ ฆฏฺเฏติ. มหนฺเต ปน เจติยาทิเก อนฺตริเต สติ ยโต อากาโส อุชุํ วิวโฏ โหติ. ตโต ทกฺขิณปสฺสโตวา อุตฺตรปสฺสโตวา คตคตานโตวโสตํ ฆฏฺเฏติ. มนฺทตโร ปน สทฺโทอสุยฺย มาโนปิ โหติ. เอวํ คจฺฉนฺโตจ ยาว โสตปสาเท อลฺลียิตฺวา นุปฺปชฺชติ. ตาว อสมฺปตฺโตเยว โหติ. โย ปน อลฺลี ยิตฺวา อุปฺปชฺชติ. โส สมฺปตฺโตนาม โหติ. น โส สุยฺยตีติ. ยทิ ปน โสตํ สมฺปตฺตวิสยํ สิยา. ยถา อนฺโต กุจฺฉิคโต คนฺโธ พหิ นฆายิยติ. ตถา อนฺโต กุจฺฉิคโต สทฺโทปิ พหิ นสุเยยฺย. คนฺธสฺส วิย ทิสาเทสววตฺถานํ วิสฺสน สิยาติ.
[๑๘๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ. อธิฏฺาน วิธา เนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยา.’’ ติปิ วิจาริตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ จกฺขาทิทฺวยสฺส พหิทฺธา วิสยเทสคมนสงฺโค อตฺถีติ. โคจรํ คณฺหาตีติ โคจรคฺคาหิกํ. ปสาท มณฺฑภูตตฺตา อาปาตมาคตํ อารมฺมณนิมิตฺตํ สมฺปฏิจฺฉตีติ อตฺโถ.
วิภาวนิยํ ปน
วิฺาณาธิฏฺิตํ หุตฺวา ตํตํ โคจรคหณ สภาวตฺตาติ วุตฺตํ.
วณฺโณติ ¶ รูปารมฺมณสฺเสตํ นามํ. โอชาติ อาหาร รูป มาห. วินิภุชฺชตีติ วินิพฺโภโค. านโต เทสโต อุปฺปตฺติการณโต วิสุํวิสุํ ววตฺถปียตีติ อตฺโถ. นวินิพฺโภ โคติ อวินิพฺโภโค. โส เอว รูปนฺติ อวินิพฺโภครูปํ. อาจริยานนฺทตฺเถเรนปเนตฺถ คนฺธรสโอชา กตฺถจิ วินีภุตฺตา ทิสฺสนฺตีติ ปฺจวิธเมว อวินิพฺโภครูปํ อิจฺฉิตํ. ตํ ปรโต อาคมิสฺสตีติ. [รูปวิภาโค].
๑๕๘. กมฺมนฺติ เอกา เจตนาเอว. สาเยว หิ ปฏฺาเน นานากฺขณิก กมฺมปจฺจยภาเวน วุตฺตา. ยถาห-นานากฺขณิกา กุสลากุสลา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตาจ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยติ. จิตฺตนฺติ ปน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ อธิปฺเปตํ. ปฏฺาเน เจตสิกธมฺมานํปิ รูปสมุฏฺาปนภาเวน วุตฺตตฺตา. ยถาห-เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ เหตุ ปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิ. อุตูติ เตโชเยว. โส หิ กปฺปสณฺาปนวเสน สกลํ โอกาส โลกํปิ นานาสรีรสณฺาปนวเสน สก ลํ รูปมยํ กายํ สตฺตโลกํปิ นานารุกฺขติณาทีนํ อพฺภปฏลเมฆวุฏฺิชลอคฺคิ วาตาทีนฺจ สณฺาปนวเสน สกลํ สงฺขารโลกํปิ อุทยติ ปสวติ ชเนติ วฑฺเฒติ. ตสฺมา อุตูติ วุจฺจตีติ. อรติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อุตูติปิ วทนฺติ. อาหาโรติ โอชาเอว. รูปวิราคภาวนาภูตํ อรูปกุสลํ กมฺมชรูปํ นชเนตีติ วุตฺตํ ปฺจวีสติวิธํปีติ. อติสงฺขตนฺติ อตีตกาเล ยถากา ลนฺตเร รูปํ ชเนติ, ตถา วิเสเสตฺวา สุฏฺุกตํ. อชฺฌตฺติ กสนฺตาเนติ วุตฺตํ, อชฺฌตฺตสนฺตาเนติ ปน วตฺตพฺพํ. อชฺฌตฺต เมว อชฺฌตฺติกนฺติวา อิกสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทาย. ขเณขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺเพสํปิ จตุสมุฏฺานิกรูปานํ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปาทํ ภงฺคกฺขเณเอว นิโรธฺจ อาห. อหํ ปนสฺสา ¶ ธิปฺปาโย-สพฺพานิปิ จตุสมุฏฺานิกรูปานิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว อุปฺปชฺชนฺติ, น ภงฺคกฺขเณ. ยถาห –
ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ. โนติ.
ตถา ตานิ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณเอว นิรุชฺฌนฺติ. น อุปฺปาทกฺขเณ. ยถาห –
ยสฺส กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺส อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺตีติ. โนติ.
อรูปภวํ สนฺธาย เอตํ ยมกทฺวยํ วุตฺตํ. รูปานิ ปน จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปาทกฺขเณปิ นิรุชฺฌนฺตีติ เจ. น. เอวฺหิ สติ –
ยสฺสวา ปน สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ, ตสฺส ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชตีติ. อรูเป ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจํ นิรุชฺฌติ. โนจ เตสํ ทุกฺขสจฺจํ อุปฺปชฺชติ. ปฺจโวกาเร ตณฺหาย ภงฺคกฺขเณ เตสํ สมุทยสจฺจฺจ นิรุชฺฌติ, ทุกฺขสจฺจฺจ อุปฺปชฺชตีติจ.
อิตรตฺถจ
อรูเป กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ. โนจ เตสํ อพฺยากตา ธมฺมา นิรุชฺฌนฺติ. ปฺจโวกาเร กุสลานํ อุปฺปาทกฺขเณ เตสํ กุสลา ธมฺมาจ อุปฺปชฺชนฺติ. อพฺยากตา ธมฺมาจ นิรุชฺฌนฺตีติจ.
เอวํ ปริปุณฺณปฺหาเอว อุทฺธฏา สิยุํ. โนติ ปน ปฏิเสโธว อุทฺธโฏ. ตสฺมา นยิทํ อรูปภวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. จิตฺตชรูปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ. ตมฺปิ น. กมฺมชรูปสฺส วิคหเณ วิโรธสฺส ยมกปานฺตรสฺส อภาวโต. อนุโลมสฺเสวจ ภาวโต. ยถาห –
ยสฺสวาปน ยตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ. ตสฺส ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติ. อสฺสตฺตานํ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ. โนจ เตสํ ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริยํ น อุปฺปชฺชติ.
สพฺเพสํ ¶ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ เตสํ ตตฺถ มนินฺทฺริยฺจ นอุปฺปชฺชติ. ชีวิตินฺทฺริยฺจ นอุปฺปชฺชตีติ.
เอตฺถ หิ อสฺสตฺตานนฺติ เอเตน รูปชีวิตินฺทฺริย เมว วุตฺตํ. ยทิจ ตํ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณปิ อุปฺปชฺเชยฺย, ปุริมโกฏฺาเส ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ อสฺสตฺตานํ เตสํ.ล. ชีวิตินฺทฺริยํ นอุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ สิยา, ปจฺฉิมโกฏฺาเสจ สพฺเพสํ จวนฺตานํ อิจฺเจว วุตฺตํ สิยาติ. ปจฺฉิมโกฏฺาเส ปน อรูป ชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เจ. น. ตถา คหณตฺถํ ยมก ปานฺตราภาวโต สพฺพฺุวิสเยจ าเน ปาฬิโย สํสนฺทิตฺวา พลวติยา ปาฬิยุตฺติยาเอว าตพฺพโตติ. ยสฺมาจ รูปธมฺมา นาม ทนฺธปวตฺติโน โหนฺติ. อรูปธมฺมา ลหุปวตฺติโน ิติกฺขโณจ เตสํ วิสุํ คณนูปโค นตฺถิ. ตสฺมา อฺโเยว รูป ธมฺมานํ ขณปพนฺโธ. อฺโ อรูปธมฺมานํ. ตตฺถ สพฺเพปิ รูปธมฺมา เอกจิตฺตกฺขณปริมาเณน อตฺตโน อุปฺปาทกฺขเณน ยุตฺตา ขเณ ขเณ นิรนฺตรเมว อุปฺปชฺชนฺติ. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย สหุปฺปนฺนตฺตาจ ปน ทฺวินฺนํ เตสํ อุปฺปาทาทิวา นิโรธนฺโตวา ยาวชีวํปิสเหว โหตีติปิ ตสฺส อธิปฺปาโยติ. ยมก ปาฬิโย ปน นานาตฺถา, นานาพฺยฺชนา, คมฺภีโรจ สตฺถุ อธิปฺปาโย. ตสฺมา สุฏฺุ วิจาเรตฺวา สลฺลกฺเขตพฺโพ. น ปน ธมฺมตา เอสา ยมกสฺส. ยทิทํ ยถาลาภโยชนาติ กตฺวา อตฺตโน อธิปฺปาเย ตฺวา ทิฏฺํ ทิฏฺํ ยมกปาํ ยถาลาภโย ชนายเอว สกฺกา โยเชตุนฺติ. รูปวิราคภาวนาวิเสสภูตํ อรูปกุสลํ ตสฺมึ โลเก รูปสหิตํ ปฏิสนฺธึ นชเนติ. สุทฺธอรูปเมว ชเนติ. ตสฺมา รูปสนฺตติสีสสฺส สพฺพโส อภาวา ตตฺรุปฺปนฺนานิ สพฺพานิ ฉจตฺตาลีสจิตฺตานิ รูปํ ชเนตุํ น น สกฺโกนฺติ. อรูปวิปากา ปน ตตฺเถว นิยมุปฺปนฺนาติ อรูปปากสฺเสว คหณํ กตํ, เตเนว อฏฺกถายํ, อฺานิปิ พหูนิ อารุปฺเป อุปฺปนฺนานิ อโนกาสตฺถา รูปํ นสมุฏฺาเปนฺตีติ วุตฺตํ ตตฺถ อโนกาสตานาม อาทิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส รูปสนฺตติสีสสฺส อภาโว เอว ทฏฺพฺโพติ.
[๑๘๙] วิภาวนิยํ ปน
‘‘รูปวิราคภาวนานิพฺพตฺตตฺตา ¶ เหตุโน ตพฺพิธุรตายา’’ติปิ การณํ วุตฺตํ. ตํ อการณํ.
รูปารูปวิราคภาวนาภูตมคฺคนิพฺพตฺตสฺส โลกุตฺตรวิปากสฺส รูโปกาเส สติ รูปชนกตาทสฺสนโตติ. ฌานงฺควิรเหน องฺคทุพฺพลานิปิ รูปํ น ชเนนฺตีติ ทฺวิปฺจวิฺาณคหณํ กตํ. อิตรา นิปิ ปน ปนฺนรสกามรูป ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ขีณาสวานํ ปรินิพฺพานจุติ จิตฺตนฺติ อิมานิ จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺติเยว. เอวํสนฺเตปิ ตานิ สพฺพานิปิ ภวงฺคกาเล อขีณาสวานฺจ จุติกาเล สมุฏฺาเปนฺตีติ เตสํ อิธ อคหณํ ทฏฺพฺพํ.
[๑๙๐] วิภาวนิยํ ปน
ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปน จุติจิตฺตฺจ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสว อนฺโตคธตฺตา จิตฺตนฺตรํ น โหตีติ น ตสฺส วชฺชนํ กต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสวาติ น วตฺตพฺพํ.
อรูปวิปากสฺส สรูปโต วชฺชิตตฺตาติ. กสฺมา ปน ยถา วุตฺตานิ ปนฺนรส ปฏิสนฺธิจิตฺตานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺาเปนฺตีติ, ปริทุพฺพลตฺตา. จิตฺตฺหินาม อุปฺปาทกฺขเณเอว ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา พลวํ โหติ. รูปฺจ ิติกฺขเณว.
ตสฺมา อตฺตโน พลวนฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานภาเวน ทุพฺพลํ วตฺถุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา สยํปิ ปริทุพฺพลํ โหตีติ สพฺพานิปิ ตานิ ตทา รูปํ นสมุฏฺา เปนฺตีติ. เอตฺถจ เกจิ อนนฺตราเสวนาทิปจฺจยา จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณเอว ผรนฺติ. รูปสฺส ปน อุปตฺถมฺภกภูตา อุตุอาหารา ปจฺฉาชาตปจฺจยธมฺมาจ ิติกฺขเณเอวผรนฺตีติ เตสํ ยถากฺกมํ อุปฺปาทกฺขเณ ิติกฺขเณจ ปริปุณฺณปจฺจยลาโภ เวทิตพฺโพ.
[๑๙๑] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ปจฺฉาชาต ปจฺจยรหิตํ ปน อาหาราทีหิจ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา อตฺตโนจ อาคนฺตุกตาย กมฺมชรูเปหิจ จิตฺตสมุฏฺานรูปานํ านํ คเหตฺวา ิตตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตนฺติ อิทํ วิจาเรตพฺพํ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ¶ ิติกฺขเณ ปจฺฉาชาต ปจฺจย รหิตสฺส ปิอุตุสฺส รูปชนกภาวสฺส วกฺขมานตฺตา. น หิ อตฺตนา อวิชฺชมานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ ปุริมจิตฺตกฺขเณ ิตสฺส กสฺสจิ รูปสฺส ปจฺฉาชาต ปจฺจโย โหติ. อตฺถิ ปจฺจเยกเทสตฺตา ตสฺส ปจฺจยสฺสาติ. ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ ปน ปกติยาว วูปสนฺตวฏฺฏมูเล สนฺตาเน ปวตฺตตฺตา สนฺตตรํ โหติ. ปุน อายุสงฺขารานํ ปริกฺขเยน ทุพฺพลตเร ปริยนฺตคเต จ วตฺถุมฺหิ นิสฺสิตตฺตา ทุพฺพลตรฺจ โหตีติ ตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน สพฺพสตฺตานํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ อิจฺฉติ. ยถาห-ขีณาสวานํ จุติจิตฺตนฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ยสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา กามาวจรานํ ปจฺฉิมจิตฺตํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. รูปาวจเร อรูปาวจเร ปจฺฉิมภวิกานํ เยจ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ อุปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ, เตสํ, จวนฺตานํ เตสํ วจี สงฺขาโร นิรุชฺฌิสฺสติ, โนจ เตสํ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ –
ปน วจนโต อฺเสํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติ วิฺายติ. น หิ รูปสมุฏฺาปก จิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ อตฺถิ, น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส ปวตฺตตีติ. นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติ.
อนุฏีกายํ ปน
ตสฺมึ ปาเ เตสํ จวนฺตานํ โนจ กายสงฺขาโร นิรุชฺฌตีติ วจนํ น เกวลํ จุติจิตฺตสฺเสว รูปสมุฏฺาปนาภาวํ สาเธติ, อถโข ตโต ปุริมานํ สพฺเพสํ มรณาสนฺน จิตฺตานํ รูปสมุฏฺาปนาภาวํปิ สาเธติเยวาติ ทีเปติ. จุติ จิตฺตสฺมึหิ กายสงฺขารสฺส นิโรเธ ปฏิสิทฺเธ ตโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตรสมจิตฺตา เอตฺถนฺตเร ตสฺส อุปฺปาโทปิ ปฏิสิทฺโธเอว โหตีติ. สพฺพฺเจตํ วิจาเรตพฺพํ.
กายสงฺขาโรติ ¶ หิ อสฺสาสปสฺสาโส วุจฺจติ. โสจ สุฏฺุ โอฬาริโก รูปธมฺโมติ นจุติจิตฺเต ตนฺนิโรธาภาว วจเนน อิตรานิ สุขุมานิปิ รูปานิ จุติจิตฺตํ นชเนตีติ สกฺกา วตฺตุํ.
[๑๙๒] ยฺจ ตตฺถ
น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส คพฺภคมนาทิ วินิพทฺธาภาเว กายสงฺขาราสมุฏฺาปนํ อตฺถีติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุชฺชติ.
ตานิเอว หิ คพฺภคมนาทีนิ อิมสฺสตฺถสฺส สาธกานิ ภวิตุํ อรหนฺติ โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส อสมุฏฺาปกํปิ จิตฺตํ อิตรํ สุขุมรูปํ ปน สมุฏฺาเปติเยวาติ.
[๑๙๓] ยํปิ ตตฺถ
น จ ยุตฺตํ จุโตจ จิตฺตสมุฏฺานฺจสฺส ปวตฺตตีติ วุตฺตํ. ตํปิ อการณํ.
น หิ จุติโต ปรํ กติปยขณมตฺตํ จิตฺตชรูปปวตฺติยา โกจิ วิโรโธ อตฺถีติ.
ยฺจ ตตฺถ
นาปิ จุติจิตฺตํ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ ปาฬิ อตฺถีติ วุตฺตํ. ตตฺถปิ จุติจิตฺตํ รูปํ นสมุฏฺาเปตีติปิ นตฺถิ, อฺตฺร กายสงฺขาราติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ.
เอวํ ปน ยุตฺตํ สิยา, ยถา รูปธมฺมา อาทิโต ปฏิสนฺธิกาเล เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต ปจฺจยปริตฺตตายวา อตฺตโน ทนฺธวุตฺติ ตายวา ทุพฺพลา โหนฺติ, ตถา ปริโยสาเนปิ มรณกาเล ปริกฺขียมานปจฺจยตายวา นิโรธาสนฺนตายวา ปริทุพฺพลาเอว โหนฺตีติ สกฺกา วตฺตุํ. ตสฺมา วตฺถุสฺส อาทิอนฺตนิสฺสิตานิ ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตานิ สมทุพฺพลานิเอว โหนฺตีติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ.
วิภาวนิยํ ปน
อภิธมฺมตฺถวิกาสนิยฺจ ปาฬิวิโรธํ มฺมาโน กิฺจิมตฺตมฺปิ อวิจาเรตฺวา ฏีกาสุ วุตฺตนยเมว สุฏฺุ วิกาสยิตฺวา คโตติ.
ปถมภวงฺคมุปาทายาติ ¶ ปถม ภวงฺคจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณโต ปฏฺาย. ชายนฺตเมวาติ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปชฺช มานเมว, น ติฏฺนฺตํ. นจ ภิชฺชมานนฺติ อตฺโถ. การณํ วุตฺตเมว. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฺจสตฺตติวิเธ จิตฺเต. อปฺปนาชวนนฺติ อภิฺาทฺวยวชฺชิตํ ฉพฺพีสติวิธํ อปฺปนาชวนจิตฺตํ. อิริยาปถนฺติ คมนวชฺชิตํ ติวิธํปิ อิริยาปถํ.
[๑๙๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘คมนาที’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ องฺคปจฺจงฺคานํ จลนผนฺทนมตฺตํปิ วิฺตฺติยา วินา สิชฺฌติ. กุโต คมนํ. นจ ยถาวุตฺตํ อปฺปนาชวนํ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตุํ สกฺโกตีติ. ปิ สทฺเทน ตํ นเกวลํ รูปสมุฏฺาปกมตฺตํติ ทสฺเสติ. สนฺนาเมตีติ สนฺธาเรติ อยเมววา ปาโ สิยา, วกฺขมาเนหิ จิตฺเตหิ อภิสงฺขตํ ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ อปตมานํ อจลมานํ ธาเรติ อุปตฺถมฺเภตีติ อตฺโถ. อุปตฺถมฺภนฺเจตฺถ ยถาปวตฺตสฺส อิริยาปถสฺส รกฺขนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. นอุกฺขิปิตฺวา วิย อภินีหรณํ. อิตรถา ถมฺภนวิฺตฺติยา ปสงฺโค สิยาติ. เอตฺถจ ยถานิสินฺนสฺสวา ิตสฺสวา ภวงฺค จิตฺเต อพฺโพกิณฺเณ ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ ปตนฺติ. น ตถา อิมสฺมึ ฉพฺพีสติวิเธ ชาครณจิตฺเต วกฺขมาเนสุจทฺวตฺตึส วิเธสุ ชาครณจิตฺเตสุปวตฺตมาเนสุ. เตสุ ปน ปวตฺตมาเนสุ องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ โหนฺติ. น โอสีทนฺติ น ปตนฺติ. ปุพฺเพ ยถา ถปิตาเนว ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
[๑๙๕] วิภาวนิยํ ปน
‘‘น เอว เมเตสุ ทฺวตฺตึสวิเธสุ วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติ ยา ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสู’’ติ ปาโ.
น เอวเมเตสุ ฉพฺพีสติยา ชาครณจิตฺเตสุ วกฺขมาเน สุจ ทฺวตฺตึส วิเธสุ ปวตฺตมาเนสูติ ปน ปาโ ยุตฺโต. โวฏฺพฺพนนฺติ มโนทฺวาเร อาวชฺชนมาห. น หิ ปฺจทฺวาริกานิ ชวน จิตฺตานิปิ ¶ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปนฺติ. อิริยาปถุปตฺถมฺภน มตฺตํ วา ปิสทฺเทน คหิถํ สนฺธาย โวฏฺพฺพนาทีนิ ปฺจทฺวาริกานิปิ คหิตานิติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถจ อิริยาปโถนาม คมนาทินา เตน เตน อวตฺถาวิเสเสน ปวตฺตา รูปธมฺมาเอว. เอวํ สนฺเตปิ กิฺจิจิตฺตํ รูป สามฺเมว ชเนติ น ตโตปรํ. กิฺจิ อฺจิตฺตสฺส วเสน ยถาปวตฺตํ อิริยาปถํ รกฺขิตุํเอว สกฺโกติ, น อปฺปวตฺตํ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํ. กิฺจิ วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปตฺวา อปฺปวตฺตฺจ อิริยาปถํ ปวตฺเตตุํ สกฺโกติ. อฺานิจ กายิก วาจสิก วิการานิ ชเนตุํ สกฺโกติ. ยานิจ จิตฺตานิ อุตฺตรกิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติ. ตานิ เหฏฺิมเหฏฺิมํ กิจฺจํ ชเนตุํ สกฺโกนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ อยํ วิภาโค กโตติ เวทิตพฺโพ.
[๑๙๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ยํปน จิตฺตํ วิฺตฺติชนกํ, ตํ เอกํสโต อิริยาปถุ ปตฺถมฺภกํ. อิริยา ปถสฺส วิฺตฺติยา สห อวินาภาวโต’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
อิธ หิ อิริยาปถุปตฺถมฺภนํนาม วิฺตฺติรหิตเมวา ธิปฺเปตํ, น วิฺตฺติสหิตํ. อิตรถา อปฺปนาชวนานํปิ วิฺตฺติชนกตา อาปชฺเชยฺยาติ. โสมนสฺสชวนานิ เตรสาติ หสิตุปฺปาเทน สทฺธึ โลภมูลโต มหา กุสลโต มหา กฺริยโต จ จตฺตาริจตฺตารีติ เตรส โสมนสฺสชวนานิ. เตสุปน กุสลา กุสลโต อฏฺปุถุชฺชนานํ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา กุสลกุสลโต ฉเสกฺขานํ. กฺริยโต ปฺจขีณาสวานนฺติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพํ กายวจีมโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺตนฺติ วจนโต วิจารณกิจฺจรหิโต หสิตุปฺปาโท สพฺพฺุพุทฺธานํ นสมฺภวตีติ เอวํ ปวตฺโต วาโท อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโตเยว. ตสฺมึวาเท หิ สติ อิตเรสํปิ อเหตุกจิตฺตานํ าณวิปฺปยุตฺตมหา กฺริยชวนานฺจ พุทฺธานํ อสมฺภโว อาปชฺชติ. ตสฺมา เตสํ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺตสฺส สิตกมฺมสฺส ปุพฺพาปรปวตฺตานํ าณานํ วเสน าณปุพฺพงฺคมตา าณานุปริวตฺตตา จ เวทิตพฺพาติ. สีตุณฺโหตุ ¶ สมฺาตาติ อิทํ สีตํ อิทํ อุณฺหนฺติ เอวํ สพฺพ โลกิยมหาชเนหิ สุฏฺุ ปริจฺฉินฺทิตฺวา าตา. ิติปฺปตฺตาวาติ อตฺตโน ิติภาวํ ิติกฺขณํวา ปตฺตาเอว. น ปน จิตฺตมิว ชายนฺต มตฺตาติ อตฺโถ. การณํ วุตฺตเมว.
[๑๙๗] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยุปตฺถมฺภลาเภน ิติกฺขเณเอว อุตุโอชานํ พลวภาโวติ วุตฺตํ เตโชธาตุ ิติปฺปตฺตาติอาทิ’’. ตตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ เหฏฺา วิจาริตเมว.
อปิจ, ยทิ อุตุโน พลวภาโว รูปุปฺปาทนฺจ ปจฺฉาชาตปจฺจยายตฺตํ สิยา. เอวํ สติ โส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขเณ รูปํ น สมุฏฺาเปยฺย, ตทา ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺเสว อภาวโต. วกฺขติจ ิติกาลมุปาทาย อุตุสมุฏฺานาติ. เอตฺถจ ิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ีติกาโล วุตฺโตติ. ตสฺมา ปจฺฉาชาตปจฺจยวจนํ วิจาเรตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ. โอชาสงฺขาโต อาหาโรติ กมฺมสมุฏฺานาทิวเสน จตุพฺพิโธ อชฺฌตฺตสนฺตาน คโตอสิตปีตขายิตสายิตวเสน จตุพฺพิโธ, พหิทฺธสนฺตา นคโตจ โอชาสงฺขาโต ทุวิธาหาโร. ตทุภยาปิจ สํสคฺค วเสน ลทฺธุปตฺถมฺภา เอวรูปํ สมุฏฺาเปนฺตีติ วุตฺตํ อชฺโฌหรณ กาเลติ. เอตฺถจ พหิทฺธาสมฺภูเตน อุตุนา สห อชฺฌตฺต สมฺภูตานํ จตุสมุฏฺานานํ อุตุโอชานํ วิย พหิทฺธาสมฺภูตาย โอชายปิ อชฺฌตฺตํ รูปสมุฏฺานํ สพฺพอฏฺกถาสุ วุตฺตํ.
ยถาห-มชฺฌิมฏฺกถายํ
กพฬีการาหาโร ตาว มุเข ถปิตมตฺโต เอว อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปติ. ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปน อชฺโฌหรียมานํ เอเกกํ สิตฺถํ อฏฺ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปตีติ.
อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ยทิ พหิทฺธสมฺภูตา โอชา รูปํ สมุฏฺาเปยฺย, เอวํ สติ ยถา พหิทฺธสมฺภูโต อุตุ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธาจ รูปํ สมุฏฺาเปติ. ตถา สา พหิทฺธาปิ รูปํ สมุฏฺาเปยฺย. น ปน สมุฏฺาเปติ. ตสฺมา สา อชฺฌตฺตํ ปตฺวาปิ รูปํ น สมุฏฺา เปติเยว. ¶ เอกนฺเตน ปน อชฺฌตฺตโอชาเอว สมุฏฺาเปติ. สา ปน ตสฺสา อุปตฺถมฺภนปจฺจโยเอว โหตีติ อธิปฺปาเยน มุเข ถปิตมตฺโตเอว. น สงฺขาทิโต. ตตฺตเกนปิ อพฺภนฺตรสฺส ปจฺจโย โหติเยว, เกนาห อฏฺ อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปตีติ มชฺฌิมฏีกายํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน อุปาทินฺนกา อุตุ โอชานาม สุฏฺุ ปณีตรูปา โหนฺติ, ตสฺมา พหิทฺธา โอชาปิ อชฺฌตฺตํ ปตฺวา เตน อุตุนา สุฏฺุ เสทิยมานา ตายจ โอชาย สุฏฺุ อุปตฺถมฺภีย มานา สรีเร เมทสิเนหุปจยวเสน รูปํ สมุฏฺาเปติเยวาติ ยุตฺตํ. อชฺโฌหรณกาเลติ อิทฺจ สุฏฺุ พลวภาวปฺปตฺต กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิสุทฺธิมคฺเค ปน มาตรา ปริภุตฺตาหาโรปิ ทารกสฺส สรรํ ผริตฺวา รูปํ สมุฏฺาเปติ. สรีเร มกฺขิตาหา โรปิ รูปํ สมุฏฺาเปตีติ วุตฺตํ. มุเข ถปิตมตฺโตเอว อฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปตีติจ ปุพฺเพ วุตฺตนฺติ. าน ปตฺโตวาติ อตฺตโน ิติกฺขณํ ปตฺโตเอว. เอตฺถจ จตูสุ สมุฏฺาเนสุ อุตุเอว มหนฺโต มหาถาโม มหาวิปฺผาโรจ โหติ. โส หิ สกลสฺสปิ โอกาสโลกสฺส พหิทฺธา สงฺขารโลกสฺสจ สมุฏฺา ปโก วินาสโก จ โหติ. สตฺตโลกสฺสจ โสเอว มหนฺโต อชฺฌตฺตสมฺภารภูโต โหติ. อิตรานิ ปน ตีณิ ตสฺส ปริวารมตฺตานิเอว สมฺปชฺชนฺตีติ.
หทย อินฺทฺริย รูปานิ กมฺมชาเนว, น จิตฺตชาทินิ. ยทิเอวํ วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส สาริปุตฺต อินฺทฺริยานิ. กตเรน ตฺวํ เอตรหิ วิหาเรน วิหรสีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ. อินฺทฺริยสมฺภารานํ วณฺณานํ สมาปตฺติ จิตฺตสมุฏฺิตานํ วิสทวิปฺปสนฺนตาวเสน อุปจริ ตตฺตาติ. ตถา หิ เอกาพทฺธปวตฺตานิ จตุชรูปานิ เอกสฺมึ วิปฺปสนฺเน สพฺพานิ วิปฺปสนฺนาเนว โหนฺติ. มิลาเตจ มิลาตาเนวาติ. อุตุจิตฺตาหารา ปน เตสํ นวนฺนํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อุปฺปลปทุมานิ วิย กมฺมชรูปานิ ทฏฺพฺพานิ. เตสํ พีชํ วิย กมฺมํ. กทฺทโมทกานิ วิย อุตุอาหาราทีนิ. วิฺตฺติ ทฺวยํ จิตฺตชเมว. ตถา หิ ตํ จิตฺตสหภู จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ ภควตา นิทฺทิฏฺนฺติ. สทฺโทจิตฺโตตุโชติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุนิธิกณฺฑสุตฺเต ¶ สุวณฺณตา สุสรตา สุสณฺานํ สุรูปตาติอาทินา ตาทิเสน กมฺมวิเสเสน สทฺทสมฺปตฺตินาม วุตฺตาติ. สจฺจํ, กมฺมวิเสเสน ปน ยถา สุวิสโท สุมธุโร สทฺโท ปวตฺตติ, ตถา านกรณคตานํ อุปาทินฺนกสรีรานํ สุสณฺิตตา วาต เสมฺหาทีหิ อปลิพุทฺธตาจ โหติ. ตสฺมา ตมฺมูลิกาสทฺทสมฺปตฺติ กมฺมผเลสุ ปกฺขิปิตฺวา สุสรตาติ วุตฺตา. น เอกนฺเตน สทฺทสฺส กมฺมชนิตตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภตีติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทา, ยทิทํ อวิหึสาติ วุตฺตํ. อปฺปาพาธ ปจฺจยสมุฏฺิตฺจ เอตํ รูปตฺตยํ. ตถา หิ ทนฺธตฺตาทิ กร ธาตุกฺโขต ปฏิปกฺขปจฺจย สมุฏฺานตา เอตสฺส วุตฺตาติ. วุจฺจเต, กมฺมชรูปานินาม อุทเก ปกฺขิตฺตานิ สตปากเตลานิ วิย ปกติยาว กมฺมานุรูปํ ลหุ มุทุ กมฺมฺ ภูตานิ โหนฺติ. ตสฺมา เตสํ วิสุํ ลหุตาทิ วิกาโรนาม นตฺถิ. ยโต เตสํ เอกสฺมึภเว เอกาอทฺธา ปจฺจุปฺปนฺนตาว ลพฺภตีติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ เตสํ กาลเภโท ปฏิสนฺธิวุติปริจฺฉินฺเนน อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺเนเนว คหิโตติ. ยสฺมา ปน จิตฺตํนาม นานานีวรณเภทวเสนวา สุข ทุกฺข ปีติ ปสฺสทฺธิ สทฺธา ปฺาทิ วเสนวา นานา ขเณสุ นานา อวตฺถา ยุตฺตํ โหติ. ตถา อุตุอาหาราจ สปฺปายา สปฺปายเภทวเสน. ตสฺมา เตหิ ตีหิ สมุฏฺิต รูปานิเอว นานาขเณสุ ครุกลหุกาทิ วเสน นานาวิการยุตฺตานิ โหนฺติ. ยโต เตสํ สนฺตติ สมย วเสน กาลเภโท ลพฺภติ. เอวฺจ กตฺวา ยมเกสุปิ อกมฺมชานํ ปวตฺติกาเล ขณสนฺตติวเสนปิ กาลเภโท คหิโตติ. นนุ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํ. สติจ กมฺม สมุฏฺาเน อาพาธรูเป ตโตวุฏฺานภูโต กมฺมโช ลหุตาทิ คุโณปิ วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติ. น. เยสฺหิ วเสน อิมสฺมึ สรีเร กมฺมวิปากชานาม อาพาธา อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ อุปปีฬกุป ฆาตกกมฺมานิปิ คติกาลปโยค วิปตฺติโย ลภมานานิ เอว สรีรฏฺกา ปถวาทโย วาตปิตฺตาทโยจ อุตุสมุฏฺานา ธาตุโย ¶ โขเภตฺวา นานาพาเธ อุปฺปาเทนฺติ. อุตุสมุฏฺานาสุ ปน ขุพฺภิตาสุ อิตรานิ ตทนุคติกานิ เอว โหนฺติ. เตเนว หิ สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิคจฺฉายปิ รุปฺปติ, วิปาสายปิ รุปฺปตีติอาทินา อุตุปธาโนว รูปธมฺมานํ รุปฺปนปจฺจโย วุตฺโตติ. ตสฺมา เกวลํ กมฺมสมุฏฺาโน อาพาโธนาม นตฺถิ. ยโต ยถาวุตฺโต กมฺมโช ลหุตาทิคุโณนาม วิสุํ ลพฺภมาโน สิยาติ.
ยสฺมา ปน อวิหึสา กมฺมนิพฺพตฺตา สตฺตา เตสํ อุปปีฬกาทีนํ กมฺมานํ สุวิทูรตายเจว สรีรโกฏฺาสานํ ฆนสินิทฺธสณฺิติยา ทุกฺโขภนิยตายจ นิพฺพตฺตภเว นิราพาธา โหนฺติ. ตสฺมา ตทตฺถํ สนฺธาย อปฺปาพาธสํวตฺตนิกา เอสา มาณวปฏิปทา. ยทิทํ อวิหึสาติ วุตฺตํ, น ปน อปฺปาพาธนิมิตฺตสฺส ลหุตาทิตฺตยสฺส กมฺมสมุฏฺานตาย. เอวฺจ กตฺวา รูปกณฺเฑน กมฺมสฺสกฏตฺตารูเปสุ เอว เอตํ รูปตฺตยํ นิทฺทิฏฺนฺติ ทฏฺพฺพํ. รูปกลาปานาม เอกสฺมึ ปรมาณุสฺมึปิ พหุวิธา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา จตุชรูป กลาเปสุ ฆนภาเวน ปวตฺตมาเนสุ กลาปนฺตรภูตา อากาสธาตุปิ ทิสฺสมานาเอว โหตีติ กตฺวา จตุเชสุ ตสฺสา คหณํ กตํ. กามํ สพฺพานิปิ อนิปฺผนฺนรูปานิ เกนจิ ปจฺจเยน อนิปฺผาทิตานิ โหนฺติ. เตสุ ปน น ตถา ลกฺขณรูปานิ. ยถา อิตรานิ จิตฺตาทิ ปจฺจย วิเสเสน ทิสฺสมาน วิเสสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ลกฺขณรูปานิ น กุโตจิ ชายนฺตีติ. ชายมานาทิ รูปานนฺติ ชายมาน ชิยฺยมาน มิยฺยมานานํ รูปกลาปานํ. สภาวตฺตาติ ชาติชรามรณสงฺขาตลกฺขณสภาวมตฺตตฺตา. เอตฺถจ รูปกณฺเฑ อุตุสมุฏฺานนฺติ จ อาหารสมุฏฺานนฺติ จ วุตฺตํ นตฺถิ. ปฏฺาเน เอว วุตฺตํ.
เอตฺถ สิยา, ชรตา อนิจฺจตา ปาฬิยเมว น กุโตจิ สมุฏฺานาติ วุตฺตา. ตสฺมา อิธปิ ตาสํ นกุโตจิ สมุฏฺาเนสุ คหณํ ยุตฺตํ. อุปจยสนฺตติโย ปน ปาฬิยํปิ กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ วุตฺตา. อฏฺกถายํปิ ตาหิ สทฺธึ วิสติ กมฺมชรูปานิ สตฺตรส จิตฺตชรูปานิ จุทฺทส อุตุชรูปานิ เตรส อาหารช รูปานิ ¶ วุตฺตานิ. ตสฺมา อิธ ตาสํ นกุโตจิสมุฏฺานตา นวตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต, รูปชนกานํ ชนนพฺยาปาโรนาม อตฺตนา ชนิตรูปานํ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ผรติ. น-ตโต ปรํ, ตสฺมา ตสฺมึ ขเณ ลพฺภมานา อุปจยสนฺตติโยเยว กุโตจิ ชาตปริยายํ อรหนฺติ, น ชรตา อนิจฺจตาโยติ กตฺวา ปาฬิยํ อฏฺกถา ยํจ ตาสํเอว กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ คหณํ กตํ. อปิจ, ปุพฺเพ อชาตา ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชายนฺติ. อสติ น ชายนฺตีติ อตฺถิ. ชาตา ปน ธมฺมา ปจฺจเย สติ ชิยฺยนฺติ, มิยฺยนฺติ. อสติ นชิยฺยนฺติ นมิยฺยนฺตีติ นตฺถิ, ตสฺมา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ เอกนฺเตน ปจฺจยายตฺตา โหติ. ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ปวตฺติ ปน เอกนฺเตน ปจฺจย นิรเปกฺขา โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตาสํ เตสุ คหณํ อคหณฺจ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน สุตฺตปเทสุ ชรามรณํ ภิกฺขเว สงฺขตํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. ตํ ชาติยา สติเอว ตทุภยํ ปฺายติ. อสติ น ปฺายตีติ อิมินา ปริยาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อิตร อนิปฺผนฺนรูปานิ วิย จตฺตาริปิ เอตานิ จิตฺตาทิปจฺจยวิเสเสน ทิสฺสมานวิเสสานิ น โหนฺตีติ จตุนฺนํปิ น กุโตจิ ชาตตา วุตฺตา. เอวํสนฺเตปิ สารตรํ ปาฬินยํ อติธาวนฺโต วิย โหตีติ อุปจยสนฺต ตีนํ กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ สงฺคโหเอว เสยฺโยติ. [รูปสมุฏฺานนโย]
๑๕๙. เอโก เอว ชาติ สงฺขาโต อุปฺปาโท เอเตสนฺติ เอกุปฺปาทา. เอโกเอว อนิจฺจตาสงฺขาโต นิโรโธ เอเตสนฺติ เอกนิโรธา. เอกสทฺโท เจตฺถ สงฺขาเน ปวตฺโต. ตสฺมา เตน ยานิ รูปานิ เอกายเอว ชาติยา ชายนฺติ. เอกาย เอว อนิจฺจตาย นิรุชฺฌนฺติ. เตสํ ปิณฺฑิ อิธ รูปกลาโปนามาติ ทสฺเสติ. เย ปน กลาปคต รูปคณนาย เอกสฺมึ กลาเปปิ อเนกานิ ชาติอาทีนิ กปฺเปนฺติ, เตสํ มูลฏีกาย นสเมติ. ยุตฺติจ นตฺถิ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ เอเกกกลาป ปริยาปนฺนานํ รูปานํ สเหว อุปฺปาทาทิปวตฺติโต เอเกกกลาปสฺส อุปฺปาทาทโย เอเกกาว โหนฺตีติ ยถา เอเกกสฺส กลาปสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ กลาปา นุปาลกํ ¶ อุปาทาย รูปนฺติ วุจฺจติ. เอวํ กลาปุปฺปาทาทิ สภาวา ชาติอาทโย อุปาทายรูปานิจฺเจว วุจฺจนฺติ. เอวํ วิการปริจฺเฉท รูปานิจ โยเชตพฺพานีติ. ยทิจ โย อายตนานํ อาจโย. โส รูปสฺส อุปจโยติจ โย รูปสฺส อุปจโย. สารูปสฺส สนฺตตีติจ วุตฺตตฺตา ตานิ ชาติอาทีนิ ลกฺขณรูปานิ วิสุํวิสุํ รูปานํเอว, นกลาปสฺสาติ วุจฺเจยฺยุํ. จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท รูปีนํ ธมฺมานํ อายูติอาทินา วุตฺตตฺตา จกฺขาทิ ชีวิตาทีนิปิ เอกสฺมึ กลาเป อเนกานิเอว อาปชฺเชยฺยุํ. ตสฺมา ตถา กปฺปนํ อกตฺวา เอกสฺมึ กลาเป อฺานิ อุปาทารูปานิ วิย ลกฺขณรูปานิปิ เอเกกานิเอวาติ นิฏฺํ คนฺตพฺพนฺติ.
เอโก สมาโน มหาภูตสงฺขาโต นิสฺสโย เอเตสนฺติ เอกนิสฺสยา. เอตฺถ ปน สมานตฺเถ เอกสทฺโท ยุตฺโต. จตุนฺนํ ภูตานํ นิสฺสยตาสมฺภวโต. ยานิจเอกุปฺปาทตาทีหิตีหิลกฺขเณหิ ยุตฺตานิ. ตานิ เอกนฺเตน สหวุตฺตีนิ นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ สหวุตฺติโนติ. ทสปริมาณานิอสฺสาติทสกํ. ทสนฺนํ สมูโห วา ทสกํ. จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ ทสกนฺติ จกฺขุทสกํ. จกฺขุปธานํวา ทสกํ จกฺขุทสกํ. เอสนโย เสเสสุปิ. ยสฺมา ปน จิตฺตโช สทฺโท วิฺตฺติวิกาเรน วินา นปวตฺตติ. วิฺตฺติวิกาโรจ เตน สทฺเทน วินา นปวตฺตติ. ตสฺมา จิตฺตชํ สทฺทนวกํวา วจีวิฺตฺตินวกํวา นสมฺภวตีติ อธิปฺปาเยน วจีวิฺตฺติ สทฺเท หิ จ สหวจีวิฺตฺติ ทสกนฺติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน วิฺตฺติ วิกาโร สทฺเทน วินา นปวตฺตตีติ อิทํ ตาว ยุชฺชติ. ยา ตาย วาจาย วิฺตฺติ วิฺาปนา วิฺาปิตตฺตํ. อิทํ ตํรูปํ วจีวิฺตฺตีติ หิ วุตฺตํ. วิฺตฺติวิการรหิตํ ปน จิตฺตชํ สทฺทนวกํ. อฏฺกถาสุ อาคตเมว. ยถาห-ปฏิจฺจสมุปฺปาท นิทฺเทเสสุ ปฏิสนฺธิกฺขณโต อุทฺธํ ปวตฺตอุตุโตเจว จิตฺตโตจ สทฺทนวกนฺติ.
มหาอฏฺกถา นเยน วิฺตฺติ รหิโต วิตกฺก วิปฺผาร สทฺโทนาม อโสต วิฺเยฺโย จิตฺตโช สทฺโท ลพฺภติ. โส ปน สงฺคหกาเรน ปฏิสิทฺโธ. ยถาห-ปฏฺาเนปิ จิตฺตสมุฏฺานํ สทฺทายตนํ โสตวิฺาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาวตํ. ¶ ตสฺมา วินา วิฺตฺติฆฏฺฏนาย อุปฺปชฺชมาโน อโสต วิฺเยฺโย วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทนาม นตฺถีติ. วิสุทฺธิมคฺเค อสฺสาส ปสฺสาเส จิตฺตชํ สทฺทนวกํ วุตฺตํ. ยถาห-จิตฺตเช อสฺสาส ปสฺสาส โกฏฺาเสปิ โอชฏฺมกฺเจว สทฺโทจาติ นวาติ, สทฺทนวเกจ อาคเต สทฺทลหุตาทิ ทฺวาทสกํปิ อาคตเมว โหติ. ตสฺมา สุทฺธฏฺกํ, สทฺทนวกํ, กายวิฺตฺติ นากํ, วจีวิฺตฺติ ทสกํ, ลหุตาเทกา ทสกํ, สทฺทลหุตาทิทฺวาทสกํ, กายวิฺตฺติ ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ, วจีวิฺตฺติสทฺทลหุตาทิ เต รสกนฺติ อฏฺจิตฺตชกลาปา ปจฺเจตพฺพาติ. สจฺจสงฺเขเป ปน สทฺท ลหุตาทิ ทฺวาทสกํ วิสุํ อคเหตฺวา จิตฺตช กลาปา สตฺเตว วุตฺตา.
ฏีกาสุ ปนสฺส โปราณฏีกายํ
มหาฏฺกถานเยน วิฺตฺติรหิเต อโสต วิฺเยฺเย วิตกฺก วิปฺผารสทฺเท สทฺทนวกํ ทสฺเสตฺวา ปุน วาทนฺตรํ ทสฺเสนฺเตน. อปิจ, มหาชนสนฺนิปาตสฺส ทูรโต อปฺายมานกฺขรปทพฺยฺชนตฺโถ จิตฺตสมุฏฺานนิโฆสสทฺโท อวิฺตฺติโก เอวาติ วทนฺติ. ตถา มิคปกฺขีนํจ อฺมฺํ ภาสํ อชานนฺตานํ อนฺธทมิฬาทินํ อวิฺตฺติโก จิตฺตสมุฏฺานสทฺโท อตฺถีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ วิฺตฺติรหิโต อโสตวิฺเยฺโย วิตกฺกวิปฺผาร สทฺโท อฏฺสาลินิยํ ปฏิกฺขิตฺโต. มหาชนสนฺนิปาตสฺส จิตฺต สมุฏฺาน นิโฆสสทฺโทปิ อาสนฺเน ิตานํ ปฺายมานกฺขรปท พฺยฺชนตฺโถ สวิฺตฺติโกเอว โหติ. อิตรถา สพฺเพปิ จิตฺต ชสทฺทา ทูรตเร ิตานํ อปฺายมาน ปทพฺยฺชนาเอว โหนฺตีติ สพฺเพปิ วิฺตฺติรหิตา สิยุนฺติ. นจ มิคปกฺขิอาทีนํ จิตฺตโช สทฺโท วิฺตฺติรหิโต โหติ. สมานชาติยานํ ปเรสํ อธิปฺปายตฺถ วิฺาปนโตติ.
ปจฺฉิม ฏีกายํ ปนสฺส
สทฺทนวกํ ปเนตฺถ อจฺฉรา สงฺฆาต ปาณิปฺปหาราทิ สทฺท สหิตํ อฏฺกเมวาติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
ตาทิโส หิ สทฺโท จิตฺตปจฺจโย อุตุสมุฏฺาโนเอว. ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยน อสฺสาสปสฺสาเสวา อวจีโฆเสสุ กทาจิ จิตฺตสหิเตสุ อุกฺกาสิต ขิปิต วมิต ฉฑฺฑิตสทฺทาทีสุ ปิวา เอตํ สทฺทนวกํ เวทิตพฺพนฺติ. อุตุชกลาเปสุ ปจฺฉิมา ทฺเวปิ กสฺมา พหิทฺธา นลพฺภนฺติ. นนุ พหิทฺธาปิ รูปานํ ลหุ ครุ มุทุ ถทฺธ กมฺมฺตา ทิสฺสนฺตีติ. สจฺจํ, ตา ปน ภูตานํ โอมตฺตาธิมตฺต วเสน โหนฺติ, น ปน ลหุตาทิตฺตยวเสนาติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปน อากาสธาตุจ ลกฺขณรูปานิจ รูปกลาเปสุ นคหิตานีติ วุตฺตํ กลาปานนฺติอาทิ. อากาสธาตุกลาปานํ ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กสฺสจิ รูปกลาปสฺส องฺคภูตา อวยวภูตา น โหติ, ลกฺขณรูปานิจ สพฺเพสํปิ กลาปานํ อุปฺปาทาทิ ลกฺขณ มตฺตตฺตา วิการรูปานิ วิย กลาปานํ เภทกรานิ องฺคภูตานิ กลาปวิเสสปฺาปนสฺส การณภูตานิ น โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ เตสุ นคหิตานีติ ทสฺเสติ. เอเตน เอกุปฺปาทาติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนิยโม นิปฺผนฺนรูปานฺเว, น อนิปฺผนฺนรูปานํ. เตสํ ปน กลาป เภท กรณ เมว กลาปงฺคนฺติ จ ทีเปติ. เอวฺจ กตฺวา เอกนิโรธงฺครหิตสฺสปิ วิฺตฺติทฺวยสฺส กลาปเภท กรตฺตาเอว เตสุ คหณํ สุฏฺุ อุปปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพนฺติ. [กลาปโยชนา]
๑๖๐. ยถารหนฺติ สภาวกา ภาวกานํ ปริปุณฺณาปริ ปุณฺณินฺทฺริยานฺจ อรหานุรูปโต. อนูนานีติ ปริปุณฺณานิ. นฺหิ อิทํ นามรูปํ กามโลเก ปวตฺติยํ น ลพฺภตีติ อตฺถีติ.
[๑๙๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโต’’ติ วุตฺตํ, ตํ น สุนฺทรํ.
น หิ อนูนานีติ อิทํ ปุคฺคลวเสน วิเสสนํ โหตีติ. สํเสทชานฺเจวโอปปาติกานฺจาติ เอตฺถ มหาสีหนาทสุตฺเต-
จตสฺโส โข อิมา สาริปุตฺต โยนิโย. กตมา จตสฺโส, อณฺฑชา โยนิ ชลาพุชา โยนิ สํเสทชาโยนิ ¶ โอปปาติกา โยนีติ. เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา อณฺฑโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต อณฺฑชา โยนิ. เย โข เต สาริปุตฺต สตฺตา วตฺถิโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺติ. อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต ชลาพุชา โยนิ. เย โข เตสาริ ปุตฺตสตฺตาปูติมจฺเฉวา ชายนฺติ. ปูติกุณเปวา ปูติกุมฺมาเสวา จนฺทนิกายวา โอฬิคลฺเลวา ชายนฺติ, อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต สํเสทชา โยนิ. เทวา เนรกา เอกจฺเจ จ มนุสฺสา เอกจฺเจจ วินิปาติกา อยํ วุจฺจติ สาริปุตฺต โอปปาติกา โยนีติ วุตฺตํ.
อฏฺกถายฺจ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชา. สํเสเท ชาตา สํเสทชา. วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปตฺติตฺวา วิย นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตาติ โอปปาติกา. อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ชายนฺติ. ปูติ กุณเปติอาทีหิ อนิฏฺฏฺานาเนว ทสฺสิตานิ. อิฏฺเสุ สปฺปิ เตลมธุผาณิตาทีสุ สตฺตา ชายนฺติเอวาติ วุตฺตํ. เอตฺถจ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฬินเยน อณฺฑํ วุจฺจติ อณฺฑโกโส. ชลาพุวุจฺจติ วตฺถิโกโส, ตโต ชาตา วิชาตา นิกฺขนฺตาติ อณฺฑชา ชลาพุชาติจ วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ชรํ ชีรณํ เภทํ ยาติ อุเปตีติ ชลาพูติ สทฺทนีติยํ วุตฺตํ. ชลํ วุจฺจติ กลลํ. ตํ อาวุนาติ ปฏิจฺฉาเทติ อวติวา รกฺขตีติ ชลาพุ, คพฺภปลิเวนาสโย. สํสีทนฺติ เอตฺถาติ สํเสโท. ปูติมจฺฉา ทิโก สปฺปิเตลาทิโก ปทุมคพฺภเวฬุคพฺภรุกฺขสุสิรปุปฺผผลาทิ โกจ อลฺลกิลินฺนปเทโส. อุปปตฺติกฺขเณเอว ปริปุณฺณองฺคปจฺจงฺคตฺตา ตโต ตโต อุปฺปติตฺวา วิย ชายนฺตีติ โอปปาติกา.
วิภาวนิยํ ปน
อณฺฑชาทโยปิ อณฺฑโกสาทิมฺหิ โอกฺกมนฺตา อุปฺปตนฺตา เอว นาม โหนฺตีติ เตสํปิ โอปปาติกตฺตปสงฺคํ มฺมาโน อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกาติ วตฺวา อุกฺกํสคติ ¶ ปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺโอปปาโต คหิโต. ยถา อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพาติ วทติ.
อุกฺกฏฺวเสนาติ ปริปุณฺณายตนภาวสงฺขาเตน อุกฺกํสตาเวน, ตตฺถ โอปปาติกา องฺคปจฺจงฺเคหิ สห สพฺพโส ปริปุณฺเณน อตฺตภาเวน ชายนฺติ. ปุน เตสํ วฑฺฒนกิจฺจํ นตฺถิ. สํเสทชานํ ปน อายตนานิ เอว ปริปุณฺณานิ โหนฺติ. องฺคปจฺจงฺคานิ ปน ปุน วฑฺฒิตฺวาเอว ปริปุณฺณานิ ชาตานีติ เวทิตพฺพํ. โอมกวเสนาติ อวกํสวเสน. จกฺขุโสตฆานภาวเสกานิกทาจิปิ น ลพฺภนฺติ ชาติพธิร ชจฺจฆานกานํ อภาวกานฺจ สมฺภวโตติ อปฺโปโย. ตตฺถ ตานิ สพฺพานิปิ สุคติ ทุคฺคติ ชาติยานํ อเหตุกสํเสทชานํ กทาจิ นลพฺภนฺติ. สุคติยํ ปน โอปปาติกภาโวนาม เสฏฺโ อตฺตภาว ปฏิลาโภติ นเยน เกนจิ โอมเกน กมฺเมน ลพฺภติ. ตสฺมา สุคติชาติ ยานํ โอปปาติกานํ อปริปุณฺณินฺทฺริยตานาม นตฺถิ อฺตฺร อภาวเกหิ อาทิกปฺปิเกหิติ. ทุคฺคติชาติยานํปิ ปน เตสํ กทาจิ จกฺขุ โสต ภาว เวกลฺลตาเอว วตฺตพฺพา. น ฆานเวกลฺลตา. กามธาตุยํ ปน อฆานโก โอปปาติโก นตฺถีติ หิ อฏฺ กถายํ วุตฺตํ. ชิวฺหาเวกลฺลตานาม สพฺเพสํปิ นตฺถิ เยวาติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ธมฺมหทยวิภงฺเค –
กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานิ ปาตุภวนฺติ. กสฺสจิ ทส. กสฺสจิอปรานิ ทส. กสฺสจิ นว. กสฺสจิ สตฺตายตนานิ ปาตุภวนฺตีติ วุตฺตํ.
ตตฺถ กามธาตุยนฺติ กามโลเก. อุปปตฺติกฺขเณติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ. กสฺสจิ เอกาทสา ยตนานีติอาทิสุ จตูสุ วากฺเยสุ สํเสทโชปปาติกา วุตฺตา. กสฺสจิ สตฺตายตนานีติ เอตฺถ ปน คพฺภเสยฺยโกว วุตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา สตฺตายตนํ นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ น ลพฺภติ. ปวตฺติ กาเลเยว ลพฺภติ. ตสฺมา เอกาทสยตนานีติ วุตฺตํ. กสฺสจิ ทสาติ จกฺขุเวกลฺลวเสน. กสฺสจิ อปรานิ ทสาติ โสต เวกลฺลวเสน. ¶ กสฺสจิ นวาติ จกฺขุโสต ทฺวย เวกลฺล วเสน วุตฺตํ. ยทิจ อฆานโก โอปปาติโกนาม สิยา. ตทา สุทฺธชจฺจฆานเกน สทฺธึ ตโย ทสกวารา วุตฺตา สิยุํ. ตถา ชจฺจนฺธฆานก ชจฺจพธิรฆานเกหิ สทฺธึ ตโย นวกวารา เอโกจ อฏฺกวาโร วุตฺโต สิยา ติณฺณํ วิปนฺนานํ วเสน. ตถา อวุตฺตตฺตา ปน นตฺถิ อฆานโก โอปปาติ โกติ วิฺายตีติ. ตสฺมึ ปน วิภงฺเค อินฺทฺริยวาเร นปุํสกานํ โอปปาติกานนฺติ อวุตฺตตฺตา ถเปตฺวา อาทิกปฺปิเก อภาวโกปิ โอปปาติโก นตฺถิเยวาติ. ปาฬิยํ อวุตฺตํปิ ปน สํเสทชานํ วุตฺตปการํ จกฺขาทิเวกลฺลํ อฏฺกถาวเสน เวทิตพฺพํ. ยถาห-สตฺตติ อุกฺกํสโตว รูปานิ สํเสทโชปปาต โยนีสุ. อถวา, อวกํสโต ตึสาติ. ตตฺถ ตึสาติ ชิวฺหากาย วตฺถุ ทสกานํ วเสน ตึสรูปานีติ จ วุตฺตํ. อิทฺหิ วจนํ สํเสทชานํ วเสน วุตฺตนฺติ มหาฏีกายํ วุตฺตํ. อาจริยา นนฺทตฺเถเรน ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ อฺมฺํ อวินาภาว วุตฺติตา วุตฺตาติ ชิวฺหา เวกลฺลตา วิย ฆานเวกลฺลตาปิ นตฺถีติ อิจฺฉิตํ. อินฺทฺริย ยมเก ปน –
ยสฺสวา ปน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ. อฆานกานํ อิตฺถีนํ อุปปชฺชนฺตีนํ ตาสํ อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ ตาสงฺฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจ. ยสฺสวา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ. อฆานกานํ ปุริสานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, โนจ เตสํ ฆานินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติจ วุตฺตํ.
ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน ฆานเวกลฺลตาปิ อตฺถีติ ยุตฺตํ.
วิภาวนิยํ ปน
อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติ. ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆาน ชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติ. น เอวํ ฆานชิวฺหา อฺมฺํ วินา ปวตฺตนฺติ. ¶ ทฺวินฺนํปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปวตฺติ วเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ.
โอกาสวาเร หิ เอกนฺตสหจาริตา วุตฺตมตฺเตน ปุคฺคเลสุ เอกนฺตสหจาริตา น สกฺกา วตฺตุนฺติ. คพฺเภ มาตุกุจฺฉิมฺหิ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกา. รูปาทีสุ ขนฺเธสุ สฺชนฺติ ลคฺคนฺตีติ สตฺตา. ยถาห-รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท, โย ราโค, ยา นนฺทิ, ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต, ตตฺร วิสตฺโต, เตน สตฺโตติ วุจฺจตีติอาทิ. คพฺภเสยฺยาจ เต สตฺตาจาติ สมาโส. อณฺฑชาเจว ชลาพุชาจ. ตีณิทสกานิ ปาตุ ภวนฺติ. ยานิ กลลนฺติ วุจฺจนฺติ. ภาวทสกํ กทาจิ นลพฺภติ นปุํสกสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวฺจกตฺวา ธมฺมหทยวิภงฺเค คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ อเหตุกานํ นปุํสกานํ อุปปตฺติกฺขเณ จตฺตารินฺทฺริยานิ ปาตุภวนฺติ กายินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ. ตโตปรนฺติ คพฺภเสยฺยกานํ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปรํ. ปวตฺติกาเลติ เอกทสเม สตฺตาเห. ตถา หิ กถาวตฺถุอฏฺกถายํ เสสานิ จตฺตาริ สตฺตสตฺตติ รตฺติมฺหิ ชายนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ เสสานีติ กายายตน มนายตนโต อวเสสานิ จตฺตาริ จกฺขุโสตฆานชิวฺหา ยตนานิ. สตฺตสตฺตติรตฺติมฺหีติ เอกาทสมสตฺตาหสฺส ปริโยสานรตฺติมฺหิ. อยฺจ อตฺโถ ยมกฏีกาย ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –
คพฺภเสยฺยกสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส อุปปชฺชนฺตสฺส เอกทส มสตฺตาหา โอรโต ิตสฺส รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ, โนจ จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ.
ยํ ปน ยสฺสวา ปน ยตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ. กามาวจรา จวนฺตานํ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานํ รูปาวจรานํ เตสํ ตตฺถ รูปายตนํ อุปฺปชฺชิตฺถ. โนจ เตสํ ตตฺถ ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ เอตฺถ อฆานกานํ กามาวจรํ อุปปชฺชนฺตานนฺติ วุตฺตํ.
ตํ ¶ เย เอกาทสมสตฺตาหา โอรโต กาลงฺกริสฺสนฺติ. เตสํ ฆานายตนานิพฺพตฺตกกมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกานํ วเสน วุตฺตนฺติจ วุตฺตํ. เอตฺถจ จกฺขุฆาเนสุ วุตฺเตสุ โสตชิวฺหา อวุตฺตาปิ อตฺถโต สิทฺธาเอว โหนฺตีติ.
[๑๙๙] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเหติ’’ วุตฺตํ. ตํ น คเหตพฺพํ.
อฏฺกถา วิโรธโต อีทิเสสุ จ าเนสุ อฏฺกถา ปมาณโตติ.
[๒๐๐] ยฺจ ตตฺถ
‘‘ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วาติ’’ วุตฺตํ. ตมฺปิ น สุนฺทรํ.
นหิ อฏฺกถายํ นิทฺทิฏฺโต วุตฺโต วินิจฺฉโย ฏีกาการ มโตนาม สกฺกา วตฺตุนฺติ.
[๒๐๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํ. ตโต สตฺตาหาติกฺกเมน ฆาน ทสกํ. ตโต สตฺตาหา ติกฺกเมน ชิวฺหาทสกนฺติ เอวํ อนุกฺกเมนาติ วุตฺตํ’’. ตํปิ น ทฏฺพฺพ.
ยถาวุตฺต อฏฺกถาวิโรธตฺตา เอว.
[๒๐๒] ยํปิ ตตฺถ
‘‘อฏฺกถายํปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโต วา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
น หิ สานาม อฏฺกถา อตฺถิ. ยตฺถ อีทิโส อุปฺปตฺติกฺกโม ทสฺสิโต สิยา. นนุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺกถาสุ คพฺภเลยฺยกวเสนวา ปุริมํภวจกฺกํ วุตฺตํ. อนุปุพฺพปวตฺติทีปนโตติ วุตฺตนฺติ เจ.น. ตฺหิ วิฺาณาทีนํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวปวตฺติกฺกเมน ปาฬิยํ อาคตํ ปฺจปทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อายตนนิทฺเทสฏฺกถาสุ ¶ ปน โส ปฏิกฺขิตฺโตเยว. นจ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต อุปฺปตฺติกฺกโม เถเรน อิธ กเมนาติ อิมินา ปาเน ทสฺสิโตติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ตสฺมา กเมนาติ อิธปิ เทสนกฺกเมนาติ อตฺโถ. เทสิตานีติ สมฺพนฺโธจ เวทิตพฺโพ.
สจฺจสงฺเขป ฏีกายํ ปน
สาขาวตฺถํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา สตฺตเม สตฺตาเห จกฺขุ โสตฆานชิวฺหาทสกาจ อุปฺปชฺชนฺติ. ฏีกากาโรปน เอกาทสเม สตฺตาเหติ อาหาติ วุตฺตํ. ตํปิ นยุชฺชติ เยวาติ.
เอตฺถ จ กลลาทีนํ อุปฺปตฺติกฺกโม สํยุตฺตเก วุตฺโต. ยถาห –
ปถมํ กลลํ โหติ, กลลา โหติ อพฺพุทํ;
อพฺพุทา ชายเต เปสิ, เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโน;
ฆนา ปสาขา ชายนฺติ, เกสา โลมา นขาปิจาติ.
อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ. ตตฺถ ปถมนฺติ ปถเมน ปฏิสนฺธิวิฺาเณน ติสฺโสติ วา ผุสฺโสติวา นามํ นตฺถิ. อถโข ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺิตเตลพินฺทุปมาณํ กลลํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;
เอวํ วณฺณปฏิภาคํ, กลลํ สํปวุจฺจตีติ.
กลลา โหติ อพฺพุทนฺติ ตสฺมา กลลา สตฺตาหจฺจเยน มํสโธวนอุทกวณฺณํ อพฺพุทํนาม โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺต รธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ กลลํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, อพฺพุทํนาม ชายตีติ.
อพฺพุทา ชายเต เปสีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน วิลีน ติปุสทิสา เปสินาม สฺชายติ. สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพา. คามทารกา หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺตเร ¶ ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป ถเปนฺติ. ตํ สุกฺขมานํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติ. เอวรูปา เปสิ โหติ. อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ, ปริปกฺกสมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, เปสินาม ปชายตีติ.
เปสิยา นิพฺพตฺตเต ฆโนติ ตโต เปสิโต สตฺตาหจฺจ เยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺาโน ฆโนนาม มํสเปสิ ปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติ. เปสีตินามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตํปิ เจตํ –
สตฺตาหํ เปสิ ภวติ, ปริปกฺกํ สมูหกํ;
วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ, ฆโนตินาม ชายตีติ;
ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, สมนฺตํ ปริมณฺฑลํ;
เอวํ ฆนสฺส สณฺานํ, นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยาติจ.
ฆนา ปสาขา ชายนฺตีติ ปฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺสจ อตฺถาย ปฺจปีฬกา ชายนฺติ. ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํปฺจเม โข ภิกฺขเว สตฺตาเห ปฺจปีฬกา ชายนฺติ. สณฺนฺติ กมฺม โตติ. เกสา โลมา นขาปิจาติ ทฺวาจตฺตาลีสเม สตฺตาเห เอตานิ ชายนฺตีติ. เอตฺถ จ ฉฏฺสตฺตาหาทโย ฉสตฺตาหา ปสาทนิสฺสยานํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา ปริณตกาลา โหนฺติ. จกฺขาทีนิ ปน เอกาทสม สตฺตาหสฺส ปริโย สานทิวเส เอกโต ชายนฺตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ ติลเตลสฺส ยถาพินฺทูติอาทินา กลลสฺส วณฺณสณฺานํ วุตฺตํ. ตํ โถกํ วฑฺฒิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺตมานํ. น หิ ตทา ตาทิสํ ปกติจกฺขุนา ทิฏฺํ วณฺณชาตํวา สณฺานํวา ตสฺส ปฺาเยยฺยาติ. อนุมานโต ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. เอกาย อูกาย สตฺตโม ภาโค ลิกฺขานาม. ลิกฺขาย ฉตฺตึสติโม ภาโค รถเรณุนาม. รถเรณุสฺส ฉตฺตึสติโม. ตชฺชารี นาม. ตชฺชาริยา ฉตฺตึสติโม อณุนาม. อณุสฺส ฉตฺตึสติโม ภาโค ปรมาณุนาม. โส ปน อากาสโกฏฺาสิโก ¶ มํสจกฺขุสฺส อาปาตํ นาคจฺฉติ. ทิพฺพจกฺขุสฺเสว อาคจฺฉตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เตสํ ฉตฺตึส ปริมาโน อณุ ปน ติตฺติจฺฉิทฺท ตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺสูริยรสฺมีสุ วฏฺฏิวฏฺฏิ หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปฺายตีติ วุตฺตํ. สกลํ ปน กลาปตฺตยปริมาณมตฺตภูตํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปรมาณุโตปิ ปริตฺตกเมว สิยา. โส หิ สนฺตานานุพนฺธวเสน ปวตฺตตฺตา ขเณ ขเณ อุปจิตรูปกลาปสมูโหเอว โหตีติ เหฏฺิม โกฏิยา เอกูนปฺาสกลาปปริมาโณเอว สิยา. ตโต ปริตฺตเก สติ สนฺตาน ฆฏนสฺเสว อสมฺภวโตติ. ยํ ปน มหาฏีกายํ เต ปน กลาปา ปรมาณุปริมาณา โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ ธาตูนํ จุณฺณมนสิการานุรูปมตฺตวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ทุตียจิตฺตนฺติ ปถม ภวงฺคจิตฺตํ. ิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส ิติกาลํ. โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกานํ ตาว อพฺพุทภาว เปสิภาว ฆนภาวาทิ ปตฺตกาเล มาตุยา อามาสยคตาย อชฺโฌหฏาหาร สิเนหภูตาย โอชาย ชลาพุมูลา นุสาเรน วตฺถุสฺมึ ผรณกาลํ อุปาทาย, ยถาห –
ยฺจสฺส ภฺุชติ มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ.
อฏฺกถายฺจ เตน โส ตตฺถ ยาเปตีติ ตสฺส หิ นาติโต อุฏฺิโต นาโฬ มาตุอุทร ปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติ. โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโท. เตน อาหารรโส สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺานรูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวํ โส ทสมาเส ยาเปติ. มาตุกุจฺฉิคโต ติโรติ มาตุยา ติโร กุจฺฉิคโต. มาตุกุจฺฉิยา อพฺภนฺตรคโตติ อตฺโถติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปน นาภินาฬสฺส อุฏฺิตกาลํ สนฺธาย นาติโต อุฏฺิโต นาโฬติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ อพฺพุทาทิกาเล ตสฺส นาตินาโฬนาม อุฏฺิโต สิยาติ. สํเสทโชปปาติกานํ ปน ยํกิฺจิ ลทฺธํวา อตฺตโน เขฬํวา อชฺโฌหรณกาเล โอชาผรณํ อุปาทาย. เตน วุตฺตํ โอชาผรณมุปาทายอาหารสมุฏฺานาติ ¶ . จุติจิตฺโตปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺสาติ จุติจิตฺตโต อุปริ ปุพฺพกาเล สตฺตรสมสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส. กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ เตสํ ตโต ปฏฺาย อนุปฺปนฺนตฺตาเยว ตโต สตฺต รสมํ จุติจิตฺตํนาม โหติ. โน อฺถาติ. ปุเรตรนฺติ ตสฺส สตฺตรสมสฺส จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํเอว สนฺธาย วุตฺตํ. ตโตปรนฺติ จุติจิตฺตโต ปรสฺมึ โสฬสจิตฺตกฺขณปริมาเณ ขเณ. จิตฺตชาหารชรูปฺจาติ จิตฺตชรูปสนฺตานํ อาหารช รูปสนฺตานฺจ โวจฺฉิชฺชติ อนุปาทินฺนกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ ตํ รูปสมุฏฺาเน วุตฺตเมว. ภาวทสกํนาม กามราคนิทานกมฺมสมุฏฺานํ โหตีติ ตพฺพิราค ภาวนากมฺมนิพฺพตฺเต รูปโลเก ตสฺส อลาโภ วุตฺโต. อาหารชกลาปานิจ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏา หารา ภาวโต, ตโตเยวจ สรีรคตสฺส อชฺฌตฺตาหารสฺสปิ รูปสมุฏฺานา ภาวโต. อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ตตฺถ ลพฺภมาน รูปกลาเปสุปิ คนฺธรสานํ โอชายจ อภาวํ วณฺเณติ. รูปธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ ปฺจายตนานิ ปาตุภวนฺติ จกฺขายตนํ รูปายตนํ, โสตา ยตนํ, มนา ยตนํ, ธมฺมายตนนฺติ จ, ปฺจธาตุโย ปาตุภวนฺติ จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, โสตธาตุ, มโนวิฺาณ ธาตุ, ธมฺมธาตูติจ, ตโย อาหารา ปาตุภวนฺติ ผสฺสาหาโร, มโนสฺเจตนา หาโร, วิฺาณา หาโรติ จ วิภงฺเควุตฺตตฺตา. เอตฺถจ ปาฬิยํ รูปโลเก โผฏฺพฺเพ ปฏิกฺขิตฺเตปิ กิจฺจนฺตรสพฺภาวา มหาภูตานํ ตตฺถ ปฏิลาโภ อวาริโต เอว โหติ. คนฺธาทีนํ ปน กิจฺจนฺตรเมว นตฺถิ. เยน เต ธมฺมมตฺตภาเวปิ ติฏฺเยฺยํ ตสฺมา เตสํ อวจนํ ตตฺถ อภาวเมว ทีเปตีติ อาจริยสฺส อธิปฺปาโย. ตถา ปน ภูตจตุกฺกํ ตตฺถ อตฺถิเยว, ยถาห-อสฺสตฺตานํ เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโย มหาภูตาติอาทิ. โผฏฺพฺพายตนํ ปน โผฏฺพฺพ ธาตุจ ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตา. ตสฺมา สพฺเพสํ สภาวธมฺมานํ ธมฺมภาเว สมาเนปิ เยน กิจฺจวิเสเสน คนฺโธ รโส โผฏฺพฺพํ กพฬีการาหาโรติจ วุจฺจติ. ตสฺส นตฺถิตาย เตสํ เตน นาเม น ตตฺถ ¶ อนุปลพฺภมานตํ สนฺธาย วิภงฺเค กถาวตฺถุมฺหิ ยมเก สูติ สพฺพตฺถ เตสํ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป. มหาภูตานํ ปน นิสนฺท ธมฺมมตฺตภาเวน วิชฺชมานานํ เตสํ ธมฺมายตนธมฺมธาตูสุ อนุปเวโสติ ยุตฺโต สิยาติ วทนฺติ. ตีณิทสกานิ ชีวิตนวกฺจาติ เอตฺถ อาจริยานนฺท มติยา จกฺขุสตฺตกํ โสตสตฺตกํ วตฺถุสตฺตกนฺติ เอวํ ตีณิ สตฺตกานิ ชีวิตฉกฺกฺจาติ วตฺตพฺพํ. อภิริจฺฉตีติ อลพฺภมาเน ปถมํ วชฺชิเต ตตฺถ ลพฺภมานตาวเสน อวสิสฺสติ. อติเรกํวา โหตีติ อตฺโถ. เอตฺถจ รูปโลเก วิย กามโลเก ชีวิตนวกํ กสฺมา วิสุํ น วุตฺตนฺติ. รูปโลเก ปน อาหารุปตฺถมฺภกสฺส อฺสฺสจ สกลสรีรพฺยาปิโน อนุปาลก ชีวิตสฺส อภาวา เอตเทว ตทุภยฏฺาเน ตฺวา สกลสรีรํ อนุปาเลตีติ ปากฏํ ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ วิสุํ วุตฺตํ. กามโลเก ปน อฺานิ อุปตฺถมฺภกา นุปาลกานิ พหูนิ ปากฏานิจ โหนฺติ. ตสฺมา ชีวิตนวกํ อปากฏนฺติ กตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ สิยา. กามโลเกปิ ปน เอตํ อสิตาทิปาจกคฺคิวเสน ตสฺเสวจ อุทยภูตสฺส สกลสรี รานุปาลกสฺส อุสฺมาสงฺขาตสฺส กายคฺคิโน วเสน ปากฏเมว. ยํ สนฺธาย –
อายุ อุสฺมาจ วิฺาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ อายูติ เตสุ ทฺวีสุ อคฺคีสุ ปติฏฺิตํ ชีวิตเมว วุจฺจติ. อุสฺมาติ เต ทฺเว อคฺคโย วุจฺจนฺติ. เยสุ ติกฺขมนฺทวเสน วิสม ภูเตสุ กาเย นานาพาธา อุปฺปชฺชนฺติ. ยถาห-พหฺวาพาโธ โหติ พหฺวาตงฺโก. วิสมเวปากินิยา คหณิยา สมนฺนา คโต โหติ อติอุณฺหายอติสีตลายาติ. สมภูเตสุ ปน สตฺตา นิราพาธา โหนฺติ. ยถาห-อปฺปาพาโธ โหติ. อปฺปาตงฺโก. สมเวปากินิยาคหณิยา สมนฺนาคโตโหติ. นาติสีตาย นจฺจุณฺหาย มชฺฌิมาย ปธานกฺขมายาติ. เกจิ ปน อสิตาทิปาจกคฺคิสฺมึ เอว เอตํมฺนฺติ. เถเรนจนามรูปปริจฺเฉเทชีวิตนวกํ นาม, รูปโลเก วิสุํ สิยาติ วุตฺตํ.
วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ปน เสเสสุ จตุสมุฏฺาเนสุ อฏฺสุ ชีวิตนว กฺเจว ตีณิ โอชฏฺมกานิ จาติ เตตฺตึส เตตฺตึส รูปานิ ปากฏานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฏฺสูติ ปาจกคฺคิอสฺสาส ปสฺสาสวชฺชิเตสุ ตีสุ เตโชโกฏฺาเสสุ ปฺจสุ วาโย โกฏฺาเสสูติ อฏฺสุ. อิติ กามโลเกปิ สกลสรีรพฺยาปีสุ เตโชวาโย โกฏฺาเสสุ ลพฺภมานตฺตา เอตํ สกล สรีเรเอว ทฏฺพฺพนฺติ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา ปเนตฺถ กามโลเก วิย รูปโลเก รูปกลาปานํ นิโรธกฺกโม น วุตฺโตติ. วิเสสาภาวโต, รูปโลเกปิ หิ มรณกาเล ปน จุติจิตฺโต ปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส ิติกาล มุปาทาย กมฺมชรูปานิ นุปฺปชฺชนฺตีติอาทิโก นิโรธกฺกโม กามโลกสทิโสเยว. เกวลํ ปเนตฺถ อาหารชรูป นิโรโธนาม นตฺถิ, ตถา กเฬวร นิกฺเขโปจ. ตสฺมา ตตฺถปิ จุติจิตฺตโต ปรํ โสฬสจิตฺตกฺขณ ปริมาเณ เอกสฺมึ ขเณ จิตฺตชรูปสนฺตานํ โวจฺฉิชฺชติ. ตโต ปรํ อุตุสมุฏฺานรูปปรํปรา เอกทฺวิติ อจฺฉรากาลมตฺตํปิ ปวตฺติตฺวา โวจฺฉิชฺชตีติ ยุตฺตํ. นจ เอตฺตกมตฺเตน กาเลน ปวตฺตมานายปิ รูปสนฺตติยา มตกเฬวรํนาม สกฺกา ลทฺธุํ. ปสฺสนฺตานํ เอกกฺขเณน วิย สรีรสฺส อนฺตรธานสฺส ปฺายนโตติ. ยถาจ รูปโลเก, ตถา กามโลเกปิ อุปปตฺติเทวานํ อฺเสฺจ โอปปาติกานนฺติ. เตสฺหิ สรีรานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว สพฺพโส ปริปุณฺเณน กมฺมชกาเยน นิพฺพตฺตตฺตา กมฺมชรูเปหิ ฆนปูริตานิ สลฺลหุกภรานิ จ โหนฺติ. อิตรรูปานิ กมฺมชรูเปสุ ปติฏฺาย ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสํ จุติกาเล กมฺมชรูเปสุ นิรุทฺเธสุ ตานิ ตินฺน ปติฏฺานิ หุตฺวา จิรํ สนฺตานํ ฆฏฺเฏตุํ นสกฺโกนฺติ. โถกํ ปวตฺติตฺวา สพฺพโส นิรุชฺฌนฺติ. สรีรนิกฺเขโปนาม เตสํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ.
[๒๐๓] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘มรณกาเล ปน พฺรหฺมานํ สรีรนิกฺเขปาภาวโต สพฺเพสํปิ ติสมุฏฺานานิ ทฺวิสมุฏฺานานิจ สเหว นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
เอวฺหิ ¶ สติ สพฺเพสํ รูปพฺรหฺมานํ มรณาสนฺนจิตฺตานิ รูปํ นสมุฏฺาเปนฺตีติ อาปชฺชติ. น หิ มรณาสนฺน จิตฺต สมุฏฺิตานิ รูปานิ กมฺมชรูเปหิ สเหว นิรุชฺฌนฺตีติ สกฺกา วตฺตุนฺติ. ยถาจตานิ กมฺมชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตถา อุตุชรูปานิปิ จิตฺตชรูปนิโรธโต โถกํ ปวตฺติตฺวา นิรุชฺฌนฺตีติ น น สกฺกา วิฺาตุํ. นจ ตาวตฺตเกน กาเลน เตสุ ปวตฺต มาเนสุปิ สรีรนิกฺเขโปนาม สกฺกา ภวิตุนฺติ. พฺรหฺมานํ ปน ถิน มิทฺธาทีนํ นีวรณชาติยานํ อตฺถิตาย ตทนุรูปํ จิตฺตชรูปานํ ตทนุคติกานฺจ อุตุชรูปานํ ลหุกครุกตาทิวิกาโร น น สมฺภวตีติ ลหุตาทิตฺตยํปิ คเหตฺวา วุตฺตํ เตวีสรูเปสูติ. ฆานาทิตฺตยภาวทฺวยวชฺชานิ เตวีสรูปานิ โหนฺติ. ตานิเยว จกฺขุ โสตวตฺถุ วิฺตฺติทฺวยวชฺชานิ อสฺีนํ สตฺตรเสว รูปานิ โหนฺตีติ โยชนา. อสฺีนํ ปน ครุลหุตาทิปกาโร จินฺเต ตพฺโพ. น วา จินฺเตตพฺโพ รูปธมฺมานํ รุปฺปนวิการสฺส พหุการณตฺตาติ. อุปปตฺติยนฺติ กามรูปาสฺีนํ ปฏิสนฺธิยา อุปฺปาทกฺขเณ. อุปฺปาทกฺขโณเอว หิ เอกนฺเตน อุปปตฺติขโณนาม โหตีติ. ปวตฺเตตูติ ปฏิสนฺธิยา ิติกฺขณโต ปฏฺาย สกเล ปวตฺติกาเล ปน นกิฺจิปิ นลพฺภติ. ลพฺภติเยวาติ อธิปฺปาโย. น หิ อิทํนาม รูปํ ปวตฺเต นลพฺภติ. ปฏิสนฺธิยํเอว ลพฺภตีติ อตฺถีติ. [รูปปวตฺติกฺกโม]
๑๖๑. เอวํ จิตฺตเจตสิก รูปสงฺคหํ กตฺวา อิทานิ ยถา นุปฺปตฺตํ นิพฺพานสงฺคหํ กโรนฺโต นิพฺพานํปนาติอาทิ มาห. นิพฺพานํ ปน นิพฺพานนฺติ ปวุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. โลกุตฺตรสงฺขาตนฺติ โลกุตฺตรนฺติ ภควตา กถิตํ, ยถาห-กตเม ธมฺมา โลกุตฺตรา. จตฺตาโรจ อริยมคฺคา จตฺตาริจ สามฺผลานิ อสงฺขตาจ ธาตุ, อิเม ธมฺมา โลกุตฺตราติ. เอเตน นิพฺพานสฺส ปฺตฺติมตฺตภาวํ นิวตฺเตติ. น หิ โลกโวหารสิทฺธา ปฺตฺติ โลกุตฺตรานาม สกฺกา ภวิตุนฺติ. จตุมคฺคาเณน สจฺฉิกาตพฺพนฺติ จกฺขุมนฺเตน จนฺทมณฺฑลํวิย จกฺขุนา ปฏิลทฺธมคฺคาเณหิ อริยชเนหิ จตูหิ อริยมคฺคาเณหิ ปจฺจกฺขโต ทฏฺพฺพํ. ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ¶ อตฺโถ. ตตฺถ จตุมคฺคาเณนาติ เอเตน ตาทิ สมฺหา ปฏิปตฺติมคฺคโต วิมุขานํ อนฺธปุถุชฺชนานํ ชจฺจนฺธานํ วิย จนฺท มณฺฑลสฺส ตสฺส อวิสยภาวํ ทสฺเสติ. น จ ชจฺจนฺธานํ จกฺขุมฺหิ อนุปลทฺธมตฺเตน จนฺทมณฺฑลํ นตฺถินาม โหตีติ. สจฺฉิกาตพฺพนฺติ เอเตน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติ. ยฺหิ กิฺจิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ นโหติ. ตํ สรูปโต กสฺส ปจฺจกฺขํนาม ภวิสฺสตีติ. ตทุภเยน ปนสฺส ปฺวนฺตานํ กลฺยาณกปุถุชฺชนานํ อนุมานโต สิทฺธตํ ทีเปติ, น หิ อนุมานโตปิ อตฺตโน พุทฺธิยํ อสิทฺธสฺส อปากฏสฺส สจฺฉิกิริยาย วายาโมปินาม อตฺถิ. เยน สจฺฉิกิริยา สิทฺธิยาติ. เอวํ นิพฺพานสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เกวลํ วิชฺชมานมตฺตเมว น โหติ. อถโข มหาเตชวนฺตํ มโหชวนฺตฺจ ตํ โหตีติ ทสฺเสตุํ มคฺคผลานมาลมฺพณภูตนฺติ วุตฺตํ. เอเตน นิพฺพาเนน วินามคฺค ผลานํ อกิจฺจสิทฺธึ ทสฺเสติ. ตโต ตสฺส มหาเตชวนฺต ตํ มโหชวนฺตตฺจ ทีเปติ. ยถา หิ มหิทฺธิโก เอโก ราชา โหติ. ตสฺส รฏฺเ เอกสฺมึ มหาคาเม เอโก คามโภชโก เอโกจ โจรเชฏฺโก มหาปริวาโร วสติ. เตจ อฺมฺํ วธาย ปริสกฺกนฺตา วิจรนฺติ. ตตฺถ คามโภชโก นครํ คนฺตฺวา ราชานํ อุปฏฺหิ. โส น จิรสฺเสว ราชวลฺลโภ โหติ. ราชโต มหตึ อาณํ ลภติ. ตํ สุตฺวา โจรเชฏฺโก อิทานิ อิธวสนฺตสฺส มมชีวิตํ นตฺถีติ อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อฏฺฏวึ ปวิฏฺโ. คามโภชโกจ ตํอฏฺฏวึ ปวิฏฺํปิ มฺุจิตุํ อทตฺวา คเหตฺวา วธิ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. มหิทฺธิกราชา วิย หิ นิพฺพานํ. คาม โภชโก วิย าณํ. โจรเชฏฺโก วิย โมโห. ปริวาร โจรา วิย เสสกิเลสา. ปุพฺเพ รฺโ อนุปฏฺา นกาเล คามโภชโก วิย ปุถุชฺชนาณํ. อุปฏฺานกาเล คาม โภชโก วิย มคฺคาณนฺติ. ตณฺหา ปวตฺตมานา อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิ เภเทสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ วินนฺธมานาว ปวตฺตติ. ยถาห –
อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชาติ.
ตสฺมา ¶ สา เวฬุคุมฺเพ เวฬุสาขา วิย วินนฏฺเน สํสิพฺพนฏฺเน วานสมฺํ ลภตีติ วุตฺตํ วานสงฺขาตายตณฺหายาติ. นิกฺขนฺตตฺตาติ นิสฺสฏตฺตา. ตสฺสา วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตาติ อตฺโถ. เอเตน วานโต นิกฺขนฺตนฺติ นิพฺพานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สภาวโตติ สนฺติลกฺขเณน. อชฺฌตฺตสมฺภูตานํ ติวิธวฏฺฏสนฺตาปานํ นิพฺพุติอตฺเถน. เตสํ สพฺพโส อภาวฏฺเนาติ อตฺโถ. เอกวิธํปีติ ยถา จิตฺตํ สภาวโต เอกวิธํปิ ชาติธมฺมตฺตา ชาติภูมิสมฺปโยคาทิ เภเทน กาล ทิสาเทสปุคฺคลเภเทนจ วตฺถุโต ภินฺนเมว โหติ. น ตถา อิทํ นิพฺพานํ. อิทํ ปน สภาวโตปิ วตฺถุโตปิ อภินฺนเมว หุตฺวา เอกวิธํ โหติ. อิทฺหิ อนมตคฺเค สํสาเร อตีเต เอตรหิ อนาคเตจ ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํวา ปจฺเจกพุทฺธานํวา พุทฺธสาวกานํวา สพฺเพสํปิ เอกเมว โหติ. กสฺมา, อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตา. วิฺาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ วิฺาณนฺติ สงฺขตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา เอตํ ตพฺภาเวนเอว สุฏฺุ อภิพฺยตฺตํ กตฺวา าตพฺพํ. อนิทสฺสนนฺติ อนิมิตฺตธมฺมตฺตา พาลปุถุชฺชนานํ ทสฺสนวิสยภูเตน เกนจินิมิตฺเตน นิทสฺสิตุํวา กาลเภเทน ทิสาเทสปุคฺคลสนฺตาน เภเทน หีนปณีตาทิเภเทน จ ภินฺนํ กตฺวา นิทสฺสิตุํวา นารหตีติ อตฺโถ. อนนฺตนฺติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตวิรหิตํ. สพฺพโตปภนฺติ วฏฺฏทุกฺขปฏิปกฺขสิทฺเธหิ อนนฺเตหิ คุโณภาเสหิ สพฺพโต ปภาวนฺตนฺติ อตฺโถ. ตถา อนิทฺทิสิตพฺพธมฺมตฺตาจ ปน อนมตคฺเค สํสาเร สพฺพาสุจ ทิสาสุ อสุกสฺมึ นาม กาเล อสุกายนาม ทิสาย นตฺถีติ นวตฺตพฺพํ. กสฺมา, อริยมคฺคํ ภาเวนฺเตน ยทา กทาจิ ยตฺถ กตฺถจิ อวสฺสํ อธิคนฺตพฺพตาวเสน สพฺพทา สพฺพตฺถ จ ลพฺภมานตฺตา. วุตฺตฺเหตํ วินเย, องฺคุตฺตเร, อุทาเนจ –
เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว ยากาจิ โลเก สวนฺติโย มหาสมุทฺทํ อปฺเปนฺติ. ยาจ อนฺตลิกฺขา ธารา ปปตนฺติ. น เตน มหาสมุทฺทสฺส อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปฺายติ. เอว เมว โข ¶ ภิกฺขเว พหูเจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพาน ธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ. น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํวา ปฺายตีติ.
อฏฺกถาสุจ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํวา ปูรตฺตํวา ปฺายตีติ อสงฺขฺเยยฺเยปิ มหากปฺเป พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ นสกฺโกติ. ตทาปิ ตุจฺฉา นิพฺพาน ธาตูติ นสกฺกา วตฺตุํ. พุทฺธกาเล ปน เอเกกสฺมึ สมาคเม อสงฺขฺเยยฺยาปิ สตฺตา อมตํ อาราเธนฺติ. ตทาปิ นสกฺกา วตฺตุํ ปูรา นิพฺพานธาตูติ วุตฺตํ. พฺรหฺมนิมนฺตนสุตฺเตจ วิฺาณํ อนิทสฺสนํ อนนฺตํ สพฺพโตปภนฺติ วุตฺตํ. อฏฺกถายฺจ สพฺพโตปภนฺติ สพฺพโต ปภาสมฺปนฺนํ. นิพฺพานโต หิ อฺโ โกจิ ธมฺโม ปภสฺสรตโรวา โชติวนฺตตโรวา ปริสุทฺธตโรวา ปณฺฑร ตโรวา นตฺถิ. สพฺพโตวา ปภูตเมว โหติ. นกตฺถจิ นตฺถีติ สพฺพโตปตํ. ปุรตฺถิมทิสาทีสุ หิ อสุกทิสายํนาม นิพฺพานํ นตฺถีติ นวตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
เอวํสนฺเตปิ เอตํ นิรุทฺธเตกาลิกธมฺม สนฺนิสฺสเยน วิฺาย มานตฺตา นิรุทฺธธมฺมเภเทน ภินฺนํ กตฺวา อุปจริตุํ ลพฺภตีติ วุตฺตํ สอุปาทิเสสาติอาทิ. ตตฺถ อุปาทียติ ตณฺหาทิฏฺีหิ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ. อุปาทินฺนขนฺธปฺจกํ. โสเยว เอกเทเสนวา อนวเสเสนวา ปหีเนหิ กมฺมกิเลเสหิ เสโสติ อุปาทิเสโส. สํวิชฺชติ ตสฺมึ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ สอุปาทิเสสา. นิพฺพานธาตูติ นิพฺพูติส ภาโว. สอุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ สมาโส. นตฺถิ ตสฺมึ สนฺตาเน อุปาทิเสโส ยสฺสา อธิคตกาเลติ อนุปาทิเสสา, อนุปาทิเสสาจ สา นิพฺพานธาตุจาติ วิคฺคโห. วุตฺตฺเหตํ อิติ วุตฺตเก-ทฺเว มา ภิกฺขเว นิพฺพานธาตุโย. กตมา ทฺเว, สอุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสาจ นิพฺพานธาตูติอาทิ. ตตฺถ ปุริมา กิเลสนิพฺพานํนาม. ปจฺฉิมา ขนฺธนิพฺพานํนาม. ปุริมาวา ทิฏฺธมฺมิก นิพฺพานํนาม. ปจฺฉิมา สมฺปรายิก นิพฺพานํนาม. ¶ ยถาห-เอกา หิ ธาตุ อิธ ทิฏฺธมฺมิกา สอุปาทิเสสา ภวเนตฺติ สงฺขยา. อนุปาทิเสสา ปน สมฺปรายิกาติ. องฺคุตฺตเร ปน สตฺตนิปาเต อุภโตภาควิมุตฺต ปฺาปิ มุตฺตานํ ทฺวินฺนํ ขีณาสวานํ ขนฺธุปาทิเสสวเสน กายสกฺขิทิฏฺิปตฺต สทฺธาวิมุตฺตธมฺมานุสารีสงฺขาตานํ จตุนฺนํ เสกฺขานํ อารทฺธวิปสฺส กสฺสจ โยคีกลฺยาณปุถุชฺชนสฺส กิเลสุ ปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา อนุปาทิเสสตาจ วุตฺตา. ตตฺเถว นวนิปาเต อนฺตราปรินิพฺพายี, อุปหจฺจปรินิพฺพายี, อสงฺขารปรินิพฺพายี, สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ โสตอกนิฏฺคามีติ ปฺจนฺนํ อนาคามีนํ สกทาคามิสฺส ติณฺณํ โสตาปนฺนานนฺติ นวนฺนํ เสกฺขปุคฺคลานํ กิเลสุปาทิเสสวเสน สอุปาทิเสสตา วุตฺตา.
เนตฺติยํ ปน อรหตฺตผลํปิ สอุปาทิเสสนิพฺพานนฺติ วุตฺตํ. ตํ อิธ นาธิปฺเปตํ. เอตฺถจ มคฺคกฺขเณ กิเลสานํ ขโย สอุปาทิ เสสํนาม. จุติ อนนฺตเร ขนฺธานํ อนุปฺปาโท อนุปาทิเสสํนาม. ยสฺมา ปน ปฏิสนฺธิวนฺธานาม กิเลเสสุ สติเอว ชายนฺติ. อสติ นชายนฺติ, ตสฺมา เตปิ กิเลสกฺขเยน สเหว ขิยฺยนฺติ. ยาวจุติยา ปวตฺตมานํ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธสนฺตานํ ปน ขีณาสวสฺสปิ ปุริมภเว ปวตฺตกมฺมกิเลสานํ ผลนิสนฺทภูตํ สพฺพสตฺตานํ ธมฺม ตาสิทฺธํ. ตสฺมา ตํ ขีเณสุปิ กิเลเสสุ ยาวจุติยา ปวตฺต ติเยว. จุติกฺขเณ ตสฺส นิโรโธปิ ธมฺมตานิโรโธ เอว. โย ปน ตทนนฺตเร ปุนภวสฺส อนุปฺปาโท. โส กิเลสกฺขเยน สเหว สิทฺโธ. น เกวลํ ตทนนฺตเร ปุน ภวสฺเสว. ตโต ปรํปิ อนมตคฺค สํสาเร ภวปรํปราย อนุปฺปาโทปิ เตน สเหว สิทฺโธ. สพฺพฺเจตํ เอกเมว นิพฺพานํ. เอวํสนฺเตปิ ขนฺธาวเสสสฺส ภาวา ภาวเลสํ อุปาทาย อยํ เภโท วุตฺโตติ วุตฺตํ ทุวิธํ โหติ การณปริยาเยนาติ ทุวิธ ปฺาปนสฺส การณเลเสนาติ อตฺโถ.
ยสฺมา ปน สงฺขตธมฺมานาม สปลิโพธธมฺมตฺตา นานาปลิโพเธหิ นิจฺจกาลํ ชนํ ปีเฬนฺติ. สนฺตสุขํนาม ลทฺธุํ นเทนฺติ. สนิมิตฺต ธมฺมตฺตาจ กิเลสานํ ชรามรณาทีนฺจ สพฺเพสํ อนตฺถานํ วตฺถุ ภูตา ¶ ภูมิภูตา โหนฺติ. สปณิหิตธมฺมตฺตาจ สพฺพทุกฺขานํ มูลภูตํ อาสาทุกฺขํนาม นิจฺจกาลํปิ ชเนนฺติ. ตสฺมา ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธน คุณเภเทน ติวิธํเภทํ ทสฺเสตุํ สฺุตนฺติอาทิ มาห. ตตฺถ สพฺพปลิโพธ วิวิตฺตตฺตา สฺุตํ. สกฺกายทิฏฺิยา หิ สติ พาลานํ ยตฺตกา ปาปกมฺมปลิโพธา อปาย ทุกฺขปลิโพธาจ สนฺทิสฺสนฺติ. ปณฺฑิตานํจ ตโต อตฺตานํ รกฺขนตฺถํ ยตฺตกา กลฺยาณกมฺมปลิโพธา สนฺทิสฺสนฺติ. สกฺกายทิฏฺินิโรโธเยว สพฺเพ เต สกฺกายทิฏฺิมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติ. น วินา เตน อฺโ โกจิ. ตสฺมา โสนิโรโธ เตหิ ปลิโพเธหิ วิวิตฺโต โหติ, ตถา ราคกฺขโยเยว ราคมูลเก ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกติ. น วินา เตน อฺโ โกจิ. โทสกฺขโยเยว โทสมูลเก. โมหกฺขโยเยว โมหมูลเกติอาทิ วตฺตพฺพํ. อิติ นิพฺพานํ สพฺพปลิ โพเธหิ วิวิตฺตตฺตา สฺุตํนาม.
นิมิตฺตํ วุจฺจติ อุปฺปาทปวตฺตมูลโก โอฬาริกากาโร. เยน สมนฺนาคตา สงฺขตธมฺมา สพฺเพสํ กิเลสานํ ชรามรณานฺจ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติ. ตถา สพฺเพสํ มารานํ สพฺเพสํ เวรานํ สพฺเพสํ โรคาทิ อนตฺถานํ วตฺถุภูตา ภูมิภูตา โหนฺติ. ยโต เต มารเธยฺยาติปิ มจฺจุเธยฺยาติปิ วุจฺจนฺติ. กาล ทิสา เทส สนฺตานาทิ เภเทน หีนปณีตาทิ เภเทนจ เภทํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ ปน สพฺเพสํ นิมิตฺตธมฺมานํ ขยนิโรธภาเวน สิทฺธตฺตา นตฺถิ. ตสฺมึ นิมิตฺตนฺติ อนิมิตฺตํ. ตฺหิ สพฺเพสํ กิเล สาทีนํ อนตฺถานํ วตฺถุภูเต นิมิตฺตธมฺเม วิทฺธํเสตฺวา เตสํ อนตฺถานํ อภาวํ สาเธนฺตํ นิจฺจํ ติฏฺติ. นจ ตํ กาลเภเทน ภินฺนํ โหติ. อิทํ อตีเต อสุกกปฺเป อสุกพุทฺธสฺส นิพฺพานํ, อิทํ อนาคเต, อิทํ เอตรหีติ. นาปิ ทิสาเภเทน ภินฺนํ. อิทํ ทสสุ ทิสาสุ อสุกายนาม ทิสาย นิพฺพานํ, อิทํ อสุกาย นามาติ. นจาปิ เทสเภเทนวา สนฺตานเภเทนวา ภินฺนํ. อิทํ มนุสฺสโลเก อิทํ เทวโลเก อิทํ พฺรหฺมโลเกติ วา อิทํ มนุสฺสานํ อิทํ เทวานํ อิทํ พฺรหฺมานนฺติวาติ. ตถา ปณีตาทิ เภเทน ¶ ภินฺนํ น โหติ. อิทํ สพฺพฺุพุทฺธานํ. อิทํ ปจฺเจกพุทฺธานํ. อิทํ พุทฺธสาวกานนฺติ.
ปณิหิตํ, ปณิธานํ, ปณิธิ, ปตฺถนา, อาสา, ชีฆจฺฉา, ปิปาสาติ อตฺถโต เอกํ. สงฺขตธมฺมาจ ลพฺภมานาปิ ภิชฺชนธมฺมตฺตา ปุนปฺปุนํ ลทฺธุํ อาสา ทุกฺขํนาม วฑฺเฒนฺติ. อาสาทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิ. สพฺพฺจ ทุกฺขํ อาสามูลกํ โหติ. อาสาสทิสํ ทุกฺขนิทานํนาม นตฺถิ, นิพฺพานํ ปน สยํ ปิปาสวินยธมฺมตฺตา อาสาสงฺขาตํ สพฺพํ ตณฺหาปณิธึวา ฉนฺทปณิธึวา วิเนนฺตํ วิธเมนฺตํ วตฺตตีติ นตฺถิ. ตสฺมึ ปณิหิตนฺติ อปฺปณีหิตํ. เอตฺถจ ทุวิธํ สุขํ เวทยิตสุขํ สนฺติสุขนฺติ. ตตฺถ มนุสฺส ทิพฺพ พฺรหฺม สมฺปตฺติโย ลภิตฺวา อนุภวนวเสน ปวตฺตํ ปีติโสมนสฺส สุขํ เวทยิตสุขํนาม. ตํ ปน ขเณขเณ วิชฺชุวิย ภิชฺชนธมฺมํ. สมฺปตฺติโยจ อนิจฺจธมฺมา. สพฺเพ เต อปริยนฺตํ อาสาทุกฺขํ ภิยฺโย วฑฺเฒนฺติเยว. ตสฺมา สพฺพํ เวทยิตสุขํนาม อาสา ทุกฺขชนกตฺตา เอกนฺเตน ทุกฺขเมว โหติ. ยถาห-ยํกิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ. ธมฺมเสนาปตินาจ กตมํ ตํ อาวุโส สาริปุตฺต นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ ปุฏฺเน เอตเทเวตฺถ อาวุโส นิพฺพาเน สุขํ, ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถีติ วุตฺตํ. สนฺติสุขํนาม อตฺตนิ อุปฺปนฺนานํวา อุปฺปชฺชิตุํ ปจฺจุปฏฺิ ตานํวา กิเลสาทีนํ อปายทุกฺขาทีนฺจ อตฺตโน สมฺมาปโยคํ ปฏิจฺจ วิมุจฺจนสุขํ. เอตเทเวตฺถ เอกนฺตสุขํ อจลสุขํ. เอตสฺมิฺหิ อสติ ปุถุชฺชนานํ มนุสฺส ทิพฺพพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อนุภวนฺตานํปิ อวสฺสํ ปตฺตพฺพฏฺเน ปจฺจุปฏฺิตาเนว โหนฺติ อวิจินิรย ภยาทีนีติ. ตสฺมา สพฺพสฺส เวทยิตสุขมูลกสฺส อาสาทุกฺขสฺส สนฺติสุขทีปกํ อิทํ อปฺปณิหิตปทํ นิพฺพานสฺส เอกํ มหนฺตํ คุณปทํ โหตีติ.
อาการ เภเทนาติ ติวิธสฺส สฺุตาทิกสฺส คุณโกฏฺาสสฺส เภเทน. เอตฺถจ ยเทตํ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ อนุสยิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ ขิยฺยนํ. ตํ ขยธาตุ นิโรธธาตุ สงฺขาตํ เอกํ ธมฺมายตนํ โหติ. ¶ เอกา ธมฺมธาตุ โหติ. เอโก ปรมตฺถธมฺโม โหติ. ขยฏฺเน นิโรธฏฺเน สภาวโต วิชฺชมานตฺตา, น หิ ตํ ปฺตฺติรูปํ โหติ. กาเย าเณจ สรูปโต อุปลทฺธตฺตา, ทุวิธฺหิ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณํ กายสจฺฉิกรณํ าณสจฺฉิกรณฺจ. ยถาห-ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ. อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ. ตุลยิตฺวา ปทหติ. ปหิตตฺโต สมาโน กาเยนเจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ. ปฺายจ ตํ ปฏิวิชฺฌ ปสฺสตีติ. ตตฺถ อนมตคฺเค สํสาเร อชฺฌตฺตํ นิจฺจํ สนฺตาเปตฺวา ปริทยฺหิตฺวา อาคตานํ กิเลสานํ มคฺคกฺขเณ อชฺฌตฺตเมว นิรุชฺฌนํ นิพฺพายนํ กายสจฺฉิกรณํนาม. เอวํ กาเยน สจฺฉิกตฺวา ปุน ปจฺจเวกฺขนฺโต อชฺฌตฺตํ ตํ นิรุชฺฌนํ าเณน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ. นิรุทฺธา เม กิเลสาติ ชานาติ, อิทํ าณสจฺฉิกรณํนาม. เตสุ กาย สจฺฉิกรณํ อนนฺตํ อปริมาณํ วฏฺฏทุกฺขํ เขเปติ. าณสจฺฉิกรณํ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทติ. ปฺตฺติธมฺเมสุ เอว รูปํ สจฺฉิกรณํนาม นตฺถีติ. ตสฺส ปน นิรุชฺฌนสฺส สฺุตธมฺมตฺตา มนฺทพุทฺธีนํ ตสฺมึ ตุจฺฉสฺา นิรตฺถกสฺา สณฺาติ. อนิมิตฺต ธมฺมตฺตา ตสฺมึ อภาวมตฺตสฺา ปรมตฺถโต อวิชฺชมานสฺา สณฺาติ. อปฺปณิหิตธมฺมตฺตา ตณฺหาวสิกา ชนา ตสฺมึ สุขํ นาม กิฺจิ นตฺถีติ มฺนฺติ.
เย ปน ยถาวุตฺตํ ขยนิโรธมตฺตํ นิพฺพานํนาม นโหติ. ตฺหิ อภาวมตฺตํ ปฺตฺติรูปํ โหติ. นิพฺพานฺจนาม คมฺภีราทีนํ อนนฺตคุณานํ วตฺถุ โหติ, นจ อภาวมตฺตํ เตสํ วตฺถุ ภวิตุํ อรหติ. นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ วุตฺตํ. นจ อภาวมตฺเต กิฺจิ สุขํนาม สกฺกาลทฺธุํ. ตสฺมา โย ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปจฺจโย อตฺถิ. ยสฺสจ อานุภาเวน โส ขยนิโรโธ สิชฺฌติ. เอต เทว นิพฺพานํ นามาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํปิ วฏฺฏทุกฺข สนฺติโต อติเรกปโยชนํนาม นลพฺภติ. นิพฺพานสฺสจ คุณปทานิ นาม อนนฺตานํ วฏฺฏธมฺมานํ ปฏิปกฺขวเสน สิชฺฌนฺติ, โน อฺถา. ตสฺมา ยตฺตกานิ อคุณปทานิ วฏฺฏธมฺเมสุ ลพฺภนฺติ, ตตฺตกานิ เตสํ ขย นิโรเธ อนนฺตานิ คุณปทานิ หุตฺวา สิชฺฌนฺติ. โย ขยนิโรโธปิ ¶ ตาว วิสุํ ธมฺมภาเวนวิฺาตุํ ทุกฺกโรคมฺภีโร โหติ. ยโต ตํ อภาวมตฺตํ ปฺตฺติรูปํ มฺนฺติ. คุณปทานํ ปนสฺส คมฺภีรภาเว วตฺตพฺพเมวนตฺถิ. สนฺติสุขฺจ นาม วฏฺฏทุกฺขานํ วูปสนฺตตาเอว. เตสํ วูปสโม สุโขติ หิ วุตฺตํ. วูปสนฺตตาติจ เตสํ สพฺพโส ขยนิโรโธเอวาติ วฏฺฏทุกฺขปริยาปนฺนานํ สพฺพ เวทยีตสุขานํ อุกฺกํสคตา ตสฺส ขยนิโรธสฺส ปรมสุขตา สิทฺธา โหตีติ. ตสฺส ปน ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาเว ตาว อิทํ สุตฺตํ.
อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. โน เจ ตํ ภิกฺขเว อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, น ยิมสฺส ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมาจ โข ภิกฺขเว อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตีติ.
ตตฺถ อชานนํ อชาตํ. ชาติกฺขโยติ อตฺโถ. อภวนํ อภูตํ. อภาโวติ อตฺโถ. อกรณํ อกตํ. อสงฺขรณํ อสงฺขตํ. อุปฺปาเทตุํวา ปวตฺเตตุํวา สงฺขารทุกฺขสฺส อภาโวติ อตฺโถ. ชาติกฺขโยติวา วิสุํ เอกา ธมฺมธาตุ โหติ. ตสฺมา วิสุํ ธมฺมภาวํ สนฺธาย นตฺถิ ชาตํ เอตฺถาติ อชาตนฺตีปิ ยุชฺชติเยว. อิทํ วุตฺตํ โหติ, สงฺขตธมฺมานาม ปจฺจเย สติ ชายนฺติ. อสติ น ชายนฺตีติ ชาตํ วิย อชาตํปิ เตสํ อตฺถิ. ปรมตฺถโต วิชฺชมานํ โหตีติ อตฺโถ. ยทิจ อชาตํนาม นตฺถิ, ชาตเมว อตฺถิ. เอวํสติ อตฺตนิ กิเลสานํ อชาตตฺถาย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺตานํปิ สพฺเพ กิเลสธมฺมา ชาตาเยว สิยุํ. โน อชาตา. กสฺมา, อชาตสฺสนาม นตฺถิตายาติ. เอสนโย สพฺเพสุ ทุจฺจริตธมฺเมสุ อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺเขสุ, ทิฏฺธมฺเมจ สพฺเพสุ โรคาพาธภยุปทฺทเวสุ. เอวฺจ สติ โลเก สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา นิรตฺถกา เอว สิยุนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย โน เจตํ ภิกฺขเว.ล. ปฺาเยถาติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ¶ อชาตํนาม เอกนฺเตน อตฺถิเยว. ตสฺมา อตฺตนิ อชาตตฺถาย สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ เต เอกนฺเตน นชายนฺติ. เอวํ สติ สพฺเพ ปุริสการา ปุริสถามา ปุริสปรกฺกมา สตฺถกา เอว โหนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ยสฺมาจ โข ภิกฺขเวติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา อวิชฺชานิโรธา สงฺขาร นิโรโธ. สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ.ล. ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ เอวํ วุตฺตสฺส นิโรธสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานภาวํ ทสฺเสติ. อตฺถิ สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถวจนตฺตา. ตตฺถ นิโรโธ ทุวิโธ ชาตนิโรโธ อชาตนิโรโธติ. ตตฺถ อุปฺปชฺชิตฺวา นิโรโธ ชาตนิโรโธนาม. มจฺจูติจ มรณนฺติจ เอตสฺเสวนามํ. อชฺฌตฺตปริยา ปนฺนานํ กิเลสาทีนํ อุปฺปาทสฺสปิ สพฺพโส อภาโว อชาต นิโรนาม. โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพุปธินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ วุจฺจติ. อยมิธาธิปฺเปโต, อยเมว หิ สพฺพปลิโพเธหิ สฺุตฺตา สฺุโตนาม. กิเลสานํ ชารามรณาทีนฺจ วตฺถุภูตสฺส นิมิตฺตสฺส อภาวา อนิมิตฺโตนาม. สพฺพทุกฺขานํ นิทานภูตสฺส อาสาทุกฺขสฺส อภาวา อปฺปณิหิโตนาม. เตน วุตฺตํ สฺุตํอนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺเจติ ติวิธํ โหตีติ. ปทนฺติอาทิ นิพฺพานสฺส เววจนานิ. ตฺหิ วิสุํ อสํมิสฺโส เกวโล อุปลพฺภมาโน เอโก ปรมตฺถ ธมฺโมติ ปทํ นาม. โกฏฺาสตฺโถ หิ ปทสทฺโท. ยถา ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺยาติ. จวนาภาเวน อจฺจุตํ. ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อติกฺกมฺม ปวตฺตตฺตา อจฺจนฺตํ. สงฺขรณกิจฺจรหิตตฺตา อสงฺขตํ. อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิ ธมฺมสฺส อภาวโต อนุตฺตรนฺติ. วานมุตฺตา ตณฺหา วิมุตฺตา, มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก ธมฺเม เอสึสุ อธิคจฺฉึสูติ มเหสโย, พุทฺธา.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย รูปนิพฺพาน สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.