📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อนุทีปนีปา
๑. จิตฺตสงฺคหอนุทีปนา
อนนฺตฺาณํ ¶ นตฺวาน, โลกาโลกกรํ ชินํ;
กริสฺสามิ ปรมตฺถ-ทีปนิยา นุทีปนึ.
[ตตฺถ, โลกาโลกกรนฺติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ จตุสฺสจฺจธมฺมเทสนาโลกการกํ. ปรมตฺถทีปนีติ เอตฺถ อตฺโถ ทุวิโธ ปธานตฺโถจ ปริยายตฺโถจ. ตตฺถ ปธานตฺโถ ปรมตฺโถนาม, ปธานตฺโถติจ ปทวากฺยานํ มุขฺยตฺโถ อุชุกตฺโถ. ปริยายตฺโถปิ โกจิ, ยุตฺตรูโป อตฺโถ ปรมตฺโถ เยว. ปรมตฺถํทีเปติปกาเสตีติปรมตฺถทีปนี]. ตํปร มตฺถทีปนึกโรนฺโตอาจริโย ปถมํตาว พุทฺธสฺสภควโต ปณามํกโรติ ‘‘อุทยายสฺสา’’ติอาทินา.
ตตฺถ ‘‘อุทยา’’ติ อุทยโตอุคฺคมนโต. ‘‘ยสฺสา’’ติ ยสฺส สพฺพฺุพุทฺธมหาสูรสฺส. ‘‘เอกสฺสา’’ติ อทุตียสฺส, อสทิ สสฺสวา ¶ . ‘‘สทฺธมฺมรํสิชาลิโน’’ติ เอตฺถสทฺธมฺโมติสตฺถุสา สนธมฺโมวุจฺจติ. ตตฺถจ จตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธสงฺขาโต เทสนาสทฺธมฺโมอิธาธิปฺเปโต. สทฺธมฺมสงฺขาตํรํสิชาลํอสฺส อตฺถีติ สทฺธมฺมรํสิชาลี. ตสฺสสทฺธมฺมรํสิชาลิโน. ‘‘ปพุชฺฌึสู’’ติ วิกสึสุ, จตุสฺสจฺจฺาณวิกาสํตฺาณสมฺผุลฺลํ ปาปุณึสุ. ‘‘ชนมฺพุชา’’ติ ชนสงฺขาตาอมฺพุชา. ตตฺถชนานาม อิธโพธเนยฺยสตฺตา อธิปฺเปตา, เยสพฺพฺุเทสนํ สุตฺวา จตุสฺสจฺจ ธมฺมํ พุชฺฌิสฺสนฺติ. อมฺพุชาติปทุมา. ‘‘ชาติกฺเขตฺเตมหาสเรติ’’ ชาติกฺเขตฺต สงฺขาเต ชนมฺพุชมหาสเร. ตตฺถ ชาติกฺเขตฺตํ นามทสสหสฺส จกฺกวาฬํ, ยํ เอกํ พุทฺธกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติ. ยตฺถ จ มหาโพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวตฺถาย ปถมมหาภินีหารกาลาทีสุ เอกปฺปหาเรนปถวิกมฺปนาทีนิปวตฺตนฺติ. ยตฺถจวสนฺตาเทวพฺรหฺมาโน พุทฺธปริสาโหนฺติ. ชาติกฺเขตฺเตมหาสเรยสฺส เอกสฺส สทฺธมฺมรํสิชาลิโน มหาสูรสฺส อุทยา ตสฺมึ ชาติกฺเขตฺเต มหาสเร ชนมฺพุชาปพุชฺฌึสูติโยชนา.
‘‘ตํ มหาสูร’’นฺติ สพฺพฺุพุทฺธมหาสูริยมณฺฑลํ. ชนมฺพุช สนฺตาเนสุปวตฺตํ มหนฺตํ โมหตมํนูทติ อปเนติ, สทฺธมฺมรํสิชาลํ วิสฺสชฺชนฺโต อนฺตรธาเปตีติ มหาโมหตโมนุโท. ตํ ‘‘มหาโมหตโมนุทํ’’.
เอวํ พุทฺธสฺสปณามํ กตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตํ ปณามปฺปโยชนํ ปริณาเมนฺโต ‘‘สฺชาต’’นฺติอาทิมาห. ‘‘โสมหาสูโรมยฺหํ หทเย สฺชาตํ ตโมขนฺธํ ปนูทต’’นฺติโยชนา. ตตฺถ ‘‘สฺชาต’’นฺติ สุฏฺุชาตํ, อนมตคฺเคสํสาเร ทฬฺหํ ปวตฺตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตโมขนฺธ’’นฺติ มหาโมหตโมขนฺธํ. สพฺพกิเลสตโมขนฺธํ วา. อนฺตรายกรานิ อุปวีฬโกปฆาตกกมฺมานิปิ ตโมขนฺเธ สงฺคหิตานิ เอว. ตถา โรคาทโย อนฺตราย ธมฺมาปิ ตโมชาติกาเอวตโมตมปรายโนติอาทีสุ. ‘‘ปนูทต’’นฺติ ปนูทตุ, อปเนตุ, อนฺตรธาเปตุ.
เอวํ สปฺปโยชนํ ปณามํ กตฺวา อิทานิ สนิทานํ คนฺถปฺปฏิฺํ กโรนฺโต ‘‘โปราณเกหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิทานํ นาม คนฺถปฺปฏิฺาย ¶ อาสนฺนการณํ. กตธํปนตนฺติ, สารตฺถาภิมานีนํ ยาจนฺจสงฺคหสฺสวิปุลตฺถตา จ.
ตตฺถ ทฺวีหิ คาถาหิ สการณํ ยาจนํ ทสฺเสติ. ปุน ทฺวีหิ คาถาหิ สอุปมํวิปุลตฺถตํทสฺเสติ. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา คนฺถปฺปการ คนฺถคุเณหิ สหคนฺถปฺปฏิฺํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อาทิคาถายํ ‘‘อภิธมฺมตฺถสงฺคเห โปราณเกหิ วิฺูหิ วณฺณิตา พหูวณฺณนา อิธโลกมฺหิทิสฺสนฺตี’’ติ โยชนา. ‘‘วณฺณนา’’ติ โปราณฏีกาโย วุจฺจนฺติ. เอวฺจสติ กสฺมา อภินวํ วณฺณนํ ยาจนฺตีติ. ‘‘เย สารตฺถาภิมานิโน, เต ตาหิพหูหิ โปราณวณฺณนาหิตุฏฺึ นวินฺทนฺติ. ตสฺมา ตํ ยาจนฺตี’’ติโยชนา. เอเตน อปฺปสารตฺถา เอว ตาโปราณวณฺณนาโยติปิ ทีเปติเยว. ตตฺถ ‘‘ตุฏฺิ’’นฺติ สนฺตุฏฺึ. นวินฺทนฺตินปฏิลภนฺติ. ‘‘เย’’ติเยชนา.
สารตฺถเมว อภิมาเนนฺติ, วิเสเสน นนฺทนฺติสีเลนาติ สารตฺถาภิมานิโน. เตนวินฺทนฺตีติปุริเมนสมฺพนฺโธ. ปุน ‘‘เต’’ติ ตาหิ ตุฏฺึ อวินฺทนฺตา เตชนา. ‘‘ม’’นฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ‘‘สงฺคมฺมา’’ติ สมาคนฺตฺวา. ยสฺมา ปรมตฺถสฺสทีปนํ ยาจนฺติ, ตสฺมา อิมิสฺสาฏีกาย ‘‘ปรมตฺถทีปนี’’ติ นามํปิ สิทฺธํโหติ. ‘‘มหณฺณเว’’ติ มหาสมุทฺเท. ‘‘รตนานี’’ติ สุวณฺณรชตาทีนิ รตนานิ. ‘‘อุทฺธริตฺวา’’ติ อุทฺธํ อาหริตฺวา. ‘‘ยถิจฺฉกํวี’’ติยถิจฺฉิตํปิ. ยตฺตกํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺตกํวีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ทชฺเชยฺยุํ’’ติ ทเทยฺยุํ. กามํ ททนฺตูติ อตฺโถ. เอยฺยาทิวจนานํ อนุมติ อตฺเถปวตฺตนโต. ‘‘นวตฺตพฺพาวอูนตา’’ติ มหณฺณเวรตนานํ อูนตาหานิตา นวตฺตพฺพาว. กสฺมา, อปริมาณ รตนาธิฏฺานตฺตา มหาสมุทฺทสฺส. ยโต โส สาคโรติ วุจฺจติ, สานํธนรตนานํ เคหคพฺภสทิสตฺตาสาคโรติ หิสฺส อตฺโถ.
‘‘ตเถเวตฺถา’’ติ เอตสฺมึ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหตเถว. ‘‘วิปุลตฺถา’’ติ มหนฺตา อตฺถา. ‘‘รตนูปมา’’ติ มหณฺณเว รตนสทิสา. ‘‘สตกฺขตฺตุํปี’’ติ อเนกสตวารํปิ. ‘‘วณฺเณยฺยุํ’’ติ กามํวณฺเณนฺตุ. ‘‘ปริยาทินฺนา’’ติ ปริโต อนวเสสโต อาทินฺนา คหิตา. ปริกฺขีณาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นเหสฺสเร’’ติ นเหสฺสนฺติ ¶ นภวิสฺสนฺติ. ‘‘ตสฺมา’’ติ ยสฺมาจ ยาจนฺติ, ยสฺมาจ ปริยาทินฺนานเหสฺสนฺติ, ตสฺมา. ‘‘ตาสุวณฺณนาสู’’ติ ตาสุ โปราณฏีกาสุ. ‘‘วณฺณน’’นฺติ อภินววณฺณนํ, อภินวฏีกํกริสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ. กีทิสํวณฺณนํ กริสฺสตีติ อาห ‘‘นานาสารตฺถ สมฺปุณฺณ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อุตฺตานปทพฺยฺชน’’นฺติ อุตฺตานปทฺจ อุตฺตานวากฺยฺจ. ‘‘นาติสงฺเขปวิตฺถาร’’นฺติ นาติสงฺเขปํนาติวิตฺถารฺจ. มนฺทา พุทฺธิ เยสํ เต มนฺทพุทฺธิโน. ‘‘มนฺทา’’ติ มุทุกา. ‘‘พุทฺธี’’ติ าณํ. มนฺทพุทฺธิโน โสตุชเน ปโพเธติ วิกาเสติ, าณ วิกาสํปาเปตีติ มนฺทพุทฺธิปฺปโพธนา. ‘‘กริสฺส’’นฺติ กริสฺสามิ. ‘‘ต’’นฺติ ตํวณฺณนํ. ‘‘ปรมตฺเถสุปาฏวตฺถิโนสุณนฺตู’’ติ โยชนา. ปฏุโนภาโวปาฏวํ. ปฏุโนติ พฺยตฺตสฺสปณฺฑิตสฺส. ปาฏเวน อตฺโถ เยสํ เต ปาฏวตฺถิโน. อิติสทฺโท ปริสมาปนโชตโก. โส หิ คนฺถารพฺภวิธานสฺส อิธปริสมาปนํ ปรินิฏฺานํ าเปตุํ คนฺถารพฺภวากฺยสฺสปริยนฺเต โยชิโต. อวยว วากฺยานํ ปิโยชียติเยว. เอสนโยสพฺพตฺถ.
คนฺถารพฺภคาถาวณฺณนานิฏฺิตา.
๑. เอวํ คนฺถารพฺภวิธานํ กตฺวา อิทานิ อาทิคาถาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺมตฺถสงฺคห’’นฺติอาทิมาห. สมฺพนฺธนฺติ การณปฺผลสํโยคํ. ตตฺถ คาถาปวตฺตนํ การณํ นาม. ปฺจปิณฺฑตฺถ ทสฺสนํ ผลํ นาม. การณปฺผลสํโยโค สมฺพนฺโธนาม. ‘‘สปฺปโยชเน’’ติ ผลปฺปโยชนสหิเต. คนฺเถน อภิธาตพฺโพ กเถตพฺโพติ คนฺถาภิเธยฺโย. นิปตสฺส กมฺมํ นิปจฺจํ. นิปจฺจ กิริยา, นิปจฺจากาโร, นิปจฺจการสฺสกรณนฺติ สมาโส. ‘‘สา’’ติ รตนตฺตยวนฺทนา. ทสฺสิตาติสมฺพนฺโธ. ‘‘อภิหิตา’’ติ กถิตา. ปกาสิตาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปธานตฺถภูตา’’ติ อธิปฺเปตตฺถภูตาติ อธิปฺปาโย. ทุวิโธหิ อตฺโถวจนตฺโถ จ อภิธานตฺโถจ. ตตฺถ คจฺฉตีติ คโต, ปุริโสติ วุตฺเตคจฺฉติ ปเทน วุตฺโต โยโกจิ คจฺฉนฺโต วจนตฺโถนาม. ปุริโสติ ปเทนทสฺสิโต ¶ ปธานตฺโถ อธิปฺเปตตฺโถ อภิเธยฺยตฺโถ นามาติ. ‘‘อภิธมฺมตฺถา’’ติ.
ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา, จตุธา ปรมตฺถโต;
จิตฺตํ เจตสิกํ รูปํ, นิพฺพานมิติ สพฺพถา. ติ
เอวํ วุตฺตา อภิธมฺมตฺถา. เอวํ วุตฺตตฺตาเยวจ เตจตฺตาโร อภิธมฺมตฺถา เอว อิธปธานตฺถภูตาติ จ, - ปธานตฺถาเอว อิธคนฺถาภิเธยฺย ภาเวน อธิปฺเปตาติ จวิฺายตีติ อธิปฺปาโย.
เกจิปนวเทยฺยุํ, เตอภิธมฺมตฺถา สงฺคหปฺปกรณํ ปตฺตา วิสุํ สงฺคหตฺถานามภเวยฺยุํ, นอภิธมฺมตฺถา นาม. อิธ จ สงฺคหตฺถา เอว อภิเธยฺยภาเวน อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ อภิเธยฺโย อภิธมฺมตฺถ สงฺคหปฺปเทนาติ. วุจฺจเต. เตอภิธมฺมตฺถา สงฺคหปฺปกรณํ ปตฺตาปิ อภิธมฺมตฺถา เอวนาม โหนฺติ, น วิสุํ สงฺคหตฺถานาม. ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถาติหิ วุตฺตํ, นตุวุตฺตํ ตตฺถ วุตฺตาสงฺคหตฺถาติ. เอวฺจสติ สงฺคหิตภาวมตฺตํ วิสิฏฺํ โหติ. ตเทว อิธ อภิเธยฺโย นาม สิยาติ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโย เยวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘สงฺคหิตภาโว’’ติจิตฺตสงฺคโห, เจตสิกสงฺคโหติอาทินา สงฺคหณกิริยา. สา สงฺคหิเตหิ ธมฺเมหิ อฺา นโหติ. เตสฺเววธมฺเมสุสงฺคยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหิตภาโวปิ อภิเธยฺโย เยวา’’ติ. กิฺจาปิเตหิ อฺานโหติ, เต สฺเวว สงฺคยฺหติ. สาปน คนฺถสฺสปธานตฺโถ นโหติ. อิธ จ ปธานตฺโถว อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ตํนสุนฺทร’’นฺติ. กสฺมา นสุนฺทรนฺติ อาห ‘‘นหิโส’’ติอาทึ. เอตฺถจหิสทฺโท อิมสฺส วากฺยสฺสเหตุวากฺยภาวํ โชเตติ. เอสนโยปรตฺถปิ. ‘‘อิโตปฏฺาย จา’’ติอาทิ คนฺถ ครุโทสวิวชฺชนํ. ตตฺถ ‘‘อิมสฺสสงฺคหสฺสา’’ติ อิมสฺสอภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส. ‘‘ทุตียา’’ติทุตียาฏีกา. ‘‘ทฺเวปี’’ติ ทฺเวปิฏีกาโย. ‘‘วิสุทฺธิมคฺเคมหาฏีกา’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตาปรมตฺถมฺชูสานามฏีกา. สา พฺรมฺมรฏฺเ ติริยปพฺพตวาสินา เถเรนกตํ จูฬฏีกํ อุปาทาย มหาฏีกาติ ปากฏา. ตํสนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
คนฺถปฺปกาโรจ ¶ ปการวนฺเตหิ ธมฺเมหิ สเหวสิชฺฌติ, วินา นสิชฺฌตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โสอภิธมฺมตฺถปเทนา’’ติ วุตฺตํ. กามฺจ โส เตหิ สเหวสิชฺฌติ, วินานสิชฺฌติ. อภิธมฺมตฺถปทํ ปน สงฺคหณกิริยาปการํน วทตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ นสุนฺทร’’นฺติ. ทุวิธํ นามํ อนฺวตฺถนามํ รุฬินามนฺติ. ตตฺถ, อตฺถานุคตํ นามํ อนฺวตฺถนามํ, ยถา สุขิตสฺสชนสฺส สุโขตินามํ. อตฺถรหิตํ อาโรปิตํ นามํ รุฬินามํ, ยถา ทุกฺขิตสฺสชนสฺส สุโขติ นามํ. อิธ ปน อนฺวตฺถนา มนฺติทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถานุคตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อตฺถานุคตา’’ติ สกตฺถานุคตา. สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตานุคตาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘คนฺถสมฺา’’ติ คนฺถสมฺมุติ. คนฺถสฺสนามนฺติ วุตฺตํ โหติ. สงฺคหคนฺโถนาม ปาฬิยํตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺเณธมฺเม เอกตฺถ สภาคราสิกรณวเสน ปวตฺโต คนฺโถ. ตํ อุคฺคณฺหนฺโต อปฺปเกน คนฺเถนพหุเกธมฺเมสุเขนชานาติ. ‘‘ตทุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสนา’’ติ ตสฺสอุคฺคโหจ ปริปุจฺฉาจาติ ทฺวนฺโท. อาทิสทฺเทน ธารณาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ปาสฺสวาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหนาม. อุคฺคหิ ตสฺสปาสฺส อตฺถคฺคหณํ ปริปุจฺฉานาม. ‘‘อนายาสโต’’ติ นิทฺทุกฺเขน. ‘‘ลทฺธพฺพํผลานุผล’’นฺติ สมฺพนฺโธ. สรูปโต อวพุชฺฌนํ สรูปาวโพโธ. อาทิสทฺเทน ลกฺขณาวโพโธ รสาว โพโธติอาทึ สงฺคณฺหาติ. อนุปาทาปรินิพฺพานํ อนฺโต ปริโยสานํ ยสฺสาติ อนุปาทาปรินิพฺพานนฺตํ. ตตฺถ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพาน’’นฺติ ตณฺหาทิฏฺีหิ ขนฺเธสุ อนุปาทายปรินิพฺพานํ. อนุปาทิเสส ปรินิพฺพานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ผลานุผล’’นฺติ ผลฺเจว อนุผลฺจ. ตตฺถ ‘‘ผล’’นฺติ มูลปฺผลํ. ‘‘อนุผล’’นฺติ ปรมฺปรปฺผลํ. ปโยเชตีติ ‘‘ปโยชนํ’’. ปโยเชตีติ นิโยเชติ. กึ นิโยเชติ. ผลตฺถิกํชนํ. กตฺถ นิโยเชติ. ผลนิพฺพตฺตเกกมฺเม. กิมตฺถาย นิโยเชติ. ตสฺสกมฺมสฺส กรณตฺถายาติ. ผลานุภวนตฺถาย ตตฺถตตฺถ ผลานุภวนกิจฺเจสุ ปยุชฺชียตีติ ปโยชนนฺติ ปิวทนฺติ. ‘‘สามตฺถิยโต’’ติ วจนสามตฺถิยโต. กึ วจนสามตฺถิยนฺติ. การณวจนํ ผลํปิทีเปติ. ผลวจนํ การณํปิทีเปติ. ยถาตํ อสุกสฺมึ รฏฺเ สมฺมาเทโว วุฏฺโติ วุตฺเต ตํ รฏฺํสุ ¶ ภิกฺขนฺติ วิฺายติ. อสุกรฏฺํ สุภิกฺขนฺติวุตฺเต ตสฺมึ รฏฺเ สมฺมาเทโว วุฏฺโติ วิฺายตีติ. ปโยชนํ ปน อภิธมฺมตฺถ สทฺเทน ทสฺเสตพฺพํ นตฺถิ, สงฺคหวจนสามตฺถิเยเนว สิทฺธํ โหตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘สงฺคหสทฺเทนา’’ติ วุตฺตํ. สามตฺถิยทสฺสเน ปน สุฏฺุ ปริปุณฺณวจนํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ. อิตรถา อนิฏฺตฺถปฺปสงฺโคปิ สิยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ น สุนฺทร’’นฺติ วตฺวา ‘‘นหี’’ติอาทินา เหตุวากฺเยน ตทตฺถํ สาเธติ.
๒. เอวํ สปฺปโยชเน ปฺจปิณฺฑตฺเถติ เอตฺถ ปฺจปิณฺฑตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํปฺจนฺนํ ปิณฺฑตฺถานํ วิสุํวิสุํ ปฺจปฺปโยชนานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุปฺจสุ ปิณฺฑตฺเถสุ. นสงฺขฺยาตพฺพนฺติ อสงฺขฺเยยฺยํ. สงฺขาตุํอสกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. นปเมตพฺพนฺติ อปฺปเมยฺยํ. ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. เอวํ กิจฺจปจฺจยานํ กตฺถจิ สกฺกตฺถ ทีปนํ โหติ. สกวจนํ ปาฬิวจเนน สาเธตุํ ‘‘ยถาหา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปาฬิคาถํ อาหริ. ตตฺถ ‘‘ยถาหา’’ติ กถํ อาห อิจฺเจวตฺโถ. อนนฺตเร วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ วจนํ กถํ ปาฬิยํ อาห, กถํ อฏฺกถายํ อาห, กถํ ฏีกายํ อาหาติ เอวํ ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘เตตาทิเสนิพฺพุเต อกุโตภเย ปูชยโต’’ติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘เต’’ติ พุทฺธ พุทฺธ สาวเก. ‘‘ตาทิเส’’ติ ตถา รูเปสี ลกฺขนฺธาทิคุณ สมฺปนฺเน. ‘‘นิพฺพุเต’’ติ กิเลส นิพฺพาเนน นิพฺพุเต. นตฺถิ กุโตจิ เหตุโต ภยํ เยสํ เต อกุโต ภยา. อนาคามิ ขีณาสวา. ‘‘ภย’’นฺติ จิตฺตุตฺราสภยํ. ‘‘ปูชยโต’’ติ ปูเชนฺตสฺส. ‘‘ตํ ปโยชน’’นฺติตสฺสารตนตฺตย วนฺทนาย ปโยชนํ. ‘‘สงฺคหการา’’ติ พุทฺธโฆสตฺเถราทโย ปจฺฉิม อฏฺกถาการา วุจฺจนฺติ. เตหิ โปราณฏฺกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺเณปกิณฺณกวินิจฺฉเยยุตฺตฏฺาเนสุ สงฺคเหตฺวา อภินว อฏฺกถาโย กโรนฺติ. ตสฺมา สพฺพาอภินวอฏฺกถาโย สงฺคหา นาม โหนฺติ. เต จ อาจริยา สงฺคหการา นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺคหการาติ พุทฺธโฆส. เป… วุจฺจนฺตี’’ติ. เต อนฺตราย นีวารณเมว อิจฺฉนฺตีติ กถํ วิฺายตีติ เจ. เตสํ วจเนน ¶ วิฺายตีติ ทสฺเสตุํ สงฺคหการ คาถํ อาหริ. ‘‘รตนตฺตเยกตสฺส เอตสฺสนิปจฺจการสฺส อานุภาเวน อนฺตราเย อเสสโตโสเสตฺวาติ โยชนา. ‘‘หี’’ติ าปกเหตุ โชตโก. ‘‘วุตฺต’’นฺติ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ.
๓. ‘‘กถฺจโหตี’’ติ สมฺพนฺโธ. อิติ อยํ ปุจฺฉา. ‘‘วุจฺจเต’’ติ วิสชฺชนา กถียเต. ‘‘หี’’ติวิตฺถารโชตโก. ‘‘วนฺทนา กิริยาภินิปฺผาทโก ปฺุปฺปวาโห’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อเนก…เป… วาเร’’ติ อจฺจนฺต สํโยคตฺเถ อุปโยค วจนํ. ‘‘ปฺุาภิสนฺโท’’ติ ปฺุาภิโสโต, ปฺุปฺปวาโหติ ตสฺเสว เววจนํ. ‘‘โส จ ปฺุาติสฺสโย โหตี’’ติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา โส ปฺุา ติสฺสโย โหตีติ. เขตฺต สมฺปตฺติยา จ อชฺฌาสย สมฺปตฺติยา จ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุตฺตเรสู’’ติอาทิมาห. สํวฑฺฒิตฺถาติ สํวฑฺฒิโต. ปฺุาภิสนฺโท. สํวฑฺฒิตสฺสภาโว สํวฑฺฒิตตฺตํ. สุคนฺเธหิวิย สุปริสุทฺธํวตฺถํ ปริภาวียิตฺถาติ ปริภาวิโต. ปฺุาภิสนฺโทเยว. ปริภาวิตสฺส ภาโว ปริภาวิตตฺตํ. อุภยตฺถาปิ เหตุ อตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. ‘‘มหาชุติโก’’ติ มหาเตโช. ‘‘มหปฺผโล’’ติ มูลปฺผเลน มหปฺผโล. ‘‘มหานิสํโส’’ติ อานิสํสปฺผเลน มหานิสํโส. อานิสํสปฺผลนฺติ จ ปรมฺปรา ผลํ วุจฺจติ. อฺํ ปฺุํ อติกฺกมนฺโต สยติ ปวตฺตตีติ อติสฺสโย. ปฺฺุจ ตํ อติสฺสโยจาติ ปฺุาติสฺสโย. อติสฺสยปฺุํ, อธิก ปฺุนฺติ อตฺโถ. ‘‘โส อนุพลํ เทติ, โอกาสลาภํ กโรตี’’ติ สมฺพนฺโธ. กถฺจ อนุพลํ เทติ, กถฺจ โอกาสลาภํ กโรตีติ อาห ‘‘สยํ ปโยค สมฺปตฺติภาเวตฺวา’’ติอาทึ. ตตฺถ ปโยคสมฺปตฺตินาม อตีต ปฺุกมฺมานํ พลวตรํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ โหติ. ‘‘พหิทฺธา’’ติ พหิทฺธสนฺตานโต. ‘‘วิปตฺติปจฺจเย สมฺปตฺติปจฺจเย’’ติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ, วิปตฺติปจฺจยานาม-ราชโตวา โจรโตวา-ติอาทินา อาคตา ทุกฺขุปฺปตฺติปจฺจยา. สมฺปตฺติปจฺจยานาม กายจิตฺตานํ สปฺปาย ปจฺจยา. จตฺตาโร ปจฺจยา จ อุปฏฺากกุลานิ จ อารกฺข เทวตาทโย จ สุขุปฺปตฺติ ปจฺจยา. เตหิ ปจฺจเยหิ ปาโมชฺช พหุ ลสฺส ¶ เถรสฺส สนฺตาเน รตฺติทิวํ ปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธีนํ ปวตฺติยา อชฺฌตฺตภูตา อุตุจิตฺตาหารา จ อติ ปณีตา โหนฺติ. เตหิ สมุฏฺิตา สรีรฏฺกธาตุโย จ อติปณีตา เอว หุตฺวา อุปพฺรูหนฺติ. ตตฺถ สรีรฏฺกธาตุโย นาม ปถวิ อาทโย วาตปิตฺตเสมฺหาทโยจ. ‘‘อนุพลํเทตี’’ติอภินวํถามพลํ ปวตฺเตติ. ‘‘ปฺุนฺตรสฺสา’’ติ ปวตฺติวิปากชนกสฺส พหุวิธสฺส ปฺุ กมฺมสฺส. ‘‘อถา’’ติ ตสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. ‘‘พลวพลวนฺติโย หุตฺวา’’ติ ปกติ พลโต อติพลวนฺติโย หุตฺวา. ‘‘ตสฺมึ เถรสนฺตาเน’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิฏฺปฺผลฆนปูริเต’’ติ อิฏฺปฺผลภูตานํ รูปสนฺตตีนํ ฆเนน ปูริเต. ‘‘โอกาโส นาม นตฺถี’’ติ ปติฏฺาโนกาโส นาม นตฺถิ. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺตี’’ติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺปฺผลสนฺตานํ วิพาธนฺติ นีวาเรนฺตีติ อิฏฺปฺผลสนฺตานวิพาธกานิ อุปปีฬกูปฆาตกกมฺมานิ. อนิฏฺปฺผล สนฺตาน ชนกานิ, อกุสล ชนก กมฺมานิ, อปฺุ กมฺมานีติ ตานิติวิธานิ อกุสลกมฺมานิ ทูรโต อปนีตาเนว โหนฺติ, เตสํ วิปากสฺส อโนกาสกรเณนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘นหี’’ติอาทึ. ‘‘ตโต’’ติ ตสฺมา อปฺุ กมฺมานํ ทูรโต อปนีตตฺตา. อภิวาเทตพฺพานํ มาตาปิตุ สมณพฺราหฺมณาทีนํ อภิวาทนกมฺเมครุํกรณํ อภิวาทน สีลํ นาม. ตํ อสฺส อตฺถีติ อภิวาทนสีลี. คุณวุทฺธวยวุทฺเธ อปเจติ อตฺตานํ นีจวุตฺติ กรเณน ปูเชติสีเลนาติ วุทฺธาปจายี. อุภยตฺถาปิสมฺปทาน วจนํ. เอวนฺติอาทินิ คมน วจนํ. นิคมนฺติ จ นิฏฺงฺคมนํ. ตสฺมาติอาทิ ลทฺธคุณ วจนํ. ลทฺธคุโณติ จ ตํตํปสงฺค วิโสธนํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ลทฺโธวิสุทฺโธ อตฺโถ วุจฺจติ. ตถา วจน สามตฺถิเยน ลทฺโธ อตฺถนฺตโรปิ อยมิธ อธิปฺเปโต. ‘‘นเกวลฺจ เถรสฺเสว อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถํ โหตี’’ติ โยชนา. ‘‘โสตูนฺจคหณ กิจฺจ สมฺปชฺชนตฺถ’’นฺติสมฺพนฺโธ. สุณนฺตีติ โสตาโร. เตสํ. ‘‘คณฺหนฺตาน’’นฺติ อุคฺคณฺหนฺตานํ. ‘‘วนฺทนาสิทฺธิยา’’ติร ตนตฺตเยวนฺทนา ปฺุสฺสสิทฺธิโต. ชวนวินิจฺฉเย ยสฺมา อนฺตราย นีวารณํนาม ทิฏฺธมฺเม อิจฺฉิตพฺพํ ผลํ โหติ. ทิฏฺ ¶ ธมฺโม จ ปถม ชวนสฺส วิปากกฺเขตฺตํ. ตสฺมา อุปตฺถมฺภน กิจฺจํ ปตฺวาปิ ปถม ชวน เจตนา เอว อิธปริยตฺตาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนียภูตา’’ติ วุตฺตํ. สา ปน ปถม ชวน เจตนา อุปตฺถมฺภน กิจฺจํ ปตฺวาปิ สพฺพทุพฺพลา เอวสิยา. กสฺมา, อลทฺธาเสวนตฺตา. เสส เจตนาโย เอว พลวติโย สิยุํ. กสฺมา, ลทฺธา เสวนตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สตฺตชวนปกฺเข อธิปฺเปตตฺตา อุปลทฺธพฺพตฺตา ตํ นสุนฺทร’’นฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิตี’’ติ วากฺยปริสมาปนํ. ‘‘ยถา อปฺปมตฺตกํ โหติ. เอวเมวํ อปฺปมตฺตกํ โหตี’’ติ โยเชตพฺพํ. ‘‘ตถาหี’’ติ ตโต เอวาติ อตฺโถ. ปฏฺาเนปิ=กพฬีกาโรอาหาโร อิมสฺสกายสฺส อาหาร ปจฺจเยนปจฺจโย=ติวิภตฺโต. อิตรถา ‘กพฬีกาโร อาหาโร อาหารสมุฏฺานานํ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ วิภตฺโต สิยาติ. ‘‘อธุนาวา’’ติ อิมสฺมึ ภเว เอว. เอวํ วนฺทนายปโยชนํ ทีเปตฺวา อิทานิ เสสานํ ปิณฺฑตฺถานํ ปโยชนํ ทีเปตุํ ‘‘ยสฺมาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ, ‘‘อาทิโตวิทิเตสตี’’ติอาทิมฺหิ-ภาสิสฺสํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคห-นฺติ ปทํ สุตฺวา วิฺาเตสติ, ‘‘อุสฺสาโหชายติ’’. อิมํ อุคฺคเหตฺวา สุทุลฺลเภ อภิธมฺมตฺเถ จ อนายาเสน ชานิสฺสาม, ตมฺมูลกสฺส จ อนุปาทา ปรินิพฺพานนฺตสฺส ปโยชนสฺสภาคิโน ภวิสฺสามาติ จิตฺตุปฺปาท สมฺภวโตติ อธิปฺปาโย.
ปิณฺฑตฺถานุทีปนา นิฏฺิตา.
๔. ปทตฺเถ. ‘‘พุชฺฌี’’ติ อฺาสิ. ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมึ ปเท. จ สทฺโท วากฺยารมฺภ โชตโก. วากฺยา รมฺโภติ จ มูลวากฺเย ยํ ยํ วตฺตพฺพํ อวุตฺตํ, ตสฺส ตสฺส กถนตฺถาย อนุวากฺยสฺส อารมฺโภ. พุชฺฌนกิริยาวุจฺจติาณํ. กถํปนอวิปรีตตฺเถ ปวตฺโต สมฺมาสทฺโท อเสส พฺยาปนํ ทีเปตีติ ปุจฺฉาย ปุริมตฺถเม วพฺยติเรกโต จ อนฺวยโต จ ปุน วิตฺถาเรนฺโต ‘‘ตถาหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ, ‘‘ตถาหี’’ติ ตสฺส วจนสฺส อยํ วิตฺถาโรติ โชเตติ. ‘‘อวิปรีต’’นฺติ กิริยาวิเสสน ปทเมตํ. ‘‘อตฺตโน ¶ วิสเย เอวา’’ติ อตฺตโน าณวิสเย เอว เตสํ วิสโยจาติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา เอโกปิ ธมฺโม กาลเทสสนฺตานาทิเภเทน อนนฺต เภโท โหติ. ตสฺมา ปเทสาณิกา ปจฺเจกพุทฺธาทโย เอกธมฺมํปิ สพฺพาการโต ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ. เตนาห ‘‘เตหี’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘สพฺพาการโต’’ติ สภาวโต, เหตุโต, ปจฺจยโต, ผลโต, นิสฺสนฺทโต, กาลโต, เทสโตติอาทินา อากาเรน. ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมึ อวิสเยธมฺเม. ‘‘เต วิปรีตํ พุชฺเฌยฺยุํ, โส อวิสโย นามธมฺโมนตฺถี’’ติโยชนา. ตํ วิตฺถาเรนฺโต ‘‘เตหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ, ‘‘ติยทฺธคเต’’ติ ตีสุกาเลสุ คเต ปวตฺเต. ‘‘อทฺธามุตฺตเก’’ติ กาลตฺตยวิมุตฺตเก. ‘‘หตฺถมณิเกวิยา’’ติ หตฺถ ตเล ปิตมณิรตนานิวิย. ‘‘สพฺเพ ธมฺมา’’ติอาทิ ปาฬิสาธกํ. ตตฺถ, ‘‘อาปาต’’นฺติ อภิมุขํ ปตนํ. อาพาธนฺติปิ ปาโ, โอตฺถริตฺวา อุปฏฺานนฺติ อตฺโถ. ‘‘สพฺพฺุมหาภวงฺค’’นฺติ สพฺเพสํสพฺพฺุพุทฺธานํ ปจฺฉิมภเว ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปวตฺตํ อฏฺสุ มหาวิปาเกสุ ปถมมหาวิปากํ ภวงฺค จิตฺตํ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ มหาภวงฺเค. ‘‘นิจฺจกาลํ อุปฏฺหนฺตี’’ติ สพฺพกาลํ อุปฏฺานาการ ปตฺตา หุตฺวา ติฏฺนฺติ. กสฺมา, กสฺสจิ อาวรณสฺส อภาวโต. อิทํปิหิ เอกํ อุปฏฺานํ นามาติ. ‘‘อาวชฺชนายา’’ติ มโนทฺวาราวชฺชน จิตฺเตน. ธมฺมา มหนฺตา. ภวงฺคํ ปริตฺตกํ. ตสฺมา ปริตฺตกํ ภวงฺคํ เอกกฺขเณ มหนฺตานํ ธมฺมานํ นปโหตีติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. ‘‘นโจเทตพฺพเมต’’นฺติ เอตํ านํ นโจเทตพฺพํ. ‘‘ปรมุกฺกํสปตฺตาน’’นฺติ เอตฺถ ‘‘อุกฺกํโส’’ติ อจฺจุคฺคโม อจฺจุตฺตโร. ปรโม อุกฺกํโส ปรมุกฺกํโสติวิคฺคโห.
เอวํ สมฺมาสทฺทสฺส อตฺถํ วิจาเรตฺวา อิทานิ สํสทฺทสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺโต ‘‘สํสทฺโทปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ, ‘‘อุปสคฺโค’’ติ อุปสคฺคปทํ. ‘‘ปฏิเวธธมฺเมสู’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีนํ ปฏิวิชฺฌนฺาเณสุ. นตฺถิ อาจริโย เอตสฺสาติ อนาจริโย. สมาสนฺเต กกาเรน สห อนาจริยโก. อนาจริยกสฺส ภาโว อนาจริยกตา. ตํ อนาจริยกตํ. ตตียา รุปฺปสมาปตฺติ นาม ¶ อากิฺจฺายตนชฺฌานํ. ตํ ภควา อาฬารสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหาติ. จตุตฺถารุปฺปสมาปตฺติ นาม เนวสฺา นาสฺายตนชฺฌานํ. ตํ อุทกสฺสสนฺติเก อุคฺคณฺหาตีติ วุตฺตํ ‘‘อาฬารุทกมูลิกา’’ติ. ‘‘อนลงฺกริตฺวา’’ติ อาวชฺชนสมาปชฺชนาทิวเสน อนลงฺกริตฺวา. อนาเสวิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ฉฑฺฑิตตฺตา’’ติ เอตาสมาปตฺติโยนาลํ โพธาย, อถ โข ยาวเทว ตตีย จตุตฺถารุปฺปภวปฺปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ เอวํ อาทีนวํ ทิสฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา. ‘‘พุชฺฌนกิริยายา’’ติ ปฏิเวธฺาณสฺส. ‘‘กุโต ปฏิเวธธมฺมา’’ติ ตา กุโต ปฏิเวธธมฺมา โหนฺติ. ปฏิเวธธมฺมา เอว จ พุทฺธภาวายปทฏฺานาโหนฺตีติ อธิปฺปาโย.
ปาฬิยํ. ‘‘ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุธมฺเมสู’’ติ อิมสฺมึ ภเว อิโต ปุพฺเพ กสฺสจิสนฺติเก อนนุสฺสุเต สุจตุสฺสจฺจ ธมฺเมสุ. ‘‘อภิสมฺพุชฺฌี’’ติปเท อภิสมฺโพธิสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคฺาณํ วุตฺตํ. ตเทว าณํ สพฺพฺุตฺาณสฺส ปทฏฺานํ โหติ. ตปฺปจฺจยา ตทนนฺตรา เอวสพฺพฺุตฺาณํ ปาตุพฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘ตทนนฺตรา’’ติ จ อรหตฺต มคฺควีถิยาจ จตุนฺนํ ปจฺจเวกฺขน วารานฺจ อนนฺตเร กาเลติ อตฺโถ. ‘‘นิมิตฺตตฺเถ’’ติ นิมิตฺต เหตฺวตฺเถ. ‘‘ภุมฺม’’นฺติ อฏฺกถาสุอาคตํ สตฺตมีวิภตฺติยานามํ. ตาสุ หิ ปจฺจตฺตวจนํ, อุปโยควจนํ, กรณ วจนํ, สมฺปทาน วจนํ, นิสฺสกฺกวจนํ, สามิวจนํ, สุมฺมวจนนฺติ เอวํ อนุกฺกเมน สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ นามานิ อาคตานีติ.
‘‘ทสพลฺาเณสู’’ติ านาาน โกสลฺลฺาณาทีสุ ทส าณพเลสุ. ‘‘วสิภาว’’นฺติ เอตฺถ อตฺตโน วสํ วตฺเตตุํ สมตฺถตา สงฺขาโตสตฺติ วิเสโส วโสนาม. วโส เอตสฺส อตฺถีติ วสี-วสิคเณหีติอาทีสุวิย. วสิโน ภาโว วสิภาโว. ตํ วสิภาวนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วสิภาว’’นฺติ อิสฺสรภาวนฺติ. กตฺถจิ ปน ‘‘วสี’’ติ อิตฺถิลิงฺคปทํปิ ทิสฺสติ=ตตฺริมา ปฺจวสิโย อาวชฺชนวสีสมาปชฺชนวสี=ติอาทีสุ.
สมฺมาสมฺพุทฺธปท.
๕. อตุลปเท ¶ . อเนเกหิคุณปเทหิ ปวตฺติตาวนฺทนา ‘‘อเนกคุณปทวิสยานาม’’. ‘‘อิติกึทุตีเยนา’’ติ อิติ ตสฺมา ทุตีเยน อตุลปเทน กึ ปโยชนํ อตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘นน สมตฺถา’’ติ นสมตฺถา น โหตีติ โยชนา. สมตฺถา เอวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘มตฺตการิโน’’ติ ปมาณการิโน. ‘‘เถโร จ เตสํ อฺตโร’’, ตสฺมา มตฺตํ น กโรติ, ทุตียํ อตุล ปทํ อาหรีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อปิจา’’ติ กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘นเกวลํ วนฺทนาย อนฺตรายนีวารณเมว อิจฺฉิ ตพฺพํ โหตี’’ติ โยชนา. ‘‘วนฺทนายา’’ติ วนฺทนาเหตุ. โสปิ ปฺาปาฏวาทิ อตฺโถ. ‘‘คนฺถปาริสุทฺธิยา’’ติ คนฺถโทสานาม ปทโทส วากฺยโทส อตฺถโทสาทโย อตฺถิ. เตหิ โทเสหิ อิมสฺส คนฺถสฺส ปาริสุทฺธิยา. กถํ ปน วนฺทนาย ปฺาปาฏวาทิ อตฺโถสมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสติฏฺาเนสู’’ติอาทิ. อนุสฺสติฏฺานานิ นาม พุทฺธ ธมฺม สงฺฆสีลาทีนิ. จิตฺตสมาธานํ อาวหตีติ จิตฺตสมาธานาวโห. ‘‘ติกฺขาสูราหุตฺวาวหตี’’ติ คมฺภีเรสุ อตฺถ พฺยฺชน ปเทสุ อมนฺทา วิสฺสฏฺา หุตฺวา วหติ. ‘‘ตทตฺถายปี’’ติ ปฺาปาฏวาทิ อตฺถายปิ. คุณนามปทานํ คุณตฺโถนามวิคฺคห วากฺเยสุ ปากโฏ, สิทฺธปเทสุ อปากโฏ. ตสฺมา ตานิ วิคฺคหตฺถํ อชานนฺตานํ สนฺติเก นาม มตฺตานิ สมฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ยถาวุตฺต วจนตฺถโยเคปิ…เป… ปวตฺตตฺตา’’ติ. ‘‘สภาวนิรุตฺตึ ชานนฺตาน’’นฺติ มาคธ ภาสํ ชานนฺตานํ. มาคธภาสาหิ มูลภาสาติ จ อริยภาสาติ จ มาคธภาสาติ จ ปาฬิภาสาติ จ ธมฺมนิรุตฺตีติ จ สภาวนิรุตฺตีติ จ วุจฺจติ. ‘‘ภาวตฺถสฺุ’’นฺติ เอตฺถ คุณนามานํ คุณตฺโถ ภาวตฺโถ นาม. โส เอวสกตฺโถติ จ วจนตฺโถติ จ วิคฺคหตฺโถติ จ วุจฺจติ. กิริยนามาทีสูปิ เอเสวนโย. ‘‘สตฺถู’’ติ สตฺถุโน. ‘‘สมฺามตฺต’’นฺติ นามสฺามตฺตํ ภวิตุํ นารหติ. ตถาหิ อนาถปิณฺฑิโกเสฏฺิ ราชคหํ อนุปตฺโต พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโนติ สุตฺวา อุทานํ อุทาเนสิ=โฆโสปิ โข เอโสทุลฺลโภ โลกสฺมึ ยทิทํ พุทฺโธ=ติ. ตสฺมา พุทฺโธติ นามํปิ โลเก มหนฺตํ สุทุลฺลภํคุณปทํ โหติ. สมฺมาสมฺพุทฺธ นาเมวตฺตพฺพเมวนตฺถีติ. ‘‘สภาวนิรุตฺตึ ¶ อชานนฺตานํ ปน ปทสหสฺสํ วุจฺจมานํปี’’ติ ติฏฺตุ เอกํ อตุลปทํ, ปทสหสฺสํปิ วุจฺจมานํ สตฺถุสมฺามตฺตเมว สมฺปชฺชติ. ตาทิสาหิ ชนา อิทํ โลเก มหนฺตํ คุณปทนฺติปิ นชานนฺติ. ภาวตฺถํ กึชานิสฺสนฺติ.
‘‘อตุโล’’ติ อฺเน โส อสทิโสติ วา, อฺโ วาเตน สทิโสตสฺสนตฺถีติวา, - ทฺวิธาปิอตฺโถลพฺภติ. สาธกคาถายํ ‘‘ปฏิปุคฺคโล’’ติ ยุคคฺคาหีปุคฺคโล. กิฺจาปิ มกฺขลิ ปูรณาทโย วิสุํวิสุํ - อหํ สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี - ติจ, อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ-ติจ ปฏิชานนฺตา ยุคคฺคาหิโน หุตฺวา วิจรนฺติ. ธมฺมโต ปน สิเนรุ ปพฺพต ราชสฺส สนฺติเก สกฺขร กถลานิวิยสมฺปชฺชนฺตีติ. ‘‘อนจฺฉริย’’นฺติ นตาว อจฺฉริตพฺพํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธภูตสฺสา’’ติ พุทฺธภาวํ ภูตสฺสปตฺตสฺส. ‘‘ยํ พุทฺธ ภูตสฺส อตุลตฺตํ, เอตํ อนจฺฉริย’’นฺติ โยชนา. ยทิ เจตํ อนจฺฉริยํ โหติ, กตมํ ปน ตาว อจฺฉริยํ ภวตีติ อาห ‘‘สมฺปติชาตสฺสา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘สมฺปติชาตสฺสา’’ติ อชฺเชวชาตสฺสปิ อสฺส ภควโต. กถํ อตุลตา ปฺายตีติ อาห ‘‘ตทาหี’’ติอาทึ. ‘‘เอกงฺคณานี’’ติ เอกตลานิ. ตทาหิ โพธิสตฺตสฺสปฺุานุภาเวน อติมหนฺโต โอภาโส ปาตุพฺภวติ. = อุฬาโร โอภาโส ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺมเทวานํ เทวานุภาว=นฺติหิ วุตฺตํ. เตน โอภาเสน ผริตา สพฺเพ ปถวิ ปพฺพตาทโย ชาติผลิกกฺขนฺธาวิย สุปฺปสนฺนา โหนฺติ. ทสสหสฺส จกฺกวาฬานิ เอกตลํ หุตฺวา ปฺายนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุ’’นฺติ. ‘‘ปรมาย ปูชายาติ ถุติมงฺคลวจนปูชาย. ‘‘โลกสฺสา’’ติ สพฺพ สตฺตโลกโต. เอวํ อจฺฉมฺภิ วาจํ นิจฺฉาเรสิ ธมฺมตาย สฺโจทิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ‘‘อจฺฉมฺภิวาจ’’นฺติ วิสารทวาจํ. อาสภึ วาจนฺติปิ ปาโ. อุตฺตมวาจนฺติ อตฺโถ. ‘‘นิจฺฉาเรสี’’ติ อุทาหรติ. อิทมฺปิ อนจฺฉริยํ, อฺํ ปิตโต อจฺฉริยตรํ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทาปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปารมิตา คุเณหิ เตน สทิโส โกจินตฺเถว ถเปตฺวา อฺเ จ มหาโพธิ สตฺเตติ อธิปฺปาโย ¶ . ‘‘อสฺสา’’ติ เตน สทิสสฺส. ‘‘นตฺถิภาโว ทีเปตพฺโพ’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทีเปตพฺโพ’’ติ พุทฺธวํสปาฬิโต อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพ. ‘‘กุโตสาวกโพธิสตฺตานํ สตสหสฺสํ สกฺขิสฺสตี’’ติ โยชนา. ปารมิโย ปกาเรนวิจินนฺติ เอเตนาติ ปารมิปวิจโย. าณํ. ตํปนาณํ มหาโพธิสตฺตานํ เอว อุปฺปนฺนํ นโหติ. ปจฺเจกโพธิสตฺต สาวกโพธิสตฺตานํปิ อุปฺปนฺนเมว. ตเทว จ สพฺเพสํปิ โพธิสตฺตานํ นิยตพฺยากรณปฺปฏิลาเภ ปธานการณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาวกโพธิสตฺตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โพธิวุจฺจติวิโมกฺขฺาณํ. อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ. โพธิมฺหิสชนฺติ ลคฺคนฺตีติ โพธิสตฺตา. ‘‘ลคฺคนฺตี’’ติ ตปฺปฏิลาภตฺถาย นิยต จิตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ. โพธิ อตฺถาย ปฏิปนฺนา สตฺตา โพธิสตฺตาติปิ ยุชฺชติ. พุทฺธ สฺุเปิโลเก กมฺมสฺสกตาาเณ ตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต โมกฺขธมฺมปริเยสิโน สตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สมฺภาร ธมฺเม’’ติ ทสวิเธ ปารมิ ธมฺเม. วฏฺฏํ อนุสรนฺติ อนุคจฺฉนฺตีติ วฏฺฏานุสาริโน. ปถวิยํ ปํสุจุณฺณานิ วิย ปกติยา วปุถุภูตาชนาติ ปุถุชฺชนา. มหนฺตาปุถุชฺชนาติ มหาปุถุชฺชนา. วฏฺฏานุสาริโน จ เต มหาปุถุชฺชนาจาติ สมาโส. เตสํ ภาโวติ วิคฺคโห. อยํ ภาโวเยว เตสํ ภูมีติ จ วุจฺจติ. อตฺถโต ปน โมกฺขธมฺมนิรเปกฺขตา เอว. อจฺฉนฺทิกตาติปิ วุจฺจติ. ‘‘โอกฺกนฺตา’’ติ ปวิฏฺา. ตโยนิยตา, โพธิสตฺตนิยโต จ จูฬโสตาปนฺนนิยโต จ อริย โสตาปนฺนนิยโต จ. ตตฺถ โพธิสตฺตนิยโต โพธิสมฺภารพเลน สิทฺโธ. จูฬโสตาปนฺน นิยโต ปจฺจยาการานุโพธฺาณพเลน. อริยโสตาปนฺน นิยโต โสตาปตฺติ มคฺคฺาณ พเลน. เตสุ โพธิสตฺตนิยโต อิธ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘เอเกน ปริยาเยนา’’ติอาทิ. วตฺตพฺพเมวนตฺถิเตสํ ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานํ ปารมิ ปวิจยฺาณ สมฺปตฺติยา วินา นิยตพฺยากรณ ลาภา สงฺกาย เอว อภาวโตติ อธิปฺปาโย.
ปทสิทฺธิวิจาเรยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ=ตุลายสมิโตตุลฺโย. ตุลฺโย เอว ตุโลยการ โลปวเสนา=ติ. ตํสนฺธาย ‘‘ย การสฺสวาวเสนา’’ติ ¶ วุตฺตํ. ยฺจวุตฺตํ ตตฺเถว=อถวาสมีตตฺเถ อการปจฺจยวเสน ตุลายสมีโตตุโล=ติ. ตํ สนฺธาย ‘‘อการสฺสวาวเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ตุลายา’’ติ โลเก ธารณตุลาสทิสาย ปฺายาติ อตฺโถ. ‘‘สมีโต’’ติ สมํ กโต. นหิ ตุลสทฺโท ภวิตุํ นยุตฺโต. ยุตฺโต เอวาติ อธิปฺปาโย. กถํ วิฺายตีติ อาห ‘‘ตุลยิตุ’’นฺติอาทึ. ตตฺถหิ ‘‘ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺโย’’ติวจเนน ตสฺสกมฺมสาธนตฺตํทสฺเสติ. ‘‘กมฺมสาธเนเนวา’’ติ ปุพฺเพ-ตุลยิตพฺโพ อฺเน สห ปมิตพฺโพติ ตุโลติ เอวํ อิธวุตฺเตน กมฺม สาธน วจนตฺเถเนว. ‘‘ตทตฺถสิทฺธิโต’’ติ ตสฺส วิภาวนิยํ วุตฺตสฺส ทุวิธสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิโต. ‘‘ตโต’’ติ ตุลสทฺทโต. จินฺตาย กึ ปโยชนํ อตฺถิ. นตฺถิเยวาติ อธิปฺปาโย. วทติ สีเลนาติ วตฺตา. วาที ปุคฺคโล. วตฺตุโน อิจฺฉาวตฺติจฺฉา. วตฺตุํ อิจฺฉาวตฺติจฺฉาติปิวทนฺติ. วตฺติจฺฉํ อนุคโต สมฺมุติ สงฺเกตโวหาร สิทฺธตฺตาติ สมาโส. ‘‘เอต’’นฺติ เอตํ ทฺวิธาสิทฺธวจนํ. ‘‘เจ’’ติ เจวเทยฺย. ‘‘นา’’ติ นยุตฺตํ. ‘‘ยถาสุต’’นฺติ ตุล อิติ สุตํ. ‘‘ยุตฺต’’นฺติ ยถาสุต นิยาเมเนว ยุตฺตํ วชฺเชตฺวา. ‘‘อสฺสุตสฺสา’’ติ ธารณตุลาปริยายสฺส อิตฺถิลิงฺคตุลาสทฺทสฺส. ตโตเยวยการ ยุตฺตสฺสตุลฺยสทฺทสฺส จ อสฺสุตสฺส. อิตฺถิลิงฺเคสติ, ตโตปิ เอโก อกาโรติ กตฺวา สมีตตฺเถ ทุตีโย ตทฺธิต อกาโรปิ อสฺสุโตเยวนามโหติ. ‘‘ปริกปฺปนายา’’ติ ปริกปฺเปตฺวา กถนาย. ปโยชนาภาวโต น ยุตฺตนฺติสมฺพนฺโธ. อตุลปทํ.
๖. เอวํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปทตฺถ สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ เตสํเยว อตฺถุทฺธารสํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘อิเมหิ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สมฺปทา’’ติ สมฺปตฺติโย. ‘‘โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม’’ สมตึ สปารมีนํ ปริปูรณํ. ‘‘มหาวชิรฺาณ’’นฺติ ภควโต อาสวกฺขยฺาณมฺปิ วุจฺจติ. ตสฺส ปุพฺพภาเค พุทฺธภาวตฺถาย อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน ฉตฺตึส โกฏิ สตสหสฺส สงฺขานํ เทวสิกํ วฬฺชนกปฺผลสมาปตฺตีนํ ปุพฺพภาค วิปสฺสนาาณมฺปิ มหาวชิรฺาณนฺติ ¶ วุจฺจติ. สพฺพมฺเปตํ มหาฏีกายํ วุตฺตํ. ‘‘มหาโพธิยา’’ติ สพฺพฺุ พุทฺธานํ อภิสมฺโพธิ สงฺขาตสฺส อคฺคมคฺคฺาณสฺส. ปหิยฺยนฺติ ปหาตพฺพา ธมฺมา เอเตนาติ ปหานํ. ปชหนฺติ ปหาตพฺเพธมฺเมเอเตนาติวา ปหานนฺติ กตฺวา ตํ อคฺคมคฺคฺาณมฺปิตํ วิปสฺสนาาณมฺปิ ปหานนฺติ วุจฺจตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ปหานสมฺปทายํ วา สา สงฺคหิตา’’ติ วุตฺตํ. ปฺจสีลานิ. ปาณาติปาตสฺส ปหานํสีลํ, เวรมณิสีลํ, เจตสิกํสีลํ, สํวโรสีลํ, อวีติกฺกโมสิลนฺติอาทีสุวิย เอตฺถหิ ปหานสีลํ นาม ยถา วุตฺเตน อตฺเถน เวรมณิสีลเมวาติ ยุชฺชติ. ปหานํ นาม โกจิธมฺโม นโหตีติ อธิปฺปาเย ปน สติปหาน สีเสน ปหานสาธกํ ตเทวาณทฺวยํ อุปจาเรนปหานนฺติ คเหตพฺพํ. อิตรถา ปหานสมฺปทา นาม อสารา อผลาติ อาปชฺเชยฺยาติ. ปจฺเจกพุทฺธ พุทฺธสาวกา กิเลเส ปชหนฺตาปิ วาสนาย สห อปฺปชหนโต จิตฺต สนฺตาเน โมหวาสนาย วิชฺชมานตฺตา สพฺพฺุ ภาวํ นคจฺฉนฺติ. ตสฺมา ยถาเตสํ กิเลสปฺปหานํ ปหานสมฺปทา นาม นโหติ. นตถาสพฺพฺุพุทฺธานนฺติ อาห ‘‘สหวาสนายา’’ติอาทึ. วิภาวนิยําณสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา. ตโต ปหาน สมฺปทา. ฏีกายํ ปน ปหานสมฺปทา ปถมํ วุตฺตา. ตโต อธิคม สมฺปทานาม วุตฺตา. ตโต าณสมฺปทา. ปหานสมฺปทายฺจ อคฺคมคฺคฺาณํ ทสฺสิตํ. อธิคม สมฺปทาติ จ สพฺพฺุตฺาณปฺปฏิลาโภ วุตฺโต. าณสมฺปทายมฺปน เตหิ ทฺวีหิ าเณหิ อวเสสานิทสพลฺาณาทีนิสพฺพฺาณานิทสฺสิตานิ. อิธปิ ฏีกานยเมว สมฺภาเวนฺโต ‘‘ปหานสมฺปทาเยวปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘สพฺพฺุตฺาณปฺปทฏฺาน’’นฺติ สพฺพฺุตฺาณสฺสปทฏฺานํ, อาสนฺน การณํ. ‘‘น หิ มคฺคฺาณโต อฺา ปหานสมฺปทานาม อตฺถิ’’. ปรมตฺถโต นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทฺจ วิสุทฺธิมคฺเค=ปหานนฺติ โกจิ ธมฺโมนาม นตฺถิ อฺตฺร วุตฺตปฺปการานํ ปาณาติปาตาทีนํ อนุปฺปาทมตฺตโต=ติ อาคตตฺตา วุตฺตํ. ปหายกธมฺมสมาทาเนน ปน ปหาตพฺพ ธมฺมานํ อนุปฺปาโท นาม เอโกปณีต ธมฺโมโหติ. เอกํ สนฺติ ปทํ โหติ. ตถาหิ วุตฺตํ ปฏิสมฺภิทา มคฺเค=อุปฺปาโท ภยํ ¶ , อนุปฺปาโท เขมนฺติ สนฺติปเท าณํ. ปวตฺติ ภยํ, อปฺปวตฺติ เขมนฺติ สนฺติปเทาณ=นฺติ. ตทงฺคปฺปหานํ ปนตทงฺคอนุปฺปาโท นาม. วิกฺขมฺภนปฺปหานํ วิกฺขมฺภน อนุปฺปาโท นาม. สมุจฺเฉทปฺปหานํ สมุจฺเฉท อนุปฺปาโท นามาติ วตฺตพฺพํ. อิธ ปน อนุปฺปาท สมฺปาปกํ วิปสฺสนา าณฺจ มคฺคฺาณฺจ อุปจาเรน ปหานนฺติ อธิปฺเปตํ. กสฺมา, อุปริาณ สมฺปทาทีนํ ปจฺจยตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สมฺปทาสงฺกโร’’ติ สมฺปทาสมฺเภโท, สมฺปทาสมฺมิสฺโส. ‘‘ายาคต’’นฺติ ยุตฺติโต อาคตํ. ‘‘สีลาทิคุเณหี’’ติ สีล สมาธิ ปฺา วิมุตฺติ วิมุตฺติฺาณทสฺสน คุเณหิ. ‘‘อิทฺธิธมฺเมหี’’ติ อิทฺธิวิธาภิฺาทีหิ อิทฺธิคุเณหิ. ‘‘ลกฺขณานุพฺยฺชนปฺปฏิมณฺฑิตสฺสา’’ติ ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขเณหิ จ อสีติ ขุทฺทกลกฺขเณหิ จ ปฏิมณฺฑิตสฺส. ‘‘อาสโย’’ติ จิตฺต สนฺตาเน อธิสยิโต อิจฺฉาวิเสโส. ‘‘อชฺฌาสยสฺสา’’ติ อโลภชฺฌาสยาทิกสฺสอชฺฌาสยสฺส. ‘‘อุฬารตา’’ติ ปณีตตา. ‘‘หิตชฺฌาสยตา’’ติหิตกามตา. อปริปาก คตินฺทฺริยานํ สตฺตานํ อินฺทฺริยปริปากกาลาคมนฺจ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. ‘‘อภิฺาตาน’’นฺติ อติปากฏานํ. ‘‘ทฺเวปหานสมฺปทา’’ติ ทฺเวปหาน สมฺปทา าณสมฺปทา. สมฺมาสมฺพุทฺธปเท. ‘‘สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌี’’ติ เอตฺถ อภิสมฺโพธิสงฺขาตํ อคฺคมคฺคฺาณํ คหิตํ. ตฺจ ปหานกิจฺจปฺปธานํ โหติ. ‘‘ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปตฺโต’’ติ เอตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ. ‘‘พเลสุ จ วสิภาว’’นฺติ เอตฺถ ทสพลฺาณานิ คหิตานิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺเว…เป… สมฺมาสมฺพุทฺธปเทนวิภาวิตา’’ติ.
สมฺปทานิฏฺิตา.
๗. สสทฺธมฺมคณุตฺตมปเท. ยถา=สสงฺฆํโลกนายกํ นมสฺสิสฺสํ=ติ เอตฺถสหสทฺทสฺส สมวายตฺถตฺตา อหํโลกนายกฺจ สงฺฆฺจ นมสฺสิสฺสนฺติ เอวํ สมวายตฺโถ วิฺายติ. ตถา อิธปิ สมฺมาสมฺพุทฺธฺจสทฺธมฺมฺจ คณุตฺตมฺจ อภิวาทิยามีติ เอวํ กิริยาสมวายตฺโถ สหสทฺเทน ทีปิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทูรโตหํ…เป… เอวมิทํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อิท’’นฺติ สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทํ. เอตฺถ ¶ จ‘‘สมวาโย’’ติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ พหูนํ วา อตฺถานํ เอกสฺมึ ทพฺเพวา คุเณวากิริยายวาสมํ อเวจฺจ อยนํปวตฺตนํ สมวาโย. ปจฺจานุตาป ปจฺจานุโมทนาทิาเนสุ=อหํ ปุพฺเพทานํ นททิสฺสํ, สีลํ นรกฺขิสฺสํ. - อเนกชาติ สํสารํ สนฺธาวิสฺส=นฺติอาทินา อตีเตปิกาเล อนาคตวจนํ ปยุชฺชตีติ อาห ‘‘นมสฺสิสฺส’’นฺติ นมสฺสึติ. ‘‘คุณีภูตาน’’นฺติ สมาสปเท วิเสสนภูตานํ, อปฺปธานภูตานนฺติ อตฺโถ. อพฺภูต ตพฺภาเวจายํ อีกาโร. ยถา, กาโก เสตี ภวติ, พโก กณฺหีภวตีติ. เอตฺถ จ ‘‘เสตี ภวตี’’ติ อเสตปุพฺโพ เสโตภวติ. ‘‘กณฺหีภวตี’’ติ อกณฺหปุพฺโพ กณฺโหภวตีติ อตฺโถ. ตถา อิธปิ. พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจวนฺทิตฺวา-ติอาทีสุ วิสุํวิสุํ ปธานตฺตา อคุณภูตาปิ ธมฺมสงฺฆา อิธสมาสปเท อฺปทตฺถสฺสคุณภูตาโหนฺติ. อยํ อพฺภูตตพฺภาวตฺโถ นาม. ‘‘อภิวาทิตภาโว’’ติ วุตฺเต ตปจฺจยสฺส พหุลํ อตีตกาลวิสยตฺตา ปุพฺเพคนฺถารมฺภกาเล ธมฺม สงฺฆานํปิ เถรสฺส วนฺทนาสิทฺธิ ทสฺสิตา โหติ. ‘‘อภิวาเทตพฺพ ภาโว’’ติ วุตฺเตปน ตพฺพปจฺจยสฺสกาลสามฺวิสยตฺตาน ตถา ทสฺสิตา โหติ. ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพนฺติอาทีสุ วิย ธมฺมสงฺฆานามสพฺพกาลํปิ อภิวาเทตพฺพาติ. เอวํ ธมฺมสงฺฆานํ สพฺพกาลํปิ อภิวาทนารหคุโณ เอว ทสฺสิโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ, ‘‘อภิวาทน’’นฺติ อิทํ กิริยาสมวายทสฺสนโต วุตฺตํ. กาลวิเสสํ ปน นทีเปติเยว. ‘‘อตฺตโน นิทสฺสเนนา’’ติ สปุตฺตทาโร อาคโตติ อตฺตนา นีหริตฺวา ทสฺสิเตน ปโยเคน. โสหิ ปโยโค กิริยา สมวายสฺเสว. นคุณสมวายสฺสาติ. เอตฺถ จ เถรสฺส วนฺทนาวจเน เถโร อิเมหิ เยวปเทหิ รตนตฺตยํตีหิทฺวาเร หิวนฺทตีติ คเหตฺวา ‘‘อภิวาทิยา’’ติ เอตฺถ อภิวาทิยาธีติ จ อตฺถํ นีหรนฺติ. อปฺปธาน กิริยาปเท ปน ตทตฺถ นีหรณํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อปิจา’’ติ กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺถโชตเน อยํ นิปาตสมุทโย. ‘‘คนฺถปฺปฏิฺายา’’ติ คนฺถปฺปฏิฺาวจเนน. ‘‘สหฆเฏตฺวา’’ติ เอกโต สมฺพนฺธิตฺวา.
วจนตฺเถ ¶ . สธโน ปุริโส, ธนวาปุริโส-ติ อาทโย สมาสตทฺธิตสทฺทา เยภูยฺเยน อติสฺสยตฺถ ทีปกา โหนฺติ. นหิ อปฺปเกน ธเนน ตถา โวหรนฺติ. ตสฺมา อิธาปิ ตถา รูปํ อติสฺสยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนานิมฺมิเตน…เป… สรณภูเตนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ, ‘‘อตฺตนานิมฺมิเตนา’’ติ อตฺตนา อุปฺปาทิเตน. ‘‘นหี’’ติอาทินา ตทตฺถเมว พฺยติเรกโต วิวรติ. ตตฺถ, ‘‘ปรนิมฺมิเตนา’’ติ พุทฺธนิมฺมิเตนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตถา โถมน’’นฺติ สสทฺธมฺม คณุตฺตมนฺติ โถมนํ. ‘‘อิทํปี’’ติ ทุตียตฺถ สมฺปิณฺฑเน อยํปิกาโร. นเกวลํ ปุริมปททฺวยเมว สตฺถุ อสาธารณคุณปทํ โหติ. อถ โข อิทํปิ ปทํ สตฺถุ ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณ ปทเมวโหตีติ โยชนา.
ธมฺมวจนตฺเถ. ‘‘ธาเรตี’’ติ วหติ. คาถายํ ‘‘รกฺขตี’’ติ อปายาทิทุกฺขโตรกฺขติ. ‘‘เยส’’นฺติ กิเลสานํ. ‘‘อิมสฺมึ อตฺเถ’’ติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนสงฺขาเต ธารณตฺเถ. ‘‘นิพฺพานฺจนิปฺปริยายโต ธมฺโม นามา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ นิสฺสรณปฺปหานเมว นิพฺพานสฺส กิจฺจํ, อิทฺจ สมุจฺเฉทปฺปหานนฺติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘อริยมคฺคาหี’’ติอาทิมาห. ‘‘นิพฺพาเนน สเหว หุตฺวา’’ติ อารมฺมณาธิปติภูตํ อารมฺมณู ปนิสฺสยภูตฺจ นิพฺพานํ อตฺตโน ปติฏฺํ กตฺวาติ อธิปฺปาโย. อปิจ, สมุจฺเฉโทติ จ นิสฺสรณนฺติ จ อตฺถโต สมานคติกํ โหติ. ตสฺมา นิสฺสรณํปิ มุขฺยธารณ เมวาติ ทฏฺพฺพํ. นิสฺสรณเมววา ปธานธารณนฺติ ปิยุชฺชติเยว. ‘‘ธารณูปาโยเยวโหติ’’. นมุขฺยธารณํ. กสฺมา, สมุจฺเฉท กิจฺจาภาวโต. ‘‘เอเตปฺจ ปริยายธมฺมาเยว’’. กสฺมา, นิพฺพานสฺสวิยมคฺคานํ สมุจฺเฉท กิจฺเจ อสหายตฺตาติ. เอตฺถ จ ‘‘สามฺปฺผลานี’’ติ สมณสฺส ภาโว สามฺํ. อริยมคฺคสฺเสตํ นามํ. สามฺสฺสผลํ สามฺปฺผลํ. ทุตียวิกปฺเป อกิจฺจ ปจฺจยภูตาปิ เกจิกิตกปจฺจยา กมฺมตฺเถคตา กิจฺจปจฺจยานํปิ อตฺถํ ทีเปติ. ยถา, ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ธารณารโห’’ติ. ‘‘ยถา วุตฺต ธมฺมา เยวา’’ติ ปฺจมุขฺยธมฺมา, ปฺจปริยายธมฺมาเยว. ‘‘เกจี’’ติ จตฺตาโร มคฺคา. ปุน ‘‘เกจี’’ติ นิพฺพานเมว. พหุวจน โสเตปติตตฺตา ¶ เอตฺถ พหุวจนํ รุฬํ. ปุน ‘‘เกจี’’ติ จตฺตาโร สามฺปฺผล ธมฺมา. ‘‘เกจี’’ติ ปริยตฺติ ธมฺโม. เอตฺถาปิ พหุวจนํ โสตปติตเมว. ‘‘ธาเรนฺต’’นฺติ ธาเรนฺตํ ปุคฺคลํ. ตตีย วิกปฺเป ‘‘อปตมานํ วหนฺตี’’ติ อปตมานํ กตฺวา วหนฺติ. จตุตฺถ วิกปฺเป ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมึ ธมฺเม. ธมฺโมวทีปํ เอเตสนฺติ ธมฺมทีปา. ธมฺโมว ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ธมฺมปฺปฏิสรณา. ธมฺมทีปา ภิกฺขเว ภวถ ธมฺมปฺปฏิสรณา, อนฺปฺปฏิสรณา ติหิ วุตฺตํ. ลทฺธา ปติฏฺา เอเตสนฺติ ลทฺธปฺปติฏฺา. ยุชฺชติเยว. ธมฺมทีปปาานุโลมตฺตาติ อธิปฺปาโย. ธมฺมวิจารณายํ, โจทโกปฏิปตฺติ ธมฺมํ ทสวิธ ธมฺมโต อฺํมฺมาโน ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา โจเทติ. โส ปน ปฏิปตฺติ ธมฺโม ตโต อฺโน โหติ, ตตฺเถว อนฺโตคโธติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘มคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา โหตี’’ติ ยถา อมฺพรุกฺโข อมฺพปุปฺผอมฺพปฺผลสฺส ปติฏฺา ภาเวน ปุพฺพภาค นิสฺสโย โหติ. กสฺมา, อิโตเยวตสฺส ปุปฺผปฺผลสฺส ชาตตฺตา เอตฺเถวสํ วฑฺฒิตตฺตา จ. ตถา ปฏิปตฺติ ธมฺโมปิ อริยมคฺคปฺผลสฺสปติฏฺาภาเวน ปุพฺพภาคูปนิสฺสยปฺปฏิปทาโหติ. กสฺมา, อิโตเยว ตสฺสชาตตฺตา เอตฺเถวสํ วฑฺฒิตตฺตา จ. วุตฺตฺเหตํ มหาวคฺค สํยุตฺเต. เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว เยเกจิ เมพีชคามภูตคามาวุฑฺฒึ วิรุฬึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. สพฺเพเต ปถวึ นิสฺสาย ปถวึ ปติฏฺาย. เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุสีลํ นิสฺสาย สีเลปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคีกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสูติ. ‘‘ปุพฺพเจตนาวิยทาเน’’ติ ยถา ติวิธํ ปฺุํ, ทานมยํ ปฺุํ สีลมยํ ปฺุํ ภาวนามยํ ปฺุนฺติ วุตฺเต ทานวตฺถุ ปริเยสนโต ปฏฺาย ทานํ อารพฺภปวตฺตา สพฺพา ปุพฺพภาค เจตนา ทานวจเน สงฺคหิตา ทานนฺตฺเวว สงฺขฺยํคตา. เอวํ โส ปฏิปตฺติ ธมฺโม อริย มคฺควจเน เอวสงฺคหิโต, อริยมคฺโค ตฺเวว สงฺขฺยํ คโตติ วุตฺตํ โหติ.
อิมสฺมึ ธมฺมสํสนฺทเน อปรมฺปิ วตฺตพฺพํ วทนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ยทคฺเคนา’’ติ เยนการณโกฏฺาเสน ธารณูปาโยติอาทินา การณภาเคนาติ อตฺโถ. วนฺทนํ อรห ตีติ ¶ วนฺทเนยฺโย. ตสฺมึ วนฺทเนยฺเย. ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณโก’’ติ เอตฺถ ติวิโธ กลฺยาณโก วินยกลฺยาณโก สุตฺตนฺตกลฺยาณโก อภิธมฺมกลฺยาณโกติ. ตตฺถ วินเย ปฺตฺตาย กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยา สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วินยกลฺยาณโก นาม. โส อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺข สํวรสํวุโต วิหรติ อาจาร โคจร สมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ เอตฺถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ วินเย ปฺตฺตากลฺยาณปฺปฏิปตฺติทุวิธา, อาทิ พฺรหฺมจริยกสีลํ อภิสมจาริกสีลนฺติ. ตตฺถ, อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนํ สีลํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ นาม. ขนฺธกปริยาปนฺนํ สีลํ อภิสมจาริกํ นาม.
สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตาย กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยา สมนฺนาคโต คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา สุตฺตนฺต กลฺยาณโก นาม. โส จตูหิ ภิกฺขเว ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก สพฺพํ ทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโต โหติ. กตเมหิ จตูหิ. อิธ ภิกฺขเว อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ อิติ ปิโส ภควา…เป… สตฺถาเทวมนุสฺสานํ, พุทฺโธ, ภควาติ. ธมฺเม อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหีติ. สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสาติ. อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหตีติ เอตฺถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาโท นาม อรหํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ติอาทิกานํ คุณปทานํ อตฺถ ชานนฺาเณน ยุตฺโต ปสาโท. อริเยหิกามียนฺติ อิจฺฉียนฺตีติ อริยกนฺตานิ. สุปริสุทฺธสฺส อาชีวฏฺมกสีลสฺเสตํ นามํ. จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว โสตาปตฺติยงฺคานิ. กตมานิ จตฺตาริ. สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโส มนสิกาโร, ธมฺมานุ ธมฺมปฺปฏิปตฺตีติอาทีนิ พหูนิ สุตฺตนฺตานิ อิธ วตฺตพฺพานิ.
อภิธมฺเม วา สุตฺตนฺเตสุ วา วุตฺตาย กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยา สมนฺนาคโตคหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา อภิธมฺมกลฺยาณโก นาม. โส อิธ สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริย ธมฺมสฺสโกวิโท ¶ อริยธมฺเมสุ วินีโต. โส รูปํ อตฺตโต น สมนุปสฺสตีติ เอตฺถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ, ‘‘สุตวา’’ติ เอตฺถ ขนฺธา, ยตน, ธาตุ, ปฏิจฺจสมุปฺปาท, สติปฏฺานา, ทีสุ อุคฺคห ปริปุจฺฉา วินิจฺฉยฺาณ สมนฺนาคโต คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา สุต วา นามาติ อฏฺกถาสุ วุตฺโต. โส เอว ปุถุชฺชน กลฺยาณโกติ จ วุจฺจติ.
ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน. ติ
จ วุตฺตํ. องฺคุตฺตเร ปน จตุกฺกนิปาเต กตโม ปุคฺคโล อปฺปสฺสุโต สุเตน อุปปนฺโน โหติ. อิเธกจฺโจ ธมฺมํ สุณาติ เอกายปิ จาตุปฺปทิกาย คาถาย อตฺถ มฺาย ธมฺม มฺาย ธมฺมา นุ ธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ. อยํ อปฺปสฺสุโตสุเตน อุปปนฺโนติ วุตฺตํ. สุตวาติ จ สุเตน อุปปนฺโนติ จ อตฺถโต เอกนฺติ. ปุถุชฺชน กลฺยาณโก สงฺเฆ เสกฺเขสุสงฺคหิโต. วุตฺตํเหตํ ปริวาเร เก สิกฺขนฺตีติ. ปุถุชฺชน กลฺยาณเกน สทฺธึ สตฺต อริยปุคฺคลา สิกฺขนฺติ. อรหา ขีณาสโว สิกฺขิตสิกฺโขติ. ทกฺขิณ วิภงฺคสุตฺต อฏฺกถายํ ปน. ติ สรณ สรณํ คโต อุปาสโกปิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน สงฺคหิโตติ วุตฺตํ. ตตฺถ, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโนนาม โสตาปตฺติ มคฺคฏฺโ อริยปุคฺคโล. ‘‘โสหิสงฺคหิโต’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺตาวตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหตี’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สงฺเฆ อสงฺคหิโต’’ติ สงฺฆํสรณํ คจฺฉามีติ จ, สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆติ จ, เอวรูเปสุ าเนสุ อาคเต สงฺฆ วจเน อสงฺคหิโต. ‘‘น หิตํ สรณํ คจฺฉนฺตสฺสสรณคมนํ สมฺปชฺชตี’’ติ อิทํ สงฺฆํสรณํ คจฺฉามีติ เอตฺถ สงฺฆ วจเนตสฺสปุคฺคลสฺส อสงฺคหิต ภาวสาธนตฺถํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหตี’’ติ. สเจ ปน สพฺพํ ภควโต สาวกสงฺฆํ อนุทฺธิสฺสตเมว ปุคฺคลํ สงฺฆํสรณํ คจฺเฉยฺย อายสฺมนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ. สรณ คมนํ น สมฺปชฺชติเยว. อถ สพฺพํ ภควโต สาวกสงฺฆํ อุทฺทิสฺส ตสฺส สนฺติเก สรณํ คจฺเฉยฺย สงฺฆํ สรณํ คจฺฉามีติ. สมฺปชฺชติเยว ¶ . อิทฺจ ทหรกาเล สพฺพปฺปถมํ สรณคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิทฺหิ สรณ คมนํ นาม สกึ คเหตฺวา รตนตฺตเย สทฺธํ อชหนฺตสฺส ยาวชีวํปิ น ภิชฺชติ. ปุนปฺปุนํ คหณ กิจฺจํ นตฺถิ. ปุนปฺปุนํ คณฺหนฺเตปิ โทโสนตฺถิ. ปุนปฺปุนํ ปฺุํ วฑฺฒติ. สพฺพปฺปถมํ คหณกาเล จ อฺเน ทินฺนตฺตา ลทฺธํ นโหติ. อตฺตโนวจี เภเทน ลทฺธํ โหติ. ตสฺมา อฺสฺส สนฺติเก อคฺคเหตฺวา สยเมว วจีเภทํ คณฺหนฺตสฺส คหฏฺสฺส สรณ คมนํ สมฺปชฺชติเยว. ตถา สพฺพานิ คหฏฺสีลานีติ. สามเณร สรณ คมนมฺปน ภิกฺขุนาทินฺนเมว ลพฺภติ. ตฺจ โข อุภินฺนํปิานกรณ สมฺปตฺติยา สติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โว’’ติ ตุมฺหากํ. โยธมฺโม จ เทสิโต โยวินโยจปฺตฺโต. ‘‘มมจฺจเยนา’’ติ มมาติกฺกเมน. มยิ ปรินิพฺพุเตติ วุตฺตํ โหติ. สตฺถา ภวิสฺสตีติ ปาเสโส. ‘‘สํวณฺณิโต’’ติ สุฏฺุตรํวณฺณิโต โถมิโต. ‘‘กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ิโตปี’’ติ ตีสุกลฺยาณปฺปฏิปตฺตีสุ อฺตรปฺปฏิปตฺติยํ ิโตปิ. ‘‘อฏฺิโตปี’’ติ สพฺพปฺปฏิปตฺติพาหิโร ทุสฺสีโลปาปธมฺโมติ อธิปฺปาโย. วิเสสโต ปน วินยปฺปฏิปตฺติ เอว อิธ ปริยตฺตาติ ทฏฺพฺพา. ‘‘โส’’ติ โสทุสฺสีโล ปาปธมฺโม. อตฺตโนปิ สรณํ นโหติ. อวสฺสํ อปายคามีเยว โส โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘กุโต สรณํ ภวิสฺสตี’’ติ โยชนา. ‘‘อเนเกสุ สุตฺตสหสฺเสสู’’ติ วินเยปิ พหูนิ ครหสุตฺตปทานิ ทิสฺสนฺติ สุตฺตนฺเตสุปิ. วิเสสโต ปน อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทีสุ.
สทฺธมฺมวจนตฺเถ. กิเลเสสเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ สนฺโตติ วจนตฺถํ สนฺธาย ‘‘สมิตกิเลสาน’’นฺติ วุตฺตํ. สนฺต สทฺโท ปน ปสตฺเถจ, ปูชิเตจ, สปฺปุริเสจ, ปณฺฑิเตจ, ทิสฺสตีติ อิมํ อภิธานตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปสตฺถาน’’นฺติอาทิวุตฺตํ. ‘‘สจฺโจวา ธมฺโม สทฺธมฺโม’’ติ โยชนา. เอเตน สภาวโต อตฺถิสํวิชฺชตีติ สนฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘โส’’ติ อฺติตฺถิย ธมฺโม. ‘‘ธาเรนฺตสฺสา’’ติ สวนุคฺคหธารณปฺปฏิปชฺชนาทิวเสน ธาเรนฺตสฺส. อหิโตเยว สมฺปชฺชติ, เยภุยฺเยน ทุคฺคติ วิปากตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อยํ ปนา’’ติ สตฺถุ สทฺธมฺโม ปน. ‘‘ตถา ธาเรนฺตสฺสา’’ติ ¶ อยํ เม หิโตติ ธาเรนฺตสฺส หิโตเยวสมฺปชฺชติ, สุคติ นิพฺพาน สมฺปาปกตฺตาติ อธิปฺปาโย.
‘‘สมานทิฏฺิสีลาน’’นฺติ สมานทิฏฺิกานํ สมานสีลานฺจ. เอเตน สมานทิฏฺิสีลา ชนา คณียนฺติ เอตฺถาติ คโณ. สํหนียนฺติ เอกโตกรียนฺติ เอตฺถาติ สงฺโฆติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. สห เอกโต ธมฺมํ จรนฺตีติ สหธมฺมิกา. เอกสฺส สตฺถุโน ธมฺม วินเย ปพฺพชิตา. เตสํ สหธมฺมิกานํ. ภควโต สาวกสงฺโฆ อุตฺตมคโณ นาม. เย เกจิ โลเก สงฺฆาวา คณาวา. ตถาคตสฺส สาวกสงฺโฆ เตสํ อคฺคมกฺขายตีติ หิ วุตฺตํ. โสเยว อิธ คณุตฺตโมติ วุจฺจติ วิเสสน ปร นิปาต วเสนาติ อธิปฺปาโย. อุตฺตมสทฺทสฺส คุณนามตฺตา ‘‘คุณมฺหิเยว ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เตนา’’ติ อุตฺตม สทฺเทน. ‘‘คโณติ สงฺโฆเยว วุจฺจติ’’ สงฺฆสทฺทสฺสปิ สมูหฏฺเ นิรุฬฺหตฺตา, ‘‘โส วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธ’’ติ ปฺจสงฺฆา จตุวคฺคสงฺโฆ, ปฺจวคฺคสงฺโฆ, ทสวคฺคสงฺโฆ, วีสติวคฺคสงฺโฆ, อติเรกวีสติวคฺคสงฺโฆ, จตุวคฺคกรณียํ กมฺมํ, ปฺจวคฺคกรณียํ กมฺมนฺติอาทินา ปสิทฺโธ ปากโฏ. ทกฺขิณา วุจฺจติ กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหิตฺวา อายตึ วิปากปฺผลปฺปฏิ ลาภตฺถาย ทินฺนํ ทานกมฺมํ ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ สตฺตา เอตายาติ กตฺวา. ตํทกฺขิณํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย. ‘‘อรหตี’’ติ จ อนุตฺตร ปฺุกฺเขตฺต วิเสสตฺตาทายเกน อิจฺฉิต ปตฺถิตสฺส อายตึ ผลสฺส สุฏฺุสมฺปาทนวเสน ทายกสฺส จ อวิราธนโต อสงฺขฺเยยฺยาปฺปเมยฺยวฑฺฒิ อาวหนโต จ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อรหติ. เอวรูปํหิทานํ นาม อุฬารทานํ โหติ. ตํ เยสุทุสฺสีเลสุทิยฺยติ. เตสํ เขตฺต ทุฏฺตฺตา ทายเกน อิจฺฉิตปตฺถิตํ ผลํ น สมฺปาเทติ. นิปฺผลํ วา โหติ. อปฺปปฺผลํ วา. เอวํสติ, เต ทายกฺจ วิราเธนฺติ นาม. ปฺุปฺผลานิ จ วินาเสนฺติ นาม. สยฺจ ตํทานํ ปฏิคฺคหณโต วา ปริโภคโต วา สทฺธาเทยฺยํ วินิปาตนโต วา ทุคฺคติ ภาคิโน โหนฺติ. ตสฺมาเต เอวรูปํ ทานํ ปฏิคฺคณฺหิตุํ นารหนฺตีติ. ‘‘อุปสมฺปทากมฺมํ สมฺมุติ นามา’’ติ เอเกน ปริยาเยน สมฺมุติ กมฺมํ นาม. ตฺหิ กามํเตร สสุสมฺมุติ กมฺเมสุนาคตํ. ตฺติ จตุตฺถ กมฺมวาจา สงฺขาตาย ¶ ปน สงฺฆสมฺมุติยา สิทฺธตฺตา เตน ปริยาเยน สมฺมุติ กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ. ‘‘อุปสมฺปนฺนภูมึ ปตฺวา’’ติ อุปสมฺปนฺนภูมิ สงฺขาตํ อุปริานนฺตรํ ปตฺวา. ตถา หิ วุตฺตํ วินเย ภิกฺขุ วิภงฺเค. ตฺติ จตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหนาติ. ตตฺถ, ‘‘านารเหนา’’ติ อุปสมฺปนฺน ภูมิสงฺขาตํ านนฺตรํ ปาเปตุํ อรเหนาติ อตฺโถ. ‘‘อุปสมฺปนฺนภูมี’’ติ จ อุปสมฺปนฺน สีลํ วุจฺจติ. ‘‘วินยกมฺเมสุ ปสิทฺโธ’’ติ. สุณาตุเมภนฺเต สงฺโฆ ติอาทีสุ ปากโฏ. อปิจ ‘‘สมฺมุติ สงฺโฆ’’ติ, เทวสงฺฆาสมาคตาติอาทีสุ วิย พหูนํ สมูหนฏฺเน โลกสมฺมุติยา สิทฺโธสงฺโฆ สมฺมุติ สงฺโฆติปิ ยุชฺชติ. ‘‘อริยปุคฺคลสมูโห’’ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก ภิกฺขุ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน โสตาปตฺติ มคฺคฏฺเ สงฺคหิโตติ, เตน สห อฏฺวิโธ อริย ปุคฺคลสมูโห. ‘‘สมฺมุติ สงฺเฆ อนฺโตคโธเยวา’’ติ เอเตน ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ นาม วิสุํ นวตฺตพฺโพ. ตสฺมิฺจ นวตฺตพฺเพ สติ, สมฺมุติ สงฺโฆติปิ วตฺตพฺพ กิจฺจํ นตฺถิ. ภควโต สาวกสงฺโฆ ตฺเวว วตฺตพฺพํ โหตีติ ทสฺเสติ. สจฺจเมตํ. อิธ ปน สงฺฆวจเนน อาคตฏฺานสฺส ทุวิธตฺตา สงฺฆสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ตตฺถ สมฺมุติ สงฺฆสฺส อาคตฏฺานํ วินยกมฺเมสูติ วุตฺตเมว. อิทานิ อริยสงฺฆสฺส อาคตฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สรณ คมน…เป… อนุสฺสติฏฺาเนสุ อุปสมฺปนฺนภูโต ภิกฺขุสงฺโฆว คเหตพฺโพ. ทกฺขิณาวิสุทฺธิฏฺาเน ปน ปุคฺคลิกทาเนสุ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต อุปาสโกปิ สามเณโรปิ ยุชฺชติ. สงฺฆิก ทาเนสุ ปน ภิกฺขุสงฺโฆว. ‘‘ตถา ตถา สํวณฺเณตฺวา’’ติ อาหุเนยฺโย, ปาหุเนยฺโย, ทกฺขิเณยฺโย, อฺชลีกรณียฺโย, อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา, ติอาทินาสุฏฺุ โถเมตฺวา. โส ทกฺขิเณยฺย สงฺโฆ. ‘‘ปุถุชฺชน สงฺโฆ’’ติ อิทํ อริย สงฺเฆน วินาเกวลํ ปุถุชฺชนสงฺฆํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ จ สงฺฆ วจเนน สงฺฆ ปริยาปนฺโน เอโกปิ ภิกฺขุ คเหตพฺโพ. โส สเจ ปุถุชฺชโน โหติ, อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ นโหติ. ยทิ อริย ปุคฺคโล โหติ, อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โหติ.
ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺเต ¶ สงฺฆิกทาเน ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. เตสํปิ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ. ตทาปานนฺท สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยนฺติ วทามีติ วุตฺตตฺตา สงฺฆิกฏฺานํ ปตฺวา โกจิ ภิกฺขุ ทกฺขิเณยฺย สงฺเฆ อสงฺคหิโตติ นตฺถีติ ทฏฺพฺโพ.
เขตฺตํ ทูเสนฺตีติ เขตฺตทุฏฺานิ. ติณานิ. เขตฺตทุฏฺา กิเลสา. วุตฺตฺหิธมฺมปเท.
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, ราคโทสา อยํปชา;
ตสฺมาหิ วีตราเคสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โทสโทสา อยํปชา;
ตสฺมาหิ วีตโทเสสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลํ.
ติณโทสานิ เขตฺตานิ, โมหโทสา อยํปชา;
ตสฺมาหิ วีตโมเหสุ, ทินฺนํ โหติ มหปฺผลนฺติ.
อิธ ปน สาติสฺสยโต เขตฺตทุฏฺเ กิเลเส ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานุสยาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สพฺภาวา’’ติ สนฺตสฺส วิชฺชมานสฺสภาโว สพฺภาโวติวิคฺคโห. ‘‘อสฺสา’’ติ ปุถุชฺชน สงฺฆสฺส. ‘‘สทฺธมฺมปเท วุตฺตนเยนา’’ติ อปิจยทคฺเคนาติ วุตฺตนเยน.
สสทฺธมฺมคณุตฺตมปทตฺถานุทีปนี นิฏฺิตา.
๘. ‘‘อภิวาทิยา’’ติ สุขีโหหิสปฺปุริสาติ เอวํ อภิวทาเปตฺวา. อภิวาทนฺจ นาม วนฺทนาเมวาติ วุตฺตํ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ. วนฺทนฺโตหิ วนฺทเนยฺเย วุทฺเธ ตถา วทาเปติ นาม. ตถา วทนฺจ วนฺทเนยฺยานํวุทฺธานํ วตฺตํ. ‘‘ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา’’ติ ปฏิมุขํ อุปฏฺาเปตฺวา. ‘‘ติวิธา’’ติ ทฺวาร เภเทน ติวิธา. ‘‘วนฺทเนยฺยาน’’นฺติ พุทฺธาทีนํ. ‘‘นิปชฺชนฺโต’’ติ นิปตนฺโต. ‘‘อวนฺทิเยสู’’ติ ภิกฺขูหิ อวนฺทิตพฺเพ สุนวกตราทีสุ. ‘‘คุณปทานี’’ติ คุณทีปกานิ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติอาทิปทานิ. เอตฺถจกาเยนวนฺทตีติอาทิ อุปจาร วจนํ โหติ. ยถา จกฺขุนา รูปํ ปสฺสตีติ. ตถาหิ วุตฺตํ อฏฺกถาสุ ¶ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ กรณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสน สมตฺเถน จกฺขุ วิฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตตฺตา. จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุตฺตา. ทฺวารารมฺมณ สงฺฆฏฺฏเน ปน สติ จกฺขุ ปสาทวตฺถุ เกนจิตฺเตน ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา กถา ธนุนา วิชฺฌตีติอาทีสุ วิย สสมฺภาร กถานาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุ วิฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถติ. เอตฺถหิ ‘‘กาเยนา’’ติ กาย วิฺตฺติสงฺขาตํ ทฺวาร รูปํ กรณํ โหติ. ตสฺมา จกฺขุนาติ วจเน อุปจาร วจเน สติ กาเยนาติ วจนํปิ อุปจาร วจนนฺติ วิฺายติ. ตถา จกฺขุนาติ ปเท จกฺขุวิฺาเณนาติ อตฺเถ สติ กาเยนาติ ปเทปิ กายกมฺเมนาติ อตฺโถ วิฺายติ. วาจาย วนฺทติ, มนสาวนฺทตี,ติ ปเทสุปิ เอสนโย. เอวฺจ สติ, กาย กมฺเมนวนฺทามิ, วจีกมฺเมน วนฺทามิ, มโนกมฺเมน วนฺทามิ, ตีหิ กมฺเมหิ วนฺทามีติ อิทเมว มุขฺยวจนนฺติ สิทฺธํ โหติ. สพฺพมิทํ อินฺทฺริย สํวรสีลฏฺาเน อฏฺกถาสุ อาคตตฺตา วุตฺตํ. จกฺขุนาติ อิทํ ปน มุขฺย กรณ วจนเมว สมฺภวติ. กสฺมา, จกฺขุสฺส ทสฺสนสงฺขาตสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส วตฺถุ ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจยวิเสสตฺตา. โสเตน สทฺทํสุตฺวาติอาทีสุปิ เอสนโย.
กาเยนวนฺทติ, วาจายวนฺทตี,ติ เอตฺถ ตํกายวจีวิฺตฺติ รูป ทฺวยํ กิฺจาปิ สหชาต เจตนา กมฺเมน ชาตํ โหติ. น ตํ เจตนากมฺมํ วิฺตฺติ ทฺวเยนชาตํ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ รูป ทฺวยํ ตสฺสาเจตนาย กายวนฺทนากมฺม, วจีวนฺทนากมฺม สิทฺธิยา อุปนิสฺสย ปจฺจยวิเสโส โหติ. ยถาตํ มาติโต ชาโต ปุตฺโต วุทฺธิ ปตฺโต ตํ ตํ กมฺเมสุ มาตุยา พล วูปนิสฺสโย โหติ. เอวฺจ กตฺวา ตํ รูปทฺวยํ อภิธมฺเม ทฺวารรูปนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘กาเยน, วาจายา,ติ อิทํปิ มุขฺย กรณ วจนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. กาเยนาติ ปน กายกมฺเมนาติ อตฺเถ สติ, ตสฺสกมฺมสฺส วนฺทนากิริยาย สห อเภโท อาปชฺชตีติ เจ. นาปชฺชติ. กสฺมา เจตนาหํ ภิกฺขเว กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรติ ‘กาเยน, วาจาย, มนสาติ อิมสฺมึ สุตฺเต ยถาหิ ‘‘เจตยิตฺวา’’ติ ปุริมเจตนาหิ เจต ยิตฺวา ¶ . ‘‘กมฺมํ กโรตี’’ติ ปจฺฉิมํ สนฺนิฏฺาปน เจตนา กมฺมํ กโรตีติ อตฺโถ. ตถา อิธปิ ปุริมปจฺฉิมเจตนา สมฺภวโตติ. เอตฺถ หิ ‘‘กายกมฺเมนา’’ติ ปุริมเจตนา กมฺมํ คยฺหติ. ‘‘วนฺทตี’’ติ ปจฺฉิม สนฺนิฏฺาปนเจตนากมฺมนฺติ.
๙. ‘‘รจยนฺโต’’ติ วิทหนฺโต. ‘‘รจยิสฺสตี’’ติ อปจฺจกฺเข อตีเต อนาคตวจนํ. ‘‘โปตฺถการุฬฺห’’นฺติ โปตฺถก ปตฺเตสุลิขนวเสน อารุฬฺหํ.
๑๐. อภิธมฺมตฺถปเท. ‘‘อภิธมฺเม’’ติ อภิธมฺมปฺปกรเณ. ‘‘เอตฺถ, เอเตนา’’ติ วจเนหิ สงฺคหสทฺทสฺส เอกเสสวิธานํปิ วิฺายติ. ‘‘อฺํปาฬิทฺวยํ วุจฺจติ’’. กสฺมาตํ ปาฬิทฺวยํ อภิธมฺโม นามาติ วุตฺตํ ‘‘ตฺจา’’ติอาทิ. ‘‘ยถาปวตฺเต’’ติ อตฺตโน ปจฺจยานุรูปํ ปวตฺเต. ‘‘ปรมตฺถธมฺเม เอวา’’ติ ทฺเว เม ภิกฺขเว ปุคฺคลา, ตโยเมภิกฺขเว ปุคฺคลาติอาทินา ปฺตฺติโวหาเรน ปวตฺตาปิ เทสนา ปรมตฺถ ธมฺเมหิ วินา นปวตฺตติ. ปรมตฺถ ธมฺมานํ นานตฺตวเสเนว ปุคฺคลานํ นานตฺตสมฺภวโต. ตสฺมา ปรมตฺถธมฺเม เอว ทีเปติ. น อาณาวิธานํ ทีเปติ. ‘‘ทฺวีสุธมฺเมสู’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํ. ‘‘โยอิตรโต’’ติ นิทฺธารณียํ. ‘‘โย’’ติ โย ธมฺโม. ‘‘อิตรโต’’ติ อิตร ธมฺมโต สุตฺตนฺต ธมฺมโต. ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติ อิมินาการเณนาติ อตฺโถ. อฏฺกถาสุ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เทเสตพฺพปฺปการานํ อนวเสสวิภตฺติวเสน อติเรกตา, สุทฺธ ธมฺมาธิฏฺาน เทสนา ปวตฺติวเสน วิเสสตา โยเชตพฺพา. ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมา อนวเสสวิภตฺติโต, อติวิตฺถารเทสนาภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา เทเวสุ เอว เทเสนฺตีติ อาห ‘‘น หิ มนุสฺสา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘น หิ มนุสฺสา ปฏิคฺคเหตุํ สกฺโกนฺตี’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปวตฺตนโยคฺย’’นฺติ ปวตฺตนตฺถาย ปโหนฺตํ. ‘‘กถามคฺค’’นฺติ เทสนากถาปพนฺธํ. ‘‘เอกมาติกานุ พนฺธา’’ติ กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติอาทิกํ เอกํ อภิธมฺม มาติกํ อนุคตา. ‘‘ตสฺสา’’ติ อภิธมฺมสฺส. อติเรก วิเสสตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ติสฺสํ อฏฺสาลินิยํ. อาทิมฺหิเยวตตฺถ เกนฏฺเน อภิธมฺโม, ธมฺมาติเรก ธมฺมวิเสสฏฺเ นา-ติ ¶ วตฺวา ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต สุตฺตฺหิ ปตฺวา ปฺจกฺขนฺธา เอกเทเสเนว วิภตฺตา, นนิปฺปเทเสน. อภิธมฺมํ ปตฺวา ปน นิปฺปเทสโตว วิภตฺตา-ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ธมฺมนามิกาน’’นฺติอาทึ. ‘‘ธมฺโม ปนา’’ติ ปาฬิทฺวยมาห.‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ อฏฺสาลินิยํ เอวํ วิจาริเตปิสติ. ‘‘สพฺพเชฏฺโก’’ติ ติณฺณํ ปิฏกานํ มชฺเฌสพฺพเชฏฺโก. กสฺมา สพฺพเชฏฺโก สิยาติ อาห ‘‘วินยํ วิวณฺเณนฺตสฺสหี’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘วิวณฺเณนฺตสฺสา’’ติ ครหนฺตสฺส. จรติ ปวตฺตตีติ จกฺกํ. โลกสฺมึ เกนจิ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา ปฏินิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อาณาวิธานํ อาณาจกฺกํ นาม. ตถา อสกฺกุเณยฺยํ เทสนา วิธานํ ธมฺมจกฺกํ นาม. ตตฺถ, โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส-ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อาณาวิธานํ อาณาจกฺกํ นาม. จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว อริยสจฺจานี-ติอาทิกํ เทสนาวิธานํ ธมฺมจกฺกํ นาม. ตทุภยํปิ โกจิ ภินฺทิตุํ ปาราชิกํ วา ภิกฺขุํ อปาราชิกํ กาตุํ จตุสฺสจฺจํ วา ธมฺมํ อสจฺจํ กาตุํ นสกฺโกติ. อถ โข กโรนฺโตเยว เทวทตฺโตวิย อาปายิโก โหติ. ปาราชิโกจ ภิกฺขุ อตฺตานํ สุทฺธํ อกโรนฺโต อปายคามีเยว โหติ. เอวํ สพฺเพสุ วินย สิกฺขาปเทสุ. เอวํ เกนจิ ปฏินิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตทุภยํปิ อปฺปฏิวตฺติยํ จกฺกํ นาม โหติ. ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส มูล’’นฺติ วินเย ิเต ภิกฺขุสงฺโฆ ปฺายติ. ภิกฺขุ สงฺเฆ ปฺายนฺเต ติวิโธปิสทฺธมฺโมปฺายติ, ติวิธํปิ สตฺถุสาสนํ ติฏฺติ. เอวํ วินโย ติวิธสฺสสาสนสฺส มูลํ โหตีติ. กถฺจปริยตฺติสทฺธมฺเม ปฺายนฺเต ติวิธํปิ สาสนํ ติฏฺตีติ. วุจฺจเต. ตตฺถ สาสนํ ติฏฺตีติ กิตฺตกํกาลํ ติฏฺตีติ. ปฺจวสฺสสหสฺสานิ ติฏฺตีติ โปราณฏฺกถาสุกถยึสุ. มิจฺฉาวาทิโนปนวทนฺติ วินเย จูฬวคฺเคภิกฺขุนิกฺขนฺธเก สเจ อานนฺท มมสาสเนมาตุคาโม ปพฺพชฺชํ นลเภยฺย. วสฺสสหสฺสํ สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺย. อิทานิ มาตุคามสฺส ปพฺพชฺชา อนฺุาตา โคตมิยา ปุนปฺปุนํ อายาจนํ อุปาทาย. ปฺเจวทานิ อานนฺท วสฺสสตานิ สทฺธมฺโมสฺสตีติ วุตฺตํ. ตสฺมา พุทฺธสาสนํ ¶ ปฺจวสฺสสตานิ เอว ติฏฺติ. ตโตปรํ เอกทิวสํปิ น ติฏฺติ. อิทานิ สาสนปฺปฏิ รูปกมตฺตํ โหตีติ. ตํ เตสํ มิจฺฉา วจนมตฺตํ. ‘‘ปฺเจววสฺสสตานี’’ติ อิทํ ปน สนฺนิฏฺาน วจนํ นโหติ. มาตุคามานํ อาทีนว ทีปนมตฺตวจนํ. โส จ อาทีนโว อฏฺครุธมฺเม สณฺเปตฺวา สตฺถารา เอว ปฏิพาหิโต. ปุน ‘‘วสฺสสหสฺส’’นฺติ อิทเมวสนฺนิฏฺาน วจนํ ชาตนฺติ. เอตฺถปิเกจิวทนฺติ วสฺสสหสฺสเมว สาสนํ ติฏฺติ, ตโตปรํ เอกทิวส มตฺตํปิ น ติฏฺติ, อนฺตรธายติ. ตทา สีมาโยปิ อสีมา โหนฺติ. ปจฺฉาตาสุ อุปสมฺปาทิตาปิ อนุปสมฺปนฺนา โหนฺติ. อิทานิ สาสนปฺปฏิ รูปกมตฺตํ โหตีติ. อิทํปิ เตสํ อตฺถฺจการณฺจ อทิสฺวา อชานิตฺวา วุตฺตตฺตา มิจฺฉา วจนมตฺตํ โหติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ. ‘‘วสฺสสหสฺสํ สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺยา’’ติ วสฺสสหสฺสเมว สทฺธมฺโม อปริหายมาโน ติฏฺเยฺย. ตโตปรํ ปน น ติฏฺเยฺย, อนุกฺกเมน ปริหายมาโน คจฺเฉยฺยาติ. กถํ ปน อปริหายมาโน ติฏฺติ, กถฺจ ปริหายมาโน คจฺฉตีติ. วุจฺจเต. ปฺจสงฺฆา เวทิตพฺพา. เยสุ สงฺเฆ สุสทฺธมฺโม ติฏฺติ. กตเม ปฺจ. ขีณาสวสงฺโฆ, อนาคามิสงฺโฆ, สกทาคามิสงฺโฆ, โสตาปนฺนสงฺโฆ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกสงฺโฆ,ติ. ตตฺถ, วสฺสสหสฺสพฺภนฺตเร สพฺเพปฺจสงฺฆา ปฺายนฺติ. เอวํ วสฺสสหสฺสํ สทฺธมฺโม อปริหายมาโน ติฏฺติ. ตโตปรํ ขีณาสวสงฺโฆ น ปฺายติ. เสสานิ จตฺตาริวสฺสสหสฺสานิ อนุกฺกเมน เสสานํ จตุนฺนํ สงฺฆานํ เขตฺตานิ ชาตานิ. เอวํ ตโตปรํ ปริหายมาโน คจฺฉตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. การณํ วุจฺจเต. ‘‘สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺยา’’ติ เอตฺถ ติวิโธ สทฺธมฺโม ‘ปริยตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม, ปฏิเวธสทฺธมฺโม,ติ. โส เอว ติวิธํ สาสนนฺติ จ วุจฺจติ. ตตฺถ, ปริยตฺติ สทฺธมฺโม นาม สาฏฺกถานิตีณิปิฏกานิ. โสจ เอตรหิ ปริปุณฺโณ ติฏฺติ. กถํ ปริยตฺติ สาสนํ ปฏิรูปกมตฺตํ ภเวยฺย. ภิกฺขู จ ปริยตฺติกมฺมิกา อเนก สตสหสฺสมตฺตา ปฺายนฺติ. กถฺจิทํ สาสนํ ตโตปรํ เอกทิวสํปิ น ติฏฺเยฺย. เต จ ภิกฺขู สีลปฺปฏิปตฺติยํ ิตา อเนก สตสหสฺสมตฺตา เอตรหิ สนฺธิสฺสนฺติ. กถฺจ ปฏิปตฺติ สาสนํ ตโตปรํ ¶ น ติฏฺเยฺย. ปริยตฺติยาจ ปฏิปตฺติยาจ ติฏฺมานายปฏิเวธสทฺธมฺโมปิ น ติฏฺตีติ น วตฺตพฺโพ. ยถาหิ-เอโก ธนเสฏฺิ นาม อตฺถิ. โส ปุตฺตธีตุ ปรมฺปรานํ อตฺถาย มหนฺตารตนนิธโย ภูมิยํ พหูสุฏฺาเนสุ นิทหิตฺวา ปิตา โหนฺติ. โปตฺถเกสุ จ เตสํ ปวตฺตึ ปริปุณฺณํ ลิขิตฺวา เปติ. ตตฺถ นิมีสุ จ โปตฺถเกสุ จ อกฺขเรสุ จ ธรนฺเตสุ เตนิธโย นสฺสนฺติ อนฺตรธายนฺตีติ น วตฺตพฺพาเยว. เอวมิทํ สาสนํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถหิ นิธีนํนิธานภูมิสทิสํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ, ธนรตนสทิสานิ ธมฺมรตนานิ. ยถา จ เสฏฺิวํเสชาโต พลสมฺปนฺโน ปุริโส โปตฺถกํ ปสฺสิตฺวา สุฏฺุ ขณนฺโต ตานิรตนานิ ลภิสฺสติเยว. เอวมิธปิ พลสมฺปนฺโน ภิกฺขุ เทสนาธมฺมํ สุตฺวา สุฏฺุ ปฏิปชฺชนฺโต ตานิธมฺมรตนานิ ลภิสฺสติเยว. ลภมาเน จ สติ, กถํ ตานิธมฺมรตนานิ อนฺตรหิตานิ. สีมานฺจ ปวตฺติวานิวตฺติ วา อาณาจกฺกสฺเสว วิสโย โหติ. น ธมฺมจกฺกสฺส. ยฺจ วุตฺตํ-ปฺเจววสฺสสตานิสทฺธมฺโม สฺสตีติ จ, - วสฺสสหสฺสํ สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺยาติ จ. อิทฺจ วจนํ ธมฺมจกฺกเมว โหติ, น อาณาจกฺกํ. พทฺธสีมาโย จ นิวตฺตมานา ทฺวีหิ การเณหิ นิวตฺตนฺติ อนฺตรธายนฺติ. อาณาจกฺกภูตาย กมฺมวาจาย สมูหนเนน วา, สาสนสฺส วา อนฺตรธาเนน. ตตฺถ วสฺสสหสฺสปริยนฺเต กมฺมวาจาย สมูหนนฺจ นตฺถิ. สาสนนฺตรธานฺจ นาม อนาคเต ธาตุปรินิพฺพาเนน ปริจฺฉินฺนํ โหติ. ธาตุปรินิพฺพาเนหิ ชาเต สพฺพํ อาณาจกฺกํ วิคตํ โหติ, อนฺตรธายติ. ธมฺมจกฺกํ ปน เทวโลเกสุ ยาวานาคตพุทฺธกาลาปิ ปวตฺติสฺสติเยว อาฬวกปุจฺฉาคาถาโย วิย. อปิจโย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต. โส โว มมจฺจเยน สตฺถา-ติ วุตฺตํ. โสจติ ปิฏกภูโต ธมฺมวินโย สตฺถา เอตรหิ ติวิธํปิ สาสนํ โลกสฺส ทีเปนฺโต ปกาเสนฺโต ติฏฺติ. ยโตพุทฺธภาสิกานํ เทวมนุสฺสานํ นานา พาหิรเกหิ ชเนหิ อสาธารโณ มหนฺโต าณาโลโก เอตรหิ วิชฺโชตมาโน ปวตฺตติ. เตหิ สพฺพฺุตฺาเณน เทสิตานิ เอตรหิธรมานานิ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธ สหสฺสานิ สุตฺวา อนมตคฺเคสํสาเร ¶ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ สพฺพํโลกตฺตยปฺปวตฺติฺจ, สพฺพํธมฺมปฺปวตฺติฺจ, สพฺพฺุตฺาณานุคติเกน สุตมยฺาเณน ชานนฺติ. อายติฺจ สคฺคตฺถาย จ มคฺคผลนิพฺพานตฺถาย จ นานาปฺุกิริยวตฺถูนิ อารภนฺติ, ปพฺพชนฺติ. ปริยตฺตึ ปริยาปุณนฺติ. ปฏิปตฺตึ ปูเรนฺติ. ภาวนํภาเวนฺติ. อิทํ สพฺพํ สาสนปฺปฏิรูปกมตฺตํน โหติ. เอกนฺต สาสนํ โหติ. กสฺมา, ยถา ธมฺมํ ยถา วินยํ ปฏิปชฺชนโต. อิมาย จ ปฏิปตฺติยา อายตึ สคฺคมคฺคผล นิพฺพานปฺปฏิลาภาย สํวตฺตนิกตฺตาติ. เอตฺตาวตา สพฺพํ มิจฺฉาวาทีนํ มิจฺฉาวจนํ วิธมิตํวิทฺธํสิตํ โหตีติ.
ปณามคาถาวณฺณนา.
๑๑. ทุตียคาถาวณฺณนายํ. ‘‘อาทิคาถายา’’ติ ปถมคาถาวากฺเยน. ‘‘ตํ ตํ ปโยชนสหิเต’’ติ เตนเตนปโยชเนน สหิเต. ‘‘ปฺจ อตฺเถ’’ติ ปฺจปิณฺฑตฺเถ. ‘‘เตอภิธมฺมตฺเถ’’ติ อภิธมฺมตฺถปเท ทีปิเต เตอภิธมฺมตฺเถ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ติสฺสํ ทุตียคาถายํ. ‘‘นตุ วุตฺต’’นฺติ นปนปกรณํปิ ปุพฺเพวุตฺตํ โหติ. อภิธมฺมตฺถา กุโตปุพฺเพวุตฺตา โหนฺตีติ โยชนา. เอวํตีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ ปถมสฺส กาลวิโรธํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุตีย ตตียานํ สทฺทโตวิโรธํ วตฺตุํ ‘‘นจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อาทิมฺหิ เยวา’’ติ เอเตน ยทากทาจิ ปจฺจามสนํ อปฺปธานนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อปฺปธานปทานี’’ติ อภิธมฺมตฺถสงฺคหนฺติ อิมสฺมึ เอกสฺมึ สมาสปเท ปุริมานิ วิเสสน ปทานิ. ตตฺถ สพฺพถาปิ วุตฺตาติ โยชิเต สติ, ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปฺปกรเณ ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถ ปเทวา สพฺพถา มยา วุตฺตาติ อตฺโถ โหติ. โส น ยุชฺชติ. ตสฺมึ อภิธมฺเม พุทฺเธน ภควตา สพฺพถา วุตฺตาติ อตฺโถ ยุชฺชติ. อปฺปธานปทํ ปจฺจามสตีติ โทโสปน อาปชฺชเตว. เตนาห ‘‘เอวฺหิสตี’’ติอาทึ. ตตฺถ, ‘‘เอวฺหิสตี’’ติ อฏฺสาลินิยํ วิย อิธ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปทํ ปจฺจามสนฺเต สติ. หิสทฺโท ผล วากฺยโชตโก. ลทฺธคุณโชตโกติปิ ยุชฺชติ. ‘‘ปฏิกฺขิตฺตา โหติ’’ ¶ ตสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคหปเท มยา สพฺพถา วุตฺตาติ อตฺถสฺส สมฺภวโต. น เกวลํ โส เอว โทโส อาปชฺชติ. อปโรปิโทโส อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาหี’’ติอาทิมาห. ธาตุกถายํ วุตฺเตนสงฺคหาสงฺคหาทิปฺปกาเรนาติโยชนา.
๑๒. ปรมตฺถปทวณฺณนายํ. วิเสสนปทํ นาม กตฺถจิ ภูตกถนตฺถายวา ปยุชฺชติ กณฺโหกาโก, เสโตพโก,ติ. กตฺถจิ อฺนิวตฺตนตฺถาย วา ปยุชฺชติ นีโลปโฏ, นีลํปุปฺผ, นฺติ. อิธ ปน อฺ นิวตฺตนตฺถายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุวิธานิหิสจฺจานี’’ติอาทิมาห. ปฺาปียตีติปฺตฺติ. ปฺาปนฺจ นาม สมคฺคานํ ชนานํ โวหาเรน จ สมฺปฏิจฺฉเนน จาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ สิชฺฌตีติ อาห ‘‘เตจมหาชนา’’ติอาทึ. ‘‘ตสฺมาเต สมฺมุติ สจฺจนฺติ วุจฺจนฺตี’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมฺมตตฺตา’’ติ โวหริตตฺตาเจว สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา จ. ‘‘วจีสจฺจวิรติสจฺจาน’’นฺติ เอตฺถ วจีสจฺจํ นาม มุสาวาทรหิตํ สจฺจวจนํ. วิรติสจฺจํ นาม สมฺมาวาจาวิรติ. สาหิ มุสาวาทาทีหิ วจีทุจฺจริเตหิ วิรมณมตฺเตน วจีสจฺจนฺติ วุจฺจติ. ‘‘วตฺถุภูตตฺตา’’ติ อธิฏฺานภูตตฺตา. สมฺมุติสจฺจนฺติ วุจฺจนฺติ, สมฺมตตฺตา สมฺมุติ จ, สา สจฺจานํ วตฺถุภูตตฺตา สจฺจฺจาติ กตฺวา. สมฺมุติยา สิทฺธํ สจฺจํ สมฺมุติสจฺจนฺติปิ ยุชฺชติ. ‘‘สมฺมาปฏิปชฺชนฺตา’’ติ ปาโณ นหนฺตพฺโพ, สพฺเพสตฺตา อเวรา โหนฺตูติอาทินา สมฺมาปฏิปชฺชนฺตา. ‘‘สพฺพโลกิยสมฺปตฺติโย’’ติ ทานสีลาทีนํ ปฺุกิริยวตฺถูนํ ผลวิปากภูตา สพฺพโลกิยสมฺปตฺติโย. สพฺเพ ‘‘โพธิสมฺภารธมฺเม’’ติ ทานปารมิสีลปารมิอาทิเกปารมิธมฺเม. ‘‘อาราเธนฺตี’’ติ สมฺปาเทนฺติ. ‘‘มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา’’ติ ทุจฺจริต ทุราชีวมิจฺฉาชีวาทีนํ วเสน มิจฺฉาปฏิปชฺชนฺตา. ‘‘เอวํ มหนฺตํ สมฺมุติ สจฺจ’’นฺติ เอเตน อหํ ปรมตฺถ สจฺจเมวคณฺหามีติ สมฺมุติ สจฺจํ นภินฺทิตพฺพํ. ภินฺทนฺโตหิ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปริพาหิโร อสฺสาติ ทสฺเสติ. กถฺจ ตํ ภินฺทตีติ. สตฺโต นาม นตฺถิ. สตฺตสฺส ภวโตสงฺกนฺติ นาม นตฺถิ. ภวนิพฺพตฺตกํ กุสลากุสลกมฺมํ นาม นตฺถีติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺิยํ ติฏฺติ. สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปริพาหิโร โหติ. อปาย ปูรโก ภวตีติ. ‘‘วิชฺชมานนฺตฺเวว คณฺหาเปตี’’ติ สฺา จิตฺตทิฏฺิ ¶ วิปลฺลาสานํ วตฺถุภาเวน คณฺหาเปติ. เตนาห ‘‘สกฺกายทิฏฺี’’ติอาทึ. ‘‘เอวํ วิปรีตฺหิ สมฺมุติสจฺจ’’นฺติ เอเตนสมฺมุติ สจฺจเมวทฬฺหํ คเหตฺวา ปรมตฺถ สจฺจํ นภินฺทิตพฺพํ. ภินฺทนฺโตหิ ตาหิ ทิฏฺีหิ นมุจฺจติ. กถฺจ ตํ ภินฺทติ. ขนฺเธ วา ขนฺธมุตฺตเกวา อตฺตชีเว คเหตฺวา เตจ อตฺตชีวา ปรมฺมรณา อุจฺฉิชฺชนฺตีติ คณฺหนฺโต อุจฺเฉททิฏฺิยํ ติฏฺติ. เต จ อตฺตชีวา ภวาภเวสุสสฺสตา หุตฺวา ภวโตภวํ สํสรนฺติ สนฺธาวนฺตีติ คณฺหนฺโตสสฺสตทิฏฺิยํ ติฏฺติ. ‘‘นวิสํวาเทนฺตี’’ติ วิปรีตํ นาปาเทนฺติ. ‘‘ตํ ปนา’’ติ สภาวสจฺจํ ปน. อนุภวนเภทมตฺตํ อุปาทาเยว เวทนา สุขาติ วุตฺตา. สพฺพาการโต สุขภูตตฺตา เวทนา สุขาติ วุตฺตา นโหติ. ‘‘สพฺพาปิเวทนา ทุกฺขา เอวา’’ติ ปธานตฺโถ. ตตฺถ อนุภวนเภโท ติวิโธ. สาตโต วา อนุภวนํ, อสฺสาตโต วา, มชฺฌตฺตโต วา. ‘‘ทุกฺขา เอวา’’ติ ภยฏฺเน ทุกฺขา เอว. ภยฏฺเนาติ จ สํสาร ภยทสฺสีหิภายิตพฺพฏฺเน. สุโข วิปาโก เยสํ เต สุขวิปากา. เตภูมกกุสลา. ‘‘กุสลสมฺมตา’’ติ เอเตน สภาวสจฺเจปิ เอเตโวหารา โลกสมฺมุติ นิสฺสิตาติ ทีเปติ. ‘‘สาสวตา’’ติ อาสเวหิ สหิตภาโว. ‘‘สํกิเลสิ กตา’’ติ สํกิเลส ธมฺเมหิ สํยุตฺตภาโว. โอเฆหิ จ โยเคหิ จ อุปาทาเนหิ จ ปตฺตพฺพภาโว ‘‘โอฆนียโยคนีย อุปาทานียตา’’. อธิกา อตฺตา อชฺฌตฺตา. พหิทฺธารุกฺเขรูปธมฺมารุกฺขสฺส อตฺตานาม สารฏฺเน. สาขายํ รูปธมฺมา สาขาย อตฺตานาม สารฏฺเน. สตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา ปน รูปารูปธมฺมา ตณฺหาปริคฺคห ทฬฺหฏฺเน ตโต พหิทฺธา อตฺตโต อธิกา อตฺตาติ อตฺเถน อชฺฌตฺตาติ โลกสมฺมุติ โหติ. เตนาห ‘‘อชฺฌตฺตติกฺจา’’ติอาทึ. ทุกฺขนิโรธ มคฺคภาโว จ, อิติ อิทํ จตุกฺกํ อริยสจฺจํ นามาติ โยชนา. ‘‘อิทเมวา’’ติ อิทํ จตุกฺกเมว. ‘‘อจลมาน’’นฺติ เอเตน อริยสทฺทสฺส อตฺถํ ทีเปติ. เตภูมก ธมฺมานํ สุขตา นาม จลา โหติ. กสฺมา, อนิจฺจ ธมฺมตฺตา. เต ธมฺเมสุขาติ คเหตฺวา อตฺตโน อชฺฌตฺตงฺคํ กโรนฺตา อจิเรเนว ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ. เต ธมฺเม ทุกฺขาติ ตฺวา เตหิวิมุตฺตา ปุน ทุกฺขํ ปาปุณนฺตีติ นตฺถิ. เอสนโย เสสอริยสจฺเจสุ ¶ . ‘‘เตสู’’ติอาทิมฺหิ ทุวิธานิหิ สจฺจานีติ วุตฺเตสุ ทฺวีสุ สจฺเจสุ. ‘‘เตน วุตฺต’’นฺติอาทิ ลทฺธคุณวจนํ. ‘‘โย วินา อฺาปเทเสนา’’ติ เอตฺถ อฺาปเทโส นาม อฏฺธมฺม สโมธานํ นิสฺสาย ฆฏสณฺานํ ปฺายติ, ปฏสณฺานํ ปฺายติ, ตํ สณฺานํ อตฺตโน สภาเวน วินา อฺาปเทเสน สิทฺธํ โหติ. ยาปนจินฺตน กิริยา นาม อตฺถิ. ยํ จิตฺตนฺติ วุจฺจติ. สา อฺาปเทเสน สิทฺธา น โหติ. อตฺตโน สภาเวเนวสิทฺธา. เอสนโย ผุสนกิริยา, เวทยิตกิริยา, ทีสูติ. อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยวินา อฺาปเทเสนา’’ติอาทิมาห. ‘‘จิตฺเตนปริกปฺเปตฺวา’’ติ มโนวิฺาณ จิตฺเตน อวิชฺชมานํ สณฺานํ วิชฺชมานํ กตฺวา. ‘‘สวิคฺคหํ กตฺวา’’ติ สรีรํ กตฺวา. วตฺถุ ทพฺพสหิตํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘จิตฺตมโยจิตฺตนิมฺมิโต’’ติ สุปินนฺเต ทิฏฺรูปานิ วิย จิตฺเตนปกโต จิตฺเตน นิมฺมิโต. กสฺมา สภาวสิทฺโธ ปรมตฺโถ นามาติ อาห ‘‘โสหี’’ติอาทึ. ‘‘สนฺตี’’ติ เอเตน อสธาตุ วเสน อตฺโถติ สิทฺธํ วุตฺตํ. สทฺทาพุทฺธีหิ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อตฺโถติปิวทนฺติ. ‘‘อิตรโต’’ติ ปริกปฺปสิทฺธโต. ‘‘ปรโม’’ติ อธิโก. เตนาห ‘‘อุกฺกํสคโต’’ติ. เอเตน ปรมสทฺทสฺส อธิกตฺถํ วทติ. อิทานิ ตสฺส อุตฺตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิวุตฺตํ. ตตฺถ, อิมสฺมึ พุทฺธสาสเน ปฺจสาสน กิจฺจานิ มหนฺตานิ อภิฺเยฺยานํ ธมฺมานํ อภิชานนํ. ปริฺเยฺยานํ ปริชานนํ. ปหาตพฺพานํ ปหานํ. สจฺฉิ กาตพฺพานํ สจฺฉิกรณํ. ภาเวตพฺพานํ ภาวนาติ. ตตฺถ สพฺเพปิ ปรมตฺถ ธมฺมา อภิฺเยฺยา นาม. ทุกฺข สจฺจธมฺมา ปริฺเยฺยา นาม. สมุทย สจฺจธมฺมา ปหาตพฺพา นาม. สามฺปฺผลานิ จ นิพฺพานฺจ สจฺฉิกาตพฺพา นาม. มคฺคสจฺจธมฺมา ภาเวตพฺพา นาม. เตสุ ธมฺเมสุ เตสํ กิจฺจานํ สิทฺธิยา อิมสฺมึ สาสเน สาสนกิจฺจํ สิทฺธํ โหติ. นิฏฺานํ คจฺฉติ. เต จ ธมฺมา เอว รูปานํ สาสน กิจฺจานํ อวิราธกตฺตา อวิสํวาทกตฺตา อุตฺตมฏฺเน ปรมตฺถา นาม โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เย’’ติเยชนา. ‘‘อย’’นฺติ อยํ ธมฺโม. ‘‘ตสฺสา’’ติ ตสฺสอภิฺเยฺยสฺส, ตสฺสปริฺเยฺยสฺส, ตสฺสปหาตพฺพสฺส, ตสฺสสจฺฉิกา ตพฺพสฺส ¶ ตสฺสภาเวตพฺพสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ปรมตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
‘‘ตํ นสุนฺทร’’นฺติ พฺยฺชนโต นสุนฺทรํ. นเกวลํ พฺยฺชนโตเยว นสุนฺทรํ, อตฺถโตปิ นสุนฺทรเมว. จตุสจฺจ ธมฺมาหิ ปจฺเจกพุทฺธฺาณสฺสปิ โคจรา โหนฺติ. ปฺจเยฺย ธมฺมา ปน สพฺพฺุตฺาณสฺเสว. ตตฺถ จตุสจฺจ ธมฺมา นาม ปรมตฺถ ธมฺมา เอว. ปฺจเยฺยธมฺมา ปน สพฺพ ปฺตฺติยา สห สพฺพปรมตฺถ ธมฺมา. สพฺพฺุพุทฺธานํ จตุสจฺจาภิ สมฺโพโธ ธมฺม ปฺตฺติยา สห สิชฺฌติ. ปจฺเจกพุทฺธานํ จตุสจฺจ สมฺโพโธ ธมฺมปฺตฺติยา สห นสิชฺฌติ. ตสฺมา เต สยํ ปฏิวิทฺธํ จตุสจฺจ ธมฺมํ นาม ปฺตฺตึ นีหริตฺวา ปเรสํ เทเสตุํ น สกฺโกนฺติ. เตสํ จตุสจฺจสมฺโพโธ มูคสฺส สุปินทสฺสนํ วิย โหตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ตสฺมา ปฺตฺติยา สห ปฺจ เยฺย ธมฺมา เอว สพฺพฺุตฺาณสฺส โคจราติ สกฺกาวตฺตุนฺติ.
ปรมตฺถปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. จิตฺตวจนตฺเถ. นหิ สา อารมฺมเณนวินา ลพฺภติ. จินฺเตตีติ วุตฺเต กึ จินฺเตติ, อารมฺมณํ จินฺเตตีติ เอวํ อารมฺมณภูเตน กมฺมปเทน วินา อสมฺภวโต. ตสฺมา อิธ จินฺตนาติ ทฏฺพฺพา, ตสฺมา อสฺส นามํ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สุตมยฺาณํ, จินฺตามยฺาณ, นฺติ เอตฺถ อารมฺมณสฺส ภูตสภาว จินฺตาปิ อตฺถิ, สาปฺาเอวาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อารมฺมณ…เป… ณูปลทฺธิเยวา’’ติ วุตฺตํ. จิตฺตํ, มโน, มานสํ, วิฺาณ, นฺติ สพฺพํ จิตฺตสฺส นามํ. อารมฺมณ ปจฺจยปฺปฏิพทฺธํ โหติ. น อฺปจฺจยปฺปฏิพทฺธํ. น จ อฺปจฺจเยน ลทฺธํ นามํ. เอวรูปสฺส อารมฺมณ วิชานน สงฺขาตสฺส อตฺถนฺตรสฺสโพธกํ นโหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺเตสุ จา’’ติอาทิวุตฺตํ. ‘‘เอเตนา’’ติ อิทํ กตฺตุโน กิริยาสาธเน อติสฺสยูปการกํ กรณ สาธนํ วทตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตฺหี’’ติอาทิวุตฺตํ. ‘‘จินฺตนมตฺต’’นฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺโท วิเสสนิวตฺติ อตฺโถติ, เตน นิวตฺติตํ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพปิหี’’ติอาทินา. ‘‘วิคฺคโห วา’’ติ สรีรํ วา. ปจฺจเยน ¶ อายตฺตา ปจฺจยายตฺตา. ‘‘อายตฺตา’’ติ สมฺพนฺธา. วตฺตนํ วุตฺติ. อุปฺปชฺชนํ วา ิติ วา. ปจฺจยายตฺตา วุตฺติ เอเตสนฺติ ‘‘ปจฺจยายตฺต วุตฺติโน’’. ‘‘ถาเมนา’’ติอาทิ อฺมฺเววจนานิ. ‘‘เอกํ ภาวสาธนเมว ปธานโต ลพฺภตี’’ติ อิทํ ธมฺมานํ ตํ ตํ กิริยา มตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. กิริยามตฺตภูตาปิ ปน เต ธมฺมาสยํ นานาปจฺจยา วตฺถายํ ิตา วา โหนฺติ นานาปจฺจยุปฺปนฺนาวตฺถายํ ิตา วา. ตสฺมา ปรมตฺถ ปเทสุปิ ยถารหํ ตทฺสาธนานํ ปฏิลาโภ อวาริโต โหติ. อิตรถา เหตุ ปจฺจโย, อารมฺมณ ปจฺจโย, สหชาตปจฺจโย, นิสฺสยปจฺจโยติอาทีสุ กถํ ภาวสาธนํ ยุตฺตํ สิยาติ. ‘‘ปธานโต’’ติ มุขฺยโต. ‘‘อเภทสฺส จินฺตนสฺสเภทกรณ’’นฺติ อิทํ จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติกตํ กตฺตุสาธนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘สิลาปุตฺตกสฺสา’’ติ เภสชฺชมูลานํ ปิสนสิลาโปตกสฺส. ตสฺส สรีรํ นาม วิสุํ องฺคํ นตฺถิ. อภินฺนํปิ ภินฺนํ กตฺวา วุจฺจติ ‘‘สิลาปุตฺตกสรีร’’นฺติ. อิทํ อเภทสฺสเภทกรณํ นาม อภูตรูปํ โหติ. ปโยชเน สติ วตฺตพฺพํ, อสติ น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตถากรณฺจา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘ปรปริกปฺปิตสฺสา’’ติ ปเรหิ อฺติตฺถา จริเยหิ ปริจินฺติตสฺส. ‘‘สติหิ…เป… กปฺปนายา’’ติ สเจ อตฺตา อตฺถิ, อตฺตา จินฺเตติ, ตสฺมา อตฺตา จิตฺโตนามาติอาทิ วตฺตพฺพํ. น วตฺตพฺพํ จินฺเตตีติ จิตฺตนฺติ, จิตฺตสฺส กิริยามตฺตตฺตา. น ปน อตฺตาทิโก กตฺตา นาม อตฺถิ. ตสฺมา กิริยา มตฺตเมว กตฺตารํ กตฺวา ‘‘จินฺเตตีติ จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. เตน วิฺายติโลเก อตฺตาทิโกกตฺตา นาม นตฺถีติ. อิทํ อเภทสฺสเภท ปริกปฺปนาย ปโยชนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อตฺตปฺปธาโน’’ติ กิริยาสาธเน พหูนํการกานํ มชฺเฌ สยํปธาโน สยํเชฏฺโก หุตฺวา. ‘‘ตํกตฺตุภาว’’นฺติ โลเกสิทฺธํ กตฺตุภาวํ. ‘‘ปุน กรณภาว’’นฺติ ปุน โลเก สิทฺธํ กรณภาวํ. เอวํ จิตฺตสฺส วจนตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส อภิธานตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาห. ยถยิทํ เย อิเม ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺตาวิจิตฺตา. เอวํ จิตฺตํ วิจิตฺตํ ยํ อฺํ อตฺถิ, ตํ อฺํ เอกนิกายํปิ นสมนุปสฺสามี-ติ โยชนา. ‘‘นิกาย’’นฺติ สตฺตชาติสมู หํ ¶ .‘‘นิสฺสกฺเก กรณวจน’’นฺติ วิภตฺตาปาทานตฺเถ กรณวจนํ. เอเตน ตโต จรณโต จิตฺตโตติ อตฺถํ วทติ. คาถายํ. ‘‘ตํ ตํ สภาโว’’ติ วิชานนผุสนาทิโก สภาโว, อคฺคิสฺสอุณฺโหวิย. ‘‘กิจฺจสมฺปตฺติโยรโส’’ติ เตน เตน ธมฺเมน กรณกิจฺจฺจ, ตํ กิจฺจํ กตฺวา ลทฺโธ สมฺปตฺติคุโณ จ. อคฺคิสฺส วตฺถุมฺหิ ปริปาจนกิจฺจํ วิย, โอภาสนคุโณวิย จ. ‘‘คยฺหากาโร’’ติ าเณน คเหตพฺโพ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ธชภูโต อากาโร. สมฺปตฺติ รโสเยว วุจฺจติ. ‘‘ผลํวาปี’’ติ การิยปฺผลํ วาปิ, อคฺคิสฺส ธูโมวิย. ‘‘อาสนฺนการณ’’นฺติ อตฺตโน อนนฺตเร ผลนิพฺพตฺตกํ การณํ, อคฺคิสฺส อคฺคิการก ปุริโส วิย. ‘‘อล’’นฺติ สมตฺถา. ‘‘วิพุทฺธิโน’’ติ วิเสสพุทฺธิ สมฺปนฺนสฺส ปณฺฑิตสฺส. ‘‘ปุพฺพงฺคมรส’’นฺติ อารมฺมณคฺคหเณ ปธานรส กิจฺจํ. ‘‘สนฺธาน ปจฺจุปฏฺาน’’นฺติ นิรนฺตรปฺปวตฺตาการปจฺจุปฏฺานํ. ‘‘นาม รูปปทฏฺาน’’นฺติ ผสฺสาทินามฺจ วตฺถุ รูปฺจจิตฺตสฺสปทฏฺานํ.
จิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. ‘‘เจตสิ ภว’’นฺติ จิตฺตสฺมึ ปาตุภูตํ. ‘‘เอเตน สิทฺธา โหนฺตี’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สา เอว ผสฺสาทีนํ ชาติ. ยาจิตฺตสฺสชรา, สา เอว ผสฺสาทีนํชรา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘เอกวณฺฏูปนิ พนฺธานี’’ติ เอเกน วณฺฏทณฺฑเกน อุปนิพนฺธานิ. ‘‘เอกชาติยาทิ อุปนิพนฺธา’’ติ เอกชาติกถา ทิวเสน อุปนิพนฺธา. ‘‘เจ’’ติ เจวเทยฺย. ‘‘นา’’ติ น วตฺตพฺพํ. คาถายํ. ‘‘ธมฺมา’’ติ นามกฺขนฺธ ธมฺมา. ‘‘มนสา เอวา’’ติ กตฺตุภูเตน มเนน เอว. ‘‘ปกตา’’ติ ปวตฺติตา. ‘‘นิมฺมิตา’’ติ นิปฺผาทิตา. ‘‘จิตฺตกิริยา ภูตา เอวา’’ติ อารมฺมณํ วิชานนฺตํ จิตฺตํ ผุสนาการํ ชเนตฺวาว วิชานาติ. โส ผุสนากาโร ผสฺโสติ วุจฺจติ. อวเสสา ปน สพฺเพปิ เจตสิกธมฺมา ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนฺติ. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย เวทนากฺขนฺธสฺส อุปาทาย. สฺากฺขนฺธสฺส. สงฺขารกฺขนฺธสฺส อุปาทายาติ หิ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ จิตฺตมูลกตฺตา จิตฺตนิสฺสิตตฺตา จ เตปิธมฺมา จิตฺตกิริ ยาภูตา ¶ เอว โหนฺตีติ. ‘‘เอเตนา’’ติ เอเตนคาถาปเทน. วิภาวนิยํ ปน เอกาลมฺพณตา มตฺเตน วิภาเวติ. ปริปุณฺณานิ เจ ตสิกงฺคานิ อุปริ เถเรน สยเมว วกฺขมานตฺตาติ อธิปฺปาโย. อิธ ปน ปทตฺถวิภาวนฏฺานตฺตา ปริปุณฺเณหิ องฺเคหิ วิภาเวตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตํ นสุนฺทร’’นฺติ. ‘‘วตฺถุมฺหี’’ติ ปฏโกฏฺกาทิมฺหิ. ‘‘นานาจิตฺตกมฺมานี’’ติ หตฺถิ อสฺสรูปาทีนิ. วิชานนมตฺตํ จิตฺตํ, กุสลนฺติ วา อกุสลนฺติ วา วตฺตพฺพํ นตฺถิ. นานาเจตสิเก หิ ยุตฺตตฺตา เอว ตถา วตฺตพฺพํ โหติ. วุตฺตํเหตํ ภควตา. ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ. ตฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺนฺติ. เตนาห ‘‘อุทกํ วิยจิตฺต’’นฺติอาทึ.
เจตสิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. รุปฺปตีติ ปทํ กตฺตริวาเหตุกมฺมนิวาสิทฺธํ. รุปฺปนฺจวิการาปตฺติ เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สีตุณฺหาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘วิสมปฺปวตฺติวเสนา’’ติ ธาตูนํ วิสมปฺปวตฺติวเสน. ธาตุกฺโข ภวเสนาติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘เกนรุปฺปตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เกนา’’ติ เหตุ อตฺเถวา เหตุ กตฺตริวา กรณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ตถา สีเตนาติอาทีสุปิ. ฑํสมกสา นาม สูจิมุขา ขุทฺทกมกฺขิกาเจว มหนฺต มกฺขิกา จ. วาตา นาม ปุรตฺถิมวาตาทโย. อาตโป นาม สูริยาตโป. สรึสปานาม อหิ วิจฺฉิก สตปทิกาทโย. เตสํ สมฺผสฺเสหิปิ รุปฺปติ. มรณํ วา คจฺฉติ, มรณ มตฺตํ วา ทุกฺขํ. ‘‘เย ธมฺมา’’ติ ทฺวาทสวิธา สปฺปฏิฆรูปธมฺมา. ‘‘อฺเส’’นฺติ โสฬสนฺนํ อปฺปฏิฆรูปานฺจ อรูปธมฺมานฺจ. ‘‘เตสู’’ติ นิทฺธารเณภุมฺมํ. อิทานิ ปาฬิยา สทฺธึ มุขฺยรุปฺปนํ สํสนฺเทนฺโต ‘‘สมาคโม จา’’ติอาทิมาห. สมาคโม จ นาม อฺมฺาภิฆฏฺฏนํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. อาปาตาคมนฺจ อารมฺมณกรณฺจ เปตฺวาติ โยชนา. ‘‘มหาภูตานเมว วา’’ติ อาโปธาตุ วชฺชิตานํ ติณฺณํ มหาภูตานเมว วา. ‘‘วิการํ อาปชฺชตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ยสฺมึ ขเณ’’ติอาทิมาห. ‘‘สยํปิ วิการปตฺตา โหนฺตี’’ติ ¶ เตมหาภูตาสยํปิ ปกตึ วิชหิตฺวา โอมตฺตาธิมตฺตภาวํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘โอมตฺตาธิมตฺตรูปสนฺตตีนฺจา’’ติ ปรมฺปรโต อุปฺปชฺชมานา รูปสนฺตติโย สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ ปาฬินเยน วิปตฺติวเสน รุปฺปนํ วตฺวา อิทานิ วิปตฺติ วา โหตุ, สมฺปตฺติ วา. ปุริมปจฺฉิ มสนฺตตีนํ วิสทิสปฺปวตฺติภูโต วิกาโรปิ เอเกน ปริยาเยน รุปฺปนํนามาติ กตฺวา ปุน ตํ รุปฺปนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาห. ‘‘ฆฏฺฏนวเสน รุปฺปน ธมฺมาน เมวา’’ติ อาปาตาคมนาทิวเสน รุปฺปนธมฺเมหิวินา อภิฆฏฺฏนวเสนรุปฺปน สภาวานํ รูปธมฺมานเมว สิทฺธนฺติ ปุจฺฉา. ‘‘สวิคฺคหา โหนฺตี’’ติ ทพฺพ สณฺานาการสหิตา โหนฺติ. กสฺมา, โอฬาริกสภาวตฺตา. พหูนฺจรูปกลาปานํ เอกกฺขเณ เอกาพทฺธภาเวนปวตฺตตฺตา. อรูปธมฺมาหิ สณฺหสุขุมสภาวา จ โหนฺติ. สเจ อเนกสตสหสฺสานิปิ เอกโต ปวตฺเตยฺยุํ. ทพฺพสณฺานภาวํ นคมิสฺสนฺติเยว. เอกสฺมิฺจ สตฺตสนฺตาเน เอกกฺขเณ เอก กลาโปว ปวตฺตติ. กสฺมา, อนนฺตร ปจฺจยูปนิพนฺเธน ปวตฺตตฺตา. ตสฺมาเต สวิคฺคหาน โหนฺติ. รูปธมฺมา ปน โอฬาริก สภาวา จ โหนฺติ. พหูนํ สนฺนิจเยสติ ทพฺพสณฺานตฺถาย สํวตฺตนฺติ. เอกกฺขเณ จ พหุกลาปาปิ เอกาพทฺธาหุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสวิคฺคหาโหนฺตีติ.
‘‘สีตาทิคฺคหณสามตฺถิเยนา’’ติ สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตีติอาทินา โลกสฺส ปจฺจกฺขโต ปากฏสฺส สีตาทิวจนสฺสสามตฺถิเยน. ตฺหิ วจนํ โลกสฺส อปากฏํ อรูปธมฺมานํ รุปฺปนํ อิธนาธิปฺเปตนฺติ ทีเปตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘โวหาโร นามา’’ติ นามสฺา นามาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โลโกปจาเรนา’’ติ พหุชนสฺส อุปจาเรน โวหาเรน กถเนน. ‘‘ปากฏ นิมิตฺตวเสเนวา’’ติ ปากฏสฺส สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺส วเสเนว. ‘‘สีตาทิคฺคหเณน วินาปี’’ติ ปิสทฺเทน สีตาทิคฺคหณสามตฺถิเยนปีติ ทีเปติ. เอวํ สนฺเตปิ ปาฬิสาธกํ นาม น สกฺกาสพฺพตฺถ ลทฺธุํ. ปากฏนิมิตฺต วจนเมว สพฺพตฺถ สาธารณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตปฺปสงฺคนิวตฺตี’’ติ ตสฺส อรูปธมฺมานํ รูปตาปสงฺคสฺส นิวตฺติ. ‘‘อิทฺธิวิกุพฺพนาวสปฺปวตฺตา’’ติ เอตฺถ อิทฺธิวิกุพฺพนานามอิทฺธิยานานปฺปการมาปนํ. ‘‘รูปตา สิทฺธี’’ติ ¶ รูปนฺติ นาม สฺาสิทฺธิ. ‘‘อิทํ ปนา’’ติ อิทํ รูปํ ปน. ‘‘อนุคฺคหานํ สีตาทีนํ วเสนา’’ติ กิฺจาปิปาฬิยํ สีตาทิวจนํ อุปฆาตกานํ สีตาทีนํ วเสน วุตฺตํ. เตจ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ. อนุคฺคาหกา เอว อตฺถิ. เตสํวเสนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺานี’’ติ สฺชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สฺาติ วุจฺจติ. กิฺจ สฺชานาติ. นีลํปิ สฺชานาติ, ปีตมฺปิ สฺชานาตี-ติอาทินา จ, วิชานาตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา วิฺาณนฺติ วุจฺจติ. กิฺจ วิชานาติ. มธุรํปิ วิชานาติ, อมฺพิลํปิ วิชานาตี-ติอาทินา จ-ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺานิ.
รูปปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. นิพฺพานปเท. ‘‘ขนฺธาวา’’ติ ภวนฺตเร อปายาทีสุ ภวิสฺสมานา ขนฺธาวา. น หิ อตีต ธมฺมา, นิพฺพายนฺติ นาม, สตฺเต ปีเฬตฺวา นิรุทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปจฺจุปฺปนฺนา จ ธมฺมา เอตรหิ ปีเฬนฺติ, อวสฺสํ อุปฺปชฺชมานา อนาคตธมฺมา จ อนาคเต ปีเฬสฺสนฺติ, กถํ เต นิพฺพายนฺติ นามาติ อาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเนสุ…เป… วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ. ‘‘วิสเยภุมฺม’’นฺติ วิสยาธาเรภุมฺมํ. วิสยาธาโร นามมนุสฺสาภูมิยํ คจฺฉนฺตีติอาทีสุ วิย มุขฺยาธาโร นโหติ. เตน ปน วินา อฺตฺถ ตํ กิริยํ กาตุํ นสกฺโกติ. ตสฺมา อาธารภาเวน ปริกปฺปิโต อาธาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาอากาเส’’ติอาทิวุตฺตํ. ยถา สกุณานํ ปกฺขน กิริยา นาม อากาเสน วินา อฺตฺถ นสิชฺฌติ. ตถา วฏฺฏทุกฺขธมฺมานํ นิพฺพุติ กิริยาปิ นิพฺพาเนน วินา อฺตฺถ นสิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เยหิเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เย’’ติ เยติวิธวฏฺฏทุกฺขสนฺตาปธมฺมา. หิสทฺโทนิปาโต. เตสทฺโท วจนาลงฺกาโร. ‘‘ตพฺพินิมุตฺต’’นฺติ นิพฺพานวินิมุตฺตํ. นิพฺพุติานํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา นิพฺพานํ เตสํ นิพฺพุติ กิริยาย วิสยา ธาโรโหตีติ อธิปฺปาโย. ยถา อยํ ปทีโป นิพฺพายติ. ตถาธีรา นิพฺพนฺตีติ โยชนา. ‘‘ตํ ตํ กิเลสานํ วา’’ติ เต สํเตสํกิเลสานํ วา. ‘‘ขนฺธานํ วา’’ติ อนาคตภเวสุ ขนฺธานํ วา. ‘‘ปุนอปฺปฏิสนฺธิกภาว’’นฺติ สนฺตานสฺส ปุน ปฏิสนฺธานาภาวํ ปาปุณนฺติ ¶ อริยา ชนา. ยถา มคฺเค กรณวจนํ ทิสฺสติ อทฺธา อิมายปฏิปตฺติยา ชรามรณมฺหา ปริมุจฺจิสฺสามีติอาทีสุ. น ตถา นิพฺพาเนติ อาห ‘‘มคฺเควิยา’’ติอาทึ. นิพฺพาเนปนภุมฺมวจนเมว ทิสฺสติ ยตฺถนามฺจรูปฺจ. อเสสํ อุปรุชฺฌตีติอาทีสุ. ตสฺมา นิพฺพาเน กรณ วจนํ น ทิสฺสติ, กรณ ลกฺขณสฺเสว อภาวโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘น จ นิพฺพาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กรณ ลกฺขณํ นามกตฺตุโน สหการี ปจฺจยภาโว. นนุ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพายนฺตีติ ทิสฺสตีติ. สจฺจํ, ตตฺถ ปน วิเสสเน กรณ วจนํ. น กรณการเก. ตฺหิ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตนฺติ.
นิพฺพานปทวณฺณนา.
ทุตียคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘. กามาวจรปเท. ‘‘กามียตี’’ติ อิจฺฉียติ. นิมิตฺตสฺสาทวตฺถุ มชฺฌิมฏฺกถายํ อาคตํ. ‘‘เตกามียนฺตี’’ติ เต อวีจินิรยาทโย อิจฺฉียนฺติ. ‘‘ตตฺถ อุปฺปนฺนานมฺปี’’ติ อวีจินิรยาทีสุ อุปฺปนฺนานํปิ สตฺตานํ. ‘‘ภวนิกนฺติ นาม โหตี’’ติ ภวสงฺขาตํ อตฺตโน ขนฺธํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโสเม อตฺตาติ คณฺหนฺตี ตณฺหา ภวนิกนฺติ นาม. สา เนรยิกสตฺตานํปิ อตฺถิเยว. ‘‘กาเม อวจรตี’’ติ กาเมปริยาปนฺนํ โหติ. กาเม อนฺโตคธํ โหติ. รูปารูปภูมีสุ อุปฺปนฺนํปิ รูปารูปสงฺขฺยํ นคจฺฉติ. กามสงฺขฺยเมว คจฺฉติ. กามคณนเมวคจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘ตีสุภเวสุ อุปฺปนฺนานิปี’’ติ กามรูปารูปสตฺตสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนานิปิ น ตตฺรปริยา ปนฺนาเนว โหนฺติ. ตตฺร อปริยาปนฺนาเนว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘กามาวจรตาปตฺติโทโส’’ติ กามาวจร ธมฺมาติ วตฺตพฺพตา ปตฺติโทโส. ‘‘รูปาวจรตาทิมุตฺติโทโส’’ติ อิเม รูปาวจร ธมฺมา น โหนฺติ, อรูปาวจร ธมฺมา น โหนฺติ, โลกุตฺตร ธมฺมา น โหนฺตีติ เอวํ วตฺตพฺพตาปตฺติ โทโสติ วุตฺตํ โหติ. เอสนโย ‘‘รูปารูปาวจรตาปตฺติ โทโส กามาวจรตามุตฺติ โทโส’’ ติปเทสุ ¶ . อวจรสทฺทสฺส อุปฺปนฺนตฺเถ คหิเตปิ เอเตโทสา นาปชฺชนฺติ. กสฺมา, โลเก เยภูยฺยนยตพฺพหุลนยานํปิ สพฺภาวาติ อิมมตฺถํ วทนฺโต ‘‘นนุเยภูยฺย วุตฺติวเสนปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เกสฺจี’’ติ เกสฺจิ ปุคฺคลานํ วา ธมฺมานํ วา. ยถามิคลุทฺทโก คาเม จรนฺโตปิ วเน จรณพหุลตฺตา วนจรโกติ นามํ ลภติ. ราชหตฺถี อฺตฺถ จรนฺโตปิ สงฺคาเม จรณพหุลตฺตา สงฺคามาวจโรติ นามํ ลภติ. อยํ เยภูยฺยนโย นาม. ยสฺมึ วเน อมฺพรุกฺขาปิ อตฺถิ, อฺรุกฺขาปิ อตฺถิ. อมฺพรุกฺขพหุลตฺตา ปน ตํ วนํ อมฺพวนนฺติ นามํ ลภติ. เอวํ สิมฺพลิวนาทีสุ. อยํ ตพฺพหุลนโย. อิธ ปน ภูมิโย ตพฺพหุลนเยน กามรูปารูป นามํ ลภนฺติ, ธมฺมา เยภูยฺยนเยน กามาวจราทิ นามํ ลภนฺตีติ. เอวํ คหิเต สติ, เต โทสานา ปชฺชนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา อิธปิ…เป… โทโสตี’’ติอาห. ‘‘นา’’ติ น โกจิโทโส นตฺถิ. อตฺถิ เอวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตสฺมาสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘อสฺสา’’ติ อวจรสทฺทสฺส. ‘‘ตถา อตฺถํ อคฺคเหตฺวา’’ติ อุปฺปชฺชนตฺถํ อคฺคเหตฺวา. ‘‘ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย กโต’’ติ ตถา ปริคฺคาหินิยา กามตณฺหาย โคจรวิสยตฺตาตายตณฺหาย กโตนาม โหติ. เอเตน กาเมตีติ กาโม, กามตณฺหา. อวจรติ เอตฺถาติ อวจรํ. กามสฺส อวจรนฺติ กามาวจรํ. กาม ตณฺหาย โคจรวิสยตฺตา กามาวจรนฺติ อยมตฺโถปิ สิชฺฌติ.
รูเปอวจรตีติ รูปาวจรํ. ‘‘รูเป’’ติ โสฬสวิธายรูปภูมิยา. ‘‘อวจรตี’’ติ ตตฺถ ปริยาปนฺนภาเวน ปวตฺตติ. อรูเป อวจรตีติ อรูปาวจรํ. ‘‘อรูเป’’ติ จตุพฺพิธาย อรูปภูมิยา. ‘‘อวจรตี’’ติ ตตฺถ ปริยาปนฺนภาเวน ปวตฺตตีติ อิมมตฺถํ วทติ ‘‘รูปารูปาวจเรสุปิ อยํนโย เนตพฺโพ’’ติ. รูเป ภโว รูปํ. รูปตณฺหา. อรูเป ภโว อรูปํ, อรูปตณฺหา. รูปสฺส อวจรํ รูปาวจรํ. อรูปสฺส อวจรํ อรูปาวจรนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ ‘‘เตสุ ปนา’’ติอาทินา. ‘‘อตฺรา’’ติ อิมสฺมึ าเน. ยทิปิ โลโภ, ราโค, กาโม, ตณฺหา, ติสพฺพมฺเปตํ โลภสฺสเววจนํ โหติ. รูปราโค อรูปราโคติ ปน วิสุํ วิภตฺตตฺตา อิธ กามสทฺเทน ตํ ทฺโโลโภ ¶ คยฺหติ. ‘‘สพฺโพปิ โลโภ’’ติ เอเตนสสฺสตุจฺเฉท ทิฏฺิสหคโตปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ.
๑๙. ‘‘รูปารูปสทฺทา ตาสุ ภูมีสุ นิรุฬฺหา’’ติ อนิมิตฺตา หุตฺวา นิรุฬฺหาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ สนิมิตฺตํ นยํ วทติ ‘‘อปิจา’’ติอาทินา. ‘‘นิสฺสโยปจาโร’’ติ านูปจาโร, ยถา สพฺโพคาโม อาคโตติ. ‘‘นิสฺสิโต ปจาโร’’ติ านฺยูปจาโร. ยถา ธชา อาคจฺฉนฺตีติ. ‘‘ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร’’ติ เย เอตสฺมึ อนฺตเร ขนฺธธาตุ อายตนา. ยํ รูปํ, ยา เวทนา, ยาสฺา, เย สงฺขารา, ยํวิฺาณนฺติ โยชนา. ‘‘สุวิสท’’นฺติ เยภูยฺยาทิ นเยหิ อนากุลตฺตาสุวิสุทฺธํ. ‘‘กึ วิกฺเขเปนา’’ติ จิตฺตวิกฺเขเปน กึ ปโยชนนฺติ อตฺโถ.
๒๐. ‘‘ลุชฺชนปฺปลุชฺชนฏฺเนา’’ติ ภิชฺชนปฺปภิชฺชนฏฺเน. ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมึ เตภูมเก ธมฺมสมูเห. ‘‘นิวิสตี’’ติ นิจฺจํ วิสติ, อุปคจฺฉติ. ‘‘ตสฺสา’’ติ มิจฺฉาคฺคาหสฺส. ‘‘เตส’’นฺติ โลกุตฺตร ธมฺมานํ. ‘‘เยส’’นฺติ โลกิย ธมฺมานํ. ‘‘ลุชฺชน’’นฺติ ขณิกภงฺเคน ภิชฺชนํ. ‘‘ปลุชฺชน’’นฺติ สณฺานเภเทน สนฺตติจฺเฉเทน นานปฺปการโต ภิชฺชนํ. นิพฺพานํ ปน อิธ น ลพฺภติ จิตฺตสงฺคหาธิการตฺตาติ อธิปฺปาโย. โส จ อปริยาปนฺนภาโว, วิสุํ เอกาจตุตฺถี อวตฺถา ภูมินามาติ โยชนา.
จตุพฺภูมิวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๑. ‘‘หีน’’นฺติ สทฺธาสติอาทีหิ โสภณธมฺเมหิ อยุตฺตตฺตาหีนํ. ‘‘สพฺพหีน’’นฺติ โลภาทีหิ ปาปธมฺเมหิ ยุตฺตตฺตา สพฺพ จิตฺเตหิ หีนตรํ. ‘‘ตทตฺโถ’’ติ อุปริมานํ จิตฺตานํ โสภณสฺากรณสุขตฺโถ. ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมฺหิ. ‘‘วีถิจิตฺตวเสนาติ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโสเม อตฺตาติ เอวํ ปวตฺตสฺส ภวนิกนฺติ ชวนวีถิจิตฺตสฺส วเสน. เอวฺจสติ, กึ การณํ โลภมูลจิตฺตสฺสปถมํ วจเนติ อาห ‘‘อกุสเลสุ ปนา’’ติอาทึ ¶ .‘‘ทฺวีหิวฏฺฏมูเลหี’’ติ โลภโมหสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ วฏฺฏมูเลหิ.
๒๒. ‘‘สินิทฺธจิตฺต’’นฺติ สาตเวทนายุตฺตตฺตาลูขจิตฺตํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. สุมนสฺสภาโวติ วุตฺเต กายิกสุขเวทนายปิ ปสงฺโค สิยาติ วุตฺตํ ‘‘มานสิก…เป… นาม’’นฺติ. ‘‘สุมนาภิธานสฺสา’’ติ สุมนนามสฺส. ‘‘ปวตฺตินิมิตฺต’’นฺติ ปวตฺติยา อาสนฺน การณํ. กถํ ปน ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ นามโหตีติ อาห ‘‘ภวนฺติ…เป… กตฺวา’’ติ. นิมิตฺเต ภุมฺมํ. ตถาหิ ภาโว นาม สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ. อิทานิ นิมิตฺต ลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาหี’’ติอาทิมาห. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ ปโยเค. ‘‘ทนฺต นิมิตฺต’’นฺติ ทนฺตการณา. ‘‘ตํ เวทนา นิมิตฺต’’นฺติ ตํ เวทนาการณา. เอตฺถ สิยา, ‘‘เอตสฺมินฺติ นิมิตฺเต ภุมฺม’’นฺติ วุตฺตํ, นิมิตฺตฺจนาม อการกํ อสาธนํ, ตํ กถํ สาธนวิคฺคเห ยุชฺชตีติ. อธิกรณ สาธนานุรูปตฺตา สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. เอเตนาติ จ เอตสฺมาติ จ เหตุ อตฺเถ อุภยวจนนฺติ วทนฺติ. อาสนฺนเหตุ นามสาธนรูโป ภวตีติ เตสํ อธิปฺปาโย. สุฏฺุ กโรติ, ปกติปจฺจเยน อนิปฺผนฺนํ กมฺมํ อตฺตโน พเลน นิปฺผาเทตีติ สงฺขาโร. ‘‘ปุพฺพาภิสงฺขาโร’’ติ ปุพฺพภาเค อภิสงฺขาโร. ปโยเชติ นิโยเชตีติ ปโยโค. อุเปติ ผลสงฺขาโต อตฺโถ เอเตนาติ อุปาโย. ‘‘อาณตฺติยาวา’’ติ เปสนายวา. ‘‘อชฺเฌสเนน วา’’ติ อายาจเนน วา. ‘‘ตชฺเชตฺวา วา’’ติ ภยํ ทสฺเสตฺวา วา. ‘‘ตํ ตํ อุปายํ ปเร อาจิกฺข’’นฺติ. กถํ อาจิกฺขนฺตีติ อาห ‘‘อกรเณ’’ติอาทึ. ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม ปโยเชตีติกตฺวา อิธ สงฺขาโร นามา’’ติ โยชนา. ‘‘ปจฺจย คโณ’’ติ ปกติปจฺจยคโณ. ‘‘เตนา’’ติ สงฺขาเรน. ‘‘สาธารโณ’’ติ กุสลากุสลาพฺยากตานํ สาธารโณ. ‘‘ทุวิเธน สงฺขาเรนา’’ติ ปโยเคน วา อุปาเยน วา. ‘‘โย ปน เตนสหิโต’’ติอาทินา ปุพฺเพวุตฺตเมวตฺถํ ปการนฺตเรนปากฏํ กาตุํ ‘‘โสปน ยทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิตี’’ติอาทิ ลทฺธคุณ วจนํ. ‘‘ปจฺจยคณสฺเสวนาม’’นฺติ ปจฺจยคณสฺเสว วิเสส นามนฺติ ¶ วุตฺตํ โหติ. อุปฺปนฺนตฺเถ อิกปจฺจโยติ กถํ วิฺายตีติ อาห ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติอาทึ. ‘‘ปาฬิย’’นฺติ ธมฺมสงฺคณิปาฬิยํ. ‘‘อสลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อจินฺเตตฺวา อิจฺเจวตฺโถ. สพฺพเมตํ นยุชฺชติเยว. กสฺมา, ปาฬิอฏฺกถาหิ อสํสนฺทนตฺตา, อตฺถยุตฺติพฺยฺชนยุตฺตีนฺจ อวิสทตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ต’’นฺติ จิตฺตํ. ‘‘เอเตนา’’ติ ปุพฺพปฺปโยเคน. ‘‘ยถาวุตฺตนเยนา’’ติ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน. ‘‘โส ปนา’’ติ ปุพฺพปฺปโยโค ปน. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘ตํ นิพฺพตฺติโต’’ติ เตน ปุพฺพปฺปโยเคน นิพฺพตฺติโต. ‘‘วิรชฺฌิตฺวา’’ติ อยุตฺตปกฺเขปติตฺวา. เอเตนปฏิกฺขิตฺตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. คาถายํ. ‘‘จิตฺตสมฺภวี’’ติ จิตฺตสฺมึ สมฺภูโต. วิเสโส สงฺขาโร นามาติ โยชนา. สโลมโก, สปกฺขโกตฺยาทีสุวิยาติ วุตฺตํ. สาสวา ธมฺมา, สารมฺมณา ธมฺมาตฺยาทีสุวิยาติ ปน วุตฺเต ยุตฺตตรํ. ‘‘ปาฬิอฏฺกถา สิทฺธ’’นฺติ ปาฬิอฏฺกถาโต สิทฺธํ. อปิจยตฺถวิสุทฺธิมคฺคาทีสุ อสงฺขารํ จิตฺตํ, สสงฺขารํ จิตฺตนฺติ อาคตํ. ตตฺถ อยํ ปจฺฉิมนโย ยุตฺโต. อุปายสมุฏฺิตสฺส อเนกสตสมฺภวโต ‘‘อิทฺจ นยทสฺสนเมวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุทาสินภาเวนา’’ติ มชฺฌตฺตภาเวน. ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมา. วิการปตฺโต โหติ. ตโต อธิมตฺตปสฺสนํ วิฺายตีติ โยชนา.
๒๓. อิทานิ สหคตวจน สมฺปยุตฺตวจนานิ วิจาเรนฺโต ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิมารภิ. ‘‘น ปน เต เภทวนฺตา โหนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. น นุ เตปิจกฺขุ สมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ติอาทินา จ, กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, ติอาทินา จ, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณ, นฺติอาทินาจ เภทวนฺตา โหนฺตีติ. สจฺจํ. เต ปน เภทา อิมํ จิตฺตํ ภินฺนํ น กโรนฺติ. ตสฺมา เต เภทวนฺตาน โหนฺตีติ วุตฺตา. น จ เตสํ อยํ วิกปฺโป อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิมสฺมึ จิตฺเต’’ติ โลภมูลจิตฺเต. ‘‘กตฺถจี’’ติ กิสฺมิฺจิ จิตฺเต. เยวาปนาติ วุตฺเต สุธมฺเมสุ อาคตานิเยวาปนกานิ. ‘‘อฺเหี’’ติ โทสมูลโมหมูเลหิ. นนุตานิปิ อิธ คเหตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นา’’ติ น คเหตพฺพานิ. กสฺมาติ อาห ‘‘เตสุหี’’ติอาทึ ¶ . เตปิ อิธ นคเหตพฺพา สิยุํ. น ปน น คเหตพฺพา. กสฺมา, เวทนาย จ สยํ เภทวนฺตตฺตา, ทิฏฺิสงฺขารานฺจ วิกปฺปสพฺภาวาติ อธิปฺปาโย.
๒๔. ‘‘โสมนสฺสสฺสการณ’’นฺติ โสมนสฺสุปฺปตฺติยา การณํ. โสมนสฺสุปฺปตฺติยา การเณ วุตฺเต ตํ สหคต จิตฺตุปฺปตฺติยาปิการณํ สิทฺธํ โหตีติ กตฺวา ตเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิโกหี’’ติอาทึ. หีเนน วา…เป… อารมฺมเณน สมาโยโค, เตน สมายุตฺตสฺสาปิ จิตฺตํ อุปฺปชฺชมานนฺติอาทินา วตฺตพฺพํ. ตถา พฺยสนมุตฺติยํปิ. อุเปกฺขาการเณ ‘‘พฺยสนมุตฺตี’’ติ อิทํ โทมนสฺสปฺปสงฺคปริหารวจนํ. อชฺฌาสโยวุจฺจติ อชฺฌาวุตฺตํ เคหํ. ทิฏฺิสงฺขาโต อชฺฌาสโยยสฺสาติ ทิฏฺชฺฌาสโย. ตสฺส ภาโว ทิฏฺชฺฌาสยตา. ‘‘อโยนิโส อุมฺมุชฺชน’’นฺติ อนุปายโต อาภุชนํ, มนสิกรณํ. ‘‘จินฺตา ปสุตวเสนา’’ติ คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ จินฺตาปสวนวเสน, วีมํสา วฑฺฒนวเสน. ‘‘ทิฏฺการณเมวา’’ติ ทิฏฺํ การณปฺปฏิรูปกเมว. เตนาห ‘‘สารโตสจฺจโต อุมฺมุชฺชน’’นฺติ. ‘‘ตพฺพิปรีเตนา’’ติ ตโต วิปรีเตน. อทิฏฺชฺฌาสยตา, ทิฏฺิวิปนฺนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สทฺธมฺมสวนตา, สมฺมาวิตกฺกพหุลตา, โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺจ ทิฏฺิวิปฺปโยคการณนฺติ วตฺตพฺพํ.
‘‘อิเมสํ ปน จิตฺตานํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเคคเหตพฺพ’’นฺติ วิสุทฺธิ มคฺเคขนฺธ นิทฺเทสโต คเหตพฺพํ. วุตฺตฺหิตตฺถ. ยทา หินตฺถิกาเมสุ อาทีนโวติอาทินานเยน มิจฺฉาทิฏฺึ ปุเรกฺขิตฺวา หฏฺตุฏฺโ กาเมวา ปริภฺุชติ, ทิฏฺมงฺคลาทีนิ วา สารโตปจฺเจติ สภาว ติกฺเขน อนุสฺสาหิเตนจิตฺเตน. ตทา ปถมํ อกุสล จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทาทุตียํ. ยทา มิจฺฉา ทิฏฺึ อปุเรกฺขิตฺวา เกวลํ หฏฺตุฏฺโ เมถุนํ วา เสวติ, ปร สมฺปตฺตึ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน. ตทา ตตียํ. ยทา มนฺเทน สมุสฺสาหิเตนจิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํ. ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺตึ อาคมฺม อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตาโหนฺติ ¶ , ตทาเสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ.
โลภมูลจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๕. โทสมูลจิตฺเต. ‘‘วิรูป’’นฺติ ทุฏฺํ, ลุทฺทํ. ทุมฺมนสฺส ภาโวติ วุตฺเต กายิกทุกฺขเวทนายปิ ปสงฺโค สิยาติ วุตฺตํ ‘‘มานสิก…เป… นาม’’นฺติ. ปฏิหฺติ พาธติ. ‘‘สนฺตตฺเต’’ติ สนฺตาปิเต.
๒๖. ‘‘เภทกโร’’ติ อฺมฺวิเสสกโร. ‘‘เภทกราน โหนฺตี’’ติ อิมสฺส จิตฺตสฺส อฺมฺวิเสสกราน โหนฺติ. โทมนสฺสคฺคหณํ ปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ คหิตนฺติ โยชนา. ปสงฺโคติ จนานปฺปการโต สชฺชนํ ลคฺคนํ. กถํ ปสงฺโคติ อาห ‘‘ยทาหี’’ติอาทึ. ‘‘ตุฏฺึ ปเวเทนฺตี’’ติ ตุฏฺามยํ อิเมสํ มรเณนาติอาทิ จิกฺขนฺติ. เอวํ สหคตปฺปสงฺคํ นิวตฺเตตฺวา สมฺปยุตฺตปฺปสงฺคํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ปฏิฆคฺคหณํปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติรจฺฉานคตปาณวเธ อปฺุํ นาม นตฺถิ. อาทิกปฺปโต ปฏฺาย มนุสฺสานํ ยถากาม ปริโภคตฺถาย โลกิสฺสริเยนถาวรฏฺายินา นิมฺมิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘วิสฺสฏฺา’’ติ อนาสงฺกา. ‘‘อฺเวา’’ติ อฺเ วา ชเน. วิมติ เอว เวมติกํ. เวมติกํ ชาตํ เยสํ เต เวมติกชาตา. ปุริมจิตฺตสฺสโลภสหคตภาโว อิมานิอฏฺปิ โลภสหคตจิตฺตานินามาติ อิมินา จูฬนิคมเน เนว สิทฺโธวิยาติ โยชนา. จูฬนิคมเนน ปฏิฆสมฺปยุตฺต ภาเวสิทฺเธ โทมนสฺสสหคตภาโวปิ เตนสิทฺโธ เยวาติ กตฺวา ‘‘เตสํ คหณํ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เตส’’นฺติ โทนสฺสปฏิฆานํ. อิมสฺมึ จิตฺเต อิสฺสามจฺฉริยกุกฺกุจฺจานิจถินมิทฺธานิ จ อนิยตโยคีนิ จ โหนฺติ เยวาปนกานิ จ. เตนาห ‘‘ปุริมจิตฺเต’’ติอาทึ. โทมนสฺสํ อิมสฺมึ จิตฺเต อตฺถิ, อฺจิตฺเตสุ นตฺถิ, ตสฺมา อสาธารณ ธมฺโม นาม. อนฺสาธารณ ธมฺโมติปิ วุจฺจติ. ‘‘ยถาตํ’’ติ ตํ นิทสฺสนํ ตทุทาหรณํ ยถา กตมนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุปลกฺเขตี’’ติ ¶ สฺาเปติ. อาตปํตายติรกฺขตีติ อาตปตฺตํ. เสตจฺฉตฺตํ. ลทฺธํ อาตปตฺตํ เยนาติ ลทฺธาตปตฺโต. ราชกุมาโร. โส อาตปตฺตํ ลทฺโธติ วุตฺเต สพฺพํ ราชสมฺปตฺตึ ลทฺโธติ วิฺายติ. ตสฺมา อิทํ อุปลกฺขณ วจนํ ชาตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุภินฺน’’นฺติ ทฺวินฺนํ โทมนสฺส ปฏิฆานํ. ปุพฺเพ โทมนสฺสสหคตนฺติ วตฺวา นิคมเน ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตานีติ วุตฺตตฺตา ‘‘อิมสฺส…เป… สิทฺธิโต’’ติ วุตฺตํ.
๒๗. ‘‘อนิฏฺโลกธมฺเมหี’’ติ อลาโภ จ, อยโสจ, นินฺทาจ, ทุกฺขฺจาติ จตูหิ อนิฏฺโลกธมฺเมหิ. ‘‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ อหํ อลาภาทีหิ มาสมาคจฺฉีติ ปตฺเถนฺตสฺสปิ กุโตเมเอตฺถโลเกตํ ปตฺถนา ปูรณํ สพฺพกาลํ ลพฺภาติ อตฺโถ. ‘‘ลพฺภา’’ติ จ กมฺมตฺถทีปกํ ปาฏิปทิกปทํ. อิเมสํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเค สงฺเขปโตว วุตฺตํ ตสฺส ปาณาติ ปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล ปวตฺติเวทิตพฺพาติ.
โทสมูลจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๘. โมหมูลจิตฺเต. ‘‘มูลนฺตรวิรเหนา’’ติ อฺมูลวิรเหน. สํสปฺปตีติ สํสปฺปมานา. เอวํ นุ โข, อฺถานุ โขติ เอวํ ทฺวิธา เอรยติ กมฺปตีติ อตฺโถ. วิกฺขิปตีติ วิกฺขิปมานํ. ‘‘นิยมนตฺถ’’นฺติ อิทํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํ นามาติ นิยมนตฺถํ. อิทฺหิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ วิย นิคมเนน สิทฺธํ น โหติ. ‘‘อิธ ลทฺโธกาสํ หุตฺวา’’ติ มูลนฺตร วิรหตฺตา เอว อิธลทฺโธกาสํ หุตฺวา. ปกติ สภาวภูตํ, อิติ ตสฺมา นตฺถีติ โยชนา. ‘‘อโนสกฺกมาน’’นฺติ ปจฺฉโต อนิวตฺตมานํ. ‘‘อสํสีทมาน’’นฺติ เหฏฺโต อปตมานํ. อุภเยน อพฺโพจฺฉินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อติสมฺมุฬฺหตายา’’ติ มูลนฺตร วิรเหน โมเหน อติสมฺมุฬฺหตาย. ‘‘อติจฺจลตายา’’ติ สํสปฺปมานวิกฺขิปมาเนหิวิจิกิจฺฉุทฺธจฺเจหิ อติจฺจลตาย. ‘‘สพฺพตฺถปี’’ติ สพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ. อฏฺกถายํ สงฺขาร เภเทน อวิชฺชาย ทุวิธภาโวว วุตฺโต. กถํ วุตฺโต. อวิชฺชา อปฺปฏิปตฺติ มิจฺฉา ปฏิปตฺติโต ทุวิธา ตถา สสงฺขา ราสงฺขารโตติ ¶ วุตฺโต. ‘‘ติวิธภาโววา’’ติ อิมสฺมึ จิตฺเตสงฺขารวิมุตฺตาย อวิชฺชาย สทฺธึ ติวิธภาโวว. อิเมสํ ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อุปฺปตฺติวิธานํ วิสุทฺธิมคฺเคสงฺเขปโตววุตฺตํ ตสฺสอสนฺนิฏฺานวิกฺเขปกาเลปวตฺติ เวทิตพฺพาติ.
๒๙. ‘‘สพฺพถาปี’’ติ นิปาตสมุทาโย วา โหตุ อฺมฺเววจโน วา, วิสุํ นิปาโตวาติ เอวํ สพฺพปฺปการโตปิ. อกุสลปเท อกาโร วิรุทฺธตฺโถ. ยถา อมิตฺโต, อสุโร, ติทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลานี’’ติอาทิมาห. ‘‘ปฏิวิรุทฺธภาโว’’ติ โมหาทีหิ อกุสเลหิ วิรุทฺธภาโว. ภาวนํนารหนฺตีติ ‘‘อภาวนารหา’’. กถํ ปน ภาวนํนารหนฺตีติ อาห ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทึ. ‘‘นิยามํ โอกฺกมนฺตาปี’’ติ ปฺจานนฺตริย กมฺมภาเวน นิยตมิจฺฉาทิฏฺิภาเวน จ นิยามํ โอกฺกมนฺตาปิ. อปายํ ภชนฺตีติ อปายภาคิโน. กมฺมการกา. เตสํ ภาโว. ตาย. ‘‘วฏฺฏโสตนิยเต’’ติ สํสารวฏฺฏ โสตสฺมึ นิยเต. ‘‘ถิรตรปตฺตา’’ติ สมาธิวเสน ถิรตรภาวํ ปตฺตา. อิทานิ ตเมวตฺถํ ปการนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ‘‘สิยุ’’นฺติ ปทํ ธาตุปจฺจเยหิ สิทฺธํ นิปฺผนฺนปทํ นาม นโหติ. กสฺมา, อิธปริกปฺปตฺถสฺส อสมฺภวโต. นิปาตปทํ โหติ. กสฺมา, อเนกตฺถตา สมฺภวโต. อิธ ปน ภวนฺติ สทฺเทน สมานตฺโถ. เตนาห ‘‘นิปาตปทํ อิธ ทฏฺพฺพ’’นฺติ.
อกุสลวณฺณนา.
๓๐. อเหตุกจิตฺเต. ‘‘สพฺพนิหีน’’นฺติ สพฺพจิตฺเตหิ หีนํ. ปุน ‘‘สพฺพนิหีน’’นฺติ สพฺพาเหตุเกหิ หีนํ. ‘‘ต’’นฺติ อกุสล วิปากํ.
๓๑. สุตฺตปาฬิยํ, ‘‘กฏฺ’’นฺติ สุกฺขทารุํ. ‘‘สกลิก’’นฺติ ฉินฺทิตผาลิตํ กฏฺกฺขณฺฑกํ. ‘‘ถุส’’นฺติ วีหิสุงฺกํ. ‘‘สงฺการ’’นฺติ กจวรํ. จกฺขฺุจรูเป จ ปฏิจฺจ ยํวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ. ตํ จกฺขุวิฺาณนฺตฺเวว วุจฺจตีติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘รูเป’’ติ รูปารมฺมณาน ¶ . ‘‘สทฺเท’’ติอาทีสุปิ เอสนโย. เอตฺถ จ วิฺาณานิ เอกวตฺถุ นิสฺสิตานิ โหนฺติ. ตสฺมา วตฺถุ ทฺวาเรสุ เอกวจนํ วุตฺตํ. อารมฺมณานิ ปน เอกวิฺาเณนาปิ พหูนิ คหิตานิ. ตสฺมา อารมฺมเณสุ พหุวจนํ. ‘‘ทุกฺขยตี’’ติ ทุกฺขํ กโรติ. นามธาตุ ปทฺเหตํ. ยถา อตฺตานํ สุเขติ วีเณตีติ สทฺทวิทู. ธาตุปาเสุ ปน สุขทุกฺขตกฺกิริยายํติ วุตฺตํ. ตกฺกิริยาติ จ สุขกิริยา ทุกฺข กิริยาติ อตฺโถ. สาตกิริยา อสฺสาตกิริยาติ วุตฺตํ โหติ. จ สทฺโท โอกาสตฺโถติ กตฺวา ‘‘ทุกฺกรํ โอกาสทาน’’นฺติ วุตฺตํ.
๓๒. ‘‘จกฺขุสฺส อสมฺภินฺนตา’’ติ จกฺขุปสาทรูปสฺส อภินฺนตา. ตสฺมิฺหิ ภินฺเนสติ อนฺธสฺส จกฺขุสฺส รูปานินุปฏฺหนฺตีติ. ‘‘โสตสฺสอสมฺภินฺนตา’’ติอาทีสุปิ เอสนโย. ‘‘อาโลกสนฺนิสฺสยปฺปฏิลาโภ’’ติ จกฺขุ จ อาโลเกสติ กิจฺจการี โหติ. อสติ นโหติ. ตถา รูปฺจ. ตสฺมา อาโลโก เตสํ วิสยวิสยีภาวูปคมเน สนฺนิสฺสโย โหติ. ตสฺส อาโลกสนฺนิสฺสยสฺส ปฏิลาโภ. เอสนโย อากาสสนฺนิสฺสยาทีสุ. อิเมสํ องฺคานํ ยุตฺติ ทีปนา อุปริรูปสงฺคเห อาคมิสฺสติ. ‘‘อฏฺกถาย’’นฺติ อฏฺสาลินิยํ. ตตฺถ ‘‘ตสฺมึ ปน อาปาตํ อาคจฺฉนฺเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ จกฺขุวิฺาณํ นุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘ตํ วินา อาโลเกนา’’ติอาทิมาห. ‘‘อภาวทสฺสน ปร’’นฺติ อภาวทสฺสนปฺปธานํ.
๓๓. วิปากวจนตฺเถ. วิปจฺจตีติ วิปากํ. วิปจฺจตีติ จ วิปกฺกภาวํ อาปชฺชติ. ปุพฺเพ กตกมฺมํ อิทานิ นิพฺพตฺตึ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทานิ ตทตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘อยฺจ อตฺโถ’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ อายูหน สมงฺคิตาปิ อาคตา. อิธ ปนสา เจตนา สมงฺคิตาย สงฺคหิตาติ กตฺวา ‘‘จตสฺโส สมงฺคิถา’’ติ วุตฺตํ. สมงฺคิตาติ จ สมฺปนฺนตา. ‘‘ตํ ตํ กมฺมายูหน กาเล’’ติ ปาณาติ ปาตาทิกสฺส ตพฺพิรมณาทิกสฺส จ ตสฺส ตสฺส ทุจฺจริตสุจริตกมฺมสฺส อายูหนกาเล. สมุจฺจินนกาเลติ อตฺโถ. ‘‘สพฺพโส อภาวํ ปตฺวาน นิรุชฺฌตี’’ติ ยถา อพฺยากต ¶ ธมฺมานิรุชฺฌมานา สพฺพโส อภาวํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. ตถา นนิรุชฺฌนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สพฺพาการ ปริปูร’’นฺติ ปาณาติปาตํ กโรนฺตสฺส กมฺมานุ รูปาพหูกาย วจีมโน วิการา สนฺทิสฺสนฺติ. เอสนโย อทินฺนาทานาทีสุ. เอวรูเปหิ สพฺเพหิ อาการ วิกาเรหิ ปริปูรํ. ‘‘นิทหิตฺวา วา’’ติ สณฺเปตฺวา เอว. ‘‘ยํสนฺธายา’’ติ ยํกิริยาวิเสสนิธานํ สนฺธาย.
คาถายํ. ‘‘สชฺชู’’ติ อิมสฺมึ ทิวเส. ‘‘ขีรํ วมุจฺจตี’’ติ ยถา ขีรํ นาม อิมสฺมึ ทิวเส มุจฺจติ. ปกตึ ชหติ. วิปริณามํ คจฺฉติ. น ตถา ปาปํ กตํ กมฺมนฺติ โยชนา. กถํ ปน โหตีติ อาห ‘‘ทหนฺตํ พาลมนฺเวตี’’ติ. ‘‘ภสฺมาฉนฺโนวปาวโก’’ติ ฉาริกา ฉนฺโนวิย อคฺคิ. ‘‘โส ปนา’’ติ กิริยา วิเสโส ปน. ‘‘วิสุํ เอโก ปรมตฺถ ธมฺโมติปิ สงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วิสุํ สมฺปยุตฺต ธมฺม ภาเวน สงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. โส หิ กมฺมปจฺจยธมฺมตฺตา ปรมตฺถ ธมฺโม น โหตีติ น วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘อนุสยธาตุโย วิยา’’ติ. ‘‘โส’’ติ กิริยาวิเสโส. ‘‘ต’’นฺติ กมฺมํ วา, กมฺมนิมิตฺตํ วา, คตินิมิตฺตํ วา. ‘‘ตทา โอกาสํ ลภตี’’ติ วิปจฺจนตฺถาย โอกาสํ ลภติ. โอกาสํ ลภิตฺวา ปจฺจุปฏฺาตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตาสุ จ ตูสุสมงฺคิตาสุ. ‘‘อิตี’’ติ ลทฺธคุณวจนํ. ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ ปุน ลทฺธคุณวจนํ. ‘‘ปาฬิย’’นฺติ ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํ. ‘‘กมฺมสนฺตานโต’’ติ อรูปสนฺตานํ เอว วุจฺจติ. ‘‘เย ปนา’’ติ คนฺถการา ปน. ‘‘เตส’’นฺติ คนฺถการานํ. อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. เตสํ วาเทติ วา โยเชตพฺพํ. ยฺจอุปมํ ทสฺเสนฺตีติ โยชนา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ วจเน. น จ น ลภนฺตีติ โยชนา. ‘‘ตทา’’ติ ตสฺมึ ปริณตกาเล. ‘‘นาฬ’’นฺติ ปุปฺผผลานํ ทณฺฑกํ.
๓๔. ‘‘สมฺภโว’’ติ ปสงฺคการณํ. อภิวิเสเสน จรณํ ปวตฺตนํ อภิจาโร. วิเสส วุตฺติ. น อภิจาโร พฺยภิจาโร. สามฺ วุตฺติ. ปกฺขนฺตเรน สาธารณตาติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺขนฺตเรน สาธารณตา นามปกฺขนฺตรสฺส นานปฺปการโต สชฺชนเมว ลคฺคนเมวาติ วุตฺตํ พฺยภิจารสฺสาติ ปสงฺคสฺส อิจฺเจวตฺโถติ. เอตฺถจาติอาทินา ¶ สมฺภวพฺยภิจารานํ อภาวเมว วทติ. อกุสลเหตูหิ จ สเหตุกตา สมฺภโว นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตส’’นฺติ อกุสลวิปากานํ. ‘‘อพฺยภิจาโรเยวา’’ติ พฺยภิจารรหิโตเยว.
๓๕. ‘‘ปฺจทฺวาเร อุปฺปนฺน’’นฺติ ปฺจทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทึ. เอสนโย มโนทฺวาราวชฺชเนปิ.
ยทิ หิ อยมตฺโถสิยา, เอวฺจสติ, อยมตฺโถ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตส’’นฺติ วีถิจิตฺตานํ. อุปฺปาทสทฺโทนิยตปุลฺลิงฺโคติ กตฺวา ‘‘ฏีกาสุ ปน…เป… นิทฺทิฏฺํ’’ สิยาติ วุตฺตํ. ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ สมฺปยุตฺตเหตุวิรหโตติ วุตฺตนเยน. วิปจฺจน กิจฺจํ นาม วิปากานํ กิจฺจํ. วิปากุปฺปาทนกิจฺจํ นาม กุสลากุสลานํ กิจฺจํ. ‘‘ตํ ตํ กิริยามตฺตภูตานี’’ติ อาวชฺชน กิริยา หสนกิริยามตฺตภูตานิ. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติจิตฺตานิ นาม เกวลํ กมฺมเวคุกฺขิตฺตภาเวนสนฺตาเนปติตมตฺตตฺตา ทุพฺพล กิจฺจานิ โหนฺติ. ปฺจ วิฺาณานิ จ อสารานํ อพลานํ ปสาทวตฺถูนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนตฺตา ทุพฺพลวตฺถุกานิ โหนฺติ. สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ จ ปฺจวิฺาณานุพนฺธ มตฺตตฺตา ทุพฺพล กิจฺจฏฺานานิ โหนฺติ. ตสฺมา ตานิ สพฺพานิ อตฺตโน อุสฺสาเหนวินา เกวลํ วิปจฺจนมตฺเตน ปวตฺตนฺติ. ‘‘วิปากสนฺตานโต’’ติ ปฺจทฺวาราวชฺชนฺจ มโนทฺวาราวชฺชนฺจ ภวงฺควิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยํ โหติ. โวฏฺพฺพนํ ปฺจวิฺาณาทิ วิปากสนฺตานโต ลทฺธปจฺจยํ. ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ หสิตุปฺปาทจิตฺต มหากิริยจิตฺตาทีนิ. ‘‘นิรนุสยสนฺตาเน’’ติ อนุสยรหิเต ขีณาสวสนฺตาเน. ‘‘อุสฺสาหรหิตานิ เอวา’’ติ ยถา รุกฺขานํ วาตปุปฺผานิ นาม อตฺถิ. ตานิ ผลุปฺปาทกสิเนหรหิตตฺตา ผลานิ น อุปฺปาเทนฺติ. ตถา ตานิ จ วิปากุปฺปาทกตณฺหาสิเนหรหิตตฺตา อุสฺสาหพฺยาปาร รหิตานิ เอว.
๓๖. เวทนาวิจารณายํ. ‘‘ปิจุปิณฺฑกานํ วิยา’’ติ ทฺวินฺนํ กปฺปาสปิจุปิณฺฑกานํ อฺมฺสงฺฆฏฺฏนํ วิย อุปาทารูปานฺจ อฺมฺสงฺฆฏฺฏนํ ทุพฺพลเมวาติ โยชนา. ‘‘เตสํ อารมฺมณภูตาน’’นฺติ ติณฺณํ มหาภูตานํ. ‘‘กายนิสฺสยภูเตสู’’ติ กายนิสฺสยมหาภูเตสุ ¶ .‘‘เตหี’’ติ ปฺจวิฺาเณหิ. ‘‘ปุริมจิตฺเตนา’’ติ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตโต. ‘‘ต’’นฺติ อกุสลวิปากสนฺตีรณํ. ปฏิเฆน วินา นปฺปวตฺตติ. กสฺมา นปฺปวตฺตตีติ อาห ‘‘เอกนฺตากุสลภูเตนา’’ติอาทึ. ‘‘อพฺยากเตสุ อสมฺภวโต’’ติ อพฺยากต จิตฺเตสุ ยุชฺชิตุํ อสมฺภวโต. กมฺมานุภาวโต จ มฺุจิตฺวา ยถาปุริมํ วิปากสนฺตานํ กมฺมานุภาเวน ปวตฺตํ โหติ. ตถา อปฺปวตฺติตฺวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เกนจี’’ติ เกนจิ จิตฺเตน. ‘‘วิสทิสจิตฺตสนฺตาน ปราวฏฺฏนวเสนา’’ติ ปุริเมนวิปาก จิตฺต สนฺตาเนน วิสทิสํ กุสลาทิ ชวน จิตฺตสนฺตานํ ปรโต อาวฏฺฏา ปน วเสน. ตถาหิทํ จิตฺตทฺวยํ ปาฬิยํ อาวฏฺฏนา, อนฺวาวฏฺฏนา, อาโภโค, สมนฺนาหาโรติ นิทฺทิฏฺํ. ‘‘สพฺพตฺถาปี’’ติ อิฏฺารมฺมเณปิ อนิฏฺารมฺมเณปิ. ‘‘อตฺตโน ปจฺฉา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส วเสนา’’ติ อตฺตโน ปจฺฉา ปวตฺตํ จิตฺตํ ปฏิจฺจ น วตฺตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺตโน ปจฺจเยหิ เอว โส สกฺกา วตฺตุ’’นฺติ อตฺตโน ปจฺจเยสุ พลวนฺเตสุ สติ, พลวา โหติ. ทุพฺพเลสุ สติ, ทุพฺพโล โหตีติ สกฺกาวตฺตุนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘วิสทิส จิตฺตสนฺตาน’’นฺติ โวฏฺพฺพนกิริยจิตฺตสนฺตานํ.
๓๗. สงฺขาร วิจารณายํ ‘‘วิปากุทฺธาเร’’ติ อฏฺสาลินิยํ วิปากุทฺธาร กถายํ. ‘‘อุภยกมฺเมนปี’’ติ สสงฺขาริก กมฺเมนปิ, อสงฺขาริก กมฺเมนปิ. ‘‘เถเรนา’’ติ มหาทตฺตตฺเถเรน. ‘‘ตทุภยภาวาภาโว’’ติ สสงฺขาริก อสงฺขาริกภาวานํ อภาโว. ‘‘ตานิปิ หิ อปริพฺยตฺตกิจฺจานิเยวา’’ติ เอตฺถ อาวชฺชน ทฺวยํ ชวนานํ ปุเรจาริก กิจฺจตฺตา อปริพฺยตฺตกิจฺจํ โหตุ. หสิตุปฺปาทจิตฺตํ ปน ชวนกิจฺจตฺตา กถํ อปริพฺยตฺตกิจฺจํ ภเวยฺยาติ. ตมฺปิ สพฺพฺุตฺาณาทีนํ อนุจาริกมตฺตตฺตา อปริพฺยตฺตกิจฺจํ นาม โหตีติ. ‘‘อฏฺมหาวิปาเกสุ วิย วตฺตพฺโพ’’ติ มหาวิปากานํ สสงฺขาริกา สงฺขาริกภาโว ปุริมภเว มรณาสนฺนกาเล อารมฺมณานํ ปโยเคน สห วา วินา วา อุปฏฺานํ ปฏิจฺจ วุตฺโต, ตถา วตฺตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
๓๘. ‘‘ทุพฺพล กมฺมนิพฺพตฺเตสู’’ติ ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติกิจฺจานิ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ. ‘‘ทุพฺพลวตฺถุ กิจฺจฏฺาเนสู’’ติ จกฺขาทิวตฺถุเกสุ อาวชฺชนาทิ ทุพฺพลกิจฺจ ทุพฺพลฏฺานิเกสุ. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติ. ตตฺถ ‘‘วิกฺเขปยุตฺต’’นฺติ วิกฺเขปกิจฺเจน อุทฺธจฺเจนยุตฺตํ หุตฺวา. ‘‘กปฺปฏฺิติกํ’’ นาม สงฺฆเภทกมฺมํ. ฉสุวตฺถุ รูเปสุ หทยวตฺถุเมว สุวณฺณรชตํ วิย สารวตฺถุ โหติ. อิตรานิ ผลิกานิวิย ปสาทมตฺตตฺตา อสารานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จกฺขาทีสุ ทุพฺพลวตฺถูสู’’ติ. ทสฺสนาทีนิ จ กิจฺจานิ ชวน กิจฺจสฺส ปุเรจรตฺตา ขุทฺทกิจฺจานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘ทสฺสนาทีสู’’ติอาทึ.
๓๙. อิธ ทีปนิยํ อิจฺเจวนฺติ ปทํ อฏฺารสาติปทสฺสวิเสสนนฺติ กตฺวา ‘‘สพฺพถาปีติ ปทสฺส…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. วิภาวนิยํ ปน ตํ สพฺพถาปีติ ปทสฺส วิเสสนนฺติ กตฺวา ‘‘สพฺพถา ปีติกุสลากุสลวิปากกิริยาเภเทนา’’ติ วุตฺตํ.
อเหตุกจิตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔๐. โสภณจิตฺเตสุ. อวุตฺตาปิ สิทฺธา โหติ. ยถา อฏฺจิตฺตานิ โลกุตฺตรานีติ จ วุตฺเต อวุตฺเตปิสิชฺฌนฺติ เสสจิตฺตานิ โลกิยานีติ จ สอุตฺตรานีติ จาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อตฺตสมงฺคีโน’’ติ อตฺตนา ปาปกมฺเมน สมนฺนาคเต. ‘‘อนิจฺฉนฺเต เยวา’’ติ สเจปิ อวีจินิมิตฺตสฺสาทวตฺถุ วิย เกจิ อิจฺฉนฺตุ. อชานนฺตานํ ปน อิจฺฉา อปฺปมาณนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘โสภคฺค ปตฺติยา’’ติ เอตฺถ สุภคสฺส ภาโว โสภคฺคนฺติ วิคฺคโห. สุภคสฺสาติ จ สุสิริกสฺส.
๔๑. ‘‘ยาถาวโต’’ติ ยถา สภาวโต. เอตฺถ สิยา ชานาตีติ าณนฺติ วุตฺตํ, กึ สพฺพํ าณํ ยาถาวโต ชานาตีติ. กิฺเจตฺถ. ยทิ สพฺพํ าณํ ยาถาวโต ชานาติ. เอวํ สติ, าเณน จินฺเตนฺตานํ อชานนํ นาม นตฺถิ, วิรชฺฌนํ นาม นตฺถีติ อาปชฺชติ. อถ สพฺพํ าณํ ยาถาวโต น ชานาติ, กตฺถจิ ชานาติ, กตฺถจิ น ชานาติ. เอวฺจสติ, ยตฺถ ชานาติ, ตตฺเถว ตํ าณํ โหติ. ยตฺถ น ชานาติ, ตตฺถ ตํ าณเมว น โหตีติ อาปชฺชตีติ. วุจฺจเต ¶ . าเณน จินฺเตสฺสามีติ จินฺเตนฺตานํปิ ยตฺถ ยตฺถ ยาถาวโต ชานนํ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ าณ วิปฺปยุตฺต จิตฺตํ โหติ. าณปฺปฏิ รูปกา จ ธมฺมา อตฺถิ จิตฺตฺจ วิตกฺโก จ, วิจาโร จ, ทิฏฺิ จ. เอเตหิ จินฺเตนฺตาปิ อหํ าเณน จินฺเตมีติ มฺนฺติ. ‘‘เทยฺย ธมฺมปฏิคฺคาหก สมฺปตฺตี’’ติ เทยฺยธมฺม วตฺถุ สมฺปตฺติ, ปฏิคฺคาหก ปุคฺคล สมฺปตฺติ. ‘‘อพฺยาปชฺชโลกูปปตฺติตา’’ติ เอตฺถ อพฺยาปชฺชโลโก นาม กายิกทุกฺข เจตสิก ทุกฺข รหิโต อุปริเทวโลโก วา พฺรหฺมโลโก วา. อุปปชฺชนํ อุปปตฺติ. ปฏิสนฺธิวเสน อุปคมนนฺติ อตฺโถ. อพฺยาปชฺชโลกํ อุปปตฺติ ยสฺส โส อพฺยาปชฺช โลกูปปตฺติ. ตสฺส ภาโวติ วิคฺคโห. ‘‘กิเลส ทูรตา’’ติ สมาปตฺติ พเลน วา, อฺตรปฺปฏิปตฺติยา วา, วิกฺขมฺภิต กิเลสตา วา, อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺน กิเลสตา วา.
เตสํ อุปฺปตฺติ วิธานํ วิสุทฺธิ มคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส เอวํ วุตฺตํ. ยทาหิ เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหกาทิ สมฺปตฺตึ อฺํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺตุฏฺโ อตฺถิทินฺนนฺติอาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺึ ปุเรกฺขิตฺวา อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโตปเรหิ ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรติ, ตทาสฺส โสมนสฺสสหคตํ าณ สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อสงฺขารํ โหติ. ยทา ปน วุตฺตนเยน หฏฺตุฏฺโ สมฺมาทิฏฺึ ปุเรกฺขิตฺวา อมุตฺต จา คตาทิวเสน สํสีทมาโน วา ปเรหิ วา อุสฺสาหิโต กโรติ, ตทาสฺส ตเทว จิตฺตํ สสงฺขารํ โหติ. อิมสฺมิฺหิ อตฺเถ สงฺขาโรติ เอตํ อตฺตโน วา ปเรสํ วา วเสน ปวตฺตสฺส ปุพฺพปฺปโยคสฺสาธิวจนํ. ยทา ปน าติ ชนสฺส ปฏิปตฺติ ทสฺสเนน ชาตปริจยาพาลทารกา ภิกฺขู ทิสฺวา โสมนสฺส ชาตาสหสา กิฺจิ เทว หตฺถคตํ ททนฺติ วา วนฺทนฺติ วา, ตทา ตตียํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทถวนฺทถาติ าตีหิ อุสฺสาหิตา เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตทา จตุตฺถํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ยทา ปน เทยฺยธมฺม ปฏิคฺคาหกาทีนํ อสมฺปตฺตึ อฺเสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺม จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ. ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ.
๔๒. อฏฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อิมานิ จิตฺตานิ น เกวลํ อฏฺเว โหนฺติ ¶ . อถ โข ตโต พหูนิปิ พหุตรานิปิ โหนฺตีติ อิมํ สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทีเปตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนา’’ติอาทิวุตฺตํ. ทสสุ ปฺุกิริยาวตฺถูสุ ทิฏฺุชุ กมฺมํ นาม าณ กิจฺจํ. ตํ กถํ าณ วิปฺปยุตฺต จิตฺเตหิ กโรนฺตีติ. วุจฺจเต. าณ สมฺปยุตฺต จิตฺเตหิ ทิฏฺึ อุชุํกโรนฺตา เตสํ อนฺตรนฺตรา าณโสเต ปติตวเสน าณวิปฺปยุตฺต จิตฺเตหิปิ กโรนฺติเยว. สพฺเพสตฺตา กมฺมสฺสกาติอาทินา, พุทฺโธ โสภควา, สฺวากฺขาโต โส ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน โส สงฺโฆ, ติอาทินา จาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘อิมานิ อฏฺ จิตฺตานี’’ติอาทึ. ตตฺถ ทสปฺุกิริยวตฺถูนิ นาม ‘ทานํ, สีลํ, ภาวนา, อปจายนํ, เวยฺยาวจฺจํ, ปตฺติทานํ, ปตฺตานุโมทนํ, ธมฺมสฺสวนา, ธมฺมเทสนา, ทิฏฺุชุ กมฺมํ,. เตหิ คุณิตานิ วฑฺฒิตานิ. ตานิ จ อฏฺฉสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนฺติ. ตีณิ จ กมฺมานิ กโรนฺตา เต เหว อฏฺหิ กโรนฺติ. ตานิเยว จ สพฺพานิ อตฺถิ หีนานิ, อตฺถิ มชฺฌิมานิ, อตฺถิ ปณีตานิ. ตสฺมา ปุน อนุกฺกเมน อารมฺมณาทีหิ วฑฺฒนํ กโรติ. ตตฺถ ‘‘ตานิ เปตพฺพานี’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สุทฺธิกานี’’ติ อธิปตีหิ อมิสฺสิตานิ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ มนสิ กริตฺวา. ตถา าณวิปฺปยุตฺตานิ ทฺเวสหสฺสานิ สตํ สฏฺิ จ โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘วีมํสาวชฺชิเตหี’’ติ วีมํสาธิปติ วชฺชิเตหิ. ‘‘ตถาคุณิตานี’’ติ สพฺพานิ ปฺุกิริยาทีหิ สมํ คุณิตานิ. ‘‘โกสลฺเลนา’’ติ โกสลฺลสงฺขาเตน. ‘‘นานาวชฺชนวีถิย’’นฺติ าณวิปฺปยุตฺต วีถีหิ วิสุํ ภูตาย อาวชฺชนาย ยุตฺต วีถิยํ. ‘‘เตเนวา’’ติ วีมํสาธิปติภูเตน เตเนว อุปนิสฺสยฺาเณน. เอวํ สนฺเตปิ น สกฺกาภวิตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๓. วจนตฺเถ ‘‘รุชฺชนฏฺเนา’’ติ ตุทนฏฺเน. ‘‘อหิตฏฺเนา’’ติ หิตวิรุทฺธฏฺเน. ‘‘อนิปุณฏฺเนา’’ติ อสณฺหา สุขุมฏฺเน. ‘‘อนิฏฺวิปากฏฺเนา’’ติ อนิฏฺํ วิปากํ เอเตสนฺติ อนิฏฺ วิปากานิ. เตสํ ภาโว อนิฏฺ วิปากฏฺโ. เตน อนิฏฺ วิปากฏฺเน. ‘‘ตปฺปฏิ ปกฺขตฺตา’’ติ ราคาทีหิ ปฏิปกฺขตฺตา. เอวํ ปริยายตฺถ สงฺขาตํ อภิธานตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺกถาสุ อาคตํ วจนตฺถํ ทสฺเสติ กุจฺฉิเตติอาทินา. ตตฺถ ‘‘กุจฺฉิเต’’ติ เชคุจฺฉิตพฺเพ, นินฺทิ ตพฺเพ ¶ วา. จาเลนฺติ ตทงฺคปฺปหานวเสน, กมฺเปนฺติ วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน, วิทฺธํเสนฺติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน. ‘‘ตนุกรณฏฺเนา’’ติ สลฺลิขนฏฺเน. ‘‘อนฺตกรณฏฺเนา’’ติ ปริโยสานกรณฏฺเน. ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ ทีปนีนยทสฺสนํ. ‘‘โกสลฺล สมฺภูตฏฺเนา’’ติ มหาอฏฺกถานโย. ตตฺถ, กุสลสฺส ปณฺฑิตสฺส ภาโว เอกาสลฺลํ. าณํ. เตน สมฺภูตํ สฺชาตํ โกสลฺล สมฺภูตํ ติวิคฺคโห.
๔๔. ‘‘พลวกมฺเมนา’’ติ ติเหตุ กุกฺกฏฺ กมฺเมน. ‘‘ทุพฺพล กมฺเมนา’’ติ ติเหตุโกมเกน วา ทฺวิเหตุก กุสล กมฺเมน วา. ‘‘เกหิจิ อาจริเยหี’’ติ โมรวาปิ วาสี มหาทตฺตตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘สงฺคหกาเรนา’’ติ ภทฺทนฺต พุทฺธโฆสตฺเถเรน. ‘‘สนฺนิหิต ปจฺจยวเสนา’’ติ อาสนฺเน สณฺิตปจฺจย วเสน. ปจฺจุปฺปนฺน ปจฺจยวเสเนวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฏฺิตานิ กมฺมาทีนิ อารมฺมณานิ. ปวตฺตานิ มหาวิปากานิ. ‘‘อวิปาก สภาวโต’’ติ อวิปจฺจนสภาวโต. อวิปากุปฺปาทนสภาวโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อฏฺกถาย’’นฺติ ธมฺมสงฺคณิฏฺกถายํ. ‘‘อิธา’’ติ มหาวิปากจิตฺเต. ‘‘ตถา อปฺปวตฺติยา จา’’ติ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺติโต จ.
๔๕. มหากิริยจิตฺเต. ‘‘อุปรี’’ติ วีถิสงฺคเห ตทา รมฺมณ นิยเม. ‘‘สยเมวา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรเนว. ‘‘วกฺขตี’’ติ วุจฺจิสฺสติ. ‘‘ยถารห’’นฺติ ขีณาสวสนฺตาเน อุปฺปนฺนานํ มหากิริยานํ อรหานุรูปํ. ภูตกถน วิเสสนํ เตน นิวตฺเตตพฺพสฺส อตฺถสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตํ’’ติ สเหตุกคฺคหณํ. ‘‘พฺยวจฺเฉทกวิเสสน’’นฺติ อเหตุก วิปากกิริย จิตฺตานฺจ สพฺภาวาตปฺปสงฺคสฺส อวจฺเฉทกํ วิเสสนํ. ‘‘ยถา สกฺขร กถลิกํปิ มจฺฉคุมฺพํปิ ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตี’’ติ วจเน สกฺขร กถลิกํ ติฏฺนฺตํ, มจฺฉคุมฺพํ ติฏฺนฺตํปิ จรนฺตํปิ ปสฺสตีติ เอวํ ยถา ลาภ โยชนา โหติ. ตถา อิธ ปีติ.
๔๖. ‘‘ยทิท’’นฺติ ยา อยํ ทีปน สมตฺถตา, ‘‘อิทํ สามตฺถิย’’นฺติ โยชนา. อยํ สมตฺถ ภาโวติ อตฺโถ. เภทวจเน โจทนายาติ ¶ สมฺพนฺโธ. รจนาคาถายํ. ‘‘เอตานี’’ติ โสภณ กามาวจร จิตฺตานิ. ‘‘ปฺุ ปาป กฺริยาเภทา’’ติ ปฺุ ปาป กฺริยเภเทน.
๔๗. กตเม ธมฺมา กามาวจรา. เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิต วสวตฺติเทเว อนฺโต กริตฺวาติ เอวํ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺตฺตา อิธกามสทฺเทน สโหกาสากามภูมิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กาเม กามภูมิย’’นฺติ. ปริยาปนฺนาติ ปาเสโส. ‘‘กฺริยา จา’’ติ เอตฺถ จ สทฺโท ปน สทฺทตฺโถ. อิติ สทฺโท อิจฺเจวํ สทฺทตฺโถ. เอเตน ปฏิสิทฺธาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมึ จิตฺตสงฺคเห. ‘‘ตสฺสา’’ติ สพฺพถาสทฺทสฺส. ภโว นาม อินฺทฺริย พทฺธสนฺตานคโต ธมฺม สมูโห วุจฺจติ. อิธ ปน กามาวจรา ธมฺมาติ ปเท กามสทฺโท. โส จ ปถวิ ปพฺพตาทีหิ สทฺธึ สพฺพํ กามภูมึ วทตีติ วุตฺตํ ‘‘ภูมิปริยาโย จา’’ติอาทิ. ‘‘อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธ ธมฺม สมูโห’’ติ อินฺทฺริยพทฺธ ธมฺม สมูโห สตฺตสนฺตานาคโต, อนินฺทฺริยพทฺธ ธมฺม สมูโห ปถวิ ปพฺพตาทิ คโต. ตตฺถ ชีวิตินฺทฺริเยน อนาพทฺโธ อนายตฺโต อนินฺทฺริยพทฺโธติ.
อิติกามจิตฺตสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺิตา.
๔๘. รูปาวจรจิตฺเต. ‘‘สมุทิเตนา’’ติ ปฺจงฺค สมุทิเตน. ปฺจนฺนํ องฺคานํ เอกโต สามคฺคิภูเตนาติ อตฺโถ. ปฺจนฺนฺหิ เอกโต สามคฺคิยํ สติเยว อปฺปนา โหติ, โน อสติ. สามคฺคิยนฺติ จ สุฏฺุ พลวตาย สมคฺคภาเวติ อตฺโถ. ‘‘ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา’’ติ ปตฺตพฺพตฺตา. ฌานํ ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานฺจ ลกฺขณู ปนิชฺฌานฺจาติ อาห ‘‘กสิณาทิกสฺสา’’ติอาทึ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํ. อุปนิชฺฌานนฺติ จ กสิณ นิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ เจตสา อุปคนฺตฺวานิชฺฌานํ โอโลกนํ. ฌานสทฺทสฺสฌาปนตฺโถปิ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจนีก ธมฺมานฺจ ฌาปนโต’’ติ. อคฺคินา วิย กฏฺานํ กิเลสานํ ทยฺหนโตติ อตฺโถ. เอกคฺคตา เอว สาติสฺสย ยุตฺตา อปฺปนาปตฺตกาเลติ อธิปฺปาโย. ปุพฺพภาเค ปน ปถมชฺฌาเน ¶ วิตกฺกสฺส พลวภาโว อิจฺฉิตพฺโพ. ‘‘สาหี’’ติอาทินา ตทตฺถํ วิวรติ. สาหิ เอกคฺคตาติ จ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอโก อตฺตาสภาโว อสฺสาติ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ อารมฺมณมสฺสาติ เอกตฺตา รมฺมณา. เอกคฺคตา. ตสฺส ภาโวติ วิคฺคโห.
อคฺคสทฺโท โกฏิ อตฺโถ. โกฏฺาสฏฺโวา. ‘‘ตถา ปวตฺตเน’’ติ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาเวน ปวตฺติยํ. ‘‘อาธิปฺปจฺจคุณโยเคนา’’ติ อธิปติภาวคุณโยเคน. อินฺทฺริยปจฺจยตาคุณโยเคนาติ วุตฺตํ โหติ. สาเยว เอกคฺคตา เอกคฺคตา, สมาธี,ติ จ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมาธี’’ติ ปทสฺส-สํ-อาธี-ติ-วา, สมอาธีติ-วา, ทฺวิธา ปทจฺเฉโท. ตตฺถ สํอุปสคฺโค สมฺมาสทฺทตฺโถ. สมสทฺโท ปน ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรตีติอาทีสุ วิย นามิกสทฺโทติ ทฺวิธา วิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาเยว จิตฺต’’นฺติอาทิมาห. สาเยว จิตฺตํ-สมฺมา จ อาธิยตีติ สมาธิ, สาเยว จิตฺตํ-สมฺจ อาธิยตีติ สมาธีติ ทฺวิธา วิกปฺโป. ตตฺถ สมฺมา จาติ สุนฺทเรน. อาธิยตีติ อาทหติ. อาทหนฺจ ปนเมวาติ วุตฺตํ ‘‘เปตี’’ติ. สมฺจาติ อวิสมฺจ. ‘‘ตตฺเถวา’’ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ เอว. ‘‘ลีนุทฺธจฺจาภาวา ปาทเนนา’’ติ ลีนสฺส จ อุทฺธจฺจสฺส จ อภาโว ลีนุทฺธจฺจาภาโว. ตสฺส อาปาทนํ อาปชฺชาปนนฺติ วิคฺคโห. วิวิเธน จิตฺตสฺส สํหรณํ วิสาหาโร. น วิสาหาโร อวิสาหาโร. สาเยว จ นิทฺทิฏฺา. อิติ เอวํ อิเมสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ เอกคฺคตา เอว สาติสฺสยยุตฺตาติ โยเชตพฺพํ. เอวํ ปน สติ, เอกคฺคตา เอว ฌานนฺติ วตฺตพฺพา, น วิตกฺกาทโยติ โจทนํ ปริหรนฺโต ‘‘วิตกฺกาทโยปนา’’ติอาทิมาห. อปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ปนสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. ตสฺสา เอกคฺคตาย. ‘‘สา ติสฺสย’’นฺติ อติสฺสเยน สห. ‘‘โอสกฺกิตุ’’นฺติ สํสีทิตุํ. ‘‘นํ’’ติ จิตฺตํ. ‘‘สํสปฺปิตุ’’นฺติ เอวํ นุ โข อฺถานุ โขติ ทฺวิธา จฺจลิตุํ. ‘‘อุกฺกณฺิตุ’’นฺติ อฺาภิมุขี ภวิตุํ. อารมิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ลทฺธํ สาตํ เยนาติ ลทฺธสฺสาตํ. ‘‘สาตํ’’ติ สารตฺตํ. ‘‘อุปพฺรูหิตํ’’ติ ภุสํวฑฺฒิตํ. ‘‘สนฺต สภาวตฺตา’’ติ อุปสนฺต สภาวตฺตา. ‘‘ตถา อนุคฺคหิตา’’ติ อารมฺมณาภิมุขกรณาทิวเสน อนุคฺค หิตา ¶ . สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทนีวรณปฺปฏิปกฺขตฺตา ‘‘สยํ…เป… นีวาเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘นิจฺจลํตฺวา’’ติ อปฺปนากิจฺจมาห.
เอวํ อุปนิชฺฌานตฺถํ ทสฺเสตฺวา ฌาปนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตปฺปจฺจนีกา’’ติ เตสํ ฌานงฺค ธมฺมานํ ปจฺจนีกา ปฏิปกฺขา. ‘‘มนสฺมึ ปี’’ติ มโนทฺวาเรปิ. ปเคว กายวจีทฺวาเรสูติ เอวํ สมฺภาวนตฺโถ เจตฺถ ปิสทฺโท. อปิสทฺโทปิ ยุชฺชติ. ‘‘ฌาปิตา นาม โหนฺตี’’ติ ฌานงฺค ธมฺมคฺคีหิ ทฑฺฒานาม โหนฺติ. ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เตสํ สมุทาเย เอว ฌาน โวหาโร สิทฺโธ’’ติ โยชนา. ‘‘ธมฺม สามคฺคิปธาน’’นฺติ ฌานฏฺาเน ฌานงฺค ธมฺมานํ มคฺคฏฺาเน มคฺคงฺค ธมฺมานํ โพธิฏฺาเน โพชฺฌงฺค ธมฺมานํ สมคฺคภาวปฺปธานํ.
เอวํ สงฺคหการานํ มติยา ฌานํ วตฺวา อิทานิ อปเรสานํ มติยา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปเร’’ติอาทิมาห. อปเร ปน วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ‘‘ยถา สกํกิจฺจานี’’ติ สสฺส อิทํ สกํ. สสฺสาติ อตฺตโน. อิทนฺติ สนฺตกํ. ยานิยานิ อตฺตโน สนฺตกานีติ อตฺโถ. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘ปฏฺาเน ฌานปจฺจยํ ปตฺวา…เป… สาเธนฺติเยว’’. วุตฺตฺหิ ตตฺถ. ฌานปจฺจโยติ ฌานงฺคานิฌานสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย. มคฺคปจฺจโยติ มคฺคงฺคานิ มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโยติ. ‘‘ปฺจสมุทิตาทีนี’’ติ ปฺจสมูห ทสสมูหานิ. ‘‘ปถมชฺฌานาทิภาวสฺเสวจา’’ติ ปถมชฺฌานาทิ นามลาภสฺเสวจาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ฌานภาวสฺสา’’ติ ฌานนามลาภสฺส. ‘‘ตถาวิธกิจฺจวิเสสาภาวา’’ติ ตถาวิธานํ อารมฺมณาภินิโรปนาทีนํ กิจฺจ วิเสสานํ อภาวโต.
๔๙. ‘‘เอตฺถ สิยา’’ติ เอตสฺมึ าเน ปุจฺฉาสิยา. ‘‘องฺค เภโท’’ติ ปถมชฺฌาเน ปฺจ องฺคานิ, ทุตียชฺฌาเน จตฺตาริ องฺคานี ติอาทิโก องฺคเภโท. ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสเยนา’’ติ ปุคฺคลสฺส อิจฺฉาวิเสเสน. อิติ อยํ วิสชฺชนา. ‘‘โส’’ติ โส ปุคฺคโล. ‘‘หี’’ติ วิตฺถาร โชตโก. วิตกฺโก สหาโย ยสฺสาติ วิตกฺกสหาโย. ‘‘วิตกฺเก นิพฺพินฺทตี’’ติ โอฬาริโกวตายํ วิตกฺโก, นีวรณานํ อาสนฺเน ิโตติ เอวํ วิตกฺเก อาทีนวํ ทิสฺวา ¶ นิพฺพินฺทติ. ตสฺส อชฺฌาสโยติ สมฺพนฺโธ. วิตกฺกํ วิราเชติ วิคเมติ อติกฺกมาเปตีติ วิตกฺกวิราโค. วิตกฺกวิราโค จ โส ภาวนา จาติ สมาโส. ‘‘อุตฺตรุตฺตรชฺฌานาธิคมเน’’ติ อุตฺตริ อุตฺตริฌานปฺปฏิลาเภ. อชฺฌาสย พเลน ปาทกชฺฌานสทิสํ น โหตีติ สมฺพนฺโธ. เจโตปณิธิ อิชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วิสุทฺธตฺตา’’ติ สีลวิสุทฺธตฺตา.
๕๐. สงฺขาร เภทวิจารณายํ. ‘‘สงฺขาร เภโท น วุตฺโต’’ติ ปถมชฺฌาน กุสล จิตฺตํ อสงฺขาริกเมกํ, สสงฺขาริกเมกนฺติอาทินา น วุตฺโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘โส’’ติ สงฺขาร เภโท. ‘‘สิทฺธตฺตา’’ติ สงฺขาร เภทสฺส สิทฺธตฺตา. กถํ สิทฺโธติ อาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทึ. สุขา ปฏิปทา เยสํ ตานิ สุขปฺปฏิปทานิ. เตสํ ภาโวติ วิคฺคโห. ‘‘โย’’ติ โยคีปุคฺคโล. ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมฺหิ. ‘‘วิกฺขมฺเภนฺโต’’ติ วิโมเจนฺโต วิโยคํ กโรนฺโต. ทุกฺเขน วิกฺขมฺเภตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กามาทีนวทสฺสนาทินา’’ติ องฺคารกาสู ปมากามาพหุทุกฺขาพหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถภิยฺโยติอาทินา กาเมสุอาทีนวํ ทิสฺวา. อาทิสทฺเทน วิตกฺกาทีสุ อาทีนวทสฺสนํ สงฺคยฺหติ. ‘‘เตเนวา’’ติ กามาทีนวทสฺสนาทินา เอว. เอตฺถ อภิฺาเภเทน สงฺขาร เภโท น วตฺตพฺโพ, ปฏิปทา เภเทเนว วตฺตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ขิปฺปาภิฺชฺฌานานํปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ, อภิชานนํ อภิฺา. ขิปฺปาสีฆา อภิฺา เยสํ ตานิ ขิปฺปาภิฺานิ. ทนฺธา อสีฆา อภิฺา เยสํ ตานิ ทนฺธาภิฺานิ. ฌานานิ. ‘‘ยทิ เอว’’นฺติ เอวํ ปฏิปทา เภเทน สงฺขาร เภโท ยทิ สิยาติ อตฺโถ. ‘‘วฬฺชนกาเล’’ติ สมาปตฺติ สมาปชฺชนกาเล. ปฏิพนฺธกา นาม อนฺตรายิกา. ‘‘สนฺนิหิตาสนฺนิหิตวเสนา’’ติ อาสนฺเน สณฺิตาสณฺิตวเสน. สุทฺธํ วิปสฺสนายานํ เยสํ เต สุทฺธวิปสฺสนายานิกา. ‘‘สุทฺธํ’’ติ สมถชฺฌาเนน อสมฺมิสฺสํ. ‘‘สตฺเถน หนิตฺวา’’ติ ปเร น สตฺเถน หนนโต ฉินฺทนโต. ‘‘สหสา’’ติ สีฆตเรน. ‘‘มรนฺตานํ อุปฺปนฺนํ’’ติ มรณาสนฺนกาเล อุปฺปนฺนํติ อธิปฺปาโย. อนาคามิโน หิ สุทฺธ วิปสฺสนายานิกาปิ สมานา ¶ สมาธิสฺมึ ปริปูรการิโน นาม โหนฺติ. อิจฺฉนฺเต สุสติ กิฺจิ นิมิตฺตํ อารพฺภมนสิการ มตฺเตนปิ ฌานํ อิชฺฌติ. เตนาห ‘‘ตํปิ มคฺคสิทฺธคติก’’นฺติ. ‘‘รูปีพฺรหฺมโลเก’’ติ อิทํ อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํปิ ตตฺถ ปากติกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อรูปี พฺรหฺมโลเก ปน เอกา เอว สมาปตฺติ ปากติกาสมฺภวติ. อุปปตฺติสิทฺธชฺฌานานํ ภวนฺตเร สนฺนิหิต ปจฺจยเภเทน สงฺขาร เภโท วุตฺโต, โส กถํ ปจฺเจตพฺโพติ อาห ‘‘เอกสฺมึ ภเวปิ…เป… ยุตฺตานิ โหนฺตี’’ติ. เอกสฺมึ ภเวสพฺพปฺปถมํ ลทฺธกาเล สงฺขาร เภทสฺส อาสนฺนตฺตา วฬฺชนกาเลปิ โส เอว สงฺขาร เภโท สิยาติ อาสงฺกาสมฺภวโต อิทํ วุตฺตํ. เตน ภวนฺตเร อุปปตฺติ สิทฺธชฺฌานานํ สนฺนิหิต ปจฺจยเภเทน สงฺขารเภเท วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตานิ มคฺค สิทฺธชฺฌาน อุปปตฺติ สิทฺธชฺฌานานิ สนฺนิหิตปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา มคฺคกฺขณ อุปปตฺติกฺขเณสุ สิทฺธกาเล ฌานุปฺปตฺติ ปฏิปทาย เอว สพฺพโส อภาวํ คเหตฺวา อปรํ วิกปฺปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานุปฺปตฺติ ปฏิปทา รหิตตฺตา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ มหคฺคตฌานานํ อฏฺกถาวเสน สิทฺธํ สงฺขาร เภทํ วตฺวา อิทานิ ปาฬิวเสนาปิ โส สิทฺโธ เยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทุกฺขปฺปฏิปทาปุพฺพกานํ ทฺวินฺนํ ทนฺธาภิฺขิปฺปาภิฺสมาธีนํ. ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ เอตํ ปริมาณํ อสฺสาติ เอตฺตาวํ. เอตฺตาวนฺเตน. เอตฺถ สิยา, กสฺมา อิธ สงฺขารเภโท น วุตฺโตติอาทินา วจนกฺกเมน สิทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.
๕๑. วิภาวนิปาเ. ปริกมฺมํ นาม ปถวี, ปถวี, อาโป, อาโป-ติอาทิกํ, รูปํ อนิจฺจํ, รูปํ ทุกฺขํ, รูปํ อนตฺตา-ติอาทิกฺจภาวนาปริกมฺมํ อธิกาโร นาม ปุพฺพภเวกตภาวนากมฺมํ. ปุพฺพภเวฌานมคฺคผลานิปตฺเถตฺวา กตํ ทานสีลาทิ ปฺุกมฺมฺจ. ‘‘อิทํ ตาวนยุชฺชตี’’ติ เอตฺถ ตาวสทฺโท วตฺตพฺพนฺตราเปกฺขเน นิปาโต. เตน อปรํปิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ ทีเปติ. ปุพฺพาภิสงฺขาโร ทุวิโธ ปกติ ปุพฺพาภิสงฺขาโร, ปโยคปุพฺพาภิสงฺขาโรติ. ตตฺถ ปริกมฺม ปุพฺพาภิสงฺขาโร ปกติ ปุพฺพาภิสงฺขาโร นาม, อยํ ปกติ ปจฺจยคโณ เอว. ปุพฺเพ วุตฺโต ปุพฺพปฺปโยโค ปโยคปุพฺพาภิสงฺขาโร นาม ¶ . โส เอว อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘นหี’’ติอาทิมาห. ‘‘อนฺตมโส’’ติ อนฺติม ปริจฺเฉเทน. ‘‘อาโลปภิกฺขา’’ นาม เอกา โลปภิกฺขา. โส ปริกมฺมสงฺขาตปุพฺพาภิสงฺขาโร. ฌานานิ จ สพฺพานิ อุปฺปนฺนานิ นาม นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘โส’’ติ ภาวนาภิสงฺขาโร. ‘‘เตสํ’’ติ สพฺเพสํปิ ฌานานํ. น หิ โลกิยชฺฌานานิ นาม…เป… อตฺถิ, อิเมสํ สตฺตานํ สพฺพกปฺเปสุปิ กปฺปวินาสกาเล ฌานานิ ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลก ปรายนตา สพฺภาวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปุพฺเพ สมถกมฺเมสุ กตาธิการสฺสา’’ติ อาสนฺนภเวกตาธิการํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทูรภเว ปน สมถกมฺเมสุ อกตาธิกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ. ‘‘เอวเมวา’’ติ เอวํ เอว. วิปากชฺฌาเนสุ สงฺขาร เภทสฺส ปุพฺพ กมฺมวเสน วตฺตพฺพตฺตา ‘‘กุสล กฺริยชฺฌาเนสู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อถวาติอาทิโก ปจฺฉิม วิกปฺโป นาม’’ อถวา ปุพฺพาภิสงฺขาเรเนว อุปฺปชฺชมานสฺส นกทาจิ อสงฺขาริกภาโว สมฺภวตีติ อสงฺขาริกนฺติ จ, พฺยภิจาราภาวโต สสงฺขาริกนฺติ จ น วุตฺตนฺติ อยํ วิกปฺโป. ตตฺถ อสงฺขาริกนฺติ จ น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พฺยภิจารา ภาวโต’’ติ อสงฺขาริกภาเวน ปสงฺคาภาวโต. สสงฺขาริกนฺติ จ น วุตฺตํ. ยทิ วุจฺเจยฺย. นิรตฺถ กเมวตํภเวยฺย. กสฺมา, สมฺภว พฺยภิจารานํ อภาวโต. สมฺภเว พฺยภิจาเร จ. วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยาติ หิ วุตฺตํ. น จ นิรตฺถกวจนํ ปณฺฑิตา วทนฺติ. กสฺมา, อปณฺฑิตลกฺขณตฺตา. สติ ปน สมฺภเว จ พฺยภิจาเร จ, ตถา สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมา, สาตฺถกตฺตา. สาตฺถกเมว ปณฺฑิตา วทนฺติ. กสฺมา, ปณฺฑิต ลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๕๒. ปฏิปทา อภิฺาววตฺถาเน. ‘‘นิมิตฺตุปฺปาทโต’’ติ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺส อุปฺปาทโต. สุขาปน ปฏิปทา, ปจฺฉาทนฺธํ วา ขิปฺปํ วา อุปฺปนฺนํ ฌานํ สุขปฺปฏิปทํ นาม กโรตีติ โยชนา. ‘‘ปุพฺพภเว’’ติ อาสนฺเน ปุพฺพภเว. อนฺตรายิกธมฺมา นาม ‘กิเลสนฺตรายิโก จ, กมฺมนฺตรายิโก จ, วิปากนฺตรายิโก จ, ปฺตฺติ วีติกฺกมนฺตรายิโก จ, อริยูปวาทนฺตรายิโก จ. ตตฺถ ติสฺโส นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโยกิเลสนฺตรายิโก นาม. ปฺจานนฺตริย กมฺมานิ ¶ กมฺมนฺตรายิโก นาม. อเหตุก ทฺวิเหตุกปฺปฏิสนฺธิวิปากา วิปากนฺตรายิโก นาม. ภิกฺขุ ภาเวิตานํ วินย ปฺตฺตึ วีติกฺกมิตฺวา อกตปฺปฏิกมฺโม วีติกฺกโม ปฺตฺติวีติกฺกมนฺตรายิโก นาม. ปฏิกมฺเมปนกเต อนฺตรายิโก น โหติ. อริยปุคฺคลานํ ชาติอาทีหิ อุปวทิตฺวา อกฺโกสิตฺวา อกตปฺปฏิกมฺมํ อกฺโกสนํ อริยูปวาทนฺตรายิโก นาม. อิธปิ ปฏิกมฺเม กเต อนฺตรายิโก น โหติ. เสเสสุ ตีสุ ปฏิกมฺมํ นาม นตฺถิ. อิเม ธมฺมา อิมสฺมึ ภเว ฌานมคฺคานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา นาม. เตหิ วิมุตฺโต อนฺตรายิก ธมฺม วิมุตฺโต นาม. ‘‘กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ิโต’’ติ สีลวิสุทฺธิ อาทิกาย กลฺยาณปฺปฏิปตฺติยํ ปริปูรณ วเสน ิโต. ‘‘ฉินฺนปลิโพโธ’’ติ อาวาสปลิโพธาทีนิ ทสวิธานิ ปลิโพธกมฺมานิ ฉินฺทิตฺวา ิโต. ‘‘ปหิตตฺโต’’ติ, ยนฺตํ ปุริสถาเมน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ปวตฺเตน สมฺมปฺปธาน วีริเยน สมนฺนาคโต. โส หิ ปหิโต เปสิโต อนเปกฺขิโต อตฺตภาโว อเนนาติ ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ. ‘‘นสมฺปชฺชตีติ นตฺถิ’’. สเจ ปฺจปธานิยงฺคสมนฺนาคโต โหตีติ อธิปฺปาโย. ปฺจปธานิยงฺคานิ นาม สทฺธาสมฺปนฺนตา, อสาเยฺยํ, อาโรคฺยํ, อลีนวีริยตา, ปฺวนฺตตา,ติ.
๕๒. วิปากชฺฌาเน. ‘‘มุทุภูตํ’’ติ ภาวนา พลปริตฺตตฺตามนฺทภูตํ. มนฺทภูตตฺตา จ ทุพฺพลํ. ‘‘นานา กิจฺจฏฺาเนสุ จา’’ติ ทสฺสนสวนาทีสุ. ‘‘หีเนสุปิ อตฺตภาเวสู’’ติ อเหตุก ทฺวิเหตุกปุคฺคเลสุปิ. ‘‘อสทิสํปี’’ติ ติเหตุกุกฺกฏฺํปิ กมฺมํ อเหตุกวิปากํปิ ชเนตีติอาทินา อสทิสํปิ วิปากํ ชเนติ. ‘‘ภวงฺคฏฺาเนสุ เยวา’’ติ เอตฺถ ภวงฺค สทฺเทน ปฏิสนฺธิฏฺาน จุติฏฺานานิปิ สงฺคยฺหนฺติ. ‘‘กุสลสทิสเมวา’’ติ ปถมชฺฌานกุสลํ ปถมชฺฌาน วิปากเมว ชเนติ, ทุตียชฺฌาน กุสลํ ทุตียชฺฌาน วิปากเมว ชเนตีติอาทินา กุสล สทิสเมว วิปากํ ชเนติ. ‘‘กุสลเมว…เป… กฺริยชฺฌานํ นาม โหติ’’ อเภทู ปจาเรนาติ อธิปฺปาโย. เภทมฺปิ อเภทํ กตฺวา อุปจาโร โวหาโร อเภทู ปจาโร.
๕๔. สงฺคหคาถา ¶ วณฺณนายํ. ฌานานํ เภโท ฌานเภโท. อตฺถโต ปน ฌาเนหิ สมฺปโยคเภโท ฌานเภโทติ วุตฺโต โหตีติ อาห ‘‘ฌาเนหิ สมฺปโยคเภเทนา’’ติ. ปถมชฺฌานิกํ จิตฺตนฺติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘ตเมวา’’ติ รูปาวจร มานสเมว. วิภาวนิยํ ปน อุปริสงฺคหคาถายํ ฌานงฺค โยคเภเทน, กตฺเวเกกนฺตุ ปฺจธาติ วจนํ ทิสฺวา อิธ ฌาน เภเทนาติ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทนาติ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อิธ ฌานเภทสฺส วิสุํ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อฺโหิ ฌานเภโท’’ติอาทิ วุตฺตํ.
รูปาวจรจิตฺตทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺิตา.
๕๕. อรูปจิตฺตทีปนิยํ. ‘‘ภุโส’’ติ อติเรกตรํ. ‘‘สรูปโต’’ติ ปรมตฺถ สภาวโต. นตฺถิ ชฏา เอตฺถาติ อชโฏ. อชโฏ อากาโสติ อชฏากาโส. ‘‘ปริจฺฉินฺนากาโส’’ติ ทฺวารจฺฉิทฺทวาตปานจฺฉิทฺทาทิโก อากาโส, ยตฺถ อากาส กสิณ นิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺติ. กสิณ นิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตฺวา ลทฺโธ อากาโส กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, กสิณํ อุคฺฆาเฏน นิพฺพตฺโต กสิณุคฺฆาฏิโมติ กตฺวา. รูปกลาปานํ ปริจฺเฉทมตฺตภูโต อากาโส รูปปริจฺเฉทากาโส. ‘‘อนนฺตภาเวน ผรียตี’’ติ จตุรงฺคุลมตฺโตปิโส อนนฺต นามํ กตฺวา ภาวนามนสิกาเรน ผรียติ. ‘‘เทวานํ อธิฏฺานวตฺถู’’ติ มหิทฺธิกานํ คามนคร เทวานํ พลิปฺปฏิคฺคหณฏฺานํ วุจฺจติ, ยตฺถ มนุสฺสา สมเย กุล เทวตานํ พลึ อภิหรนฺติ. ‘‘พลึ’’ติ ปูชนีย วตฺถุ วุจฺจติ. ‘‘ตสฺมึ’’ติ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส. ‘‘ตเทวา’’ติ ตํ อารมฺมณเมว. กุสลชฺฌานํ สมาปนฺนสฺสวา, วิปากชฺฌาเนน อุปปนฺนสฺสวา, กฺริยชฺฌาเนน ทิฏฺธมฺม สุข วิหาริสฺสวา, ติโยเชตพฺพํ. อนนฺตนฺติ วุจฺจติ, ยถาปถวีกสิเณ ปวตฺตนโต ฌานํ ปถวีกสิณนฺติ วุจฺจตีติ. ‘‘เอกเทเส’’ติ อุปฺปาเทวา ิติยํ วา ภงฺเควา. อนฺตรหิตตฺตา อนนฺตนฺติ วุจฺจติ. ‘‘อนนฺต สฺิเต’’ติ อนนฺต นามเก. ‘‘อนนฺตนฺติ ภาวนาย ¶ ปวตฺตตฺตา’’ติ อิทํ ปถมา รุปฺปวิฺาณํ อนนฺตนฺติ เอวํ ปุพฺพภาค ภาวนาย ปวตฺตตฺตา. ‘‘อตฺตโน ผรณาการ วเสนา’’ติ ปุพฺพภาคภาวนํ อนเปกฺขิตฺวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘นิรุตฺติ นเยนา’’ติ สกตฺเถ ยปจฺจยํ กตฺวา นการสฺสโลเปน. ‘‘ปาฬิยา นสเมตี’’ติ วิภงฺค ปาฬิยานสเมติ. ‘‘อนนฺตํ ผรตี’’ติ อนนฺตํ อนนฺตนฺติ ผรติ. ‘‘ปถมา รุปฺปวิฺาณาภาโว’’ติ ตสฺส อภาว ปฺตฺติมตฺตํ. ‘‘เนวตฺถี’’ติ นตฺถิ. ‘‘อสฺสา’’ติ จตุตฺถา รุปฺปชฺฌานสฺส. อถวาติอาทีสุ ‘‘ปฏุสฺา กิจฺจสฺสา’’ติ พฺยตฺตสฺา กิจฺจสฺส. ‘‘สงฺขาราวเสส สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา’’ติ อิมสฺส อตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิมาห. ‘‘มุทฺธภูตํ’’ติ มตฺถกปตฺตํ. ‘‘เทสนาสีสมตฺตํ’’ติ ราชา อาคจฺฉตีติอาทีสุ วิย ปธาน กถามตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปถมา รุปฺปวิฺาณสฺเสว. กุสลภูตํ ปถมา รุปฺปวิฺาณํ ปุถุชฺชนานฺจ เสกฺขานฺจ กุสลภูตสฺส ทุตียารุปฺปวิฺาณสฺส อารมฺมณํ โหติ. อรหา ปน ติวิโธ. ตตฺถ, เอโกปถมา รุปฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปถมารุปฺปํ อสมาปชฺชิตฺวาว ทุตียา รุปฺปํ อุปฺปาเทติ. ตสฺส กุสลภูตํ ปถมา รุปฺปํ กฺริยภูตสฺส ทุตียา รุปฺปสฺส อารมฺมณํ. เอโกปถมา รุปฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุน ตเมว ปถมา รุปฺปํ สมาปชฺชิตฺวา ทุตียา รุปฺปํ อุปฺปาเทติ. เอโก ทุตียา รุปฺเปตฺวา อรหตฺตํ คจฺฉติ. เตสํ ทฺวินฺนํ กฺริยภูตํ ปถมา รุปฺปวิฺาณํ กฺริยภูตสฺเสว ทุตียารุปฺปสฺส อารมฺมณํ. เตนาห ‘‘วิฺาณํ นามา’’ติอาทึ.
อรูปจิตฺตานุทีปนา.
๕๗. โลกุตฺตรจิตฺเต. ‘‘ชลปฺปวาโห’’ติ อุทกธาราสงฺฆาโฏ. ‘‘ปภวโต’’ติอาทิปวตฺติฏฺานโต. ‘‘ยถาหา’’ติ กถํ ปาฬิยํ อาห. ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติ โส กตโม. ‘‘อยํ ปี’’ติ อยํ อริยมคฺโคปิ. เอกจิตฺตกฺขณิโก อริยมคฺโค, กถํ ยาว อนุปาทิเสส นิพฺพานธาตุยาสวติ สนฺทตีติ อาห ¶ ‘‘อานุภาวปฺผรณวเสนา’’ติ. ปาฬิยํ คงฺคาทีนิ ปฺจนฺนํ มหานทีนํ นามานิ. ‘‘สมุทฺท นินฺนา’’ติ มหาสมุทฺทาภิมุขํ นินฺนา นมิตา. ‘‘โปณา’’ติ อนุปติตา. ‘‘ปพฺภารา’’ติ อโธวาหิตา. ‘‘กิเลสานํ’’ติ อนุปคมเน กมฺมปทํ. ปาฬิยํ ‘‘ฆโฏ’’ติ อุทก ปุณฺณฆโฏ. ‘‘นิกุชฺโช’’ติ อโธมุขํ ปิโต. ‘‘โนปจฺจาว มตี’’ติ ปุน โนคิลติ. ‘‘น ปุเนตี’’ติ น ปุน เอติ นุปคจฺฉติ อริยสาวโก. ‘‘น ปจฺเจตี’’ติ น ปฏิ เอติ. ตทตฺถํ วทติ ‘‘น ปจฺจาคจฺฉตี’’ติ. เอวํ ตํ อนิวตฺตคมนํ ปาฬิสาธเกหิ ทีเปตฺวา อิทานิ ยุตฺติสาธเกหิ ปกาเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิมาห. ‘‘ยโต’’ติ ยํ การณา. ‘‘เต’’ติ ปุถุชฺชนา. ‘‘ทุสฺสีลา’’ติ นิสฺสีลา. ‘‘อุมฺมตฺตกา’’ติ ปิตฺตุมฺมตฺตกา. ‘‘ขิตฺต จิตฺตา’’ติ ฉฏฺฏิตปกติ จิตฺตายกฺขุมฺมตฺตกา. ‘‘ทุปฺปฺา’’ติ นิปฺปฺา. ‘‘เอฬมูคา’’ติ ทุปฺปฺตาย เอว ปคฺฆริตลาล มุข มูคา. ‘‘ตสฺมึ มคฺเค เอวา’’ติ อฏฺงฺคีเก อริยมคฺเค เอว. โส ปน มคฺโค ปถม มคฺโค, ทุตีย มคฺโค, ตตีย มคฺโค, จตุตฺถ มคฺโค,ติ จตุพฺพิโธ โหติ. ‘‘อาทิโต ปชฺชนํ’’ติ จตูสุ มคฺเคสุ อาทิมฺหิ ปถม มคฺคโสตสฺส ปชฺชนํ คมนํ. ปฏิลาโภติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โสตาปตฺติยา’’ติ โสตสฺส อาปชฺชเนน. ‘‘อธิคมฺมมาโน’’ติ ปฏิลพฺภมาโน. สพฺเพ โพธิปกฺขิย ธมฺมา อนิวตฺต คติยา ปวตฺตมานา โสโตติ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ. อุปริสมฺโพธิ เอว ปรายนํ เยสํ เต อุปริสมฺโพธิ ปรายนา. ปรายนนฺติ จ ปฏิสรณํ. กถํ โสตาปตฺติ วจนํ มคฺเคน สมานาธิกรณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปถม มคฺค สงฺขาตาย โสตาปตฺติยา’’ติอาทิ. ‘‘มคฺเคตี’’ติ คเวสติ. มาเรนฺต คมโนนิรุตฺตินเยน มคฺโคติ สิชฺฌตีติ วุตฺตํ ‘‘กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติ.
๕๘. สกทาคามิ มคฺเค. ‘‘สกึ อาคจฺฉตี’’ติ อิโตคนฺตฺวา ปุน อิธ อาคจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘สีเลนา’’ติ ปกติสภาเวน. กามโลกํ อาคจฺฉนฺติ เอเตหีติ กามโลกาคมนา. กิเลสา. เตสํ สพฺภาเวน วิชฺชมานภาเวน. ปาฬิยํ ‘‘เอกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ กตฺตุ อตฺเถสามิวจนํ. เอกจฺเจน ปุคฺคเลน อปฺปหีนา นีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ‘‘สหพฺยตํ’’ติ สหายภาวํ. ‘‘อาคามีโหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ วทติ ‘‘อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺต’’นฺติ. อาคจฺฉติ สีเลนาติ อาคนฺตฺวา. อิตฺถํ ภาโว อิตฺถตฺตํ. อิมํ กามตฺตภาวํ อาคนฺตฺวา, ตสฺมา อาคามี นาม โหตีติ โยชนา. ‘‘อยฺจ อตฺโถ’’ติ ปฏิสนฺธิวเสน สกึ อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติอาทิโก อตฺโถ. ‘‘กิเลส คติวเสนา’’ติ กามโลกา คมน กิเลส คติวเสน. มคฺคสหาเยน ฌาเนน วิกฺขมฺภิตา กิเลสา มคฺเคน สมุจฺฉินฺน คติกา โหนฺติ. อยํ มคฺคสหาโยฌานานุภาโว นาม. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทึ. ‘‘เทวโลกโต’’ติ เอตฺถ พฺรหฺมโลโกปิ สงฺคหิโต. ปจฺฉิมสฺมึ ปน อตฺเถ สตีติ โยชนา. อาคมนสีโล อาคนฺตฺวา. น อาคนฺตฺวา อนาคนฺตฺวา. ‘‘เตนา’’ติ อนาคมเนน. ‘‘นานตฺถา สมฺภวโต’’ติ ทฺวีสุ อิตฺถตฺตสทฺเทสุ เอกสฺมึ อิมํ กามาวจร โลกนฺติ เอกสฺมึ อิมํ มนุสฺส โลกนฺติ เอวํ นานตฺถานํ อสมฺภวโต. ปาฬิยํ ‘‘สพฺยา พชฺโฌ’’ติ เจโตทุกฺข สงฺขาเตน เจตสิกโรคา พาเธน สหิโต. เตนาห ‘‘เตหิ ปฏิฆานุสยสฺสา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘เต’’ติ ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามิโน. สพฺยา พชฺฌานามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปจฺฉิมสฺส วากฺยสฺสา’’ติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตํ โสตาปนฺน สกทาคามิโน เตน ทฏฺพฺพาติ วากฺยสฺส. ‘‘ทฺวีสุ สกทาคามีสู’’ติ อาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ วุตฺตตฺตา เตน อตฺเถน สกทาคามินามเกสุ ทฺวีสุ โสตาปนฺน สกทาคามีสุ. ‘‘ปุริมสฺสา’’ติ โสตาปนฺนสฺส. ‘‘อนฺ สาธารเณ เนวา’’ติ ทุตีย ผลฏฺาทีหิ อสามฺเเนว. พฺรหฺมโลเกิตานํ โสตาปนฺนานํ สตฺตกฺขตฺตุ ปรม ตาทิภาโว นตฺถิ วิย ทุตีย ผลฏฺานํ สกทาคามิ ภาโวปิ นตฺถิ. เตนาห ‘‘ปถม ทุตีย ผลฏฺาปี’’ติอาทึ. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ลทฺธคุณวจนํ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิมินา การเณน. ‘‘เหฏฺู ปรูปปตฺติวเสนา’’ติ อุปริโต อาคนฺตฺวา เหฏฺูปปตฺติ จ, เหฏฺโต อาคนฺตฺวา อุปรูปปตฺติ จาติ เอวํ เหฏฺูปรูปปตฺติวเสน. ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทิ ทุตีย ลทฺธ คุณวจนํ. ‘‘ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา’’ติ ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ อิธ กามโลเก นิฏฺา อนุปาทิเสส นิพฺพานปตฺตีติ วุตฺตํ ¶ โหติ. ‘‘โส ปนา’’ติ สกทาคามิ ปุคฺคโล ปน. เยสํ ปน อฏฺกถา จริยานํ อตฺโถ, เตสํ อตฺเถโส สกทาคามิ ปุคฺคโล ปฺจวิโธว วุตฺโต, น ฉฏฺโ ปุคฺคโลติ โยชนา. เยสํ ปน อิมํ โลกนฺติ อตฺโถ, เตสํ อตฺเถ ฉฏฺโปิ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาปรินิพฺพาน…เป… อาคโต เยวา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สกึ อาคมนฏฺเน อาคโต เยวา’’ติ สกึ อาคมนฏฺเน สกทาคามีสุ อาคโตเยว. สพฺพฺุ พุทฺธาปิ ปถม ผลฏฺ ภูตา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมตายํ สณฺิตา วิยาติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรมตายํ’’ติ สตฺตกฺขตฺตุ ปรมภาเว. อิทฺจ นิทสฺสน วจนมตฺตํ. สพฺพฺุ พุทฺธาปิ ทุตีย ผลฏฺภูตา สกึ อาคมนปฺปกติยํ สณฺิตาเยว โหนฺติ. กสฺมา, ตสฺมึ ขเณ ตํ สภาวานติ วตฺตนโตติ อธิปฺปาโย. สพฺโพปิ โส ฉพฺพีโธ ปุคฺคโล อิธ…เป… ทฏฺพฺโพ. เอเตน ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ ปฺจสุ สกทาคามีสุ ปฺจมโกว อิธาธิปฺเปโตติ. ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. กสฺมา, ปฺจมโก เอว อิธ สกทาคามิปเท อธิปฺเปเตสติ อิตเร จตฺตาโร กตฺถ อธิปฺเปตา สิยุนฺติ วตฺตพฺพตฺตา. ชนกภูโต สมาโน. ‘‘ายาคตา เอวา’’ติ ยุตฺติโต ปรมฺปราคตา เอว. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทึ. ‘‘อวิรุทฺโธ’’ติ าเยน อวิรุทฺโธ.
๕๙. โอรมฺภาโค นาม เหฏฺาภาโค กามโลโก. โอรมฺภาคาย สํวตฺตนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ กามราค พฺยาปาท สํโยชนาทีนิ. ‘‘โส’’ติ อนาคามิ ปุคฺคโล.
๖๐. มหปฺผลํ กโรนฺติ สีเลนาติ มหปฺผล การิโน. เตสํ ภาโว ‘‘มหปฺผล การิตา’’. สีลาทิ คุโณ. ‘‘อรหตี’’ติ ปฏิคฺคหิตุํ อรหติ. ‘‘อรหโต’’ติ อรหนฺตสฺส. ‘‘นิพฺพจนํ’’ติ นิรุตฺติ. วิคฺคห วากฺยนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุทฺธิกสฺุตาย ตถา น วจิตฺตานิ, สฺุตปฺปฏิปทาย ตถา น วจิตฺตานีติอาทินา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘สุทฺธิก สฺุตายา’’ติ สุทฺธิกสฺุตวาเร. ‘‘สฺุตปฺปฏิปทายา’’ติ สฺุตปฺปฏิปทาวาเร. ‘‘สจฺจ สติปฏฺาน วิภงฺเคสุ ปนา’’ติ สจฺจ วิภงฺค สติปฏฺาน วิภงฺเคสุ ปน, สพฺพํ จิตฺต วฑฺฒนํ ปาฬิ อฏฺกถาสุ เทสนาวาเร วิจาเรตฺวา เวทิตพฺพํ.
๖๑. ผลจิตฺเต ¶ . โสตาปตฺติยา อธิคตํ ผลํ โสตาปตฺติ ผลํ. ตตฺถ ‘‘อธิคตํ’’ติ ปฏิลทฺธํ. อฏฺงฺคีก ผลํ สนฺธาย ‘‘เตน สมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘นิรุตฺตี’’ติ วิคฺคโห.
๖๒. ตนุภูเตปิ กาตุํ น สกฺโกติ, กุโต สมุจฺฉินฺทิตุํ. ‘‘ตานี’’ติ อินฺทฺริยานิ. ‘‘ปฏู นี’’ติติกฺขานิ. ‘‘โส’’ติ จตุตฺถ มคฺโค. ‘‘ตา จา’’ติ รูปราค, อรูปราค, มาน, อุทฺธจฺจ, อวิชฺชาทโย จ. ‘‘อฺเ จา’’ติ เตหิ ทสหิ สํโยชเนหิ อฺเ อหิริกาโนตฺตปฺปาทิเก, สพฺเพปิ ปาป ธมฺเม จ.
๖๓. กิริย จิตฺต วิจารณายํ. น คหิตํ อิติ อยํ ปุจฺฉา. อภาวา อิติ อยํ วิสชฺชนาติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘อสฺสา’’ติ กิริยานุตฺตรสฺส. ‘‘นิรนุสยสนฺตาเนปี’’ติ อนุสย รหิเต อรหนฺต สนฺตาเนปิ. ‘‘อิตี’’ติ วากฺย ปริสมาปนมตฺตํ. ‘‘วุจฺจเต’’ติ วิสชฺชนา กถียเต. ปุน อนุปฺปชฺชนํ อนุปฺปาโท. อนุปฺปาโท ธมฺโม สภาโว เยสํ เต อนุปฺปาท ธมฺมา. เตสํ ภาโวติ วิคฺคโห. วิปากฺจ ชเนตีติ สมฺพนฺโธ. กถํ ชเนตีติ อาห ‘‘กุสล…เป… กตฺวา’’ติ. ตตฺถ, ‘‘กตฺวา’’ติ สาเธตฺวา. สเจปิ กเรยฺยาติ โยชนา. ‘‘โกจี’’ติ อพฺยตฺโต โกจิ อริยสาวโก. ตทา ผล จิตฺตเมว ปวตฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺโย’’ติ อปฺปฏิพาหิโย อานุภาโว อสฺสาติ สมาโส.
๖๔. ‘‘อาทิ อนฺต ปเทสฺเว วา’’ติอาทิมฺหิ ทฺวาทสา กุสลานีติ จ, อนฺเต กฺริย จิตฺตานิ วีสตีติ จ ปเทสุ. รูเป ปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ. อรูเป ปริยา ปนฺนานิ จิตฺตานิ. ‘‘ปถมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติ ปถมภูมึ ปาปุณิตุํ. ‘‘สามฺ ผลํ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ’’ อฏฺสาลินิยํ. อตฺถโต ปน ธมฺม วิเสโสติ สมฺพนฺโธ. มคฺค ผล นิพฺพาน สงฺขาโต ธมฺม วิเสโส โลกุตฺตรภูมิ นามาติ โยชนา. อวตฺถา ภูมิ เอว นิปฺปริยายภูมิ. กสฺมา, อวตฺถา วนฺตานํ ธมฺมานํ สรูปโต ลทฺธตฺตา. อิตรา โอกาสภูมิ นิปฺปริยาย ภูมิ น โหติ. กสฺมา, ปฺตฺติยา มิสฺสกตฺตา. ‘‘ธมฺมานํ ตํ ตํ อวตฺถา วิเสสวเสเนว สิทฺธา’’ติ เอเตน อวตฺถา ภูมิ เอว ปธาน ภูมีติ ¶ ทสฺเสติ. กามตณฺหาย วิสยภูโต โอฬาริกากาโร กามาวจรตา นาม. ภวตณฺหาย วิสยภูโต มชฺฌิมากาโร รูปารูปาวจรตา นาม. ตาสํ ตณฺหานํ อวิสยภูโต สณฺห สุขุมากาโร โลกุตฺตรตา นาม. หีนานํ อกุสล กมฺมานํ วเสน หีนา อปายภูมิโย. ปณีตานํ กุสล กมฺมานํ วเสน ปณีตา สุคติ ภูมิโย. ตตฺถ จ นานา อกุสล กมฺมานํ วา นานา กุสล กมฺมานํ วา โอฬาริก สุขุมตา วเสน นานา ทุคฺคติ ภูมิโย นานา สุคติ ภูมิโย จ สิทฺธา โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิมาห.
๖๕. คาถาย ปุพฺพทฺธํ นาม-อิตฺถ เมกูน นวุติ, ปฺปเภทํ ปน มานสนฺติ ปาททฺวยํ. อปรทฺธํ นาม เอกวีสสตํวาถ, วิภชนฺติ วิจกฺขณาติ ปาททฺวยํ. ตํ อิมินา น สเมติ. กถํ น สเมติ. อิมินา วจเนน สกลมฺปิ คาถํ เอกูน นวุติปฺปเภทํ มานสํ เอกวีส สตํ กตฺวา วิภชนฺตี-ติ เอวํ เอกวากฺยํ กตฺวา โยชนํ าเปติ. ‘‘ปถมชฺฌาน สทิสฏฺเนา’’ติ โลกิย ปถมชฺฌาน สทิสฏฺเน. ยํ จตุรงฺคีกํ, ตํ สยเมว ทุตียชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ ติยงฺคีกํ, ตํ สยเมว ตตียชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ ทุวงฺคีกํ, ตํ สยเมว จตุตฺถชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ยํ ปุน ทุวงฺคีกํ, ตํ สยเมว ปฺจมชฺฌานนฺติ สิทฺธํ. ‘‘เอวํ วุตฺต’’นฺติ วิภาวนิยํ ฌานงฺควเสน ปถมชฺฌาน สทิสตฺตา ปถมชฺฌานฺจาติ เอวํ วุตฺตํ. วิตกฺกาทิ องฺคปาตุภาเวน ปฺจธา วิภชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. น อิตรานิ โลกิยชฺฌานานิ สาติสฺสยโต ฌานานิ นาม สิยุํ. กสฺมาติ อาห ‘‘ตานิ หี’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘ตานี’’ติ โลกิยชฺฌานานิ. ‘‘อุเปจฺจา’’ติ อุปคนฺตฺวา. ‘‘ฌาเปนฺตี’’ติ ทหนฺติ. ปกติยา เอว สิทฺโธ โหติ, น ปาทกชฺฌานาทิวเสน สิทฺโธ. ‘‘กิจฺจ’’นฺติ ปฺจงฺคีก ภาวตฺถาย กตฺตพฺพ กิจฺจํ. ‘‘เตน ปจฺจย วิเสเสนา’’ติ ปาทกชฺฌานาทินา ปจฺจย วิเสเสน. ‘‘ตสฺมึ’’ติ ปจฺจย วิเสเส. ยถาโลกิยชฺฌาเนสุ อุปจารภูตา ภาวนา กาจิ วิตกฺก วิราค ภาวนา นาม โหติ…เป… กาจิ รูป วิราค ภาวนา นาม. อสฺิ คามีนํ ปน สฺา วิราค ภาวนา นาม โหติ. เอวเมวนฺติ โยชนา. ‘‘สา’’ติ อุปจาร ภาวนา ¶ .‘‘อุเปกฺขา สหคตํ วา’’ติ เอตฺถ วา สทฺเทน รูปสมติกฺกมํ วา สฺา สมติกฺกมํ วาติ อวุตฺตํ วิกปฺเปติ. อาทิกมฺมิกกาเล เอวํ โหตุ, วสิภูตกาเล ปน กถนฺติ อาห ‘‘ฌาเนสู’’ติอาทึ. นานาสตฺติยุตฺตา โหตีติ วตฺวา นานาสตฺติโย ทสฺเสติ ‘‘กาจี’’ติอาทินา. ยา อุปจาร ภาวนา. ‘‘วิตกฺกํ วิราเชตุํ’’ติ วิตกฺกํ วิคเมตุํ. อตฺตโน ฌานํ อวิตกฺกํ กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘อติกฺกาเมตุํ’’ติ. สา อุปจาร ภาวนา. เสสาสุปิ อุปจาร ภาวนาสุ.
๖๖. (ก) ‘‘สา วิปสฺสนา’’ติ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนา. ‘‘วิปสฺสนา ปากติกา เอวา’’ติกาจิ วิราค ภาวนา นาม น โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘นิยาเมตุํ’’ติ อวิตกฺกเมว โหตูติ วทมานา วิย ววตฺถเปตุํ. ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ ปาทกวาทิตฺเถรสฺส อธิปฺปาโย. ‘‘สมฺมสียตี’’ติ อิทํ ฌานํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สมฺมสียติ สมนุปสฺสียติ. ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ. ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย เย เย สมาปตฺติ ธมฺเม สมฺมสิตฺวา มคฺโค นิพฺพตฺติโต โหติ. ตํ ตํ สมาปตฺติ สทิโสว โหติ. สมฺมสิตสมาปตฺติ สทิโสติ อตฺโถติ. เอตฺถ หิ ‘‘ยโต ยโต สมาปตฺติโต วุฏฺายา’’ติ เอเตน ปาทกชฺฌานํ กถิตํ โหติ. ‘‘ปาทกชฺฌาเน สตี’’ติ เอเตน อยํ วาโทปิ ปาทกชฺฌาเนน วินา นสิชฺฌตีติ ทสฺเสติ. ‘‘วิปสฺสนาปิ…เป… ปตฺตา โหตี’’ติ เอเตน อิมสฺมึ วาเทปิ วิปสฺสนา นิยาโม อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ยถาโลกิยชฺฌาเนสู’’ติอาทึ. กามฺเจตฺถ…เป… อวิโรโธ วุตฺโต วิย ทิสฺสติ. กถํ. ปฺจมชฺฌานโต วุฏฺาย หิ ปถมชฺฌานาทีนิ สมฺมสโต อุปฺปนฺนมคฺโค ปถมตฺเถรวาเทน ปฺจมชฺฌานิโก, ทุตีย วาเทน ปถมาทิชฺฌานิโก อาปชฺชตีติ ทฺเวปิ วาทา วิรุชฺฌนฺติ. ตตีย วาเทน ปเนตฺถ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ฌานิโก โหตีติ เต จ วาทา น วิรุชฺฌนฺติ, อชฺฌาสโย จ สาตฺถโก โหตีติ เอวํ อวิรุทฺโธ วุตฺโต โหตีติ. เอตฺถ ปน ยํ อิจฺฉติ, ตํ ฌานิโก โหติ. อิจฺฉาย ปน อสติ, วิโรโธเยว. เตนาห ‘‘อิเม ปน วาทา. …เป… ¶ . วิโรโธ ปริหริตุํ’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิ กโรตี’’ติ อชฺฌตฺตสนฺตาเนตํ ตํ ฌานฺจ ฌานสหคตฺจ ขนฺธ ปฺจกํ นิจฺจ สุข อตฺต ชีวโต สฺุตํ มนสิ กโรติ. ‘‘น ปกฺขนฺทตี’’ติ น ปวิสติ. ‘‘สนฺนิสาเทตพฺพํ’’ติ สนฺนิสินฺนํ กาตพฺพํ. ‘‘เอโกทิกาตพฺพํ’’ติ เอกมุขํ กาตพฺพํ. ‘‘สมาทหาตพฺพํ’’ติ สุฏฺุ เปตพฺพํ. ‘‘นิสฺสายา’’ติ ปาทกํ กตฺวาติ อธิปฺปาโย.
๖๗. (ก) วาทวิจารณายํ. อุปจาร ภาวนา เอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ วุตฺตํ. เหฏฺา ปน อชฺฌาสโย เอว อุปริชฺฌาเน ฌานงฺคํ นิยาเมตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อชฺฌาสโย เอวา’’ติ เอว สทฺเทน ปาทกชฺฌานํ นิวตฺเตติ. ‘‘อิธ อุปจาร ภาวนา เอวา’’ติ เอว สทฺเทน อชฺฌาสยํ นิวตฺเตติ. เอเตสุ หิ ทฺวีสุ สห ภาวีสุ อุปจาร ภาวนา เอว ปธานํ โหติ. อชฺฌาสโย ปน ตสฺส นานา สตฺติโยคํ สาเธติ. ‘‘อชฺฌาสย สามฺํ สณฺาตี’’ติ มคฺเค ยํ ลทฺธพฺพํ โหติ, ตํ ลพฺภตุ, มยฺหํ วิเสโส นตฺถีติ เอวํ อชฺฌาสย สามฺํ สณฺาติ. ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ อชฺฌาสย วิเสเส. ‘‘โส’’ติ อชฺฌาสย วิเสโส. กสฺมา ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิจฺฉิ ติจฺฉิต…เป… นิพฺพตฺตนํ’’ติ. ‘‘สพฺพชฺฌาเนสุ จิณฺณวสิภูตานํ’’ติ อิทํ สมาปชฺชนนฺติ จ นิพฺพตฺตนนฺติ จ ปท ทฺวเย สมฺพนฺธ วจนํ. ‘‘วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอวา’’ติ วุฏฺาน คามินิ วิปสฺสนา วิเสสตฺถาย เอว. ยสฺมา ปน อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ เอเกกาย สมาปตฺติยา วุฏฺาย วุฏฺิต สมาปตฺติ ธมฺม สมฺมสนํ อาคตํ, น ปน อฺชฺฌาน สมฺมสนํ. ตสฺมา ปาทกชฺฌานเมว ปมาณนฺติ โยชนา. ปาฬิปเทสุ ‘‘คหปตี’’ติ อาลปน วจนํ. ‘‘วิวิจฺเจวา’’ติ วิวิจฺจิตฺวา เอว. วิวิตฺโต วิคโต หุตฺวา เอว. ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ สุฏฺุ สมฺปาปุณิตฺวา. ‘‘อิติ ปฏิสฺจิกฺขตี’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขติ. ‘‘อภิสฺเจตยิต’’นฺติ สุสํ สมฺปิณฺฑิตํ, สํวิทหิตํ. ‘‘ตตฺถ ิโต’’ติ ตสฺมึ ปถมชฺฌาเน อปริหีโน หุตฺวา ิโต. ‘‘เมตฺตาเจโต วิมุตฺตี’’ติ เมตฺตาฌานสงฺขาตา เจโตวิมุตฺติ, อฺตฺถ อลคฺคนวเสน จิตฺตสฺส ปวตฺติ. ตถา กรุณา เจโตวิมุตฺติ. มุทิตา เจโตวิมุตฺติ. ‘‘วิเวกช’’นฺติ กายวิเวก จิตฺตวิเวกานํ วเสน ชาตํ. ‘‘ปีติ สุขํ’’ติ ปีติยา จ สุเขน จ สมฺปนฺนํ. อถวา, วิเวเกหิ ชาตานิ ¶ ปีติ สุขานิ อสฺสาติ วิเวกชํ ปีติ สุขํ. มชฺเฌ นิคฺคหิตาคโม. รูปเมว รูปคตํ, เวทนา เอว เวทนา คตนฺติอาทินา สมาโส. คตสทฺโท จ ปทปูรณมตฺเต ทฏฺพฺโพ. ‘‘เตเนว ธมฺม ราเคน ตายธมฺมนนฺทิยา’’ติ วิปสฺสนานิ กนฺติมาห. สหตฺเถ จ กรณ วจนํ. โอปปาติโก โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตตฺถ ปรินิพฺพายี’’ติ พฺรหฺมโลเก อวสฺสํ ปรินิพฺพาย น ธมฺโม. เตนาห ‘‘อนาวตฺติ ธมฺโม ตสฺมา โลกา’’ติ. ‘‘ปาทกชฺฌานเมว ปมาณ’’นฺติ ปาทกชฺฌานเมว มคฺเคฌานงฺคํ นิยาเมสฺสติ, น สมฺมสิตชฺฌานนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปาทกํ อกตฺวา’’ติ อาสนฺเน อสมาปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ยํ ยํ ฌานํ อิจฺฉนฺตี’’ติ มคฺเค อิจฺฉนฺติ.
๖๖. (ข) ‘‘ตถา วิโธ’’ติ ตถา ปกาโร. อาสนฺเน วุฏฺิตสฺเสว ฌานสฺส. ‘‘จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ’’ติ สเจ ปาทกชฺฌานํ ปถมชฺฌานํ โหติ, ตโต ปรํ ปวตฺตํ จิตฺตสนฺตานํ วิตกฺเก นินฺนํ โหติ, วิตกฺเก ปกฺขนฺทติ. อถ ปาทกชฺฌานํ ทุตียชฺฌานํ โหติ. ตโต ปรํ ปวตฺตํ จิตฺตสนฺตานํ วิจาเร นินฺนํ โหติ, วิจาเร ปกฺขนฺทตีติอาทินา นเยน จิตฺตสนฺตานํ วิเสเสตุํ. ‘‘ยํ ตตฺถ วุตฺตํ’’ ติยํ วิภาวนิยํ วุตฺตํ.
เวทนา วิจารณายํ. ‘‘น สิทฺโธ’’ติ สิทฺโธ น โหติ. ‘‘อฺถา’’ติ อฺเน ปกาเรน. คหิเต สตีติ โยชนา. ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน สิทฺโธติ คหิเต สตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ยาย กาย จิ เวทนาย ยุตฺตา หุตฺวา’’ติ โสมนสฺส เวทนาย วายุตฺตา หุตฺวา อุเปกฺขา เวทนาย วา ยุตฺตา หุตฺวา. ‘‘เตหิ นิยมิตาย เอเกกาย มคฺค เวทนายา’’ติ ปาทกชฺฌานาทีหิ นิยมิตาย มคฺเค โสมนสฺส เวทนาย เอว วาสทฺธึ ฆฏิเยยฺย มคฺเค อุเปกฺขา เวทนาย เอว วาติ อตฺโถ. เวทนา นาม เอกํ ฌานงฺคํ โหติ. ตสฺมา มคฺเคฌานงฺค นิยเม สิทฺเธ มคฺเค เวทนา นิยโมปิ สิทฺโธ. ตานิ ปน ปาทกชฺฌานาทีนิ มชฺเฌ วุฏฺาน คามินิ วิปสฺสนายํ นกิฺจินิยาเมนฺติ. เอวฺจ สติ, ปาทกชฺฌานาทีหิ นิยมิตาย มคฺเค เอเกกาย เวทนาย สทฺธึ ทฺเว ทฺเว วิปสฺสนา เวทนาโย ฆฏิเยยฺยุํ. มคฺเค โสมนสฺส เวทนาย วา สทฺธึ ทฺเว วิปสฺสนา เวทนาโย ฆฏิเยยฺยุํ. มคฺเค อุเปกฺขา ¶ เวทนาย วา สทฺธึ ทฺเว วิปสฺสนา เวทนาโย ฆฏิเยยฺยุํติ วุตฺตํ โหติ. เอวฺจสติ เอกวีถิยํ ชวนานิ ภินฺน เวทนานิ สิยุํ. ตฺจ น ยุชฺชติ. ตสฺมา มคฺเค เวทนา นิยโม ปาทกชฺฌานาทิ นิยเมน สิทฺโธ น โหติ, วิปสฺสนา นิยเมเนว สิทฺโธติ อธิปฺปาโย. ตานิ ปน ปาทกชฺฌานาทีนิ มชฺเฌ วุฏฺาน คามินิ วิปสฺสนายํ น กิฺจิ น นิยาเมนฺติ. เวทนํ นิยาเมนฺติ เยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํปิ น ยุชฺชตี’’ติ วตฺวา ‘‘ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสเนวา’’ติอาทิมาห. ‘‘ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขา’’ติ เอกาว จตุตฺถชฺฌานุ เปกฺขา ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสานิ ปชหิตฺวา ปวตฺตตฺตา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตา อุเปกฺขา นาม โหติ. ‘‘ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติ เอกํ วปถมชฺฌาน โสมนสฺสํ ฉสุ อารมฺมเณสุ ฉ เคหสฺสิตานิ ปชหิตฺวา ปวตฺตตฺตา ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ นาม โหนฺติ. อฏฺกถายฺจ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปถมาทีนิ จ ตีณิ ฌานานี’’ติ จตุกฺกนเย ตีณิ โสมนสฺส ฌานานิ ปาทกานิ กตฺวา. ‘‘สุทฺธสงฺขาเร จ ปาทเกกตฺวา’’ติ อารมฺมณ ภาเวน ปาทเกกตฺวาติ อธิปฺปาโย. อยฺจ ปาทกชฺฌานาทีนํ วเสน วุฏฺาน คามินิ วิปสฺสนายฺจ มคฺเค จ เวทนา ปริณาโม อฏฺสาลินิยํปิ วิตฺถารโต วุตฺโต. ‘‘อมานุสี รตี โหตี’’ติ มนุสฺสานํ เคหสฺสิตรตึ อติกฺกมฺม ิตตฺตา อมานุสี นาม รติ โหติ. ‘‘สมฺมธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ สมฺมา อนิจฺจ ลกฺขณ ธมฺมํ ปสฺสนฺตสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ.
๖๗. (ข) ‘‘ฌานงฺคโยคเภเทนา’’ติ วุตฺตํ, ฌานโยคเภโท ปน อธิปฺเปโต. ‘‘ปฺจ วิเธฌาน โกฏฺาเส’’ติ ปฺจก นยวเสน วุตฺตํ. อิธ จิตฺต เภทสฺส อธิปฺเปตตฺตา ฌานเภเทติ จ ฌานนฺติ จ วุตฺเตปิ จิตฺตเมว อธิปฺเปตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
คาถาโยชนาสุ. ‘‘อปราปิ โยชนา วุตฺตา’’ติ อถวา รูปาวจรํ จิตฺตํ อนุตฺตรฺจ ปถมาทิชฺฌาน เภเทน ยถา คยฺหติ, ตถา อารุปฺปฺจาปิ ปฺจเมฌาเน คยฺหตีติ เอวํ อปราปิ โยชนา วุตฺตา. ‘‘ปิตตฺตา’’ติ อุจฺจาริตตฺตา. อนฺติมคาถา วณฺณนายํ. ‘‘ยถา’’ติ เยน ปกาเรน. ‘‘ตํ สงฺคหํ’’ติ เอก วีสสตสงฺคหํ ¶ . พุชฺฌนฺตีติ พุธา. ‘‘อาหา’’ติ จ ‘‘อาหู’’ติ จ วตฺตมานกาเลปิ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทูติ วุตฺตํ ‘‘กเถนฺติ วา’’ติ. อิทฺจ วจนํ ปุพฺเพ ‘‘อิตฺถเมกูน นวุติ…เป… วิภชนฺติ วิจกฺขณา’’ติ คาถาย นิคมนนฺติ าปนตฺถํ ‘‘วิภชนฺติ วิจกฺขณา’’ติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.
อิติปรมตฺถทีปนิยานามฏีกายอนุทีปนิยํ
จิตฺตสงฺคหสฺสอนุทีปนา นิฏฺิตา.