📜
สมุจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี
๑๖๒. เอวํ ¶ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ จตฺตาโร ปรมตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ ตํตํราสิสงฺขาตํ สมุจฺจยํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาห. เย สลกฺขณา ทฺวาสตฺตติวิธา วตฺถุธมฺมา มยา วุตฺตา. อิทานิ เตสํ สมุจฺจยํ ยถาโยคํ ปวกฺขามีติ โยชนา. ตตฺถ สลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ ปเทหิ ทสวิธานิ อนิปฺผนฺนรูปานิ ปฏิกฺขิปติ. น หิ ตานิ อตฺตโน อาเวนิกภูเตน สภาว ลกฺขเณน อนิจฺจตาทิ สามฺลกฺขเณนจ สลกฺขณานิ โหนฺติ. เอกนฺตปรมตฺถตาย อภาวโต. ตโตเยวจ วตฺถุธมฺมาจ นโหนฺติ. สรูปโต อนุปลพฺภมานตฺตา. ทพฺพวาจโก หิ อิธ วตฺถุสทฺโท. ทพฺพฺจนาม อิธ สรูปโต ลพฺภมาโน สภาโว เอว. เอเตน นิพฺพานสฺสปิ มคฺคผล ปจฺจเวกฺขนาเณสุ สรูปโต ลพฺภมาน สภาวตา วุตฺตา โหติ. อนิปฺผนฺนรูปานํ วิย จ วตฺถุธมฺม สนฺนิสฺสเยน ทิสฺสมานธมฺมมตฺตภาวํ วา ปฺตฺติธมฺมานํ วิย ปริกปฺปิตาการมตฺตภาวํวา สสวิสาณ กจฺฉปโลมาทีนํ วิย สพฺพโส อภูต ปริกปฺปิต มตฺตภาวํวา นิวาเรตีติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถจ ทฺวาสตฺตติวิธาสลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ วจเน ปโยชนํ นทิสฺสติ. เตสุ หิ ทฺวาสตฺตติวิเธสุ เอกจฺเจ เอว ธมฺมา ปุริเมสุ ตีสุ สงฺคเหสุ อาคตา. ปจฺฉิเมจ สพฺพสงฺคเห อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิเอวาติ. เอตฺถจ วตฺถุธมฺมาสลกฺขณาติ ปเทหิ อนิปฺผนฺนรูปานํ สลกฺขณตา ปฏิกฺขิปเน ยํ วตฺตพฺพํ. ตํ รูปสมุทฺเทส ทีปนิยํ วุตฺตเมวาติ. เอกนฺตากุสลชาติยานํ อาสว จตุกฺกาทีนํ สงฺคโห อกุสลสงฺคโห, น อกุสล สมฺปยุตฺตตฺตาเยว อกุสลภูตานํ จิตฺตผสฺสาทีนนฺติ. กุสลา กุสลาพฺยากตมิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโห.
โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, พุชฺฌนฺติ เอตายาติ กตฺวา. โพธิยา ปกฺขา โพธิปกฺขา. โพธิสมฺภาราติ อตฺโถ. โพธิ ปกฺเขสุ ภวา ¶ อนฺโตคธาติ โพธิปกฺขิยา. เตสํ สงฺคโหติ โพธิปกฺขิยสงฺคโห. สพฺเพสํ อนวเสสานํ ปรมตฺถธมฺมานํ สงฺคโห สพฺพสงฺคโห. จิรปาริวาสิยฏฺเน มทนิยฏฺเนจ อาสว สทิสตฺตา อาสวา. ยทิจ ตทุภยฏฺเน อาสวานาม สิยุํ. อิเม โลภาทโย เอว อาสวานาม สิยุํ. ปุปฺผาสวาทโย หิ โลเก ฉ ปฺจ รตฺติมตฺตํ วา สตฺตฏฺรตฺติมตฺตํ วา สยํปิ กุมฺเภสุ ปริวาสํ คณฺหนฺติ. กุมฺเภจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติ. อิเม ปน อนมตคฺเค สํสาเร สยํปิ สตฺตสนฺตาเน ปริวาสํ คณฺหนฺติ. สตฺตสนฺตานฺจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติ. สกลํ สตฺตสนฺตานํ สทา อาสวปูริตเมว โหติ. ยถาห-จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ นิวีสมานา นิวีสตีติอาทิ. ตตฺถ เอสา ตณฺหา ปริยุฏฺานวเสน อุปฺปชฺชมานา เอตฺเถว อุปฺปชฺชติ. อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปุน อนุสยภาเวน ปริวาสํ กตฺวา นิวีสมานา เอตฺเถว นิวีสตีติ อตฺโถ. ยาวจ อริยมคฺคโธวนํ นลพฺภติ. ตาว สนฺตานํ คูถปูริตกูปํ วิย ทุพฺพิโสธํ กตฺวา ปวตฺตติ. ปุปฺผาสวาทโยจ มทํ ชเนนฺตา มุหุตฺตเมว ชเนนฺติ. อิเม ปน ยาว อริยมคฺคํ นลภติ. ตาว นิจฺจมทํ ชเนนฺติ. ตสฺมา เอกนฺเตน อิเมเยว จิรปาริวาสิยฏฺเน มทนิ ยฏฺเนจ อาสวานาม ภวิตุํ อรหนฺตีติ.
วิสนฺทนฏฺเนวา อาสวสทิสตฺตา อาสวา, ยถา หิ กุธิต กุฏฺิโน มหาวณมุเขหิ ยูสสงฺขาโต อาสโว วิสนฺทิตฺวา ปิโลติกขณฺฑานิ ทูเสติ, เอวํ อิเมปิ ฉหิทฺวาเรหิ วิสนฺทิตฺวา ฉฬารมฺมณานิทูเสนฺตีติ. อายตํวา สํสารทุกฺขํ สวนฺติปสวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อาสวา. อถวา, ภวโต อาภวคฺคา ธมฺมโต อาโคตฺรตุมฺหา สวนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. อาสทฺทสฺส อวธิอตฺถโชตกตฺตา. อวธิจ ทุวิโธ มริยาทวิสโย อภิวิธิวิสโยจาติ ตตฺถ ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พหิกตฺวา ปวตฺตติ. โส มริยาทวิสโย นาม. ยถา อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโติ. ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา ปวตฺตติ, โส ¶ อภิวิธิวิสโยนาม. ยถา อาพฺรหฺมโลกา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติ. อิธ ปน อภิวิธิวิสโย ทฏฺพฺโพ. ตสฺมา ภวคฺคฺจ โคตฺรภฺุจ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา สวนฺตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
[๒๐๔] วิภาวนิยํ ปน
อวธิจ มริยาทอภิวิธิวเสน ทุวิโธติ วตฺวา ปุน ตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถ อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโติอาทีสุวิย กฺริยํ พหิกตฺวา ปวตฺโต มริยาโท. อาภวคฺคาสทฺโท อพฺภุคฺคโตติอาทีสุวิย กฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺโต อภิวิธี’’ติ วทติ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ อววิธิวิสยภูโต ภวคฺโค โลกตฺตยพฺยาปกํ สทฺทสฺส อพฺภุคฺคมนกฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ. นจ อวธิภูโต อตฺโถ กฺริยํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโต. กฺริยาเอว ปน ตํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา มูลฏีกายํ-ทุวิโธหิ อวธิ อภิวิธิวิสโย อนภิวิธิวิสโยจ. อภิวิธิวิสยํ กฺริยาพฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, อาภวคฺคา ภควโต ยโส คโตติ. อิตรํ พหิกตฺวา, อาปาตลิปุตฺตา วุฏฺโ เทโวติ. กาเมติ อิจฺฉตีติ กาโม. โสเอว อาสโวติ กามาสโว. กามียติวา โอฬาริเกน กาเมน อิจฺฉียตีติ กาโม. ปฺจกามคุณมุเขน เทสิโต สพฺโพ กามาวจรธมฺโม. อิธ ปน ตํ นาเมน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตา, กาโมเอว อาสโวติ กามาสโว. กามาวจรธมฺเมสุ อสฺสาทนาภินนฺทน วเสน ปวตฺโต กามราโค. เถเรน ปน อยมตฺโถว อิจฺฉิโต. วกฺขติ หิ กามภว นาเมน ตพฺพตฺถุกา ตณฺหา อธิปฺเปตาติ.
[๒๐๕] วิภาวนิยํ ปน
ปุริมตฺโถว วุตฺโต. โส อนุปปนฺโน, เถรมตานุคตสฺส อิธาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อวุตฺตตฺตา.
ภวาสโวติ ¶ เอตฺถ ทุวิโธ ภโว กมฺมภโว อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ มหคฺคตกุสลธมฺมา กมฺมภโว. ตํนิพฺพตฺตา วิปาก ธมฺมา อุปปตฺติภโว. อิธปิ ภวสทฺเทน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตา. ภโวเอว อาสโวติ ภวาสโว. ตสฺมึ ทุวิเธ ภเว นิกนฺติวเสน ปวตฺโต รูปารูปราโค.
[๒๐๖] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สสฺสต ทิฏฺิสหคโตจ ราโค เอตฺเถว สงฺคยฺหตี’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุตฺตํ.
ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺิคต วิปฺปยุตฺต โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตีติ หิ อฏฺกถากณฺเฑ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ อาคตํ. ตตฺเถว สสฺสตทิฏฺิ สหคโต ราโค ยากาจิ กุสลากุสล กมฺมภวนิกนฺติ ยากาจิ อุปปตฺติภวปตฺถนา. สพฺพา ภวตณฺหายํ สงฺคหิตาติ ยุตฺตา. อิธ ปน ยถาวุตฺตํ ภวาสวํ ถเปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสเว เอว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ.
[๒๐๗] เอเตเนว ยฺจ ตตฺถ วุตฺตํ.
‘‘ตติโย ภาทิฏฺิสหคโต’’ติ. ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ.
ยากาจิ ทิฏฺิ ทิฏฺาสโว. โยโกจิ โมโห อวิชฺชาสโว. เอตฺถ สิยา, กสฺมา อิเม เอว อาสวาติ วุตฺตา. นนุ อฺเปิ มานาทโย จิรปาริวาสิยฏฺาทิยุตฺตา เอว โหนฺตีติ. สจฺจํ. อิเมสุ ปน กามาสเว ปริวุฏฺเ สติ สพฺเพกามวิสยา มานาทโย ปริวุฏฺาเอว โหนฺติ. ตสฺมึ วิมุตฺเต วิมุตฺตาเอว, ตถา ภวาสเว ปริวุฏฺเ สติ ภววิสยา. ทิฏฺาสเวจ ปริวุฏฺเ สติ ทิฏฺิวิสยาติ. อวิชฺชาปน เตสํ ติณฺณํปิ มูลภูตาติ. อิติ อิเม เอว ปาริวาสิยฏฺาทีสุ ปธานภูตา โหนฺติ. อิตเร ปน ตทนุพนฺธมตฺตาเอว สมฺปชฺชนฺตีติ น เต อาสวาติ วิสุํ วตฺตุํ อรหนฺตีติ. อตฺตนิ ปติตํ ชนํ อนสฺสาสิกํ กตฺวา อชฺโฌตฺถ รนฺโต ¶ หนติ มาเรตีติ โอโฆ. ปกติมโหโฆ. ตถา อวหนนฏฺเน ทุตฺตรฏฺเนจ โอฆสทิสาติ โอฆา. ยทิจ อวหฺนฏฺเจ ทุตฺตรฏฺเนจ โอฆานาม สิยุนฺติอาทิโก ปสงฺโค มานาทีนฺจ โอฆภาว ปริหาโร วุตฺต นเยน เวทิตพฺโพ.
วฏฺฏสฺมึวา ภวยนฺตเกวา สตฺเต โยเชนฺตีติ โยคา. ภวนฺตรจุติยา สห ภวนฺตรปฏิสนฺธึ คนฺเตนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. อภิชฺฌาติ สพฺพสฺส ราคสฺเสตํ นามํ. ตสฺมา รูปารูป ราคาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. พฺยาปาโทติปิ สพฺโพ โทโส เอว. อิทํ สจฺจาติ นิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺนฺติ ปวตฺโต มิจฺฉาภินิเวโส. วฏฺฏทุกฺขโต วิมุตฺติยา อมคฺคภูตํเยว โคสีลโควตาทิกํ ปรโต อามสนํ ตถา ตถา กปฺเปตฺวา คหณํ สีลพฺพตปรามาโส. เอตฺถจ ปรโตติ ภูตสภาวปจฺจนิกโตติ อตฺโถ. กายสทฺโท ปน สพฺพตฺถ รูปกาเย นามกาเยจ ปวตฺโตติ อติตกาเยน ปจฺจุปฺปนฺน กายํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเยนจ อนาคตกายํ คนฺเถติ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. อถวา, กาเย คณฺโติ กายคณฺโ. อชฺฌตฺต คณฺโติ อตฺโถ. นิคณฺโนาฏปุตฺโตติอาทีสุวิย คณฺสทฺโท คณฺิยํ ปวตฺโต. ภุสํ อาทิยนฺติ อมฺุจนคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานานิ. กิเลสภูโต กาโมเอว อุปาทานํ กามุ ปาทานํ. วตฺถุภูตํวา กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ.
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ติวิธ มหาทิฏฺิโย อฺาปิวา สาสเน โลเกจ สนฺทิสฺสมานา วิปรีตคาหภูตา ทิฏฺิโย ทิฏฺุปาทานํ. ยถาคหิตํวา ปุริมทิฏฺึ อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อุปาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ. โคณกุกฺกุราทีนํ ตํตํปกติจาริตฺตํ สีลํ นาม. ตเมว สุฏฺุํ สมาทินฺนํ วตํนาม. ตทุภยํ สํสารมุตฺติยา มคฺโคติ ทฬฺหคหณํ สีลพฺพตุ ปาทานํ นาม. อตฺตวาทุปาทานนฺติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ ปริกปฺปพุทฺธิยา คหิโต เอเกกสฺมึ สตฺต สนฺตาเน ปธานิสฺสโร. ยํ โลกิยมหาชนา สตฺโตติวา ปุคฺคโลติวา ชีโวติวา ตถาคโตติวา โลโกติวา สฺชานนฺติ. ยฺจ นานาติตฺถิยา อิสฺสรนิมฺมิตํวา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํวา อจฺจนฺตสสฺสตํวา ¶ เอกจฺจสสฺสตํวา อุจฺเฉทํวา ปฺเปนฺตีติ. ตํ อตฺตานํ อภิวทนฺติเจว อุปาทิยนฺติจ สตฺตา เอเตนาติ อตฺตวา ทุปาทานํ. วีสติวิธา สกฺกายทิฏฺิ. ตตฺถ อภิวทนฺตีติ วิสิฏฺํ ปธานํ กตฺวา วทนฺติ. อุปาทิยนฺตีติ ทฬฺหํ อาทิยนฺติ. ยถาห –
ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺิ. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. รูปวนฺตํวา อตฺตานํ. อตฺตนิ วา รูปํ. รูปสฺมึวา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. เวทนาวนฺตํวา อตฺตานํ. อตฺตนิวา เวทนํ. เวทนาปวา อตฺตานํ. สฺํ. สงฺขาเร. วิฺาณนฺติ.
ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ รูปเมว อตฺตาติ คณฺหาติ. รูปวนฺตํวา อตฺตานนฺติ อตฺตา เม รูปวาติ คณฺหาติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ รูปํ ติฏฺตีติ คณฺหาติ. รูปสฺมึวา อตฺตานนฺติ รูปํ ปฏิจฺจ อตฺตา ติฏฺตีติ คณฺหาติ. กถํ รูปกายํ อุทฺทิสฺส อชฺช อหํ ถทฺโธมฺหีติ วา อชฺช อหํ มุทุโกมฺหีติวา วทนฺโต ปถวิ สงฺขาตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตินาม. อชฺช มม กาโย ถทฺโธติวา มุทูติวา วทนฺโต เสสธมฺเมวา ธมฺมมุตฺตกํวา อตฺตานํ คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ ปถวีวนฺตํ สมนุปสฺสตินาม. อชฺช ถทฺธภาโววา มุทุภาโววา มยิ ชาโตติ วทนฺโต อตฺตนิ ปถวึส มนุปสฺสตินาม. อชฺชาหํ ถทฺธภาเว ิโตมฺหิ มุทุภาเว ิโต มฺหีติ วทนฺโตปถวิมฺหิ อตฺตานํ สมนุสฺสตินาม. อยํ ปถวิมฺหิ จตุราวตฺถิกาย สํกฺกายทิฏฺิยา ปวตฺตากาโร. เสเสสุ สตฺตวีสติรูเปสุ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพ. อหํ มรามิ มริสฺสามีติอาทินา หิ อนิจฺจตายํปิ สาทิฏฺิ ปวตฺตติเยว. เสสรูเปสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. อิทํ นาม อหํ ปุพฺเพ สํภฺุชึ. อชฺช สํภฺุชามิ. ปรโต สํภฺุชิสฺสามีติวา สุขิโตมฺหิ ทุกฺขิโตมฺหีติวา เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. อชฺช มม กาโย สุขิโต ทุกฺขิโตติวา มมจิตฺตํ สุขิตํ ทุกฺขิตนฺติวา อตฺตานํ เวทนาวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อชฺชสุขํวา ทุกฺขํวา มยิชาตนฺติ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ. อชฺชาหํ สุขิต ภาเว ิโตมฺหิ ทุกฺขิตภาเว ิโตมฺหีติ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ.
สฺาย ¶ สพฺเพสุจ ปฺาสมตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วิสุํ วิสุํ วิตฺถาเรตฺวา วตฺตพฺโพ. อหํ ปสฺสามีติ จกฺขุวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ทสฺสนํ เมติ อตฺตานํ วิฺาณวนฺตํ สมนุปสฺสติ. มยิทสฺสนํนาม อตฺถีติ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ, อหํ ทสฺสเน สมตฺโถมฺหีติ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เอเส วนโย เสเสสุ ปฺจสุ วิฺาเณสูติ. อห มสฺมิ อหํ เอโก สตฺโต เอโกปุคฺคโล เอโก ชีโว เอโก โลโก เอโก นโร มนุสฺโส เทโวสกฺโก พฺรหฺมาติวา อหํคจฺฉามิ อหํ ติฏฺามิ อหํ นิสีทามิ อหํ นิปฺปชฺชามิ อหํ สมิฺเชมิ ปสาเรมีติอาทินา วา ขนฺธปฺจกํวา เอกเมกํวา ขนฺธํ สมูหโต คเหตฺวา ปวตฺติปิ วตฺตพฺพา. อปริฺาตวตฺถุกานฺหิ เอกมุหุตฺต มตฺเตปิ ยํกิฺจิ อตฺตโนวา ปรสฺสวา อตฺตปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํ จิตฺตํวา วจนํวา ยถาวุตฺเต รูปารูปธมฺเม กทาจิ อตฺตโต อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตติ. กทาจิ อตฺตปริวาร ภาเวน. กทาจิ อตฺตนิสฺสิตภาเวน. กทาจิ อตฺตนิสฺสยภาเวน. กทาจิ เอเกกธมฺมวเสน. กทาจิ สมูหธมฺมวเสนาติ.
ยสฺมา ปน อตฺตนิมิตฺตํนาม วสวตฺตนาการํ ปฏิจฺจ อุปฏฺาติ. วสวตฺตนา กาโรจ รูปารูปธมฺมานํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติกตฺตํ ขณิ กตฺตฺจ สุฏฺุ ปสฺสนฺตานํ นตฺถิ. ตสฺมา ปริฺาตวตฺตุกานํ อตฺต ปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํปิ จิตฺตํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย เตสุ ธมฺเมสุ อลคฺคิตฺวาเอว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. สตฺตานํ จิตฺตสนฺตาเน กุสเล ธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทตุํ อุปฺปนฺเนวา วา เสตุํ อทตฺวา นีวาเรนฺตีติ นีวรณานิ. กามนฏฺเน กาโม, ฉนฺทนฏฺเนฉนฺโทติ กามจฺฉนฺโท. พลวราโค. โสเอวนีวรณนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ปฏฺาเนอารุปฺเปกามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจอุทฺธจฺจนีวรณนฺติ วุตฺตตฺตา ปน ถเปตฺวา รูปารูปราเค อวเสโส สพฺโพโลโภ กามจฺฉนฺเท อสงฺคหิโตนาม นตฺถิ. ฌานปฏิปกฺขภาโวปน ปฺจกามคุณิกราคสฺเสว โหตีติ เวทิตพฺโพ. พฺยาปชฺชนํ พฺยาปาโท. จิตฺตสฺส ปูติภาโวติ อตฺโถ. โยโกจิโทโส. กสฺมา ปเนตฺถ ถินมิทฺธ นีวรณนฺติ จ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจ นีวรณนฺติ ¶ จ ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกํ นีวรณํ กตฺวา วุตฺตาติ. กิจฺจโต ปจฺจยโต ปฏิปกฺขโตจ สทิสตฺตา. ตถา หิ กิจฺจโต ตาว ถินมิทฺธทฺวยํ จิตฺตุปฺปาทานํ ลีนภาวา ปาทนกิจฺจํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยํ อวูปสนฺตภาวาปาทนกิจฺจํ. ปจฺจยโต ปุริมทฺวยํ ตนฺทิวิชมฺภิ ตตาปจฺจยํ. ปจฺฉิมทฺวยํ าติพฺยสนาทิวิตกฺกปจฺจยํ. ปฏิปกฺขโต ปุริมทฺวยํ วีริยปฏิปกฺขํ. ปจฺฉิมทฺวยํ สมถปฏิปกฺขนฺติ.
อนุเสนฺตีติ อนุสยา. อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อนุอนุ เสนฺตีติวา อนุสยา. ยาว มคฺคํ นปฏิลภติ. ตาว อนฺตรา อปริกฺขิยฺยมานา หุตฺวา การณลาเภ สติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อุปฺปชฺชนฺเจตฺถ อปฺปหีนฏฺเน อุปฺปชฺชนา รหภาโว เวทิตพฺโพ. น ปน สรูปโต อุปฺปตฺติ, กถํ วิฺา ยตีติ เจ. ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺเสว ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตตฺตา. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ปุถุชฺชนสฺส สตฺตปิ อนุสยา อนุสยวาเร สห อนุเสนฺตีติ อุปฺปชฺชนวาเร สห อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตา. ยถาห ปุถุชฺชนสฺส อวิชฺชานุสโยจ อนุเสติ. กามราค. ปฏิฆ. มาน. ทิฏฺิ. วิจิกิจฺฉา. ภวราคนุสโยจ อนุเสตีติ. ตถา อุปฺปชฺชนวาเรปีติ.
อปิจ, สรูปโต ปริยุฏฺานํ อปตฺวา สนฺตาเน ปวตฺตมาเนหิ กุสลากุสลา พฺยากตจิตฺตุปฺปาเทหิ สห อนุรูปา อวิรุทฺธา หุตฺวา เสนฺติ. วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อวุฏฺิตา หุตฺวา สยิตา โหนฺตีติ อนุสยา. อนุ อนุ เสนฺตีติวา อนุสยา. ปกติยา ยถานุสยิเตสุเอว กามราคาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา ทิคุณ ติคุณาทิ วเสน ปุนปฺปุนํ เสนฺติ. สยนากาเรน อุปรุปริ ปลิเวเนฺตีติ อตฺโถ.
ตีสุ ราคาทีนํ อวตฺถาสุ ปถมาวตฺถาย ิตานํ กามราคา ทีนเมตํ อธิวจนํ. ติสฺโส หิ อวตฺถา อนุสยาวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถาติ. ตตฺถ เย กามราคาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กายงฺควาจงฺคํ จาเลนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถานาม. เย มนสฺมึ เอว ชวนจิตฺตสหชาตา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา ปริยุฏฺานาวตฺถานาม. เย ¶ ปน ชวนสหชาตภาวํปิ อปตฺวา วาสนาธาตุโย วิย จิกฺกสนฺตานา นุสยิตา หุตฺวา ปริยุฏฺานปฺปตฺติยา พีชภาเวน ติฏฺนฺติ, สุภนิมิตฺตาทิเกจ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต เยสํ วเสน อาวชฺชนํ ราคาทิปาตุภาวตฺถาย อโยนิโส ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, อภาวิตฺจ จิตฺตํ เยสํ วเสน ทมถํ นอุเปติ, เตสํ ตถา ปวตฺตา อวตฺถา อนุสยาวตฺถานาม. ตทวตฺถิกา กามราคาทโย อนุสยานาม. เต ปน อปรมตฺถภูตาปิ น โหนฺติ. เอกนฺตปรมตฺถชาติกตฺตา. นจ กุสลาพฺยากตภูตา เอกนฺตากุสลชาติกตฺตา. นาปิ กุสลาพฺยากตวิรุทฺธา, วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อนุปลทฺธตฺตา. นาปิ กาลตฺตยวินิมุตฺตา, เตกาลิกธมฺมสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโต. ยทา ปน เต สมุฏฺ หิตฺวา ปริยุฏฺานภาวํ คจฺฉนฺติ, ตทา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺม ภาวฺจ คจฺฉนฺติ. สารมฺมณาทิภาโวจ เตสํ ปริพฺยตฺโต โหติ. เอตทตฺถํ สนฺธาย กถาวตฺถุมฺหิ เตสํ สารมฺมณธมฺมภาโว สงฺขารกฺขนฺธภาโวจ ปติฏฺาปิโต โหตีติ.
ยถา ปน ผลธาริมฺหิ รุกฺขมฺหิ วิสกณฺฏเก ทินฺเน รุกฺขานุสยิโต ผลุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูโต สิเนโห ปริกฺขยํ คจฺฉติ. สมเย อุปฺปชฺชิสฺสมานานิ ผลานิ นุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ สานุสเย จิตฺต สนฺตาเน ยสฺมึ ขเณ มคฺโค ปาตุภวติ, ตสฺมึ สหมคฺคุปฺปาทา โส โส อนุสโย ปริกฺขยํ คจฺฉติ. ปริกฺขีณสฺส ปน ปุน ปริยุฏฺานํนาม นตฺถิ, กุโต วีติกฺกโมติ อิมมตฺถํ สนฺธาย มคฺโค อนาคตสามฺํ กิเลสชาตํ ปชหตีติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโต. ตตฺถ อนาคตสามฺนฺติ อนาคตสมฺมตํ, น เอกนฺต อนาคตํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ มคฺโค เยกิเลเส ปชหติ, เต อตีตากิวา อนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ วุตฺตํ. เอเตนจ มคฺโค กิเลสมุเขน ยานิ กุสลากุสลกมฺมานิจ อุปาทินฺนกขนฺธปฺจเกจ ปชหติ, เต อตีตาติวาอนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ ทีเปติ. ยทิ เอวํ มคฺเคน ปหีนา สพฺเพ เตภูมกธมฺมา กาลวิมุตฺตานาม อตงฺขตา นาม อปจฺจยานาม สิยุนฺติ.น. เตกาลิกชาติกตฺตา สงฺขต สปจฺจยชาติกตฺตา ¶ จ. เต หิ มคฺเค อนุปฺปนฺเน อิเม นามธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ เอวํ สงฺขตลกฺขณํ อาหจฺจ าเณน คหิตตฺตา ลกฺขณวเสน เตภูมกาทิภาวํ ภชนฺตีติ. เอวฺจ กตฺวา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาวํ อปตฺตานํ อนุสยาวตฺถาย วา วาสนาวตฺถายวา กมฺมสมงฺคีตาวตฺถายวา อาสยชฺฌาสยา ธิมุตฺติจริตวตฺถาสุวา ิตานํ สภาวานํ ชาติวเสน ปรมตฺถ ธมฺมตา อกุสลาทิตาจ ปจฺเจตพฺพา โหตีติ.
[๒๐๘] วิภาวนิยํ ปน
‘‘อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนา รหา สนฺตาเน อนุอนุสยิตา วิย โหนฺตีติ ตทวตฺถา อนุสยาติ วุจฺจนฺติ. เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคต กิเลสา. อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อนุสยานาม สนฺตาเน กทาจิปิ อนุปฺปนฺน ปุพฺพา อนาคต กิเลสา เอวาติ กตฺวา สนฺตาเน อนุ อนุสยิตา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ เต อนุอนุสยิตา วิย โหนฺติ. เอกนฺเตน อนุสยิตาเอว โหนฺตีติ.
[๒๐๙] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคตกิเลสา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น ยุตฺตํ.
น หิ มคฺเคน อปฺปหีนา อนุสยา อนาคตานาม โหนฺติ. ปหีนาปิจ นิปฺปริยายโต อนาคตาติ นสกฺกา วตฺตุํ. อนาคต สามฺสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ. เอเตน อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตาตถา วุจฺจนฺตีติ อิทํวิปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. อปิจ, อุปฺปาทฏฺิติภงฺค ปตฺตานํเอว เอกนฺเตน เตกาลิกตา โหตีติ ตทปตฺตานํ อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนตา ปริยาโยว วตฺตุํ ยุตฺโต. เอวฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ยสฺส กามราคนุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก อุปฺปาทวาโร เอว วุตฺโต, น นิโรธวาโร, นจ อตีตานาคต วาราติ. ยํ ปน ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺเค หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ. เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ, มุฬฺโห โมหนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปริยุฏฺานปตฺตานํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว หิ อฏฺกถายํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ. ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณา ธิคฺคหิ ตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺตมานุปฺปนฺนํ สมุทา จารุปฺปนฺนนฺติ อิทํ ทฺวยํ ขณปจฺจุปฺปนฺนเมว. ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ อตีตเมว. โอกาส กตุปฺปนฺนํ อนาคตเมว. ตทุภยํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีปตฺตา อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ. สมีปปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํนาม อตฺตโน ขนฺเธสุ อนุสยิตานํ มคฺเคน อปฺปหีนานํ อนุสยานํเอว นามํ. อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นาม สุภนิมิตฺตาทิเก อารมฺมเณ สกึ ชวิตฺวา ยาว ตมฺมูลโก ปริยุฏฺานเวโค น วูปสมฺมติ, ตาว อธิมตฺตถามคต ภาเวน ิตานํ เตสฺเว นามํ. อนุสยา หิ นาม อนมตคฺเค สํสาเร ปุนปฺปุนํ ปริยุฏฺานปตฺตานํ กิเลสานํ วเสน อุปรุปริ ถิร ตร ทฬฺหตร ปตฺติยา ปกติยาปิ ถามคตาเอวนาม โหนฺติ. น เยนวา เตนวา วายาเมน ปชหิตุํ สกฺกุเณยฺยา. เอวํ สนฺเตปิ ยทา โย โย อนุสโย ปจฺจยลาเภน ปริยุฏฺาน พหุโล โหติ, ตทา โส โส วิเสเสน อธิมตฺตถาม คตภาวํ ปตฺวา ิโต โหติ. ยทา โย โย ปฏิปกฺขธมฺม สมาทาเนน นิคฺคหปตฺโต โหติ, ตทา โส โส มนฺทถาม คตภาวํ ปตฺวา ิโต โหตีติ. อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํนาม สมถ วิปสฺสนาหิ สุฏฺุอนิคฺคหิตานํ เตสฺเว นามํ. อสมุคฺฆาฏิ ตุปฺปนฺนํนาม มคฺเคน อปฺปหีนานํ ภูมิลทฺธานํ เตสํเอว นามนฺติ. ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺมานาม กิเลสานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขา โหนฺตีติ เหฏฺิมา มคฺคฏฺผลฏฺา เสกฺขา อตฺตโน มคฺคผลกฺขเณสุ อุปริ มคฺคาชฺเฌหิปิ อนุสเยหิ สานุสยาติวา นิรานุสยาติวา ถามวตาติวา อถามคตาติวา นวตฺตพฺพา. ตสฺมา อนุสยานํ ตาทิเส ปจฺจุปฺปนฺน ภาเว สติปิ หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ. ¶ เตนหิ ถามคโต อนุสยํ ปชหตีติ วุตฺต โทโส นตฺถีติ เวทิตพฺโพติ. กามราโคเอว อนุสโย กามราคานุสโย.
สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ, ตานิ ปน สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ ปฺจ โอรมฺภาคิยานิ. รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ ปฺจ อุทฺธํภาคิยานีติ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเมจ ทสสํโยชนานิ อาคตานิ. อิตรานิ ปน อภิธมฺเมเอว อาคตานีติ ตโต วิเสสกรณตฺถํ สุตฺตนฺเตติ วุตฺตํ. กโม ปน ทฺวินฺนํปิ ปาฬิยา นสเมติ. สภาค ธมฺมสงฺคหวเสน ปน อิธ อฺถา กโม วุตฺโต สิยาติ. จิตฺตํ กิลิสฺสนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติจาติ กิเลสา. กิลิสฺสนฺติวา มลีนภาวํ นิหีนภาวฺจ คจฺฉนฺติ สตฺตา เอเตหีติ กิเลสา. กามภวนาเมนาติ วตฺถุกามทีปเกน กามนาเมน รูปารูปภวทีปเกน จ ภวนาเมน. ตาทิสํ กาม ภวสงฺขาตํ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ เอติสฺสาติ ตพฺพตฺถุกา. ตถา ปวตฺตนฺติ สีลพฺพตานิ ปรโต อามสนากาเรน อิทํ เม สจฺจํ โมฆมฺนฺติ อภินิวิสนากาเรน ขนฺเธสุ อตฺตาภินิเวสากาเรนจ ปวตฺตํ. วตฺถุโตติ สภาวธมฺมโต. อยํ ปาปสงฺคโห อกุสลงฺคโห นวธา วุตฺโตติ โยชนา. [อกุสลสงฺคโห]
๑๖๓. มิสฺสก สงฺคเห ปาณาติปาตาทีนิ ปาปกมฺมานิ กโรนฺตานํปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุชุกรณํนาม ฌาเนน วินา น สิชฺฌตีติ วุตฺตํ สตฺตฌานงฺคานีติ. กลฺยาเณวา ปาปเกวา อารมฺมเณ อุชุกํ จิตฺตปฏิปาทนสงฺขาตสฺส อุปนิชฺฌายน กิจฺจสฺส องฺคานีติ อตฺโถ. ตตฺถ โทมนสฺสํ อกุสลชฺฌานงฺคํ. เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตานีติ. กลฺยาณกมฺม ปาปกมฺมสงฺขาตาสุ สุคติ ทุคฺคติ วิวฏฺฏสงฺขาตาสุจ นานาทิสาสุ ตํตํทิสาติ มุขปฺปวตฺติสงฺขาตา จิตฺตสฺส คตินาม สมฺมาวา มิจฺฉาวา ปวตฺเตหิ ทสฺสนาทีหิ เอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ ทฺวาทสมคฺคงฺคานีติ. จิตฺตสฺส อุชุคติยาวา วงฺกคติยาวา คมนสฺส ปถงฺคานิ อุปายงฺคานีติ อตฺโถ. ¶ ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธโย ปาปกมฺม ทุคฺคติภว สงฺขาตาสุ อหิตทิสาสุ จิตฺตสฺส วงฺกคติยา คมนสฺส อุปายงฺคานิ, อิตรานิ กลฺยาณกมฺม สุคติภว วิวฏฺฏธมฺมสงฺขาตาสุ หิตทิสาสุ อุชุคติยาติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปาณาติปาตกมฺเม วิตกฺก วิจาร โทมนสฺเสกคฺคตา สงฺขาตํ จตุรงฺคิกชฺฌานํ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธิ สงฺขาโต ติยงฺคีกมคฺโคจ เวทิตพฺโพ. เอวํ เสเสสุ สุจริตทุจฺจริตกมฺเมสุ ฌานมคฺคา อุทฺธริตพฺพา. วิภงฺเค ปน สุตฺตนฺเตสุจ มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาสตีติ อิเมปิ จตฺตาโร อาคตา. อิเม ปน วิสุํ เจตสิกธมฺมา นโหนฺติ. ตถา ตถา ปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อธิวจนนฺติ กตฺวา อิธ นคหิตา.
[๒๑๐] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘สุคติ ทุคฺคตีนํ นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา; เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ มงฺคานี’’ติ วุตฺตํ; ตํ น สุนฺทรํ;
น หิ องฺคานิ มคฺคานํ ปถภูตานินาม โหนฺติ; มคฺคสทฺโทเยว ปถปริยาโย อฏฺกถาสุ วุตฺโต น องฺคสทฺโทติ;
[๒๑๑] ยฺจ ตตฺถ
‘‘มคฺคสฺสวา อฏฺงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานี’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ อนุปปนฺนํ.
อิธ หิ กตฺถจิ จิตฺเต ติยงฺคิโก กตฺถจิ จตุรงฺคิโกติอาทินา นานามคฺโคว อธิปฺเปโตติ. อาธิปจฺจฏฺเน อินฺทฺริยานิ. กิฺจ อาธิปจฺจํ. อตฺตาธีนวุตฺติเก ธมฺเม อตฺตโน คติยํ สพฺพโส วตฺเตตุํ สมตฺถภาโว. อิติ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อตฺตโน อาธิปจฺจสงฺขาตํ อินฺทฏฺํ กโรนฺติ สาเธนฺตีติ อินฺทฺริยานิ. อินฺทฏฺํ กาเรนฺตีติปิ อินฺทฺริยานิ. อิสฺสรา อธิปติโนติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปฺจจกฺขาทีนิ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิฺาณาทีนํ อิสฺสราโหนฺติ. พลวทุพฺพลมนฺท ติกฺขาทีสุ อตฺตาการานุวตฺตาปนโต. ภาวทฺวยํ อิตฺถาการาทิวเสน ปวตฺติยํ จตุสมุฏฺานิก รูปานํ สกลขนฺธปฺจกสฺเสว วา อิสฺสโร โหติ. อฺถา อปฺปวตฺติโต. ¶ ตถา หิ ยสฺมึ สนฺตาเน ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิภาโว ปวตฺตติ. ตสฺมึ สพฺเพ กมฺมาทิปจฺจยา จตุสมุฏฺานรูปสนฺตตึ สมุฏฺาเปนฺตา อิตฺถาการสหิตเมว สมุฏฺาเปนฺติ, โน อฺถา. ฉนฺทจิตฺตาธิปฺปายาปิ ตสฺมึ มนฺทาการสหิตาว ปวตฺตนฺติ. ตพฺพิปรีเตน ปุริสสนฺตานํ เวทิตพฺพํ. ชีวิตทฺวยํ รูปา รูปสนฺตตีนํ รตฺติ ทิว มาส สํวจฺฉรานุกฺกเมน อทฺธานผรเณ สหชาตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติ. เตสํ ตทายตฺตวุตฺติ กตฺตา. มโน วิชานนกิจฺเจ. เวทนาปฺจกํ ตถา ตถา อารมฺมณรสานุภวเน. สทฺธา อารมฺมณาวีมุจฺจเน. วีริยํ กมฺมนิ อลีน วุตฺติภาเว. สติ อารมฺมณุปฏฺาเน. สมาธิ อารมฺมเณ นิจฺจลฏฺิ ติยํ. ปฺา อสมฺโมหกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติ. อนฺาภิภวนียภาเวน ปวตฺตนโต. ยถา หิ สิลายํ ปถวี สหชาเตหิ อนภิภวนียา โหติ. อตฺตนาวเต อภิภวิตฺวา วิสุํ อวิชฺชมาเนวิย กตฺวา ปวตฺตติ. ยถา จ อุทเก อาโป อคฺคิมฺหิ เตโช วาเต วาโย. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
อฺายิตฺถ ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ อฺาตํ. น อฺาตํ อนฺาตํ. จตุสจฺจธมฺโม. อมตํวา ปทํ. อนฺาตํ สฺสามิ ชานิสฺสามีติ อนฺาตฺสฺสามิ. อาขฺยาติกํปิ หิ ปทํ สฺาสทฺทภาเว ิตํ นามิกฏฺาเน ติฏฺติ. ยถา มกฺขลิโคสาโล เอหิปสฺสิ โกติ. เอวฺหิ สติ ตสฺส ปทนฺตเรน สห สมาสภาโว นวิรุชฺฌตีติ. อนฺาตฺสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยํ อนฺา ตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ. อาทิมนสิการโต ปฏฺาย ตาทิเสน อุสฺสาเหน สห วิปสฺสนํ อารภนฺตสฺส ตสฺมึ อุสฺสาเห อปฏิปสฺสทฺเธเยว โสตามตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺตสฺส อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาชานาตีติ อฺํ. ตเมว อินฺทฺริยนฺติ อฺินฺทฺริยํ, ปถมมคฺเคน อนฺาตํ ตฺวาปิ กิเลสปฺปหานกิจฺจสฺส อปรินิฏฺิตตฺตา ตสฺส ชานนกิจฺจสฺส วิปฺปกตภาเวน ยถา ทิฏฺเ ตสฺมึ จตุสจฺจธมฺเม อมตปเทเอว วา ปุนปฺปุนํ ชานนกิจฺจ ยุตฺตานํ อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ อฺา ตาวิโน ¶ ปรินิฏฺิต อาชานน กิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ติวิธํ เปตํ ตถารูเป ชานเน สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อิสฺสโร โหตีติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ อิเมสํ สตฺตานํ ปากเฏ รูปกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ อาทิโต ปฺจ ปสาทินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ. ตสฺส อตฺตสฺส อิตฺถิปุม ตาเภโท อิเมสํ วเสน โหติ. ตสฺมึ วา อิตฺถิปุริส คาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ กทนนฺตรํ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ วุตฺตํ. โสจ อตฺตา อิมสฺส วเสน ชีวสฺํ ลภติ. ตสฺมึวา ชีวคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํ. อิทํ ปน ภาวินฺทฺริยโต ปุเร วตฺตพฺพํปิ รูปารูป มิสฺสกตฺตา อิธ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นามกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ นามินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ อาทิโต วุตฺตํ. โสจ อรูปี อตฺตา อิเมสํ วเสน สํกิลิฏฺโ วิปฺผนฺทิโตจ โหติ. ตสฺมึวา สุขิตทุกฺขิตคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริฺาย ปริฺายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ เปทนินฺทฺริยปฺจกํ วุตฺตํ. ตสฺส สํกิลิฏฺสฺส โวทานปฺปตฺติยา ตํตํคาหวิมุตฺติยาวา ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยํ วุตฺตํ. ตาย ปฏิปตฺติยา โวทานปฺปตฺติ ยา อาทิ มชฺฌ ปริโยสาน ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ วุตฺตานีติ.
[๒๑๒] วิภาวนิยํ ปน
‘‘เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อฺเสํ อคหณนฺติ’’ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
นหิ สนฺเตสุปิ อฺเสุ อินฺทฺริยภาวารเหสุ ธมฺเมสุ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิยา เตสํ อฺเสํ ภควโต เถรสฺสจ อคหณนฺติ ยุตฺตํ วตฺตุํ. อินฺทฺริยภาวารหสฺส อฺสฺส อสมฺภวโต. ยทิ หิ สมฺภเวยฺย, สตํปิ สหสฺสํปิ คณฺหิสฺสติเยวาติ. ¶ พลิยนฺติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปฏิปกฺขธมฺเม สหนฺติ มทฺทนฺตีติ พลานิ. ยถา อพลานํ พลิยนฺติ. มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ. เอตฺถจ อพลาติ ทุพฺพลา. นนฺติ หีนวีริยํ ชนํ. พลิยนฺตีติ พลสา กโรนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ. ปริสฺสยาติ อพลา ราคาทิ ปริสฺสยาติ อตฺโถ. อปิจ, ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเน อกฺโข ภณิยฏฺเน พลานินาม. ตสฺมา อสฺสทฺธิยสงฺขาเตน ปฏิปกฺขธมฺเมน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา สทฺธาพลํนาม. โกสชฺชสงฺขาเตน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา วีริยพลํนาม. มุฏฺสจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสติพลํนาม. อุทฺธจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสมาธิพลํนาม. อวิชฺชายกมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา ปฺาพลํ นาม. เสสทุกทฺวยํ ปน อฺมฺํ ปฏิปกฺเขนโยเชตพฺพํ.
[๒๑๓] วิภาวนิยํ ปน
ปาปพลทุกํ ปฏิปกฺเขน โยเชตุํ นลพฺภตีติ กตฺวา ‘‘อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเว เนวาติ’’ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทรํ.
สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวติจ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยตา ติจ อตฺถโต นานตฺตาภาวโตติ. วีริยสมาธิพลานิ กุสลากุสลาพฺยากตานิ. อหิริกาโนตฺตปฺปานิ อกุสลพลานิ. เสสานิ กุสลาพฺยากตานีติ. อธิปตีติ เอตฺถ ปตีติ สามิ อิสฺสโร. โส ปน ปเทส อิสฺสโร สกลิสฺสโรติ ทุวิโธ. ตตฺถ อินฺทฺริยานิ ปเรสํ วิสเย สยํ ปรวเส วตฺติตฺวา อตฺตโน วิสเยเอว ปเรหิ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ ปเทสิสฺสรา นาม. ปุพฺพาติ สงฺขารวเสน ปุพฺพาคมนวเสน วา วิเสเสตฺวา ปวตฺตํ อธิปติฏฺานํ ปตฺวา ปน อฺโ ทุติโย อิสฺสโรนาม นตฺถิ. ตสฺมา อธิโก ปตีติ อธิปติ. อตฺตา ธีนวุตฺตีนํ ปตีติ อธิปตีติจ วทนฺติ.
ฉนฺโทเอว อธิปตีติ ฉนฺทาธิปติ. ฉนฺทวโต กึนาม กมฺมํ นสิชฺฌตีติ เอวํ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสนวา ปุพฺเพ อตีตภเวสุ สุฏฺุ อาเสวิตฉนฺทาคมนวเสนวา เตสุ เตสุ กลฺยาณ ปาปกมฺเมสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม มโหโฆวิย ติณปณฺณกสเฏ อตฺตปราธีเน ¶ นิจฺจํ ปคฺคหิตธุเร กตฺวา ปวตฺโต กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโท. เอส นโย เสเสสุปิ. นนุ เจตฺถ ปจฺฉิมา ตโย ธมฺมา อธิปติภาวํ คณฺหนฺตา อินฺทฺริยภาวํ อวิชหิตฺวาว คณฺหนฺตีติ อธิปติภูตาว สมานา อินฺทฺริยกิจฺจวเสน ปรวเสปิ วตฺตนฺตีติ. สจฺจํ, อฺํ ปน อธิปติกิจฺจํ, อฺํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติ นตฺเถตฺถ โทโสติ. ยถา หิ ราชา จกฺกวตฺตี เอกสฺส อตฺตโน ปุโรหิตสฺส สนฺติเก เอกํ ทิพฺพวิชฺชํ คณฺหาติ. น เอตฺตาวตา ราชา จกฺกวตฺตินาม นโหติ. นจ วิชฺชาเหตุ อฺสฺส วเสน วตฺตติ. อฺฺหิ จกฺกวตฺติ รชฺชกิจฺจํ, อฺํ วิชฺชาคหณ กิจฺจนฺติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ อธิปติกิจฺจํนาม ตํตํกิจฺจ วิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา อตุลฺยพเลน อภิภวิตฺวา สหชาต ธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อนิวตฺตมาเน กตฺวา ธุร วาหิตา. อินฺทฺริยกิจฺจํ ปน วิชานนาทิกิจฺจํ อารพฺภ ปวุจฺจตีติ.
อาหรนฺติ สหชาตาทิปจฺจยสามฺโต อติเรเกน อสาธารณปจฺจยสตฺติวิเสเสน หรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ อาหารา. อาหรนฺติวา อชฺฌตฺตสมฺภูตา เต เต ปจฺจยธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาจ อตฺตานฺเจว อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจยุปฺปนฺนกิจฺจฺจ สุฏฺุ หรนฺติ วหนฺติ เอเตหีติ อาหารา. ยถาหสพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ. เอตฺถจ สพฺเพ สตฺตาติ เอเตน สพฺเพ อชฺฌตฺตสมฺภูตา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา วุตฺตา. อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา. ยถารหํ จตุวีสติปจฺจเยหิ ิติสภาวาติ อตฺโถ. นนุเจตฺถ ปจฺจยาหาโรว วุตฺโต. น อาหารปจฺจโย. อิธ ปน จตุพฺพิโธ อาหารปจฺจยธมฺโมว วุตฺโตติ. สจฺจํ, ปจฺจยฏฺเน ปน อาหารนามกานํ สพฺเพสํ จตุวีสติปจฺจยธมฺมานํ มชฺเฌ เยธมฺมา จตฺตาโร อาหาราติ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. เต เตสํ ปจฺจยาหารานํปิ อาหารภูตาติ สิทฺธา โหนฺตีติ. อิมสฺมึ อตฺเถ จตุนฺนํ อาหารานํ มหนฺต ภาโว ปากโฏ โหตีติ.
ตตฺถ ยถา ยวพีชานํวา สาลิพีชานํวา อานุภาโว นาม กฬิรงฺกุรานํ อุปฺปาทาน ปธานํ โหติ. ตโตปรํ ปน สสฺสภาวํ ¶ ปตฺวา ฉ ปฺจ มาเส วฑฺฒิยาวา ิติยาวา ปถวิ รสอาโปรสานํ อานุภาโว ปธานํ โหติ. เอวเมวํ กพฬี การาหารูปชีวีนํ กามสตฺตานํ กมฺมสฺส อานุภาโวนาม ปฏิสนฺธิรูปุปฺปาทเน ปธานํ โหติ. ตโตปรํ ปน ยาวตายุกํ วฑฺฒียาวาิติยาวา อุตุอาหารานํ อานุภาโว ปธานํ โหติ. กมฺมชรูปานิ หิ ยาว อาสนฺนมรณา ปวตฺตมานานิปิ อุตุอาหาเรหิ อนุคฺคหิตานิเอว ปวตฺตนฺติ. อุตุจ อาหารุ ปตฺถมฺภิโตเยว อตฺตโน กิจฺจํ กโรติ. ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ จตุสนฺตติรูปํ กพฬีการาหาเรน อนุปตฺถมฺภียมานํ จิรํ นปวตฺตติ. อุปตฺถมฺภียมานํเอว ยาวตายุกํ ปวตฺตติ. ยถาจ สกุณาวา ฑํสมกสา ทโยวา ตุณฺเฑน อาหารํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ โปเสนฺติ. ตุณฺเฑ อสนฺเต อาหารํ อลภนฺตา มรนฺติ. เอวเมว อิเม สตฺตา ผสฺเสน อารมฺมเณสุ รสํ คเหตฺวา เวทนาสงฺขาตํ อุปโภคปริโภคํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ ปตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ ปูเรตฺวา ยาวชฺชตนาปิ วฏฺเฏ อนุกณฺมานา ปวตฺตนฺติ.
ยทิ หิ ผสฺโสนาม น สิยา, อารมฺมณรสํ อลภิตฺวา เวทนา ปริโภครหิเตน ตณฺหุปฺปตฺติยา โอกาโส นตฺถีติ ติวิธวฏฺฏเมว นสิยาติ. ยถาจ เต สกุณาทโย ปกฺเข วิยูหิตฺวา อนฺตรา อปตมานา รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ วิจริตฺวา อตฺตานํ ยาเปนฺติ. ปกฺเขสุ อสนฺเตสุ คมนํ อสมฺปาเทนฺตา ปติตฺวา มรนฺติ. เอวเมวํ อิเม สตฺตา อายูหนลกฺขณาย เจตนาย เจตยิตฺวา กมฺมสมงฺคิตํ สมฺปาเทตฺวา ภวโต ภวํ วิจริตฺวา ยาวชฺชตนา วฏฺเฏ สํสรนฺติ. ยทิ หิ เจตนานาม น สิยา, กมฺมวฏฺฏสฺส อภาโว. ตทภาเวจ วิปากวฏฺฏสฺส อภาโว. ตทภาเวจ ตทนุสยิตสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส อภาโวติ วฏฺฏํนาม น สิยาติ. ยถาจ เต สกุณาทโย จกฺขุนา โคจรฏฺานํวา ตํตํทิสาภาคํวา วิภาเวตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติ. จกฺขุสฺมึ อสนฺเต กิฺจิคเหตพฺพวตฺถุํวา คนฺตพฺพฏฺานํวา อลภิตฺวา ตตฺเถว มรนฺติ. เอวเมวํ ¶ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อารมฺมณวิชานลกฺขเณน วิฺาเณน ตํตํอารมฺมณํ ลภิตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ ผสฺสาทโย อุปฺปาเทตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ วฏฺเฏนฺติ. ยทิ หิ วิฺาณํนาม น สิยา, ผสฺสาทีนํ อารมฺมณลาโภเยว นตฺถีติ วฏฺฏเมว น สิยาติ. เตนาห จตฺตาโร อาหารา.ล. วิฺาณํ จตุตฺถนฺติ. สํยุตฺตเกจ –
จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํวา สตฺตานํ อนุคฺคหาย กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโกวา สุขุโมวา, ผสฺโส ทุตีโย, มโนสฺเจตนา ตตียา, วิฺาณํ จตุตฺถนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภูตานนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตานํ. สมฺภเวสีนนฺติ กลลาทิ กาเล ิตานํ. จตุนฺนํปน อาหารานํ ยถาสมฺภวํ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏวา ตสฺมึ ตสฺมึ ภเววา ิติยาวา อนุคฺคหายวา ปวตฺติ อากาโร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน โกปเนตฺถ อาหาโร. กึ อาหาเรตีติ. กพฬีการา หาโร โอชฏฺมกรูปานิ อาหาเรติ. ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา. มโนสฺเจตนาหาโร ตโย ภเว. วิฺาณา หาโร ปฏิสนฺธินามรูปนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปากฏผลวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โอชฏฺมกรูปุปฺปาทนํ ปน กพฬีการาหารสฺส มหนฺตํ กิจฺจํ นโหติ. จตุสนฺตติรูปุปตฺถมฺภนเมว มหนฺตํ. เตเนว หิ ปาฬิยํ ิติยาติจ อนุคฺคหายาติจ วุตฺตํ.
อปิจ ยถา อุปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา สุตฺตนฺติ กปริยายา อภิธมฺมปริยายาติจ ทุวิธา โหนฺติ. ตถา อาหารปจฺจโยปิ ทุวิโธ. ตตฺถ ยํ วุตฺตํ มโนสฺเจตนาหาโร ตโยภเวติ. ตํ สุตฺตนฺติกปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํ. นหิ ปฏฺาเน อรูปา หารา อสหชาตานํ ธมฺมานํ อาหารฏฺเน ปจฺจยานาม โหนฺตีติ. ปฺจวิฺาเณสุ ฌานงฺคานิ นลพฺภนฺติ. ตานิ หิ ทุพฺพลกิจฺจฏฺานวตฺถุกตฺตา รูปาทีสุ อภินิปาตมตฺตานิ โหนฺตีติ น เตสุ วิชฺชมานา เวทนา เอกคฺคตา ฌานกิจฺจํ สาเธนฺตีติ. วิตกฺกปจฺฉิมกํ ฌานนฺติจ ¶ วุตฺตํ. ฌานงฺคานํ นายกภูโตจ วิตกฺโก เตสุ นตฺถีติ ตตฺถ ตาเวทนา เอกคฺคตาโย ตํ น สาเธนฺตีติ. วีริยุปตฺถมฺภรหิตา ธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาวปฺปตฺตา นโหนฺตีติ อวีริเยสุ โสฬสาเหตุกจิตฺเตสุ สมาธิพลกิจฺจํ น สาเธติ. วีริยปจฺฉิมกํ พลนฺติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อวีริเยสุ พลานิ นลพฺภนฺตีติ. เหตุรหิตา จ ธมฺมา วฏฺฏสฺส วิวฏฺฏสฺสจ ปตฺติยา ปถภาวํ นคจฺฉนฺติ. เหตุปจฺฉิมโก มคฺโคติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อเหตุเกสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติ. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตจิตฺเต เอกคฺคตา อธิโมกฺขรหิ ตตฺตา เอกนฺเตน สํสปฺปนสภาวาย วิจิกิจฺฉาย อภิภูตตฺตา จ มคฺคินฺทฺริยพลภาวาย พลวตี นโหตีติ วุตฺตํ วิจิกิจฺฉา จิตฺเต เอกคฺคตา มคฺคินฺทฺริยพลภาวํ น คจฺฉตีติ. ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวเนสฺเววาติ เอตฺถ ทฺวิเหตุก ติเหตุกสทฺเทน โมมูหทฺวยหสนชวนานิ นิวตฺเตติ. ชวนสทฺเทน ติภูมกานิ ทฺวิเหตุกติเหตุกวิปากานิ นิวตฺเตติ.
[๒๑๔] วิภาวนิยํ ปน
‘‘ทฺวิเหตุกติเหตุกคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, ชวนภาวสามฺตฺตา ปน หสนจิตฺเตปิ เตสํ อภาโว ทสฺเสตพฺโพเยว โหตีติ.
ยถาสมฺภวนฺติ ลทฺธปุพฺพาติ สงฺขารสฺส ลทฺธปุพฺพาคมสฺส จ เอเกกสฺส อธิปติโน สมฺภวานุรูปํ เอโกว ลพฺภติ. น ทุติโย. อิตรถา อธิปติเอว นสิยาติ. เอวฺจ กตฺวา ปฏฺาเน ยถา อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺเค อรูปิโนอินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ ตํสมุฏฺานานฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํ. น ตถา อธิปติปจฺจยวิภงฺเค. ตตฺถ ปน ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทินา เอเกกาธิปติ วิภาควเสเนว วุตฺตนฺติ. เอวฺหิ สติ อธิปติ อินฺทฺริยานํ วิเสโส ปากโฏ โหตีติ. นเวริตาติ นว อีริตา กถิตา. กุสลา กุสลา พฺยากเตหิ สมากิณฺโณ กุสลาทิ สมากิณฺโณ. [มิสฺสกสงฺคโห]
๑๖๔. จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิ. พุชฺฌนฺติวา ตานิ ตํ สมงฺคิโน เอตายาติ โพธิ. จตุมคฺคาณํ. วุตฺตฺเหตํ มหา นิทฺเทเส โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ-าณนฺติ. ปกฺโขติ โกฏฺาโส สมฺภาโร. โพธิยา ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา. อธิสีลา ธิจิตฺตา ธิปฺา สงฺขาตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุ ปริยาปนฺนานํ สตฺถุสาสนธมฺมานํ เอตํนามํ. เต ปน โกฏฺาสโต สตฺต วิธา โหนฺตีติ อาห จตฺตาโรสติปฏฺานาติอาทิ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ ปมุขา ปธานา หุตฺวา กายาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺนฺติ นานารมฺมเณสุ จิตฺตคมนํ นิวตฺเตตฺวา เตสฺเวว กายาทีสุ จิตฺต นิพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺตีติ ปฏฺานานิ. สติเอว ปฏฺานานีติ สติ ปฏฺานานิ. จตฺตาริสติปฏฺานานีติ วตฺตพฺเพ ธมฺมภาวํ อเปกฺขิตฺวา จตฺตาโรสติปฏฺานา ติวุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กาเยอนุปสฺสนา กายา นุปสฺสนา. รูปกาเย รูปสมูเห อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อวยวกายสฺส ตํตํกายภาเวนวา อนิจฺจาทิภาเวนวา ยาว ตสฺมึ ตสฺมึ กาเย สมฺโมโห ปหิยฺยติ. ตาว ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สมนุปสฺสนาติ อตฺโถ. นวปฺปเภทาสุ เวทนาสุ สุขเวทนาทิ กายอวยวเวทนาย ตํตํ เวทนาภาเวน อุทยพฺพยวเสน จ อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนา. โสฬส ปเภเทสุ สราคา ทีสุ จิตฺเตสุ สราคาทิกสฺส อวยวจิตฺตสฺส ตํตํ จิตฺตภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนา. ปฺจปเภเทสุ นีวรณาทีสุ ธมฺเมสุ กามจฺฉนฺทาทิกสฺส อวยวธมฺมสฺส ตํ ตํ ธมฺมภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา.
[๒๑๕] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย. อสฺสาส ปสฺสาสานํวา สมูโห กาโย’’ติ วุตฺตํ. ตํ น สุนฺทร เมว.
[๒๑๖] ยฺจ ตตฺถ
‘‘กายสฺส อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ.
กาเย ¶ กายานุปสฺสี วิหรตีติ หิ วุตฺตํ. เอเตน หิ กาเย อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนาติ อยมตฺโถว ปธานโต ทสฺสิโตติ.
[๒๑๗] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ หิ วุตฺตํ. ตถา จิตฺตานุปสฺสนา ปเทปิ.
[๒๑๘] ยํปิ ตตฺถ
‘‘สฺาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ น สุนฺทรเมว.
น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ สฺาสงฺขาราว วิเสเสตฺวา ธมฺมาติ วุตฺตา อตฺถีติ. ปาฬิยฺหิ ฉนีวรณา ปถมํ ธมฺมาติ วุตฺตา. ตโต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ตโต ทฺวาทสายตนานิ. ตโต สตฺตโพชฺฌงฺคา. ตโต จตฺตาริ สจฺจานีติ. ยทิเอวํ เอกาย ธมฺมานุปสฺสนาย วุตฺตาย อิตราปิ สิทฺธาติ สติปฏฺานํ เอกเมว วตฺตพฺพํ, น จตฺตาโรติ.น. โย หิ ธมฺมานุปสฺสนายํ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโต. โส รุปฺปนลกฺขณานุปสฺสนวเสน วุตฺโต. รุปฺปนลกฺขณฺหิ นิพฺพตฺติตปร มตฺถธมฺโม. โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต สุขุมสฺส อตฺตวิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติ. กาโยติ ปน ตํตํ สมูหภูตรูปธมฺมวเสน เวทิตพฺโพ. นรุปฺปนลกฺขณวเสน. นจ ตํตํ กายภาเวน คหิโต ตํตํ รูปธมฺมสมูโห นิพฺพตฺติต ปรมตฺถธมฺโมนาม โหติ. ปฺตฺติมิสฺสกตฺตา. โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต โอฬาริกสฺส สุภาทิ วิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติ. ตถา เวทนาจิตฺเตสุปิ โอฬาริกวิปลฺลาโส สุขุมวิปลฺลาโสติ ทฺเว ทฺเว วิปลฺลาสา โหนฺติ. ตตฺถ อตฺตุปนิพนฺธา นิจฺจสุข วิปลฺลาสา โอฬาริกา. อตฺตวิปลฺลาโส สุขุโม. ตตฺถ เวทนา จิตฺตา นุปสฺสนา โอฬาริกวิปลฺลาสานํ ปหานาย วิสุํ วุตฺตา. ธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธวิฺาณกฺขนฺธา สุขุม วิปลฺลาส ปหานายาติ. ตสฺมา จตฺตาโรว สติปฏฺานา วตฺตพฺพาติ. สมฺมา ปทหนฺติ เอเตหีติ สมฺมปฺปธานานิ. กามํ ตโจจ ¶ นฺหารุจ, อฏฺิจ อวสิสฺสตุ. อุปสฺสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํ. ยนฺตํ ปุริสถาเมน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ. น ตํ อปตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ เอวํ อนิวตฺตนวุตฺติ วเสน ปวตฺตสฺส สมฺมาวายามสฺส เอตํ นามํ. โส ปน ตถา ปวตฺโต เอโกปิ สมาโน กิจฺจสิทฺธิวเสน จตุธา โหตีติ. วุตฺตํ อุปฺปนฺนานนฺติอาทิ.
ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปาปกานนฺติ อสุกสฺมึ กาเล เทเส าเน วา อหํ อิทฺจิทฺจ นาม ปาปํ อกาสึ, อิทฺจิทฺจนาม มยฺหํ อุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนภาเวน วิทิตานํ อกุสลานํ. ปหานายาติ เตสํ อตฺตโน สนฺตาเน อชฺชตคฺเค ยาวปรินิพฺพานาปุน อนุปฺปาทธมฺมตาปาทนกรณตฺถํ. วายาโมติ สีล ปูรณ สมถ วิปสฺสนาภาวนากมฺเมสุ ทฬฺหํ วายาโม. อนุปฺปนฺนานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อวิทิตานํ ปรสนฺตาเนสุวา สุตฺตนฺเตสุวา ทิสฺวาวา สุตฺวาวา วิทิตานํ. อนุปฺปาทายาติ เยสํ อกุสล มูลานํ อตฺถิตาย อิเมสํ สตฺตานํ อีทิสานิ กิเลสชาตานิ วา ปาปกมฺมานิวา อุปฺปชฺชนฺติ. ตานิ มยิ วิชฺชนฺติเอว. อหํปิ เตหิ กิเลเสหิวา กมฺเมหิวา อปริมุตฺโตเยว. อหํปิ สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตเรสุวา ตานิ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทสฺสา มิเยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ อกุสลมูลานํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา ปจฺจยสมุจฺฉินฺทนตฺถํ. อนุปฺปนฺนานํกุสลานนฺติ จตุภูมเกสุ กุสลธมฺเมสุ สตฺตวิสุทฺธิปเภเทสุ อิเมนาม วิสุทฺธิธมฺมา มยา อปฺปตฺตา อนธิคตาเอว โหนฺตีติ เอวํ ตฺวา สมเย อนติกฺกนฺเตเอว อปฺปตฺตานํ อนธิคตานํ อุปริ วิสุทฺธิธมฺมานํ อธิคมนตฺถาย.
อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ภิยฺโย ภาวายาติ ยานิ สีลาทีนิ กุสลานิ มยิ อุปฺปนฺนานิ. ตานิ ยาว นิยามํ นโอกฺกมนฺติ, ตาว มยฺหํ เอตานีติ วตฺตุํ นารหนฺติ. สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตรํ ปตฺวาวา ภิชฺชิสฺสนฺติ เยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนานํ เตสํ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตาปาทนวเสน สุฏฺุตรํ วฑฺฒนตฺถาย. เอเตสุ ปน จตูสุ มุเขสุ เยน เกนจิ เอเกน มุเขน ¶ อุปฺปนฺโน วายาโม จตุกิจฺจสาธโกเอว โหตีติ เวทิตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน มคฺคกฺขเณ เอว เอกสฺส ตสฺส จตุกิจฺจสาธกตา วุตฺตาติ.
อิชฺฌนํ อิทฺธิ, ตสฺส ตสฺส โยคกมฺมสฺส สิทฺธิ สมิทฺธิ นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ. สา ปน สงฺเขปโต อภิฺเยฺยานํ ธมฺมานํ อภิฺาสิทฺธิ, ปริฺเยฺยานํ ปริฺาสิทฺธิ, ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ, สจฺฉิกา ตพฺพานํ สจฺฉิกรณสิทฺธิ, ภาเวตพฺพานํ ภาวนาสิทฺธีติ ปฺจวิธา โหติ. อิชฺฌตีติวา อิทฺธิ สตฺถุสาสเน โยคกมฺเมน อิชฺฌนฺตานํ สพฺเพสํ มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมานํ นามํ. ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท. อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. อิทฺธิปตฺติยา พลวุปาโย ปธานการณนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส ปน จตุนฺนํ อธิปติธมฺมานํ วเสน จตุธา โหตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติอาทิ. อธิปติภูโต ฉนฺโทว อิทฺธิปาโทติ ฉนฺทิทฺธิปาโท. เอสนโย เสเสสุปีติ. เอตฺถจ สพฺเพ มหคฺคตานุตฺตรภูตา อุตฺตริมนุสฺส ธมฺมานาม นปากติเกน ฉนฺเทนวา วีริเยนวา จิตฺเตนวา ปฺาย วา อธิคนฺตพฺพา โหนฺติ. เยน เกนจิ ปลิโพเธน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺเยน อธิปติภาวปตฺเตน ฉนฺทาทินาเอว อธิคนฺตพฺพา. ตสฺมา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติภูตาว อิธ อธิปฺเปตาติ ทฏฺพฺพาติ.
[๒๑๙] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘อิชฺฌติ อธิฏฺานาทิกํ เอตายาติ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธฺาณํ. อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตํ. ตํ สํยุตฺตเก กตมาจ ภิกฺขเว อิทฺธิ. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ.ล. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อิทฺธีติ อิมาย ปาฬิยา สเมติ. เอวํสนฺเตปิ อิธ อภิธมฺมปริยาโยว อธิปฺเปโตติ ตํ น ยุชฺชติเยว.
วิภงฺเค ปน ปถมวาเร โลกิย โลกุตฺตรมิสฺสกา จิตฺต เจตสิกราสีเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา. อฏฺกถายฺจ-ปถมชฺฌาน ปริกมฺมํหิ ¶ อิทฺธิปาโทนาม. ปถมชฺฌานํ อิทฺธินาม.ล. เนวสฺา นาสฺายตนชฺฌานปริกมฺมํ อิทฺธิปาโทนาม. เนวสฺานาสฺา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินาม. โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นาม. โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธินาม.ล. อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโทนาม. อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติจ. ปถมชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนาม. ทุติยชฺฌานํ อิทฺธินาม. ล. อากิฺจฺายตนชฺฌานํ อิทฺธิ ปาโทนาม. เนวสฺา นาสฺา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินาม. โสตา ปตฺติมคฺโค อิทฺธิปาโทนาม. สกทาคามิมคฺโค อิทฺธินาม.ล. อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติ จ วุตฺตํ. ตํตํ ปาทกชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนาม. ตโต ตโต วุฏฺหิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค อิทฺธินามาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. อิธ ปน อุตฺตรจูฬภาชนิเย อาคตนเยน จตฺตาโร อธิปติธมฺมาเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตา.
ตตฺถ ปน โลกุตฺตรภูตาเอว อธิปฺเปตา. อิธ โลกิย โลกุตฺตร มิสฺสกภูตาติ. อินฺทฺริยพลานิ อตฺถโต เหฏฺา วุตฺตาเนว. ปากฏฏฺานโต ปน จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธาย ถาโม เวทิตพฺโพ. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยสฺส. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สติยา. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเวสตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุเอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิสฺส. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ ฌาเนสุ เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺาย ถาโม เวทิตพฺโพ. ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอตฺถ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพนฺติ. สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ, สมนฺตโต พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ พุชฺฌนฺติ วา เอตายาติ กตฺวา. สา หิ จตุสจฺจธมฺมํ พุชฺฌมานา เอกกฺขเณ โสฬสหิ อตฺเถหิ สทฺธึ สมนฺตโต พุชฺฌติ, น เอกเทส โตติ ตสฺสา สมฺโพธิยา สมุฏฺาปนฏฺเน สมฺโพธิยา องฺโค สหการีพลวปจฺจโยติ สมฺโพชฺฌงฺโค. สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ¶ สา หิ กายาทีสุ จตูสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุสํวฑฺฒมานา อนุปุพฺเพน สพฺพปมาท ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อปฺปมาทปกฺขฺจ ปูเรตฺวา จตุมคฺคฺาณ สงฺขาตํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปตีติ. วิปสฺสนาย ภูมิภูเต อชฺฌตฺต พหิทฺธาธมฺเม วิจินาติ กกฺขฬตฺตผุสนาทีหิ อนิจฺจตาทีหิจ วิวิธา กาเรหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโนวิย เตสุ ทฏฺพฺพาการํ อเสสํ อุปธาเรตีติ ธมฺมวิจโย. โสเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ ธมฺมวิจย สมฺโพชฺฌงฺโค. โสปิ หิ อตฺตโน โคจรภูเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุสํวฑฺฒมาโน อนุปุพฺเพน สพฺพํสมฺโมห ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อสมฺโมหปกฺขํ ปูเรตฺวา สยํ จตุมคฺคาณ สมฺโพธิ หุตฺวา สมุฏฺหตีติ. สมฺมปฺปธานวีริยเมว สมฺโพชฺฌงฺโคติ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ตมฺปิ หิ จตุพฺพิเธสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานํ อนุปุพฺเพน สพฺพํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ลีนสงฺโกจ โกสชฺชปกฺขํ กิเลสชาตํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธุรสํปคฺคหปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺา เปตีติ.
ปีติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค ปีติ สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิ หิ วุตฺตปฺปกาเรสุ โคจเรสุ สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ จิตฺตสฺส อรติอุกฺกณฺปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธมฺมรติ ธมฺมนนฺทิธมฺมาราม ปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปติ. ปสฺสทฺธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิ สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิ หิ วุตฺตปกาเรสุ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส สารมฺภ ทรถปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ วูปสนฺตสีตลปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปติ. สมาธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สมาธิ สมฺโพชฺฌงฺโค. ตสฺส สมฺโพธิสมุฏฺาปนตา ปากฏา. ตตฺรมชฺฌตฺตตา สงฺขาตา อุเปกฺขาเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ อุเปกฺขา สมฺโพชฺฌงฺโค. สาปิหิ วุตฺตปฺปกาเรสุ สติอาทีนํ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส ลีนุทฺธจฺจปกฺขํ วิธเมตฺวา สมวาหิตปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธึ สมุฏฺาเปตีติ. สมฺมา อวิปรีตโต ทสฺสนํ สมฺมาทิฏฺิ. สา ปน ทุกฺเข ¶ าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโร ธคามินิปฏิปทาย าณนฺติ จตุพฺพิธา โหติ. สมฺมา อวิปรีตโต สํกปฺปนํ สมฺมาสงฺกปฺโป. ยถา สมฺมาทิฏฺิ ทฏฺพฺพสภาเวสุ ผรมานา ปวตฺตติ ตถา ตสฺสา สํวิธานนฺติ อตฺโถ. เตเนว หิ โส ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิโตติ. ยถาห-ยาจาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺิ, โยจ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตาติ. สมฺมาวาจา ทโย ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเยว. สมฺมา วายมนฺติ เอเกนาติ สมฺมาวายาโม. จตุกิจฺจสาธกํ สมฺมปฺปธาน วีริยํ. ปสฺสทฺธิทฺวยํ ปสฺสทฺธิสามฺเน เอกํ กตฺวา จุทฺทเสเต สภาวโตติ วุตฺตํ. สตฺตธาติ วุตฺตปฺปการานํ สติปฏฺานจตุกฺก สมฺมปฺปธานจตุกฺกาทีนํ วเสน สตฺตธา. อิทานิ เตสํ จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ านเภทํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาห.
[๒๒๐] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโหติ วตฺวา ปุน ตํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติ.
น หิ ตตฺถ สตฺต สรูปํ ลพฺภตีติ. สงฺกปฺโป วิรติตฺตยฺจ เอกํ มคฺคงฺคฏฺานํ ปาปุณาติ. ปสฺสทฺธิจ ปีติจ อุเปกฺขาจ เอกํ โพชฺฌงฺคฏฺานํ. ฉนฺโทจ จิตฺตฺจ เอกํ อิทฺธิปาทฏฺานนฺติ เอวํ นวธมฺมา เอกฏฺานิกา โหนฺติ. เอกํ วีริยํ จตุสมฺมปฺปธาน อิทฺธิ ปาทินฺทฺริย พลโพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน นวฏฺานิกํ. เอกา สติ จตุสติปฏฺาน อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน อฏฺฏฺานิกา. เอโก สมาธิ อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน จตุฏฺานิโก. เอกาปฺา อิทฺธิปาทินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน ปฺจฏฺานิกา. เอกา สทฺธา อินฺทฺริย พล วเสน ทุฏฺานิกาติ. เต ปน สตฺตตึส ปเภทา ธมฺมา ปุพฺพภาเค นานารมฺมณา นานาขณิกาจ โหนฺติ. มคฺคผเลสุ ปน นวฏฺานิกํ วีริยํ เอกเมว นิพฺพานํ อารมฺมณํกตฺวา นวสุาเนสุ อตฺต ปฏิปกฺขานํ ปาป ธมฺมานํ ปจฺจย ยมุคฺฆาตวเสน นว กิจฺจานิ สาธยมานํ เอกเมว ปวตฺตติ. เอส นโย อฏฺฏฺานิกาทีสุ. ตสฺมา เต เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต สพฺเพ เอกโต อุปลพฺภนฺตีติ ¶ วุตฺตํ สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺตีติ. นวาสงฺกปฺป ปีติโยติ เอตฺถ วาสทฺโท กฺวจิ สทฺทตฺโถ. สงฺกปฺโป กฺวจิ ทุตียชฺฌานิกา ทิเกปีติจ กฺวจิ จตุตฺถชฺฌานิกาทิเก โลกุตฺตเร นโหนฺตีติ อตฺโถ.
โลกิเยปีติ สีลวิโสธนาทิวเสน ปวตฺเต กามา วจรกุสลาทิเก โลกิยกุสล กฺริยจิตฺตุปฺปาเทปิ. ยถา โยคนฺติ สีลวิโสธนกมฺม สมถกมฺมนามรูปปริคฺคหาทิกมฺเมสุ ยุชฺชิตพฺพานํ วิรติตฺตยาทีนํ อนุรูปํ. ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยนฺติ สีล วิสุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ วิสุทฺธีนํ อนุกฺกเมน ปวตฺติกาเล. เอเตน ทิฏฺเว ธมฺเม มคฺคผลปติฏฺาภาวตฺถาย ปูริเต จตุปาริสุทฺธิ สีเลปิ สทฺธาสติอาทโย โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคหิตา เอว โหนฺติ. ตถา มคฺคปาทกตฺถาย อุปฺปาทิเตสุ มหคฺคตชฺฌาเนสุ มีติ ทสฺเสติ. ตถา หิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตเก –
เอวํ ภาวิโต โข กุณฺฑลิย อินฺทฺริยสํวโร ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติ. เอวํ ภาวิตานิ ตีณิ สุจริตานิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรนฺติ. เอวํ ภาวิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ. เอวํ ภาวิตา สตฺต โพชฺฌงฺเค วิชฺชาวิมุตฺติโย ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํ.
อฏฺกถายํปิ นเกวลํ พลววิปสฺสนา มคฺคผเลสุเอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ. วิปสฺสนาปาทก กสิณชฺฌาน อานาปาณา สุก พฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺตีติ วุตฺตํ. [โพธิปกฺขิยสงฺคโห]
๑๖๕. สพฺพสงฺคเห ปฺจกฺขนฺธาติ ปฺจ ราสโย. อตีตาทิ เภท ภินฺนานํ รูปานํ ขนฺโธ ราสีติ รูปกฺขนฺโธ. เอกสฺมึ รุปฺปน ลกฺขเณ ราสึ กตฺวา าเณน ปริคฺคหิตา รูปธมฺมาเอว. ตถา เอกสฺมึ เวทยิตลกฺขเณ สฺชานน ลกฺขเณ ราสึ กตฺวา ปริคฺคหิตา อตีตาทิเภทภินฺนา เวทนาสฺาโย เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ จนาม. สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. ผสฺส เจตนา ทโย. เตหิ ฉสุวา อุปปตฺติทฺวาเรสุ ตีสุวา กมฺมทฺวาเรสุ เอกโต สงฺคมฺม สมาคมฺม ผุสนเจตยิตาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน ¶ กิจฺเจหิ ทสฺสนสวนาทีนิ สาธารณกิจฺจานิวา กายิก วาจสิกมานสิกานิวา สยน นิสชฺชฏฺาน คมน กถน จินฺตนาทีนิ สพฺพานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ วิทหนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ สํยุตฺตเก –
กิฺจ ภิกฺขเว สงฺขาเร วเทถ. สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ. กิฺจ สงฺขตํ อภิ สงฺขโรนฺติ, รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ. เวทนํ เวทนตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติ. สฺํ สฺตฺถาย สงฺขต อภิสงฺขโรนฺติ. สงฺขาเร สงฺขารตฺถาย สงฺขต มภิสงฺขโรนฺติ. วิฺาณํ วิฺาณตฺถาย สงฺขต มภิ สงฺขโรนฺตีติ. สงฺขต มภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตีติ.
ตตฺถ รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยสฺมึ ยสฺมึ กาเล สยน นิสชฺชาทิวเสน ปวตฺตา ยา ยา รูปวิกติ อิจฺฉียติ, ตสฺมึตสฺมึ กาเล ตสฺสา ตสฺสา รูปวิกติยา ชาตตฺถาย อิริยาปถ ปริวตฺตนาทิ วเสน ตํ ตํ รูปวิกตึ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถ. ขชฺชโภชฺชาทิกํ วตฺถาลงฺการาทิกํ มฺจ ปี เคห รถาทิกํ สพฺพํ อุปโภค ปริโภคภูตํ พาหิร รูปํปิ คเหตฺวา โยเชตุํ วฏฺฏติเยว. เวทนนฺติ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ สพฺพํปิ เวทนํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกํ เวทนํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตา จิตฺตกมฺมนจฺจคีตาทีนิ ตํ ตํ เวทนุปกรณานิ สมฺปาทน วเสน สมฺปรายิกฺจ อภิสงฺขโรนฺตา มานุสกํวา ทิพฺพํวา ตํตํ เวทนํ ปตฺเถตฺวา ทาน สีลาทิ สมฺปาทน วเสน อภิสงฺขโรนฺติ. เอสนโย เสเสสุปิ. สงฺขาเรสุ ปน ผสฺสํ ผสฺสตฺถาย เจตนํ เจตนตฺถายาติอาทินา ทานํ ทานตฺถาย สีลํ สีลตฺถาย ปาณาติปาตํ ปาณาติปาตตฺถายาติอาทินา วา สพฺพํ โลกปวตฺตึ ตฺวา วิตฺถาเรตพฺพาติ. เอตฺถ สิยา, กสฺมา สงฺขาเรสุ ปากฏา เจตนาทโย วิตกฺกาทโย โลภาทโย สทฺธาสติปฺาทโยจ ธมฺเม วิสุํ วิสุํ ขนฺธภาเวน อวตฺวา เวทนาสฺาว วุตฺตาติ. วุจฺจเต.
ยถา ¶ หิ เฉโก มหาภิสกฺโก เภสชฺชมูลานิ คเหตฺวา จุณฺณํ กโรนฺโต เตสุ มูเลสุ อิมานิ ถูลานิปิ มุทูนิ โหนฺติ. อิมานิ ขุทฺทกานิปิ กกฺขฬานิ โหนฺตีติ ตฺวา ตโต ปถมตรํ กกฺขฬานิ วิสุํ อุทฺธริตฺวา สุฏฺุ โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติ. เสสานิ ปน สพฺพานิ มุทูนิ เอกโต กตฺวา โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติ. ตโต อุภยานิ มิสฺเสตฺวา สิลายํ ปิเสตฺวา เภสชฺชกมฺเม อุปเนติ. เอวํ กโรนฺโต นกิลมติ. เอวเมวํ ภควาปิ นามรูปธมฺเมสุ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา นิจฺจสุขอตฺต วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถาย อนุยฺุชนฺตา เทวมนุสฺสา วิภาเค อกเต ตีสุ ธมฺเมสุ กิลมิสฺสนฺตีติ ตฺวา นามธมฺเมสุ เวทนาสฺาจิตฺตสงฺขาเต ตโย ธมฺเม วิสุํ อุทฺธริตฺวา เอกเมกํ ขนฺธํ นาม กตฺวา เทเสสิ. ตถา หิ ยถา มจฺฉานาม อุทเก สติ อุกฺกณฺิตา นาม นตฺถิ. อสติ ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺิตาเยว โหนฺติ. ยถาวา มธุกราวา ภมราวา ยสฺมึ วเน ปุปฺผรส ผลรเส ลภนฺติ, ตตฺถ อุกฺกณฺิตานาม นตฺถิ. อลภมานา ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺิตาเอว โหนฺติ. เอวเมว อิเมสํ สตฺตานํ สุข สฺิเตสุ ปติสรเณสุ เวทนาสทิสํ ปติสรณํนาม นตฺถิ. มนุสฺสเทวพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อสฺสาเทนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อสฺสาเทนฺติ. ยทิจ ตาหิ วินา ยถิจฺฉิตํ สุขเวทนํ ลเภยฺยุํ. โกนาม ตา สาทิยิสฺสติ. ตถา ผสฺสเจตนาทีหิ วิตกฺกวิจารวีริยาทีหิ โลภโทสาทีหิ สทฺธาสติปฺาทีหิ จ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเมหิ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ ยํกิฺจิ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อภิสงฺขโรนฺติ. ยทิจ ตาทิเสน อภิสงฺขรเณน วินาปิ ยถิจฺฉิตํ สุขํ ลเภยฺยุํ, เตหิ ธมฺเมหิ อตฺโถ นตฺถีติ โกนาม เต ธมฺเม อภิสงฺขริสฺสตีติ.
อิติ สุขสฺิเตสุ ธมฺเมสุ เวทนานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํสคตํ สุขสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควา ตํ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ. ตถา อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตสฺิเตสุ ปติสรเณสุ สฺาสทิสํ ปติสรณํ นาม นตฺถิ. ตถา หิ ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย อุปฺปนฺนา เต เต สตฺตา ¶ อตฺตาโน อตฺตโน วิสเยสุ สพฺพํ ชานิตพฺพํ สฺาย สฺชานิตฺวา วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺติ. ตถา วิฺุตฺตํ อาปชฺชนฺตา ยตฺตกํ ปเร ชานนฺติ. ตตฺตกํ มยํปิ ชานาม. โก อมฺหากํ อุตฺตริตโรติ เอวํ โลเก าณสมฺมภํ สฺํ ปรมํ อตฺตานํ กตฺวา วิจรนฺติ. อิติ อตฺตสฺิเตสุ ธมฺเมสุ สฺานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํ สคตํ อตฺตสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควาตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ. ตถา อิเมสํ สตฺตานํ นิจฺจสฺิเตสุ ปติสรเณสุ จิตฺตสทิสํ ปติสํรณํ นาม นตฺถิ. ตถา หิ สตฺตา สุขํ ทุกฺขํนาม อนิจฺจํ สุขปตฺตานํ ทุกฺขํ นตฺถิ. ทุกฺข ปตฺตานํ สุขํ นตฺถีติวา. สฺานาม อนิจฺจา, กทาจิ ปมุสฺสติ กทาจิ นปมุสฺสตีติวา. วีริยํนาม อนิจฺจํ. กทาจิ อารภติ, กทาจิ น อารภตีติวา. โลโภนาม อนิจฺโจ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ นอุปฺปชฺชตีติวา. โทโสนาม อนิจฺโจ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติวา. สทฺธานาม อนิจฺจา. กทาจิ ปสนฺนจิตฺโต โหติ, กทาจิ อปฺปสนฺนจิตฺโต โหตีติวา. ปฺานาม อนิจฺจา. ชานิตพฺพํปิ กทาจิ ชานาติ, กทาจิ น ชานาตีติวา เอวํ เจตสิกธมฺมานํ อนิจฺจ ภาโวนาม เกสฺจิ โลกิยชนานํปิ ปากโฏ โหติ. น ปน จิตฺตสฺส. น หิ สตฺตา จิตฺตํนาม อนิจฺจํ. กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติ คณฺหนฺติ. ตํ ปน สยํ นิจฺจํ ปวตฺตมานํ หุตฺวา กทาจิ สุเขน ยุตฺตํ โหติ, กทาจิ ทุกฺเขนาติอาทินา ตสฺมึ นิจฺจสฺเมว อุปฺปาเทนฺตีติ. อิติ จิตฺตํนาม นิจฺจสฺิเตสุ ธมฺเมสุ ปรมุกฺกํ สคตํ นิจฺจสฺิตฏฺานํ โหติ. ตสฺมา ภควา ตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติ.
[๒๒๑] ยํปน วิภาวนิยํ
‘‘ภาชน โภชน พฺยฺชน ภตฺตการก ภฺุชก วิกปฺปวเสน ปฺเจว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ตํ วิภาวนฺเตน ‘‘รูปฺหิ เวทนา นิสฺสยตฺตา ภาชนฏฺานิยํ. เวทนา ภฺุชิตพฺพตฺตา โภชนฏฺานิยา. สฺา เวทนสฺสาท ลาภ เหตุตฺตา พฺยฺชนฏฺานิยา. สงฺขารา อภิสงฺขรณโต ภตฺตการกฏฺานิยา. วิฺาณํ อุปภฺุชกตฺตา ภฺุชกฏฺานิยํ. เอตฺตาวตาจ อธิปฺเป ตตฺถสิทฺธีติ ปฺเจว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํ สารโต นทฏฺพฺพํ.
น หิ ตํ อฏฺกถายํ เอตปฺปรมวินิจฺฉเย อาคตํ. อุปมาทีปเนเอว อาคตํ. น จ ภควตา ภาชนาทิวิกปฺปสิทฺธิมตฺตํ อุทฺทิสฺส ปฺเจว ขนฺธา วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ. ตถาสิทฺธสฺส อตฺถสฺส ปโยชนาภาวโตติ.
[๒๒๒] ยฺจ ตตฺถ
‘‘เทสนากฺกเมปิ อิทเมว การณํ. ยตฺถ ภฺุชติ, ยฺจ ภฺุชติ, เยนจ ภฺุชติ, โยจ โภชโก, โยจ ภฺุชิตา. เตสํ อนุกฺกเมน ทสฺเสตุกามตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตํปิ อสารํ.
จตุนฺนํ อุปาทานานํ วิสยภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. สพฺพ สภาคธมฺม ปริยาทานวเสน สาสวา อนาสวาจ ธมฺมา ปฺจกฺขนฺธาติ วุตฺตา, วิปสฺสนา ภูมิปริคฺคหวเสน สาสวาเอว ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ วุตฺตา. อายตนฺติ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา ภุสํ อุสฺสหนฺตา วิย โหนฺตีติ อายตนานิ. อายตนสทฺโท ปน ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ทฺวารธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน, ฉสุ พาหิเรสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สโมสรณฏฺเน, อุภยตฺถปิ การณฏฺเน ปวตฺตติ. ตตฺถ จิตฺต เจตสิกา ธมฺมา เอกสฺมึวา ภเว อนมตคฺเควา สํสาเร ปุนปฺปุนํ สห ชายมานา จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวารปเทเสสุเอว ชายนฺติ, น อฺตฺถ. สนฺตานานุพนฺธวเสน นิวสนฺตาปิ เตสฺเวว นิวสนฺติ, น อฺตฺถ. อากิริตฺวา ถปิตา วิย ปวตฺตมานาปิ เตสฺเวว ปวตฺตนฺติ, น อฺตฺถ. ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉสฺชาติเทสฏฺเน นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเนจ อายตนานินาม. เทวายตนํ วิย อธิฏฺานฏฺเนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว.
ยถาจ สมฺปนฺนปุปฺผผเลสุ เขเมสุ รุกฺเขสุ ตโต ตโต ปกฺขิโน นิลินตฺถาย อาหารตฺถายจ นิจฺจํ สโมสรนฺติ. เอวํ รูปาทีสุ ¶ ฉสุาเนสุ ตโต ตโต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณกรณตฺถาย นิจฺจํ สโมสรนฺติ. ตสฺมา รูปาทีนิ ฉ สโมสรณฏฺเน อายตนานินาม. ตทุภยานิ ปน เตสํ จิตฺต เจตสิกานํ การณฏฺเน อายตนานินาม. จกฺขุจ ตํ อายตนฺจาติ จกฺขายตนํ. เอวํ เสสานิ. ตตฺถ จกฺขุโสตานิ สตฺตานํ หิตกฺริยาสุ พหุปการตฺตา กามรูป พฺยาปิตตฺตา จ ปากฏานีติอาทิมฺหิ วุตฺตานิ. เตหิ อาสนฺนตฺตา ตทนนฺตรํ ฆานํ. ตโต ชิวฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปเทสายตนานินาม. ตโต สกลกายพฺยาปโก กาโย. ตโต เตสํ สพฺเพสํ โคจรวิสยคฺคาหกํ มโนติ. เสสานิ ปน เตสํ วิสยตฺตา ตทนุกฺกเมเนว วุตฺตานีติ.
กสฺสจิ ปน ปุคฺคลสฺสวา สตฺตสฺสวา มนุสฺสสฺสวา เทวสฺสวา พฺรหฺมุโนวา วเส อวตฺติตฺวา อตฺตโนเอว สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโย. วิสุํ วิสุํ ววตฺถิตสภาวตฺตาวา ยถาสภาวํ ธารียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ ววตฺถปียนฺตีติ ธาตุโย. อปิจ, นิสฺสตฺต นิชฺชีวฏฺเน ธาตุโย. ตตฺถ นิสฺสตฺตฏฺเนาติ สตฺตาการา ภาวฏฺเน สตฺตกิจฺจาภาวฏฺเน. โก ปเนตฺถ สตฺตากาโร กึ สตฺตกิจฺจนฺติ. ชีวโยโค สตฺตากาโร. อีหาจ พฺยาปาโร จ สตฺตกิจฺจํ. นิชฺชีวฏฺเนาติ เอกสฺมึ ภเว ยาว นมรติ. ภวปรํปรายวา ยาว สํสาโร น นิวตฺตติ. ตาว อภิชฺชมาโน อจฺฉิชฺชมาโน เอโกว วตฺตตีติ เอวํ คหิตสฺส ชีวสฺส อภาวฏฺเน. จกฺขาทโยจ ธมฺมา สพฺพโส สตฺตาการรหิตา สตฺต กิจฺจรหิตาจ โหนฺติ. นจ สยํ ชีวานาม โหนฺติ. นาปิ ชีวโยคาติ. อิติ นิสฺสตฺตฏฺเน นิชฺชีวฏฺเนจเตธาตุโยนามาติ. เตสํ ปน ทฏฺพฺพากาโร อฏฺกถายํ วุตฺโต. ยถาห-เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺพฺพา. ทณฺโฑ วิย รูปธาตุ. สทฺโทวิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุ. มุขํ วิย รูปธาตุ. มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. อถวา, อุจฺฉุยนฺต กิลยนฺตํ วิย จกฺขุธาตุ. ยนฺตจกฺกยฏฺิ วิย รูปธาตุ. อุจฺฉุรส เตลานิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. ตถา อธรารณิ วิย ¶ จกฺขุธาตุ. อุตฺตรารณิ วิย รูปธาตุ. อคฺคิ วิย จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอสนโย โสตวิฺาณธาตุอาทีสุ. มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิฺาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺพฺพา.
ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิวจ ทฏฺพฺโพ. สฺา สงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺล สูลโยคา อาตุรา วิย ทฏฺพฺพา. ปุถุชฺชนานํวา สฺา อาสา ทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺิ วิย อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหโต วนมิโควิย. สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนปุริสา วิย. ชาติทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจโร วิย. สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิย. รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุร จกฺกํวิย ทฏฺพฺพํ. อสงฺขตาปิธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺพฺพา. กสฺมา, สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตา. มโนวิฺาณธาตุ คหิตารมฺมณํ มฺุจิตฺวาปิ อฺํ คเหตฺวา ปวตฺตนโต วนมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขลุงฺโค วิย, ยตฺถ กามนิปาติโต เวหาสํ ขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทิ นานาปฺปการ กิเลสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺพฺพาติ. อริยสจฺจานีติ เอตฺถ สนฺตสฺส ธมฺมสฺส ภาโว สจฺจํ. สนฺตสฺสาติ ภูตสฺส ตถสฺส อวิปรีตสฺส. อปิจ, เกนฏฺเน สจฺจนฺติ. ตถฏฺเน อวิตถฏฺเน อนฺถฏฺเน. ยฺหิ จกฺขุสฺส ทุกฺขตฺตํ, ตํ ตถํ โหติ อวิตถํ อนฺถํ. ทุกฺขทุกฺข สงฺขารทุกฺข วิปริณามทุกฺข สงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลสฺส อภิณฺหปีฬนโต. ตตฺถ สงฺขารทุกฺขํ นาม กมฺมชานํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํกมฺมา ภิสงฺขรณทุกฺขํ. ตถา อุตุชาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํ อุตุจิตฺตาหารานํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ.
จกฺขุ หิ นาม รูปิพฺรหฺมานํปิ ปุริมภเว ฌานภาวนา สงฺขาตํ มหนฺตํ กมฺมาภิสงฺขรณ ทุกฺขํ อนุภวนฺตานํเยว อุปฺปชฺชติ. โน อฺถา. กามสตฺตานํ ปน ปุริมภเว กมฺมสงฺขารทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนํปิ ยาวชีวํ ปวตฺติยา อาหาราทิสงฺขารทุกฺขฺจ ปฏิชคฺคน ทุกฺขฺจ ¶ อนุภวนฺตานฺเว ปวตฺตติ, โน อฺถา. ปวตฺตมานฺจ ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทากทาจิ ภิชฺชติ. มรณกาลํ ปตฺวา ปน เอกนฺเตน ภิชฺชติเยว. ตสฺมา ตํ อสฺสาเทตฺวา ตทตฺถาย กมฺมํวา อาหาราทิปจฺจยํวา ปฏิชคฺคนํ วา สงฺขโรนฺตานํ อนมตคฺเค สํสาเร สงฺขารทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิ. อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน สงฺขารทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. อิทมสฺส สงฺขารทุกฺขํ. อิทํ จกฺขุ นาม ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทา กทาจิ ภิชฺชนชาติกํ. ตสฺมา ตสฺส ภิชฺชนภเยน ปเคว ปจฺจย สมฺปาทนทุกฺขํ รกฺขาวรณคุตฺติสํวิธานทุกฺขํ ภิชฺชนนิมิตฺตานิ ทิสฺวา วา ภิชฺชมาเนวา ภินฺเนวา โสจนปริเทวนาทิทุกฺขฺจ วิปริณาม ทุกฺขํนาม. อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน วิปริณามทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. อิทมสฺส วิปริณามทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน ตทุภเยน ทุกฺเขน สเหว สิชฺฌติ. เอวํ จกฺขุ ทุกฺขทุกฺข สงฺขาร ทุกฺข วิปริณาม ทุกฺขสงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยว. ยฺจ ตสฺส ตถาปีฬนํ, ตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนฺถํ. ตสฺมา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํนาม. เอส นโย โสตาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ.
เสสสจฺเจสุปิ ยํ โลภสฺเสว ทุกฺขสมุทยตฺตํ. ยํ นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํ. ยํ อฏฺงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตํ กถํ โหตีติอาทินา วตฺตพฺพํ. ยาวจ โลโภ น ปหิยฺยติ. ตาว จกฺขาทีนิ อสฺสาเทติเยว. ยาวจ ตานิ อสฺสาเทติ. ตาว เตสํ ปวตฺติยา กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติเยว. ยาวจ กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติ. ตาว จกฺขาทีนิ ปวตฺตนฺติเยว. ยาวจตานิ ปวตฺตนฺติ. ตาว เตสํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สงฺขาร ทุกฺขาทีหิ นมุจฺจติเยว. ตสฺมา โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตฺตํ ตถํ โหติ. จกฺขาทีสุจ ปวตฺตมาเนสุ วุตฺตปฺปการํ สพฺพํ ทุกฺขํ อาคจฺฉติเยว. อปวตฺตมาเนสุ นาคจฺฉติ. ตสฺมา เตสํ ปวตฺตินิโรธภูตสฺส นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํ ตถํ โหติ. ตถา โลภปหานโต อฺโ ทุกฺขมุตฺติมคฺโคนาม นตฺถิ. อฏฺงฺคิกมคฺโคจ อุปฺปชฺช มาโน ¶ เอกนฺเตน ตํ ปชหติ. ตสฺมา อฏฺงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนฺถนฺติ.
เอวํสนฺเตปิ สจฺจสทฺโท ปริยาย สจฺเจสุปิ วตฺตตีติ วุตฺตํ จตฺตาริอริยสจฺจานีติ. ตตฺถ ทุกฺขสจฺเจ ตาว สกฺกายปริยา ปนฺนา อชฺฌตฺตธมฺมาเอว อริยสจฺจํนาม. เตเยว หิ อสฺมิมานสฺส อธิฏฺานภูตา หุตฺวา ยาวตํ มานํ น สมูหนติ. ตาว ทุกฺขกิจฺจํ กโรนฺติ. ทุกฺขปริฺาจนาม ยาวเทว อสฺมิมานสมุคฺฆาตาย โหติ. อสฺมิมาโนจ เตสฺเวว อชฺฌตฺตธมฺเมสุ นิวิสตีติ เตสุ ปริฺาเตสุ ปริฺากิจฺจํ สิทฺธเมว โหตีติ. ตพฺพิปรี เตน ปน อนินฺทฺริย พทฺธธมฺมา มคฺคผลธมฺมาจ อฏฺงฺคิกวชฺชา อุทยพฺพย ปีฬนโต สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺเขหิจ อปริมุตฺตตฺตา ทุกฺขสจฺจํ นาม. สมุทยสจฺเจ เอโก โลโภเยว อริยสจฺจํนาม. โสหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อตฺตนิจ อารมฺมณธมฺเมสุจ อสฺสาทํ ชนยิตฺวา นิจฺจํ วฏฺฏทุกฺขโต อนุกฺกณฺมาเน กโรตีติ เตสํ โลภสทิโส อฺโ าติวา มิตฺโตวา สหาโยวา อตฺตาวา อตฺตนิยํวา นตฺถิวิย ขายติ. ตสฺมา ตํสทิโส อฺโ โกจิ วฏฺฏทุกฺขสํวิธายโกนาม นตฺถิ. ตฺจ ปชหิตุํ สกฺโกนฺตสฺส อฺโ ทุชฺชโหนาม นตฺถิ. อวเสสาปน สพฺเพปิ สาสวา กุสลากุสลธมฺมา สมุทยสจฺจํนาม.
เอตฺถ สิยา, นนุ อวิชฺชาปิ สพฺพสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลภาเวน วุตฺตาติ สาปิ สมุทเย อริยสจฺเจเอว วตฺตพฺพาติ. วุจฺจเต, ยถาหิ เอโก เฉโก อุยฺยานปาโล สมฺปตฺติยุตฺตํ ภูมิ ภาคํ ลภิตฺวา อตฺตโน าณพเลน ภูมิภาคฺจ นานาพีชานิจ อภิสงฺขริตฺวา นนฺทนสทิสํ อุยฺยานํ มาเปสิ. ตตฺถ ภูมิ อุยฺยาน ปาลสฺส พีชานํ รุกฺขานฺจ ปติฏฺานกิจฺจํ สาเธติ. พีชานิจ องฺกุรุปฺปาทนกิจฺจํ สาเธนฺติ, อุยฺยานปาโลเยว ปน สพฺพกิจฺจานิ สาเธติ. โส หิ ภูมิยํ พีเชสุ รุกฺเขสุจ ยํยํ กตฺตพฺพํ โหติ. ตํ สพฺพํ กโรติ. มเมตนฺติ ปริคฺคณฺหาติ รกฺขติ. ตโต อุปฺปนฺเน โภเค ภฺุชติ. ตสฺมา โก อิทํ มาเปสิ, กสฺเสทํ อุยฺยานนฺติ วุตฺเต อุยฺยานปาโลเยว มาเปสิ. ตสฺเสทํ อุยฺยานํ อิจฺเจว วุจฺจติ. ¶ น ภูมึ มาเปสิ. พีชานิ มาเปนฺติ. เตสํ อิทํ อุยฺยานนฺติ วุจฺจติ. กา ปน อุยฺยานสมฺปตฺติยา ปจฺจยปรํปราติ วุตฺเต ปน ภูมิเอว อาทิโต วตฺตพฺพา. น อุยฺยานปาโล. นจ พีชานีติ. เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาท นยฺหิ ปตฺวา ปจฺจยปรํ ปรวเสน ทุกฺข ธมฺมานํ ปวตฺติ นิวตฺติวิธาเน อวิชฺชาเอว อาทิ ปภวปธานภูตา โหติ, น ตณฺหา. สจฺจเทสนายํ ปน เตสํ นิพฺพตฺตกธมฺมวิธาเน ตณฺหาเอว สามิเชฏฺก ปธานภูตา โหติ. น อวิชฺชาติ นตฺถิ สมุทยาริยสจฺจภาเว อวิชฺชาย โอกาโสติ ทฏฺพฺโพ. กิเลสานํ ตทงฺคนิโรธวิกฺขมฺภน นิโรธา นิโรธสจฺจํนาม. นิพฺพานํ นิโรธาริยสจฺจํนาม. ฉสุ โลกิยวิสุทฺธีสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคสจฺจํ นาม. อฏฺงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโคเอว มคฺคอริยสจฺจํนามาติ.
อริยสทฺโท เจตฺถ กตฺถจิ กทาจิ เกสฺจิ กุโตจิ กถฺจิ อวิตถภาเวน อุตฺตมตฺถวาจโกติ. วิภาวนิยํ ปน อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน สจฺจสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต ทุกฺขํอริย สจฺจนฺติ เอตฺถ ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโติ อิเมหิ จตูหิ อตฺเถหิ จกฺขาทิกสฺส เอเกกสฺส เตภูมกธมฺมสฺส ทุกฺขสจฺจตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สงฺขตฏฺ วิปริณามฏฺา ปุพฺเพ สงฺขาร ทุกฺขวิปริณามทุกฺเขสุ วุตฺตนยาเอว. ปทตฺถโตปน ปจฺจเยหิ สงฺขรียตีติ สงฺขโต. ปเคว กมฺมาทิปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺเขน วินา น อุปฺปชฺชติ, นปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. วิรูโป หุตฺวา ปริณาโม วิปริณาโม. ปริหานิเจว ปริเภโทจ. ปีฬนฏฺโติ เอตฺถ ปีฬิตพฺพนฺติ ปีฬนํ. ปีเฬตีติ ปีฬนํ. ปีฬียเต ปีฬนํ. อตฺโถติ สภาโว. ปีฬนํ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ตตฺถ ยถา เอกิสฺสา ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺโต อุปฺปชฺชติ. โสจ นานาโรเคหิ สยํ นิจฺจํ ปีฬิโต หุตฺวา ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ มาตรฺจ นิจฺจํ ปีเฬติเยว. ยฺจ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ตาทิสสฺส ปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนํ, ตฺจ ตสฺสา อิตฺถิยา ปีฬนกิจฺจเมว โหติ. เอวเมวํ เย จกฺขาทโย ธมฺมา ชรามรเณหิ นิจฺจํ ปีฬียนฺติ, เต ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคีนํ ปุคฺคลํ นิจฺจํ ปีเฬนฺติเยว. ยฺจ ตสฺส สนฺตาเน เตสํ อุปฺปชฺชนํ, ตฺจ ตสฺส ปีฬนกิจฺจเมวาติ. ยถาหโย ¶ ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว. ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโท. โรคานํ ิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโว. โย ภิกฺขเว โสตสฺส ฆานสฺส ชิวฺหาย กายสฺส มนสฺส อุปฺปาโทติอาทิ.
สนฺตาปฏฺโติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ภุสํ ปริทยฺหนฏฺโ. ยถาห –
จกฺขุํ อาทิตฺตํ. เกน อาทิตฺตํ. ราคคฺคินา อาทิตฺตํ. โทสคฺคินา. โมหคฺคินา. ชาติยา. ชราย. มรเณน. โสเกน. ปริเทเวน. ทุกฺเขน. โทมนสฺเสน. อุปายาเสน อาทิตฺตนฺติ วทามิ. โสตํ อาทิตฺตํ. ฆานํ อาทิตฺตํ. ชิวฺหา อาทิตฺตา. กาโย อาทิตฺโต. มโน อาทิตฺโตติ.
อาทิปนํ สนฺตาปนํ ปริทยฺหนนฺติ อิธ อตฺถโต เอกนฺติ. เอตฺถ สิยา, อริยมคฺโคปิ จิรกาลํ ปารมิตาภิสงฺขรณทุกฺเขน อนฺติมภเวจ สีลาทิวิสุทฺธิภาวนาภิสงฺขรณทุกฺเขน ปุคฺคลํ สุสํ ปีเฬติเยว. ตถา วิปริณามธมฺโมจ. ตสฺมา โสปิ ปิฬนาทิอตฺเถน ทุกฺขสจฺจสงฺคโห สิยาติ.น. สพฺพทุกฺขสนฺติ วํหตฺตา. โส หิ วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ ปริปุณฺณํ อนุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สกึ อุปฺปชฺชมาโน สพฺพํ กิเลสชาตํ เขเปนฺโต อุปฺปชฺชติ. นิรุชฺฌมาโนจ สพฺพํ อายตึ อนมตคฺเค สํสาเร วฏฺฏทุกฺขํ วูปสเมนฺโต นิรุชฺฌติ. วูปสนฺตํจ อนาคต ทุกฺขํ อุปาทาย วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ คณนุปคํ นโหติ. ภิชฺชนฺโตจ อนุตฺตรํ วิมุตฺติสุขํ ทตฺวาว ภิชฺชติ. ตสฺมา ตสฺส วิปริณามปจฺจยาปิ ปุคฺคลสฺส กาจิ หานินาม นตฺถีติ น โส ทุกฺขสจฺจสงฺคโหติ. โลกิยธมฺมา ปน อุปฺปชฺชมานา ปวตฺต มานาจ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเรหิ สงฺขารทุกฺเขหิ ภุสํ ปีเฬตฺวา เอว อุปฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺติจ. นิรุชฺฌมานา มหนฺตํ ปริฬาหทุกฺขํ ชเนตฺวา อปริยนฺเต ขุรจกฺกสทิเส วฏฺฏทุกฺขยนฺเต ปุคฺคลํ โยเชนฺตาว นิรุชฺฌนฺติ. ตสฺมา เตเอว ปีฬนาทิอตฺเถหิ เอกนฺตทุกฺขา โหนฺตีติ. เอเตน นิพฺพานสฺสปิ สมฺปาปกปจฺจยาภิสงฺขรณเลสํ คเหตฺวา ทุกฺขสจฺจตฺตปสงฺโค นิวตฺติโต โหตีติ.
ทุกฺขสมุทโย ¶ อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ ภวาภวสงฺขาตํ ทุกฺขกฺขนฺธํ สมุเทติ. ปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา อุทยติ อุฏฺาเปติ วฑฺเฒติวาติ ทุกฺขสมุทโย, อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อายูหนฏฺโติ ภวาภว สงฺขาตสฺส เอเกกสฺมึ ภเวปิ วตฺถุกามปฏิสํยุตฺตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ภิยฺโย ปริพฺยูหนฏฺโ ราสิกรณฏฺโ นิทานฏฺโติ ตเทว นิรนฺตรํ กตฺวา อนุปฺปทานฏฺโ นิยฺยาตนฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. สํโยคฏฺโติ ทุกฺขกฺขนฺธสฺมึเอว ทฬฺหํ พนฺธนฏฺโ. ปลิโพธฏฺโติ ตโต ตสฺส ตสฺส มุจฺจนุปายสฺส นีวารณ วเสน ปลิพุนฺธนฏฺโ อุปรุนฺธนฏฺโติ อตฺโถ. ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ วฏฺฏทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนํ อนุปฺปาท ธมฺมตาปตฺติ วเสน ขิยฺยานํ ทุกฺขนิโรโธ. ทุกฺขํ วา นิรุชฺฌติ นปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ ทุกฺขนิโรโธ. นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ นิพฺพานสฺส ทุกฺขนิโรธตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ นิสฺสรณฏฺโติ นิสฺสรณ วิมุตฺติยา วิมุจฺจนฏฺโ. วิเวกฏฺโติ วฏฺฏทุกฺขปลิโพธโต วิวิจฺจนฏฺโ. อสงฺขตฏฺโติ สงฺขารทุกฺขสฺส อภาวฏฺโ. อมตฏฺโติ มรณทุกฺขสฺส อภาวฏฺโติ.
ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ เอตฺถ ทุกฺขนิโรธํ คเมติ สมฺปาเปตีติ ทุกฺขนิโรธคามินี. อตฺตโน สนฺตาเน ปฏิลาภกรณ วเสน ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปทา. ทุกฺขนิโรธคามินีจ สา ปฏิปทา จาติ วิคฺคโห. นิยฺยานฏฺโ, เหตฺวฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อธิปเตยฺยฏฺโติ จตูหิ อตฺเถหิ อฏฺงฺคิกมคฺคสฺส ทุกฺขนิโรธมคฺคตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ นิยฺยานฏฺโติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ วฏฺฏโสตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติอาทิกํ วฏฺฏปฏิโสตํ อภิมุขํ นิคฺคมนฏฺโ. เหตฺวฏฺโติ สพฺเพสํ อริยคุณานํ สุปฺปติฏฺิตภาว สาธนฏฺโ. ทสฺสนฏฺโติ อฺาณอทสฺสนสงฺขาตสฺส สมฺโมหสฺส ปหาน วเสน จตุสจฺจธมฺมสฺส ปฏิวิชฺฌนฏฺโ. อธิปเตยฺยฏฺโติ ตณฺหา ทาสพฺยวิมุตฺติยา ¶ ภูชิสฺสภาวปตฺติวเสน สยเมว อตฺตโน อธิปติ หุตฺวา วิโรจนฏฺโ. โลกิยมคฺคา หิ ตณฺหาย อารมฺมณภาเว ิตา ตณฺหาทาสพฺยํ นาติวตฺตนฺตีติ. เอตฺถจ อิเม สตฺตานาม เอกนฺเตน ทุกฺขปฏิกูลา โหนฺติ ทุกฺขภีรุกา. เยจ อตฺตนิ ทุกฺขํ ชเนนฺติ. เตสุ เวริสฺํ อุปฺปาเทนฺติ. อตฺตโน ปน เอกนฺตทุกฺขํวา เอกนฺตทุกฺขชนกํวา เต นชานนฺติ. ตสฺมา เต อตฺตโน ทุกฺขมุตฺติยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติ. ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติ. กึ ปน เอกนฺตทุกฺขํ, กึจ เอกนฺต ทุกฺขชนกนฺติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตา อตฺตโน อตฺตโน อตฺตหาวปริยาปนฺนา เตภูมกธมฺมาเอว อตฺตโน อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขานาม. กสฺมา, เตหิ มุตฺเตเอว สพฺพทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อมุตฺเตจ อมุจฺจนโตติ. อตฺตโน ตณฺหาเอว อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขชนกํนาม. กสฺมา, ตาย ปหีนายเอว เอกนฺต ทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อปหีนายจ อมุจฺจนโตติ.
ตถา อิเม สตฺตา เอกนฺเตน สุขกามา โหนฺติ สุขาภินนฺทิโน. เยจ อตฺตนิ สุขํ ชเนนฺติ. เตสุ ปิยมิตฺตสฺํ อุปฺปาเทนฺติ. อตฺตโนปน เอกนฺตสุขํวา เอกนฺตสุขมคฺคํวาเต นชานนฺติ. ตสฺมา เต อตฺตโน สุขวฑฺฒิยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติ. ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติ. กึ ปน เอกนฺตสุขํ โกจ เอกนฺต สุขมคฺโคติ. เอกนฺตทุกฺขธมฺมสฺส อภาโวเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขํนาม. เอกนฺตทุกฺขชนกสฺส ปหานมคฺโคเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขมคฺโคนามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมานิ จตุสจฺจปทานิ กเถสีติ เวทิตพฺพํ.
[๒๒๓] ยํ ปน วิภาวนิยํ
‘‘ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ เอตฺถ เอเตนาติวา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เอเตนาติ อิทํ นยุชฺชติ.
น หิ นิพฺพานํ ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธ กฺริยาสาธเน ทุกฺเขน สหการี การณํ โหตีติ. เสสเจตสิกาติ เวทนา สฺาหิ เสสา ปฺาส เจตสิกา. อตีตาทิวเสน ติวิธ ภินฺนานํ ¶ อชฺฌตฺตาทิ โอฬาริกาทิ หีนาทิ ทูราทิวเสน ทุวิธภินฺนานฺจ ธมฺมานํ ราสฏฺเน ขนฺธโวหาโร โหติ. นิพฺพานสฺส ปน ตาทิ โส เภโท นตฺถีติ วุตฺตํ เภทาภาเวนาติอาทิ. ตฺหิ อตีตาทิเก ติวิธเภเท เอกํปิ น โหติ. กสฺมา. อนิทฺทิสิตพฺพ ธมฺมตฺตา. ตฺหิ เตกาลิกธมฺมานํ ขยวิราคนิโรธภูโต อนิมิตฺต ธมฺโมเยว โหติ. ตสฺมา อิทํ อตีเต อสุกพุทฺธกาเล นิพฺพานํ. อิทํ อนาคเต. อิทํ เอตรหีติ เอวํ กาลเภเทน นิทฺทิสิตพฺพํ นโหติ. ตถา ทิสา เทสานเภเทน ปรินิพฺพุตปุคฺคลเภเทน จ. เกวลํ ปน อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ยตฺตกานิ อนตฺถ ปทานิ ทิสฺสนฺติ. ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธหิ คุณปเทหิเอว ตํ กเถ ตพฺพนฺติ. ทุเกสุ ปน อชฺฌตฺตทุกํ ปตฺวา ตํ พหิทฺธาเอว โหติ. น อชฺฌตฺตํ. โอฬาริกทุกํ ปตฺวา สุขุมเมว โหติ, น โอฬาริกํ. หีนทุกํ ปตฺวา ปณีตเมว โหติ, น หีนํ. ทูเร ทุกํ ปตฺวา ทูเรเอว โหติ, น สนฺติเกติ. ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหโต วิมุตฺตํ.
ทฺวาราลมฺพณเภเทนาติ ทฺวารฉกฺก อารมฺมณฉกฺกานํ เภเทน. อายตนานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ โยชนา. เอตฺถจ ทฺวารฉกฺกํ ธมฺมารมฺมณํเอวาติ เสสธมฺมาลมฺพณํ สนฺธาย อารมฺมณฉกฺกํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวารา.ล. ปริยาเยนาติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ ฉนฺนํ อาลมฺพณานํ เตสุ ทฺวาราลมฺพเณสุ อุปฺปนฺนานํ วิฺาณานฺจ กเมน ธาตุโย อฏฺารส ภวนฺตีติ โยชนา. เอตฺถปิ ทฺวารฉกฺเก มโนทฺวารํ วิฺาเณกเทสเมว โหติ. ทฺวารฉกฺกํ วิฺาณสตฺตกฺจ ธมฺมา ลมฺพเณกเทสเมวาติ. มคฺโค โลกุตฺตโร มคฺโคนาม มโตติ โยชนา. มคฺคยุตฺตา เอกูนตึสธมฺมา ผลภูตาจ สตฺตตึส ธมฺมา จตุสจฺจ วินิสฺสฏา จตูหิ อริยสจฺเจหิ วินิสฺสฏา วิมุตฺตา. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส
จตุตฺถวณฺณนาย สมุจฺจย สงฺคหสฺส
ปรมตฺถทีปนา นิฏฺิตา.