📜
๔. วีถิสงฺคหอนุทีปนา
๑๓๖. วีถิสงฺคเห ¶ . ‘‘เตสฺเ วา’’ติ จิตฺต เจตสิกานํ เอว. ‘‘วุตฺตปฺปกาเรนา’’ติ ‘ตตฺถ จิตฺตํ ตาว จตุพฺพิธํ โหติ กามาวจรํ รูปาวจรํ, ติอาทินา อิจฺเจวํ วุตฺตปฺปกาเรน. ‘‘ปุพฺพา ปรนิยามิตํ’’ติ วา ทฺวตฺตึส สุข ปฺุมฺหาติอาทินา นเยน ปุพฺพา ปรนิยามิตํ. ‘‘อารพฺภคาถายา’’ติ.
วีถิ จิตฺตวเสเนวํ, ปวตฺติย มุทีริโต;
ปวตฺติ สงฺคโห นาม, สนฺธิยํ ทานิ วุจฺจตี.ติ
เอวํ ปวตฺติกาเล ปวตฺติ สงฺคโห, ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติ สงฺคโหติ สิทฺโธ โหติ. เกจิ วาเท ‘‘ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยํ’’ติ นิทฺธารเณ คหิเต ทฺวีสุ ปฏิสนฺธิ สงฺคห ปวตฺติ สงฺคเหสุ อิทานิ ปวตฺติ สงฺคหํ ปวกฺขามิ, ปจฺฉา ปฏิสนฺธิ สงฺคหํ ปวกฺขามีติ อตฺโถ โหติ. ตตฺถ ‘‘ปฏิสนฺธิ สงฺคโห’’ติ ปฏิสนฺธิกาเล สงฺคโห. ‘‘ปวตฺติ สงฺคโห’’ติ ปวตฺติกาเล สงฺคโห. โส จ อุปริคาถาย น สเมตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิมาห. ‘‘ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิ นิกฺขิตฺตานี’’ติ ฉกฺกมตฺตานิ นิกฺขิตฺตานิ, น สกลํ. วตฺถุ ทฺวารา ลมฺพณ สงฺคโหติ อธิปฺปาโย. ‘‘สา ปนา’’ติ สาวิสยปฺปวตฺติ ปน. ‘‘กาจิ สีฆตมา’’ติ กาจิ อติเรกตรํ สีฆา. ‘‘ทนฺธา’’ติ สณิกา, จิรายิกา. ‘‘อนุปปนฺนา’’ติ อสมฺปนฺนา. อสมฺปนฺน โทโส อาคจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธาตุเภทํ’’ติ สตฺต วิฺาณ ธาตูนํ วิภาคํ. ‘‘ธาตุนานตฺตํ’’ติ ธารณ กิจฺจนานตฺตํ. อิติ ตสฺมา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มนนํ’’ติ วิชานนภาวํ อปตฺตํ. อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต สงฺขาตํ ชานนมตฺตํ. ‘‘ยํ กิฺจิ มนนํ’’ติ อนฺตมโส อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺตํ ปีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สุทฺโธ ปน มโนวิฺาณปฺปพนฺโธ’’ติ มโนทฺวาร วิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต มโนวิฺาณปฺปพนฺโธ. น ภวงฺค มโนวิฺาณปฺปพนฺโธ. โส หิ วีถิมุตฺตตฺตา อิธ อปฺปสงฺโคติ ¶ . มโนทฺวาเร ปน ทฺวิธาติ สมฺพนฺโธ. พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาภินีหารกาโล นาม สุเมธตาปสกาเล พุทฺธ ภาวาย กาย จิตฺตานํ อภินีหารกาโล. อาทิสทฺเทน ปจฺฉิม ภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณาทึ สงฺคณฺหาติ. ‘‘ชาติ ผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เตน โอภาเสน อชฺโฌตฺถฏตฺตา ชาติผลิกกฺขนฺธ สทิสา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปปตฺติ เทว พฺรหฺมานํ ปนา’’ติ อุปปตฺติปฺปฏิสนฺธิกานํ โอปปาติก เทว พฺรหฺมานํ ปน. ‘‘ปสาท นิสฺสย ภูตานํ’’ติ จกฺขาทีนํ ปสาท วตฺถูนํ นิสฺสย มหาภูตานํ.
‘‘ยานิ ปนา’’ติอาทีสุ. ทฺวตฺติ จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ โยชนา. เอวํ ปรตฺถปิ. วิภูตสฺสาติ จ อวิภูตสฺสาติ จ อิทํ อาทิมฺหิ มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺสาติ จ อวิภูตสฺสาติ จ ปทานํ อุทฺธรณํ. ‘‘รูปา รูปานํ’’ติ รูป ธมฺมานฺจ อรูป ธมฺมานฺจ. ‘‘ตาวา’’ติ วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติ ทสฺสนโต ปถมตรํ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘อทฺธาน ปริจฺเฉทํ’’ติ ขณกาล ปริจฺเฉทํ. วิภาวนิปาเ ‘‘อติมหนฺตา ทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตี’’ติ วจเนน อาทิมฺหิ ‘ฉวตฺถูนิ, ฉ ทฺวารานิ, ฉ อารมฺมณานิ, ฉ วิฺาณานิ, ฉ วีถิโย, ฉ ธาวิสยปฺปวตฺตี,ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ฉกฺเกสุ ฉธาวิสยปฺปวตฺตีติ ปทมตฺตํ สงฺคณฺหาติ. ตํ อนุปปนฺนํ โหติ. เตนาห ‘‘เอวฺหิ สตี’’ติอาทึ. ‘‘วิสย ววตฺถานตฺถ เมวา’’ติ อติมหนฺตาทิ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ น จ สกฺกา วตฺตุํ. รูปา รูป ธมฺมานํ อทฺธาน ปริจฺเฉโท นาม อภิธมฺเม สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพ. ตสฺมา ตสฺส ทสฺสนตฺถมฺปิ ตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สภาวปฺปฏิลาโภ’’ติ จินฺตน ผุสนาทีนํ ปาตุภาโว วุจฺจติ. ‘‘อนิวตฺตี’’ติ อนนฺตรธานํ วุจฺจติ. ‘‘ปริหายิตฺวา’’ติ ชรา กิจฺจํ อาห. ‘‘อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺสา’’ติ องฺคุลีนํ สงฺฆฏฺฏนกฺขณสฺส. อาจริยานนฺทตฺเถโร นาม อภิธมฺม ฏีกากาโร วุจฺจติ. ‘‘อสฺสา วิชฺชุยาิติ นาม วิสุํ น ปฺายตี’’ติ วิชฺชุปฺปาทํ ปสฺสนฺตานํ น ปฺายติ. ตถา จิตฺตมฺปิ วฑฺฒนานนฺตรเมว ภิชฺชตีติ โยชนา. เตนาห ‘‘ตํ ปี’’ติอาทึ. อุทยภาโค นาม วฑฺฒนภาโค, วยภาโค นาม อนฺตรธานภาโค. ‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติ ลทฺธคุณ วจนํ. ‘‘เอกํจิตฺตํ ¶ ทิวสํ ติฏฺตี’’ติ ปุจฺฉา วจนํ. ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิฺา วจนํ. ‘‘วยกฺขโณ’’ติ ปุจฺฉา. ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺเขโป. ปจฺจตฺต วจนสฺส เอการตฺตํ. เอวํ นวตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘มหาเถเรนา’’ติ โมคฺคลิ ปุตฺตติสฺส มหาเถเรน. นนุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นา’’ติ น อุปลพฺภติ. ‘‘อิมสฺส วุตฺตตฺตา’’ติ อิมสฺส วจนสฺส วุตฺตตฺตา. สงฺขต ลกฺขณํ วิสโย เยสํ ตานิ สงฺขต วิสย ลกฺขณานิ. สงฺขต ธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺติ. อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สงฺคห กาเรนา’’ติ อาจริย พุทฺธโฆสตฺเถรํ วทติ. ‘‘อตฺถิกฺขณํ’’ติ ขณทฺวยเมว วุจฺจติ. อิติ วตฺวา ตมตฺถํ สาเธนฺตีติ สมฺพนฺโธ. คาถายํ. ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ตสฺสา ิติยา เอว เภโท. สพฺพทา สพฺพปาณินํ มรณํ นาม วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘ตมตฺถํ’’ติ ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ อตฺถํ. ‘‘อถวา’’ติ เอโก เถรวาโท. ‘‘สนฺตติ วเสน านํ’’ติ ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายตีติ เอตฺถ ิตภาวสงฺขาตํ านํ สนฺตติ ิติวเสน เวทิตพฺพนฺติ วทนฺติ. ‘‘อิมสฺมึ ปน สุตฺเต’’ติ เวทนาย อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตาย อฺถตฺตํ ปฺายตีติ อิทํ สุตฺตํ วทติ. ‘‘อปฺปฏิพาเหตฺวา’’ติ อนีวาเรตฺวา. ยาวฑฺฒนสฺส นิวตฺติ นาม อตฺถิ. อุทย ปริยนฺต มตฺตภูตา สา เอว นิวตฺติ. ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหี’’ติ รูป ชรา รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตา. อรูป ชรา สงฺขารกฺขนฺเธนาติ เอวํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ. ยฺจ ตตฺถ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. รูปสฺส อุปฺปาโท ทฺวิธาภินฺทิตฺวา เทสิโต. กถํ, อุปจโย สนฺตตี ติโยชนา. ‘‘วิภาคา รหสฺสา’’ติ อุปฺปาโท อุปฺปชฺช นฏฺเน เอโก สมาโน รูปานํ วฑฺฒน สมเย อุปฺปาโท. อุปริ วฑฺฒนฏฺเน อุปจโยติ วุตฺโต. อวฑฺฒิตฺวา ิต สมเย อุปฺปาโท ยถา ิต นีหาเรน จิรกาลํ ปวตฺติ อตฺเถน สนฺตตีติ วุตฺโต. เอวํ วิภาคา รหสฺส. ‘‘ยถานุโลม สาสนํ’’ติ วิเนตพฺพ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยานุโลม สาสนํ.
‘‘อรูป’’นฺติอาทีสุ. ‘‘อรูปํ’’ติ สพฺพโส รูปสณฺาน รหิตตฺตา จิตฺต เจตสิกํ นามํ วุจฺจติ. ‘‘อรูปิ สภาวตฺตา’’ติ อรูป ธมฺม สภาวตฺตา อิจฺเจวตฺโถ. ตตฺถ อรูป ธมฺม สภาโว นาม รูป ธมฺมโต สตคุเณนวาสหสฺสคุเณนวาสณฺหสุขุมสภาโว ¶ . วิภาว นิปาเ. ‘‘คาหก คเหตพฺพ ภาวสฺส ตํ ตํ ขณวเสน นิปฺผชฺชนโต’’ติ เอตฺถ ปฺจทฺวาร วีถีสุ วีถิ จิตฺตานฺจ อารมฺมณานฺจ วิสยี วิสยภาโว คาหก คเหตพฺพ ภาโว นาม. ‘‘ตํ ตํ ขณวเสน นิปฺผชฺชนโต’’ติ วีถิ จิตฺตานิ จ เอกสฺมึ อารมฺมเณปิ อาวชฺชนาทีหิ นานา กิจฺเจหิ คณฺหนฺตา เอว คหณ กิจฺจํ สมฺปาเทนฺติ. นานา กิจฺจานิ จ นานา จิตฺตานํ วเสน สมฺปชฺชนฺติ. อารมฺมณานิ จ ปุเรชาตานิ หุตฺวา ยาว ตานิ กิจฺจานิ สมฺปชฺชนฺติ, ตาว ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน ธรมานานิ เอว คหณํ สมฺปาเทนฺติ. เอวํ สติ, คาหกานํ วีถิ จิตฺตานฺจ ขณตฺตยายุกตฺตา เอว คาหก กิจฺจํ นิปฺผชฺชติ, สิชฺฌติ. คเหตพฺพานํ อารมฺมณานฺจ สตฺตรส จิตฺตกฺขณายุกตฺตา เอว คเหตพฺพ กิจฺจํ นิปฺผชฺชติ, สิชฺฌติ. เอวํ ตํ ตํ ขณ วเสน นิปฺผชฺชนโต. วิฺตฺติ ทฺวยํ เอก จิตฺตกฺขณิกํ. กสฺมา, จิตฺตานุ ปริวตฺติ ธมฺมตฺตา. ‘‘อุปฺปาทมตฺตา’’ติ นิปฺผนฺน รูปานํ อุปฺปาทมตฺตา. ‘‘ภงฺคมตฺตา’’ติ เตสเมว ภงฺคมตฺตา. ‘‘รูป ธมฺมานํ’’ติ นิปฺผนฺน รูป ธมฺมานํ. ‘‘อุปฺปาทนิโรธ วิธานสฺสา’’ติ อุปฺปาท นิโรธ วิธานภูตสฺส มหาอฏฺกถาวาทสฺส ปฏิสิทฺธตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ’’ติ ตํ มหาอฏฺกถา วจนํ. ‘‘ตสฺมึ วาเท’’ติ ตสฺมึ มหาอฏฺกถาวาเท. ‘‘ตตฺถ อาคตา’’ติ ตสฺมึ วาเท อาคตา. ยํ ปน วิภาวนิยํ การณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ ฏีกานยํ’’ติ ตํ โสฬส จิตฺตกฺขณายุก ทีปกํ มูลฏีกานยํ. ตทตฺถํ สาเธนฺเตน วิภาวนิ ฏีกาจริเยน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺคหการสฺส อฏฺกถา จริยสฺส. ‘‘อุปจรียตี’’ติ อุปจาร วเสน โวหรียติ. วิภาวนิปาเ. ‘‘เอตานี’’ติ อารมฺมณานิ. ‘‘ตํ’’ติ ตํ เอก จิตฺตกฺขณํ. ‘‘เต จา’’ติ รูป ธมฺมา จ. ‘‘ปริปุณฺณ ปจฺจยูปลทฺธา’’ติ ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ อุปลทฺธา. ‘‘โส’’ติ ฏีกากาโร. ‘‘อิตรานี’’ติ คนฺธรส โผฏฺพฺพานิ. ‘‘โคจรภาวํ’’ติ ปฺจทฺวาริก จิตฺตานํ โคจรภาวํ. ‘‘ปุริมานิ ทฺเว’’ติ รูปสทฺทา รมฺมณานิ. ‘‘นิมิตฺต วเสน ฆฏฺเฏนฺตี’’ติ อาทาสํ ปสฺสนฺตสฺส มุขสทิสํ มุขนิมิตฺตํ มุขปฺปฏิพิมฺพํ อาทาเส อุปฏฺาติ. เอวํ รูปารมฺมณํ จกฺขุปสาเท สทฺทารมฺมณฺจ โสตปสาเท ตํ สทิส นิมิตฺต วเสน ฆฏฺเฏนฺติ ¶ . นวตฺถุ วเสน ฆฏฺเฏนฺติ. สยํ คนฺตฺวา น ฆฏฺเฏนฺตีติ อธิปฺปาโย. อสมฺปตฺตานฺเว อารมฺมณานํ. ‘‘นิมิตฺตุ ปฏฺาน วเสนา’’ติ นิมิตฺตสฺส อุปฏฺานวเสน. ‘‘นิมิตฺต อปฺปนาวเสนา’’ติ นิมิตฺตสฺส ปเวสน วเสน. มโนทฺวาเร ปน อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวาติ ปาเสโส. ‘‘อาปาตา คมนฺเจตฺถา’’ติอาทีสุ. ‘‘ลฺฉกานํ’’ติ ลฺฉนการานํ. ‘‘ลฺฉนกฺขนฺธํ’’ติ อโยมยํ ลฺฉนกฺขนฺธํ. โส จ ลฺฉนกฺขนฺโธ ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรํ อุปฏฺาเปติ. ตตฺถ ‘‘อาปาเตตฺวา’’ติ อชฺโฌตฺถริตฺวา. ‘‘จกฺขาทิปฺปเถ’’ติ จกฺขาทีนํ วิสยกฺเขตฺเต. น เกวลํ อตฺตโน ทฺวาเรสุ เอว อาปาต มาคจฺฉนฺติ. อถ โข มโนทฺวาเรปิ อาปาต มาคจฺฉนฺติ. น เกวลํ ภวงฺค มโนทฺวาเร เอว อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ โยชนา. ‘‘เตสุ ปนา’’ติ เตสุ อารมฺมเณสุ ปน. ตานิ อารมฺมณานิ เยสํ ตานิ ตทา รมฺมณานิ. น เอกกฺขเณ ปฺจสุ อารมฺมเณสุ วีถิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ, เอเกกสฺมึ อารมฺมเณ เอวาติ วุตฺตตฺตา น ทฺวีสุ, น ตีสุ, น จตูสูติปิ วตฺตพฺพํ. พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ ปฺจารมฺมณานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเต ปฺจทฺวาเรติ โยชนา. ปฺจทฺวาเรติ จ ปฺจทฺวาเรสูติ อตฺโถ. ‘‘เอวํ สตี’’ติ เตสํ ปสาทานํ อาวชฺชเนน สทฺธึ อุปฺปตฺติยา สติ. ‘‘อาทิลกฺขณํ’’ติ ปฺจารมฺมณานํ ปฺจทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตํ วิสยปฺปวตฺติยา อาทิลกฺขณํ. จลนฺจ ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถา คหิตํ’’ติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย คหิตปฺปการํ. วิภาวนิปาเ ‘‘โยคฺย เทสาวฏฺาน วเสนา’’ติ อาปาตํ อาคนฺตุํ ยุตฺตฏฺาเน อเวจฺจฏฺาน วเสน. ยุชฺชนฺจ, มนฺถนฺจ, โขภกรณฺจ, ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตา คมนนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนา. เหฏฺา วุตฺโตเยว อาปาตา คมนฺเจตฺถาติอาทินา. ‘‘นานา านิเยสู’’ติ นานา าเนสุ ิเตสุ. ‘‘เอโก ธมฺมนิยาโม นามา’’ติ ยถา โพธิสตฺเต มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺเต ธมฺมนิยาม วเสน สกเล ชาติกฺเขตฺเต ปถวิกมฺปนํ อโหสิ. ตถา อิธปิ ปฺจทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร อารมฺมเณ ฆฏฺเฏนฺเต ธมฺมนิยาม วเสน ภวงฺค จลนํ โหติ. อยํ ธมฺมนิยาโม นาม. ‘‘สเหวา’’ติ เอกโตเยว. กถํ ¶ หทย วตฺถุ นิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ สิยาติ โยชนา. เอตฺถ จ ปฺจวิฺาณสฺส จลนํ สิยาติ อิทํ น วตฺตพฺพํ. กสฺมา, ตทา ปฺจวิฺาณสฺส อวิชฺชมานตฺตา. ยทา จ ตํ วิชฺชติ, ตทา ตํ น จลตีติ น วตฺตพฺพํ. สพฺพมฺปิ หิ วีถิจิตฺตํ นาม จลติ เยวาติ. สนฺตติ นาม ปุพฺพา ปรปฺปพนฺโธ. สณฺานํ นาม สหปฺปวตฺตานํ เอกโต ิติ. อิธ สณฺานํ อธิปฺเปตํ. ปฺจนิสฺสย มหาภูเตหิ สทฺธึ หทย วตฺถุ นิสฺสยภูตานํ เอก สณฺาน ภาเวน เอกาพทฺธตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘สณฺาน วเสนาติ ปน วตฺตพฺพํ’’ติ. ‘‘ตาทิสสฺส อนุกฺกม จลนสฺสา’’ติ วิภาวนิยํ เภริสกฺขโรปมาย สทฺธึ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺส เยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํ สมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทย วตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนา กาเรน ปวตฺติโตตีติ เอวํ วุตฺตสฺส อนุกฺกม จลนสฺส. ‘‘ภวงฺคปฺปวาหํ’’ติ ภวงฺค สนฺตตึ. ‘‘กุรุมานํ’’ติ กโรนฺตํ. สลฺลกฺเขนฺตํ’’ติ อิทเมวาติ สนฺนิฏฺาเปนฺตํ. ‘‘โยนิ โสมนสิการาทิวเสนา’’ติ โยนิ โสมนสิกาโร กุสล ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย. อโยนิ โสมนสิกาโร อกุสล ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย. นิรนุสย สนฺตานตา กฺริยชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโย. เตสุ จ โสมนสฺส ชวนาทีนํ อุปฺปตฺติ ปจฺจโยปิ เหฏฺา จิตฺต สงฺคเห วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
‘‘ภวงฺคปาโต’’ติอาทีสุ. ‘‘อาวชฺชนโต ปฏฺาย อุฏฺิตํ’’ติ กมฺม วิปากสนฺตานโต จ ตทารมฺมณโต จ มฺุจิตฺวา วิสุํ กฺริยามย พฺยาปาเรน อารมฺมณนฺตรํ คเหตฺวา อุฏฺิตํ สมุฏฺิตํ. ภวงฺค จลนมฺปิ อุฏฺานสฺส อาทิ โหติ. ตสฺมา ตมฺปิ อุฏฺิเต จิตฺต สนฺตาเน สงฺคณฺหนฺโต ปถม ภวงฺค จลนโตเยว วาติ วุตฺตํ. ‘‘อิมสฺมึ าเน’’ติ วีถิ จิตฺตานํ อนุกฺกเมน อตฺตโน กิจฺเจหิ อารมฺมณปฺปวตฺติฏฺาเน. ‘‘โทวาริโกปมา’’ติ พธิรโทวาริโกปมา. ‘‘คามิลฺโลปมา’’ติ คามทารโกปมา. ‘‘อมฺโพปมา’’ติ อมฺพปฺผโลปมา. อฺาปิ อุปมา อตฺถิ. มกฺกฏสุตฺโตปมา, อุจฺฉุยนฺโตปมา, ชจฺจนฺโธปมา. ตาสพฺพาปิ อฏฺสาลินิยํ วิปากุทฺธาร กถาโต ¶ คเหตพฺพา. ‘‘ยตฺถหี’’ติอาทีสุ. ‘‘กถํ ฉ ฉกฺก โยชนา โหตี’’ติ. จกฺขุ วตฺถุ วจนฺจ, จกฺขุทฺวาร วจนฺจ, รูปา รมฺมณ วจนฺจ, จกฺขุ วิฺาณ วจนฺจ, จกฺขุทฺวาร วีถิ จกฺขุ วิฺาณ วีถิ วจนฺจ, อติมหนฺตา รมฺมณ วจนฺจา,ติ เอตานิ ฉวจนานิ. เตหิ ฉฉกฺเกหิ อาหริตฺวา อิมิสฺสํ วีถิยํ ทสฺสิตานิ. เสสวีถีสุปิ ยถาลาภํ ทสฺสิตพฺพานิ. เอวํ ฉฉกฺกโยชนา โหติ. ‘‘เอตฺถ จ ยตฺตกานี’’ติอาทีสุ. ‘‘เอกูน ปฺาส ปริมาเณสู’’ติ เอกสฺสนิปฺผนฺน รูปธมฺมสฺส เอกปฺาส มตฺเตสุ ขุทฺทกกฺขเณสุ อุปฺปาทกฺขณฺจ ภงฺคกฺขณฺจ เปตฺวา มชฺเฌ เอกูน ปฺาส มตฺตานิ ิติกฺขณานิ สนฺติ. เตสุ ขเณสุ อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนา เอกูน ปฺาส จกฺขุ ปสาทา จ สนฺติ. ‘‘กิสฺมิฺจี’’ติ เตสุ กตรสฺมึ นาม จกฺขุ ปสาเท น ฆฏฺเฏนฺตีติ น วตฺตพฺพานิ. ‘‘เตสุ ปนา’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํ. ‘‘ยเทว เอกํ จกฺขู’’ติ นิทฺธารณียํ. ตํ ปน กตมนฺติ. อตีต ภวงฺเคน สทฺธึ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม ภวงฺค จลนกฺขเณ ลทฺธฆฏนํ เอกํ จกฺขุ. ตํ ปน จกฺขุ วิฺาณสฺส วตฺถุ ภาวฺจ ทฺวารภาวฺจ สาเธติ. เสสวิฺาณานํ ทฺวารภาวํ สาเธตีติ. เตนาห ‘‘ยถารหํ’’ติ. เอตเทว เอตํ เอว จกฺขุ กิจฺจ สาธนํ นาม โหติ วีถิ จิตฺตุปฺปตฺติยา วตฺถุ กิจฺจทฺวาร กิจฺจานํ สาธนโต. ‘‘ยํ มชฺฌิมายุกํ’’ติ มนฺทายุก อมนฺทายุกานํ มชฺเฌ ปวตฺตตฺตา ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติ. ตํ กิจฺจ สาธนํ นามาติ โยชนา. ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ เอกูน ปฺาส ปริมาเณสุ จกฺขุ ปสาเทสูติ วุตฺตานิ, เตสุ เอกํ กิจฺจ สาธนํ เปตฺวา เสสานิ อิตรานิ อฏฺ จตฺตาลีส จกฺขูนิ โมฆวตฺถูนิ นาม โหนฺติ. รูปา รมฺมเณหิ สทฺธึ ลทฺธ ฆฏฺฏนานมฺปิ สตํ วีถิ จิตฺตุปฺปตฺติยา วตฺถุ กิจฺจทฺวาร กิจฺจรหิตตฺตา. เตสุ กตมานิ มนฺทายุกานิ นามาติ อาห ‘‘ตานิ ปนา’’ติอาทึ. กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ นาม อตีต ภวงฺคโต ปุเร เตรสสุ ภวงฺเคสุ อาทิ ภวงฺคสฺส ภงฺคกฺขณโต ปฏฺาย ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนา สตฺตตึส จกฺขุ ปสาทา. ตานิ มนฺทายุกานีติ วทนฺติ. กสฺมา, กิจฺจ สาธนโต อปฺปตรายุกตฺตา. กิจฺจ สาธนโต ปจฺฉิมานิ นาม อตีต ภวงฺคสฺส ิติกฺขณโต ¶ ปฏฺาย ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนา เอกาทส จกฺขุ ปสาทา, ตานิ อมนฺทายุกานีติ วทนฺติ. กสฺมา, กิจฺจ สาธนโต พหุตรายุกตฺตา. ตทุภยานิปิ อฏฺ จตฺตาลีส มตฺตานิ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตโต’’ติ เตหิ อฏฺจตฺตาลีส มตฺเตหิ. ‘‘ปุริมตรานี’’ติ สตฺตตึส มนฺทายุเกหิ ปุริมตรานิ. ตานิ หิ จกฺขุ วิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานิ. ‘‘ปจฺฉิมตรานี’’ติ เอกาทส อมนฺทายุเกหิ ปจฺฉิมตรานิ. ตานิ จ จกฺขุ วิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนานิปิ ตสฺมึ ขเณ ิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานิ. กสฺมา ปน จกฺขุวิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติ ภาเวน อนุปลทฺธานิ ตทุภยานิ อิธ น คหิตานีติ. จกฺขุ วิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติ ภาเวน ธรมานานํ อฏฺจตฺตาลีส มตฺตานํ จกฺขูนํ มชฺเฌ เอว กตมํ จกฺขุ จกฺขุ วิฺาณสฺส วตฺถุ กิจฺจ ทฺวาร กิจฺจํ สาเธตีติ อาสงฺกิตพฺพํ โหติ. เอตฺถ จ ปฺจ วตฺถูนิ นาม อตฺตโน ิติกฺขเณ เอว ปฺจวิฺาณานํ วตฺถุทฺวาร กิจฺจ สาธกตฺตา จกฺขุ วิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานีติ จ, จกฺขุ วิฺาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ิติ ภาเวน ธรมานานนฺติ จ, วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุ. ‘‘อิมาย วีถิยา’’ติ อิมาย อติมหนฺตา รมฺมณ วีถิยา. ‘‘สมุทายคฺคาหิกา’’ติ รูปา รมฺมณานํ สมูหคฺคาหิกา. ‘‘วณฺณสลฺลกฺขณา’’ติ วณฺณววตฺถานิกา. ‘‘วตฺถุคฺคาหิกา’’ติ ทพฺพ สณฺานคฺคาหิกา. ‘‘นามคฺคาหิกา’’ติ นาม ปฺตฺติคฺคาหิกา. ‘‘อลาตจกฺกสฺส คาหิกา วิยา’’ติ รตฺตนฺธกาเร เอโก อลาตํ คเหตฺวา ปริพฺภมติ. อฺโ ตํ ปสฺสนฺโต จกฺกํ วิย มฺติ. ตตฺถ อลาตสฺส คตคตฏฺาเน ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อารพฺภ จกฺขุทฺวาร วีถิโย อุปฺปชฺชนฺติ. มโนทฺวาร วีถิโย ปน ปุริม ปุริมาหิ จกฺขุทฺวาร วีถีหิ คหิตานิ อตีต รูปานิ อมฺุจิตฺวา เอกโต สณฺานฺจ สนฺตติฺจ กตฺวา คณฺหนฺติ. ตทา ปสฺสนฺตสฺส จกฺกํ วิย อุปฏฺาติ. เอวํ อยํ สมุทายคฺคาหิกา ทฏฺพฺพา. ‘‘นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท’’ติอาทีสุ. ‘‘ยสฺสา’’ติ ยสฺส อารมฺมณสฺส. จิตฺตานีติ จ นานารมฺมณานีติ จ กมฺมปทานิ. อวเสเส ตสฺมึ ¶ อารมฺมเณ. ‘‘สงฺคห กาเรนา’’ติ โปราณ อฏฺกถาโย เอกโต สงฺคเหตฺวา กตตฺตา พุทฺธโฆสตฺเถเรน กตา สพฺพา อฏฺกถาโย สงฺคหฏฺกถา นาม. โส จ สงฺคห กาโรติ วุจฺจติ. ‘‘อิธ ปี’’ติ อิมสฺมึ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหปิ. ‘‘เถเรนา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรน. ‘‘เอกมฺปิ อิจฺฉติ เยวา’’ติ. ‘‘ยสฺส หิ จตฺตารี’’ติอาทีสุ ยสฺส อารมฺมณสฺส จตฺตาริ วา ปฺจวา ฉวาติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทีสุ. ‘‘อตฺตโน ปธาน กฺริยายา’’ติ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ปทสฺส ปรโต ‘ยํ ปวตฺตตี’ติ อตฺตโน ปธาน กฺริยาปทํ อตฺถิ. เตน อตฺตโน กฺริยาปเทน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ‘‘กตฺถจิ วุตฺตา’’ติ กตฺถจิ สทฺทคนฺเถสุ วุตฺตา. อปิ จ, เหตุมฺหิ ตฺวาปจฺจโย ลกฺขเณ เหตุมฺหิ จ มานนฺต ปจฺจยา โชตนียฏฺเน วุตฺตา, น วจนียฏฺเนาติ ทฏฺพฺพา. ‘‘ปกติ นิยาเมนา’’ติ เอเตน ปจฺจย วิเสเสสติ, จตฺตาริ วา ปฺจวา ฉวา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ทีเปติ. เตนาห ‘‘เอตฺถปนา’’ติอาทึ. ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ’’ติ วาสทฺทตฺเถ อฺปทตฺถ สมาสปทนฺติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’ติ. ‘‘โวฏฺพฺพนสฺส อาเสวนตา’’ติ อาเสวน ปจฺจยตาวา ปจฺจยุปฺปนฺนตาวา. ‘‘อาวชฺชนายา’’ติ เอตฺถ โวฏฺพฺพน กิจฺจํ อาวชฺชนมฺปิ สงฺคณฺหาติ. อิธปิ อารมฺมณ ทุพฺพลตาย จตุปฺปฺจ ชวนุปฺปตฺติ อิจฺฉิ ตพฺพาติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘อิธ ปี’’ติ อิมสฺมึ ปริตฺตา รมฺมณ วาเรปิ. ติโวฏฺพฺพนิกา ปฺจ ปริตฺตา รมฺมณ วีถิโยติ โยชนา. ‘‘อิตรานี’’ติ ปริตฺต มหนฺตาติ มหนฺตา รมฺมณานิ. ‘‘อุภยถาปี’’ติ อาปาตา คมน วเสนปิ อารมฺมณ กรณ วเสนปิ. อิมสฺส ปทสฺส.
๑๓๗. ‘‘มโนทฺวาเร ปนา’’ติอาทีสุ. ‘‘ปริตฺตกฺขณา ปี’’ติ จิตฺต ผสฺสาทโย อปฺปตรกฺขณาปิ. ‘‘อตีตานาคตา ปี’’ติ อตีตานาคต ธมฺมาปิ. ‘‘ฆฏฺฏเนนา’’ติ รูปาทีนํ ฆฏฺฏเนน. ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมึ ภวงฺเค. ‘‘ปฺจทฺวารานุ พนฺธกํ’’ติ ปฺจทฺวาร วีถิ อนุคตํ. อตีตํ อาลมฺพณํ ปวตฺเตติ เยวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถาปาตา คตเมวา’’ติ ปกติยา อาปาตา คตปฺปการเมว. ‘‘ตถา ตถา’’ติ ทิฏฺ สมฺพนฺธาทินา เตน เตน ปกาเรน. ‘‘กิฺจี’’ติ ¶ กิฺจิ อารมฺมณํ. ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา. ปฺจทฺวารคฺคหิตฺหิ อารมฺมณํ ปจฺจกฺขกตฏฺเน ทิฏฺนฺติ วุจฺจติ. ยํ กิฺจิ อารมฺมณํ. ‘‘อนุมาเนนฺตสฺสา’’ติ เอวเมว ภวิตฺถ, ภวิสฺสติ, ภวตีติ อนุมานฺาเณน จินฺเตนฺตสฺส. ตํ สทิสํ อารมฺมณํ. ‘‘ปรสฺส สทฺทหนา’’ติ ปรวจนํ สุตฺวา ยถา อยํ วทติ, ตเถ เวตนฺติ สทฺทหนา. ‘‘ทิฏฺิ’’ วุจฺจติ าณํ วา ลทฺธิ วา. ‘‘นิชฺฌานํ’’ติ สุฏฺุ โอโลกนํ. ‘‘ขนฺตี’’ติ ขมนํ สหนํ. อฺถตฺตํ อคมนํ. ทิฏฺิยา นิชฺฌานํ ทิฏฺินิชฺฌานํ. ทิฏฺินิชฺฌานสฺส ขนฺติ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติ. ‘‘เสสํ’’ติ นานากมฺม พเลนาติอาทิกํ. ‘‘เทวโต ปสํหารวเสนา’’ติ เทวตา กทาจิ เกสฺจิ สุปินนฺเต นานารมฺมณานิ อุปสํหริตฺวา ทสฺเสนฺติ. เอวํ เทวโต ปสํหาร วเสนาปิ. อนุโพโธ นาม โลกิยฺาณ วเสน จตุสฺสจฺจ ธมฺมานํ อนุพุชฺฌนํ. ปฏิเวโธ นาม โลกุตฺตรฺาณ กิจฺจํ. อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยคฺคหเณน ปกตู ปนิสฺสย ปจฺจยมฺปิ อุปลกฺเขติ. จิตฺต สนฺตานสฺส อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโว นามาติ สมฺพนฺโธ. อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยสตฺติ นาม อนนฺตร ปรมฺปร วิปฺผรณวเสน มหาคติกา โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยานุ ภาโวติปิ ยุชฺชติ. กถํ มหาวิปฺผาโรติ อาห ‘‘สกึ ปี’’ติอาทึ. ‘‘สุฏฺุ อาเสวิตฺวา’’ติ เอตฺถ ปจฺฉา อปฺปมุสฺสมานํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ เสวนํ สุฏฺุ อาเสวนํ นาม. น เกวลํ ปุริม จิตฺต สนฺตานสฺส โส อุปนิสฺสย ปจฺจยานุภาโว เอว มหาวิปฺผาโร โหติ. ปกติยา จิตฺตสฺส วิจิตฺต ภาว สงฺขาตํ จินฺตนา กิจฺจมฺปิ มหาวิปฺผารํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตฺจ นามา’’ติอาทิวุตฺตํ. กถํ มหาวิปฺผารํ โหตีติ อาห ‘‘กิฺจิ นิมิตฺตํ’’ติอาทึ. ‘‘กิฺจิ นิมิตฺตํ’’ติ ทิฏฺาทีสุ นานา รมฺมเณสุ กิฺจิ อปฺปมตฺตกํ ทิฏฺาทิกํ อารมฺมณ นิมิตฺตํ. ‘‘เตหิ จการเณหี’’ติ เตหิ กตฺตุภูเตหิ ทิฏฺาทีหิ การเณหิ. ‘‘โจทียมานํ’’ติ ปโยชียมานํ. ‘‘อชฺฌาสย ยุตฺตํ’’ติ อชฺฌาสเยน สํยุตฺตํ. ภวงฺค จิตฺตสฺส อารมฺมณํ นาม อวิภูตํ โหติ. ภวงฺคํ จาเลตฺวา อาวชฺชนํ นิโยเชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ลทฺธ ปจฺจเยสู’’ติ อาโลกาทิวเสน วา ¶ ทิฏฺาทิวเสน วา ลทฺธ ปจฺจยวนฺเตสุ. ตทภินินฺนากาโร นาม นิจฺจกาลมฺปิ เตสุ อารมฺมเณสุ อภิมุขํ นินฺนากาโร. เตน อากาเรน ปวตฺโต มนสิกาโร. เตน สมฺปยุตฺตสฺส. เอเตหิ วจเนหิ สุทฺธมโนทฺวาเร อารมฺมณานํ อปาตาคมนฺจ ภวงฺค จลนฺจ น เกวลํ ลทฺธ ปจฺจยานํ อารมฺมณานํ วเสเนว โหติ. ตาทิเสน ปน มนสิกาเรน ยุตฺตสฺส สยฺจ วีถิ จิตฺต จินฺตนา กิจฺจสฺส จิตฺตสฺส วเสนาปิ โหตีติ สิทฺธํ โหติ. น หิ อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโร นาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมา, อภาวิต จิตฺตานํ ปมาท พหุลานํ ชนานํ กทาจิ กรหจิ ภาวนา มนสิกาเร กรียมาเนปิ วีถิ จิตฺต สนฺตานสฺส พหิทฺธา นานารมฺมเณสุ อภินินฺนาการสฺส สนฺทิสฺสนโตติ. ‘‘ยถา เจตฺถา’’ติ ยถา เอตฺถ มโนทฺวาเร รูปารูป สตฺตานํ วิภูตา รมฺมเณปิ ตทา รมฺมณุปฺปาโท นตฺถิ, เอวนฺติ โยชนา. าณวิภงฺคฏฺกถายํ ปน โวฏฺพฺพนวาโรปิ อาคโต. ยถาห สุปิเนเนว ทิฏฺํ วิย เม, สุตํ วิย เมติ กถนกาเลปิ อพฺยากโต เยวาติ. ตตฺถ หิ ‘‘อพฺยากโต เยวา’’ติ สุปินนฺเต มโนทฺวาเร ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปนฺนสฺส อาวชฺชนสฺส วเสน อพฺยากโตเยว. ตโต ปรํ ภวงฺคปาโต. อฏฺสาลินิยมฺปิ วุตฺตํ อยํ ปน วาโร ทิฏฺํ วิย เม, สุตํ วิย เม ติอาทีนิ วทนกาเล ลพฺภตีติ. ตํ ปน ปฺจ ทฺวาเร ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปนฺนสฺส โวฏฺพฺพนสฺส วเสน วุตฺตํ. ‘‘โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติ เยวา’’ติ โสปิ วาโร อิมสฺมึ มโนทฺวาเร ลทฺธุํ วฏฺฏติเยว. ‘‘ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺค จลนมตฺเต ตฺวา วีถิ จิตฺตานิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคปาตวเสน นิวตฺตนกานํ โมฆวารานํ มโนทฺวาเรปิ ปมาณํ น ภวิสฺสติเยว. อถ อิมสฺมึวาเร วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถิ. เอวํ สติ, อิมสฺมึ วีถิ สงฺคเห โส วาโร น วตฺตพฺโพติ เจ. วตฺตพฺโพเยว. กสฺมา, ฉธา วิสยปฺปวตฺตีติ อิมสฺมึ ฉกฺเก สงฺคหิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิสเย จ อาปาตาคเต’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺติ. เอเกกสฺมึ อนุพนฺธกวาเร. ‘‘ตทารมฺมณ วาราทโย’’ติ ตทารมฺมณ วาโร ชวนวาโร โวฏฺพฺพน วาโร ¶ โมฆวาโร. เตสุ ปน ตทา รมฺมณวาโร วตฺถุคฺคหเณ จ นามคฺคหเณ จ น ลพฺภติ. ‘‘วตฺถู’’ติ หิ สณฺาน ปฺตฺติ. ‘‘นามํ’’ติ นาม ปฺตฺติ. น จ ตทา รมฺมณํ ปฺตฺตา รมฺมณํ โหตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารหํ’’ติ. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ ทิฏฺวาราทีสุ ฉสุ วาเรสุ. เอตรหิ ปน เกจิ อาจริยาติ ปาเสโส. ‘‘อตีต ภวงฺค วเสนา’’ติ เอกํ ภวงฺคํ อติกฺกมฺม อาปาตา คเต อารมฺมเณ เอโก วาโร, ทฺเว ภวงฺคานิ อติกฺกมฺม อาปาตา คเต เอโกติอาทินา อตีต ภวงฺค เภทวเสน. ‘‘ตทา รมฺมณ วเสนา’’ติ ตทา รมฺมณสฺส อุปฺปนฺนวาโร อนุปฺปนฺน วาโรติ เอวํ ตทา รมฺมณ วเสน. กปฺเปนฺติ จินฺเตนฺติ, วิทหนฺติ วา. ‘‘ขณ วเสน พลวทุพฺพลตา สมฺภโว’’ติ ยถา ปฺจทฺวาเร อติมหนฺตา รมฺมเณสุปิ อารมฺมณ ธมฺมา อุปฺปาทํ ปตฺวา อาทิโต เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต ทุพฺพลา โหนฺติ. อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตํ อาคนฺตุํ น สกฺโกนฺติ. เอก จิตฺตกฺขณํ ปน อติกฺกมฺม พลวนฺตา โหนฺติ. อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตํ คนฺตุํ สกฺโกนฺติ. มหนฺตา รมฺมณาทีสุ ปน ทฺวิ จิตฺตกฺขณิกมตฺเต ทุพฺพลา โหนฺตีติอาทินา วตฺตพฺพา. น ตถา มโนทฺวาเร อารมฺมณานํ ขณ วเสน พลวทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิ. กสฺมา นตฺถีติ อาห ‘‘ตทา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘ตทา’’ติ ตสฺมึ วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติกาเล. ‘‘ตตฺถา’’ติ มโนทฺวาเร.
‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุ. ‘‘สิยา’’ติ เกสฺจิ วิจารณา สิยา. เอกํ อาวชฺชนํ อสฺสาติ เอกาวชฺชนา. ‘‘วีถี’’ติ วีถิจิตฺตปฺปพนฺโธ. เอกาวชฺชนา จ สา วีถิ จาติ วิคฺคโห. ‘‘อาวชฺชนํ’’ติ อาวชฺชน จิตฺตํ. ตํ วา อาวชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ ตํ ชวเนนา’’ติ เตน เตน ชวเนน สหุปฺปนฺนํ วา ปรสฺส จิตฺตํ อาวชฺชติ กินฺติ โยชนา. ‘‘กิฺเจตฺถา’’ติ เอตฺถ วจเน กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถ. ยทิ ตาว อาวชฺชนฺจ ชวนานิ จาติ อธิกาโร. ‘‘ตฺหิ จิตฺตํ’’ติ ปรสฺส จิตฺตํ. ‘‘เอวมฺปิ ภินฺนเมวา’’ติ ชวนานํ ธมฺมโต ภินฺนเมว. เอตฺถ อฏฺกถายํ วินิจฺฉิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธมฺปิ ชวนานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ โยชนา. ‘‘อทฺธาวเสน คหิตํ’’ติ อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺน วเสน คหิตํ. ‘‘สนฺตติวเสน คหิตํ’’ติ สนฺตติ ¶ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน คหิตํ. อาจริยานนฺทมเต. สพฺเพสมฺปิ อาวชฺชน ชวนานํ. จิตฺตเมว โหติ, ตสฺมา ธมฺมโต อภินฺนํ. ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โหติ, ตสฺมา กาลโต อภินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนนฺตรปจฺจเย อตีโต จ ปจฺจุปฺปนฺโน จ ขณ วเสน ยุชฺชติ. ยทิ อทฺธาสนฺตติ วเสน ยุชฺเชยฺย, ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตร ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺโต ภเวยฺย. กสฺมา, เอกาวชฺชน วีถิยฺหิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อทฺธาสนฺตติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนานิ เอว โหนฺตีติ.
๑๓๘. อปฺปนาวาเร. ‘‘อปฺปนา ชวนํ’’ติ กมฺมปทํ. ‘‘ตทา รมฺมณํ’’ติ กตฺตุปทํ. ‘‘อินฺทฺริย สมตาทีหี’’ติ สทฺธาทีนํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อฺมฺํ อนติ วตฺตนวเสน สมตาทีหิ. ‘‘ปริโต’’ติ สมนฺตโต. ‘‘อุเปจฺจา’’ติ อุปคนฺตฺวา. อปฺปนํ วหิตุํ ชเนตุํ สมตฺถ ภาโว อปฺปนาวหสมตฺถภาโว. ‘‘ยสฺส ปวตฺติยา’’ติ ยสฺส อุปจาร ชวนสฺส ปวตฺติโต. ‘‘อจิรํ กาลํ’’ติ อจิเรกาเล. ปริตฺต ชาติกา นาม กามาวจรชาติ. ‘‘โคตฺตํ’’ติ กมฺมกตฺตุ ปทํ. ‘‘อภิภุยฺยตี’’ติ ภาวนา พเลน อภิภุยฺยมานํ โหติ. อภิมทฺทียมานํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ฉิชฺชตี’’ติ อิทํ ปน อภิภวนสฺส สิขาปตฺต ทสฺสนํ. ยาว ตํ โคตฺตํ เฉทํ ปาปุณาติ, ตาว อภิภุยฺยติ, มทฺทียตีติ วุตฺตํ โหติ. โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺรภูติปิ ยุชฺชติ. ‘‘ปฺจมํ’’ติ ปฺจเม จิตฺตวาเร. ‘‘ตทาหิ ชวนํ ปติตํ นาม โหตี’’ติ ปกติยา ชวนปฺปวตฺตินาม สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม โหติ. จตุตฺถฺจ มุทฺธปตฺตํ. ปฺจมโต ปฏฺาย ปติตํ. ตสฺมา ตสฺมึ ปฺจมวาเร ชวนํ ปติตํ นาม โหติ. ‘‘ทุตีเยนา’’ติ ทุตีเยน เอว สทฺเทน. ‘‘ทุตียํ’’ติ ทุตีเย จิตฺตวาเร. ตทา อนุโลมํ ปถมชวนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อลทฺธา เสวนํ อนุโลม’’นฺติ. ‘‘เอเตเนวา’’ติ เอเตน เอว สทฺท ทฺวเย เนว. อฏฺสาลินิยํ ปน อนฺุาตา วิย ทิสฺสติ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ. มนฺทปฺสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ โหนฺติ, ปฺจมํ โคตฺรภุ, ฉฏฺํ มคฺคจิตฺตํ, สตฺตมํ ผลนฺติ. ‘‘อิตรฏฺกถาสู’’ติ วินยฏฺ กถาทีสุ. ‘‘ปฏิสิทฺธตฺตา’’ติ ปฺจมํ โคตฺร ภุปฺปวตฺติยา ปฏิสิทฺธตฺตา ¶ อาทิมฺหิ อฏฺนฺนํ อฺตฺรสฺมึติ วุตฺตตฺตา อิธ นิรุทฺเธติ ปทํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพเมวาติ วุตฺตํ ‘‘นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโท’’ติ. อนนฺตร สทฺทสฺส จ นิจฺจํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา ตเมวปทํ วิภตฺติ ปริณาเมน อธิกตนฺติ อาห ‘‘นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวา’’ติ. ‘‘วสิภูตาปี’’ติ วสิภูตาปิ สมานา. ‘‘เอกวารํ ชวิตฺวา’’ติ อิทํ โลกิยปฺปนาวเสน วุตฺตํ. โลกุตฺตร อปฺปนาปน สตฺตมมฺปิ อุปฺปชฺชติเยว. มูลฏีกา ปาเ ‘‘ภูมนฺตรปตฺติยา’’ติ โคตฺรภุ จิตฺตํ กามภูมิ โหติ. อปฺปนาปน มหคฺคตภูมิ วา โลกุตฺตรภูมิ วา โหติ. เอวํ ภูมนฺตรปตฺติยา. ‘‘อารมฺมณนฺตร ลทฺธิยา’’ติ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ผลชวนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถหิ ปุริมานิ อนุโลม ชวนานิ สงฺขารา รมฺมณานิ โหนฺติ. ผลชวนํ นิพฺพานารมฺมณํ. อิทฺจ การณมตฺตเมว. ยถาวุตฺต เลฑฺฑุปมา เอว อิธ ยุตฺตรูปาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ เอตํ อตฺถชาตํ น โข เอวํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อนทฺธนียา’’ติ อทฺธานํ ทีฆกาลํ นข มนฺตีติ อนทฺธนียา. อสารา. อสารตฺตา เอว สีฆตรํ รุหนฺติ. สีฆตรํ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ อาปชฺชนฺติ. สารวนฺตา ปน สาเรน สห วฑฺฒมานตฺตา สีฆตรํ นรุหนฺติ. สีฆตรํ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ นา ปชฺชนฺติ. เตนาห ‘‘เอกวสฺสชีวิโน’’ติอาทึ. ‘‘เอวเมวา’’ติอาทีสุ ‘‘ปติตชวเนสู’’ติ ปฺจม ฉฏฺ สตฺตม ชวเนสุ. ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ. ‘‘สุปกฺกสาลิภตฺต สทิสานี’’ติ ยถา สาลิภตฺตานิ สุปกฺกตฺตา เอว มุทุตรานิ หุตฺวา ทุพฺพลานิ อจิรฏฺิติกานิ. ตสฺมึ ทิวเสปิ ปูติภาวํ คจฺฉนฺติ. เอวํ อปฺปนา ชวนานิ. ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทีสุ. ‘‘ทุวิธสฺส นิยมสฺสา’’ติ ชวนนิยมสฺส จ กาลนิยมสฺส จ. ‘‘ปฏิสนฺธิยา อนนฺตร ปจฺจย ภาวิโน’’ติ สตฺตม ชวน เจตนา อนนฺตร ปจฺจโย, ตทนนฺตเร ปวตฺตํ วิปาก สนฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺโน, ตเมว จ อวสาเน จุติ จิตฺตํ หุตฺวา ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจโย. เอวํ ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจย ภาเวน อวสฺสํ ภวิสฺสมานสฺสาติ อตฺโถ. อิทฺจ การณ มตฺตเมว. มหาฏีกาวจนํ ปน กิฺจิ วตฺตพฺพ รูปนฺติ น ปฏิกฺขิตฺตํ. ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตานํ’’ติ ¶ อาทีสุ. ภินฺนา อสทิสา เวทนา เยสํ ตานิ ภินฺนเวทนานิ. ‘‘อาเสวน ปจฺจนีกานํ’’ติ อาเสวน ปจฺจยปฺปฏิ ปกฺขานํ. อภินฺนา เวทนา เยสนฺติ วิคฺคโห. กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลํ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ทฏฺพฺพํ. เสสเมตฺถสุวิฺเยฺยํ.
๑๓๙. ‘‘สพฺพถา ปี’’ติอาทีสุ. โลเก มชฺฌิมเก หิ มหาชเนหิ อิจฺฉิตมฺปิ กิฺจิ อารมฺมณํ อติอุกฺกฏฺเหิ มนฺธาตุ ราชาทีหิ อิจฺฉิตํ น โหติ. ตถา เตหิ มหาชเนหิ อนิจฺฉิตมฺปิ กิฺจิ อารมฺมณํ อติทุคฺคเตหิ ปจฺจนฺต วาสีหิ อิจฺฉิตํ โหติ. ตสฺมา อารมฺมณานํ อิฏฺานิฏฺ ววตฺถานํ ปตฺวา อติอุกฺกฏฺเหิ จ อติทุคฺคเตหิ จ ววตฺถานํ น คจฺฉติ, มชฺฌิมเกหิ เอว ววตฺถานํ คจฺฉติ. เตนาห ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทึ. ‘‘อารมฺมณํ’’ติ กตฺตุปทํ. ‘‘วิปากจิตฺตํ’’ติ กมฺมปทํ. ‘‘กิฺจี’’ติ กิฺจิ รูปํ. ‘‘กิสฺมิฺจี’’ติ กสฺมึจิ เอกสฺมึ ปุปฺเผ. ‘‘เตน วา’’ติ เตน วา สุขสมฺผสฺเสน วตฺเถน. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
‘‘เวทนานิยโมปนา’’ติอาทีสุ. ‘‘อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิยา’’ติ ยถา อาทาเส มุข นิมิตฺตสฺส จลน จวนาทิโยโค นานาวณฺณโยโค จ ยถามุขเมว สิทฺโธ. ตถา วิปากานํ. เวทนา โยโค ปน ยถารมฺมณเมว สิทฺโธติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘เวทนาโยโค’’ติ นานาเวทนาโยโค. ‘‘กปฺเปตฺวา’’ติ จินฺเตตฺวา. ‘‘ปกปฺเปตฺวา’’ติ นานปฺปการโต จินฺเตตฺวา. น เกวลฺจ วิปากานํ เอว ยถารมฺมณํ เวทนา โยโค โหตีติ โยชนา.
‘‘อยฺจา’’ติอาทีสุ. ‘‘อฏฺกถายํ ปี’’ติ ปฏฺาน อฏฺกถายมฺปิ. ‘‘ตทารมฺมณ วเสนา’’ติ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานนฺติ ปาเสโส. ‘‘ปฺจนฺนํ’’ติ โสมนสฺส สนฺตีรเณน สทฺธึ จตฺตาริ มหาวิปาก โสมนสฺสานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ปกติ นีหาเรนา’’ติ ปกติยา นิจฺจกาลํ ปวตฺตปฺปกาเรน. ปาฬิปาเ. ภาวิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนาติ ภาวิตินฺทฺริโย. ‘‘มนาปํ’’ติ มโนรมฺมํ. ‘‘อมนาปํ’’ติ อมโนรมฺมํ. วิหเรยฺยนฺติ สเจ กงฺขตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิกูเล’’ติ ¶ อมนาเป. ‘‘อปฺปฏิกูล สฺี’’ติ มนาปสฺี. เอวํ เสเสสุ. ‘‘เตสํ’’ติ ขีณาสวานํ. ปาฬิปาเ. ‘‘สุมโน’’ติ โสมนสฺสิโต. ‘‘ทุมฺมโน’’ติ โทมนสฺสิโต. ปาฬิปาเ. ‘‘เมตฺตายวา ผรตี’’ติ อยํ สตฺโต อเวโรโหตูติอาทินา เมตฺตาจิตฺเตน วา ผรติ. ‘‘ธาตุโส อุปสํหรตี’’ติ ยถา ม ม กาโยปิ จตุธาตุ สมุสฺสโย โหติ. ตตฺถ เอกาปิ ธาตุ นาม ปฏิกูลา วา อปฺปฏิกูลา วา น โหติ. เกวลํ ตุจฺฉ สฺุ สภาวมตฺตา โหติ. เอวเมว อิมสฺส สตฺตสฺส กาโยปีติอาทินา ธาตุ โส อุปสํหรติ. ‘‘อสุภาย วา’’ติ อสุภ ภาวนาย วา. อสุภ ภาวนา จิตฺเตน วาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อสุภายา’’ติ วา ตสฺส อสุภภาวตฺถาย. เทวนาฏกา เทวจฺฉรา นาม. กุถิตานิ กุฏฺานิ เยสํ ตานิ กุถิต กุฏฺานิ. ‘‘สรีรานี’’ติ กายงฺคานิ. กุถิต กุฏฺานิ สรีรานิ ยสฺส โส กุถิตกุฏฺสรีโร. ‘‘กุถิตานี’’ติ อพฺภุกฺกิรณานิ. เวทนา ยุตฺตานิ โหนฺติ อิติ อปเร วทนฺตีติ โยชนา. ตสฺมา ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. กถํ ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ยถา อานิสํส ทสฺสเนนา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘อฏฺกถายํ’’ติ วิสุทฺธิ มคฺคฏฺกถายํ. ‘‘พุทฺธสุพุทฺธตา ทสฺสเนนา’’ติ อตฺตโน สตฺถุภูตสฺส พุทฺธสฺส สุพุทฺธตา ทสฺสเนน. ‘‘อตฺตสมฺปตฺติ ทสฺสเนนา’’ติ มยํ ปน เอวรูปา ทุกฺขา มุตฺตามฺหาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติ ทสฺสเนน. ‘‘อฏฺิกงฺกลิกเปตรูเป’’ติ นิมฺมํ สโลหิเต อฏฺิปฺุชเปตสรีเร. ‘‘กุฏฺิโน’’ติ กุฏฺสรีรสฺส. ‘‘อฏฺกถายํ’’ติ ธมฺมปท อฏฺกถายํ. อติ อิฏฺเ เทวจฺฉร วณฺณาทิเก. อติ อนิฏฺเ กุถิตกุฏฺสรีราทิเก. ‘‘วตฺถุ ภูโต’’ติ อุปฺปตฺติฏฺาน ภูโต. ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ’’ติ กตฺตุ อตฺเถสามิวจนํ. ‘‘ตทุภยํ ปี’’ติ อุภยํ ตํ คหณํปิ. ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ โลกิย มหาชนานํ. ‘‘วิปลฺลาสวเสเนว โหตี’’ติ เทวจฺฉรวณฺณาทีสุ อติอิฏฺเสุ อติอิฏฺาการโต คหณมฺปิ วิปลฺลาส วเสเนว โหติ. กสฺมา, เทวจฺฉร วณฺณาทีสุ อติ อิฏฺ สฺาย วิปลฺลาส สฺาภาวโต.
วิภาวนิปาเ ¶ . ‘‘ปวตฺติยา’’ติ ปวตฺตนโต. อฏฺกถาธิปฺปาเย ตฺวา วุตฺตตฺตา อฏฺกถาคารเวน’’ตํ วิจาเรตพฺพ เมวา’’ติ วุตฺตํ. อตฺถโต ปน อยุตฺตเมวาติ วุตฺตํ โหติ. เอสนโย อฺตฺถปิ. ‘‘ธมฺม จกฺขุรหิตา’’ติ ธมฺม ววตฺถานฺาณ จกฺขุ รหิตา. ‘‘กุสลากุสลานิ เยวา’’ติ เตสํ ธมฺม จกฺขุ รหิตานํ อุปฺปนฺนานิ กุสลากุสลานิเยว. คาถายํ. ‘‘รูปา’’ติ รูปโต นปฺปเวธนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สทฺทา’’ติอาทีสุปิ เอเสวนโย. นปฺปเวธนฺตีติ จ น จลนฺติ, น กมฺปนฺติ, จิตฺตฺถตฺตํ น คจฺฉนฺติ. ตถา อุเปกฺขา กฺริยชวนานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุ เปกฺขาเวทนา ยุตฺตานิ เอว สิยุนฺติ โยชนา. มูลฏีกาปาเ. ‘‘ตทารมฺมณตา’’ติ ตทารมฺมณตาย ตทารมฺมณภาเวน. ‘‘กตฺถจี’’ติ กตฺถจิ อภิธมฺม ปาฬิยํ. ‘‘วิชฺชมาเน จ ตสฺมึ’’ติ ตสฺมึ กฺริยชวนานุ พนฺธเก ตทา รมฺมเณ วิชฺชมาเน สติ. เอตํ ภวงฺคฺจ นาม อนุพนฺธตีติ สมฺพนฺโธ. นทีโสโต ปฏิโสตคามินาวํ อนุพนฺธติ วิยาติ โยชนา. ‘‘สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ’’ติ กิเลส ธมฺมานํ วิปลฺลาส ธมฺมานฺจ วเสน ขณมตฺเตปิ อเนกสเตสุ อารมฺมเณสุ วิวิธากาเรน ผรณเวคสหิตํ กุสลากุสล ชวนเมว อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํ. น ปน กฺริยชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘ฉฬงฺคุ เปกฺขาวโต’’ติ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ, น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรตี-ติอาทินา วุตฺตาย ฉ ทฺวาริกวเสน ฉฬงฺค สมนฺนาคตาย อุเปกฺขาย สมฺปนฺนสฺส. วตฺตนํ วุตฺติ. สนฺตา วุตฺติ อสฺสาติ สนฺต วุตฺติ. ตํ วิจาเรนฺโต ‘‘ปฏฺาเน ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตํ’’ติ กฺริยา พฺยากเตติอาทิกํ เอตํ วจนํ. ‘‘ตสฺมึ’’ติ ตสฺมึ วจเน. ‘‘เอวมาทินา’’ติ เอวมาทินา นเยน. วิภาวนิปาเ. ‘‘อุตฺตรํ’’ติ ปริหารํ. ‘‘วิปสฺสนาจาร วเสนา’’ติ วิปสฺสนา ปวตฺติ วเสน. ‘‘เตสํ’’ติ โสมนสฺส โทมนสฺสานํ. ‘‘อิตรีตรานนฺตร ปจฺจยตา’’ติ อฺมฺานนฺตร ปจฺจยตาติ อตฺโถ. ‘‘เถเรนา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรน. สพฺพานิ ตทา รมฺมณานิ, สพฺพานิ ภวงฺคานิ จ. ‘‘สมุทา จรนฺตี’’ติ จิรกาลํ สฺจรนฺติ ¶ . ‘‘เอตานิหี’’ติอาทินา เตสํ อฏฺารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณานํ อนิยมโต ปวตฺติยา การณยุตฺตึ ทสฺเสติ. สมฺภวติ อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ สมฺภโว. ตทา รมฺมณสฺส สมฺภโว ตทา รมฺมณ สมฺภโว. อถวา, สมฺภวนํ อุปฺปชฺชนํ สมฺภโวติ อิเม ทฺเว อตฺเถ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา รมฺมณ สมฺภโว’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เยสํ ปนา’’ติอาทีสุ. ‘‘เยสํ’’ติ เยสํ ปุคฺคลานํ. ‘‘อิตรานี’’ติ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยโต อฺานิ. ‘‘น โหนฺตีติ น วตฺตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ. เอวํสติ, กสฺมา เถเรน อิธ น วุตฺตานีติ. อฏฺสาลินิยํ อวุตฺตตฺตา อิธ น วุตฺตานีติ. อฏฺสาลินิยํ ปน กสฺมา น วุตฺตานิ. เยภูยฺย นิยมโสเต ปติตตฺตา น วุตฺตานิ. น ปน อลพฺภมานตฺตา น วุตฺตานีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณ ทฺวยเมว วุตฺตํ’’ติ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน วุตฺตํ. ยถาห อถสฺส ยทา โสมนสฺส สหคตปฺปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺเต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปมาเทน ปริหีนชฺฌานสฺส ปณีต ธมฺโม เม นฏฺโติ ปจฺจเวกฺขโต วิปฺปฏิสาริ วเสน โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตทา กึ อุปฺปชฺชติ. โสมนสฺสานนฺตรฺหิ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสานนฺตรฺจ โสมนสฺสํ ปฏฺาเน ปฏิสิทฺธํ. มหคฺคต ธมฺมํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทา รมฺมณมฺปิ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ. กุสล วิปากาวา อกุสลวิปากาวา อุเปกฺขา สหคตา เหตุกมโนวิฺาณ ธาตุ อุปฺปชฺชติ. กิมสฺสา รมฺมณนฺติ. รูปาทีสุ ปริตฺต ธมฺเมสุ อฺตรํ. เอเตสุ หิ ยเทว ตสฺมึ สมเย อาปาตมาคตํ โหติ. ตํ อารพฺภ เอตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ-ติ. เอวํ โทมนสฺสสหคต ชวนานุรูปํ อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณ ทฺวยเมว อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ. ‘‘เอตมฺปิ ยุชฺชติ เยวา’’ติ อกุสล ชวนาวสาเน เอตํ สเหตุกํ อาคนฺตุก ภวงฺคํปิ ยุชฺชติเยว. ‘‘โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺค ปาโตว โหตี’’ติ อุเปกฺขา สหคต มูลภวงฺค ปาโตว โหติ. อาคนฺตุก ภวงฺเคน กิจฺจํ นตฺถิ. กสฺมา, อุเปกฺขา ปฏิสนฺธิกตฺตา. เนวตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิ. กสฺมา, เตสุ อารมฺมเณสุ ตทารมฺมณวารสฺส อสมฺภวโต. น ¶ หิ มหนฺตารมฺมเณสุ จ อวิภูตารมฺมเณสุ จ ตทารมฺมณวาโร สมฺภวติ. น จ มูลภวงฺค สมฺภโว อตฺถิ. กสฺมา, มูลภวงฺคภู ตสฺส โสมนสฺส ภวงฺคสฺส โทมนสฺส ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตา. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิมินา การเณน. ‘‘เอกํ’’ติ เอกํ อุเปกฺขาสหคต วิปากํ. ตถา ตสฺเสว โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิ. น จ มูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ…เป… ปวตฺตตีติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘ตสฺเสวา’’ติ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกสฺเสว. เนวตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิ. กสฺมา, อารมฺมณานํ อติมหนฺตตฺเตปิ อติวิภูตตฺเตปิ สติ โสมนสฺส ตทารมฺมณสฺส ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตา. อุเปกฺขา ตทา รมฺมณสฺส จ อารมฺมเณน สห วิรุทฺธตฺตา. น หิ อติ อิฏฺารมฺมเณ อุเปกฺขา ตทารมฺมณํ ปวตฺตติ. มหคฺคต ปฺตฺตา รมฺมเณสุ ปน อุภยมฺปิ ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติเยว. น จ มูลภวงฺค สมฺภโว อตฺถิ. กสฺมา, ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตาติ.
‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ. ‘‘สพฺพ ธมฺเมสู’’ติ สพฺเพสุ อารมฺมณ ธมฺเมสุ. ‘‘ปถม สมนฺนาหาโร’’ติ อาวชฺชน กิจฺจํ อาห. สุตฺตนฺต ปาเ. ‘‘ตชฺโช’’ติ เตน อารมฺมณานํ อาปาตา คมเนน ชาโต. ‘‘ตชฺโช’’ติ วา ตทนุรูโปติปิ วทนฺติ. ‘‘วิฺาณภาคสฺสา’’ติ จกฺขุ ทฺวาริก วิฺาณ โกฏฺาสสฺส. ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมึ กาเล. กถํ อาวชฺชเนน วินา นุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สเจ อาวชฺชเนนา’’ติอาทึ. ‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุ. ยถา ปน นิราวชฺชนํ โหติ ภินฺนา รมฺมณฺจ, เอวํ ตถาติ โยชนา. ‘‘เอกสฺสปี’’ติ เอกสฺส อาคนฺตุก ภวงฺคสฺสปิ นตฺถิ โทโส. มหาอฏฺกถายฺจ นตฺถิ. อฏฺสาลินิยํ ปน อตฺถิเยว. ‘‘สวิปฺผนฺทนตฺตา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ สวิปฺผาริกนฺติ ปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. ‘‘อิตเร สฺจา’’ติ มหคฺคตโลกุตฺตร ชวนานฺจ. กานิ จิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สมานานิ. ยทิ ตทารมฺมณู ปนิสฺส ยสฺส กามภวงฺคสฺส อภาวโต ตทารมฺมณานิ รูปารูป พฺรหฺมานํ นุปฺปชฺชนฺติ. เอวํ สติ, จกฺขุโสต ทฺวาริก จิตฺตานิปิ รูป พฺรหฺมานํ นุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อาห ‘‘จกฺขุ โสตวิฺาณานิ ปนา’’ติอาทึ. ‘‘อินฺทฺริยปฺปวตฺติ ¶ อานุภาวโต’’ติ จกฺขุ วตฺถุ โสตวตฺถุ สงฺขาตานํ อินฺทฺริย วตฺถูนํ รูป พฺรหฺม สนฺตาเน ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ อานุภาวโต จกฺขุ โสตวิฺาณานิ รูปพฺรหฺมานํ ปวตฺตนฺติเย วาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วิกปฺปพเลวา’’ติ กามกุสลา กุสลานํ วิย วิวิเธน อากาเรน กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหสามตฺถิเยวาสติ. ‘‘อปฺปนาปตฺต ภาวนา กมฺมวิเสเส วา’’ติ เอตฺถ อภิฺา ชวนานิ วิย มหคฺคต วิปาก โลกุตฺตร วิปากานิ วิย จาติ วตฺตพฺพํ. ‘‘อฏฺกถายํ’’ติ ปฏิจฺจ สมุปฺปาท วิภงฺคฏฺกถายํ. ‘‘วิภาวนิยํ วุตฺต การณานี’’ติ อฏฺกถาโต อาหริตฺวา วิภาวนิยํ วุตฺตานิ ‘อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตา ภาวโต’ติอาทีนิ การณานิ.
๑๔๐. ชวน นิยเม. อฏฺกถายมฺปิ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตา. ยถาห สเจ ปน พลวา รมฺมณํ อาปาตาคตํ โหติ. กฺริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต จกฺขุวิฺาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ. ชวนฏฺาเน ปน ปถมกามาวจร กุสล จิตฺตํ ชวนํ หุตฺวา ฉสตฺตวาเร ชวิตฺวา ตทารมฺมณสฺส วารํ เทตีติ. ‘‘มุทุตร ภาเวนา’’ติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ิตกาเลวา สมฺปติ ชาตกาเล วา วตฺถุสฺส อติมุทุภาเวน. ‘‘เกนจิอุปทฺทุต ภาเวนา’’ติ พาฬฺหเคลฺชาตกาเล เกนจิ วาตปิตฺตเสมฺหาทินา อุปทฺทุต ภาเวน. ‘‘อชฺโฌตฺถฏ ภาเวนา’’ติ ตสฺส เววจนมตฺตํ. มนฺทีภูโต เวโค เยสํ ตานิ มนฺทีภูต เวคานิ. ‘‘อสยฺห รูเปหี’’ติ ทุกฺขมสภาเวหิ. อภิภูตานํ สตฺตานํ. ตฺจ โข วจนํ ปากติก สตฺตานํ วเสเนว วุตฺตํ. น สตฺตวิเสสานํ วเสน. เอวํ สติ, สตฺตวิเสสานํ วเสน กถํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห ‘‘เย ปนา’’ติอาทึ. ‘‘อุปรี’’ติ มรณุปฺปตฺติฏฺาเน. ‘‘วุตฺตฺหี’’ติ วิสุทฺธิ มคฺเค วุตฺตเมว. ‘‘ยมกปฺปาฏิหาริยํ’’ติ ยุคฬวตฺถูนํ เอกโต ปวตฺต อจฺฉริย กมฺมํ. ‘‘ทฺเว ฌานงฺคานี’’ติ อุเปกฺเขกคฺคตา ฌานงฺคานิ.
‘‘โยคกมฺมสิทฺธิยา’’ติ ภาวนานุ โยคกมฺมสิทฺธสฺส. อิทฺธิ วิกุพฺพนํ นาม อิทฺธิยา นานากมฺมกรณํ. ‘‘สิทฺธิยา เอวา’’ติ สิชฺฌ นตฺถาย เอว ¶ . อตฺตโน อนนฺตเร เอว อุปฺปนฺนํ ผลํ เอติสฺสาติ อานนฺตริกปฺผลา. มคฺคเจตนา. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘มนฺทสฺสา’’ติ มนฺท ปุคฺคลสฺส. ‘‘ติกฺขสฺสา’’ติ ติกฺข ปุคฺคลสฺส. ตีณิ ผลจิตฺตานิ. ‘‘ปโยคาภิสงฺขารสฺสา’’ติ ปถมชฺฌานโต ปฏฺาย สมถ วิปสฺสนายุคนนฺธปฺปวตฺติ สงฺขาตสฺส ปุพฺพปฺปโยคาภิสงฺขารสฺส. ‘‘อกตาธิการสฺสา’’ติ อาสนฺเน ปุริมภเว อกต ฌานปริกมฺมสฺส ปุคฺคลสฺส. สพฺเพสมฺปิ ผลฏฺานํ จิณฺณวสิภาวาเนว โหนฺตีติ โยชนา.
ชวนนิยโมนิฏฺิโต.
๑๔๑. ทุเหตุกาทีสุ. ชาติ ทฺวิเหตุกาทโย เอว อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิวิฺาณ สหคตา’’ติอาทึ. ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปี’’ติ ทฺวิเหตุกานมฺปิ อเหตุกานมฺปิ. ภุโสฌาน มคฺคผลานิ วาเรนฺติ นีวาเรนฺตีติ อาวรณานิ. วิปากานิ จ ตานิ อาวรณานิ จาติ วิคฺคโห. ‘‘วิปากานี’’ติ อเหตุก ทฺวิเหตุก วิปากานิ. เตหิ คหิตปฺปฏิสนฺธิกานํ อิมสฺมึ ภเวฌาน มคฺคผลปฺปฏิลาโภ นาม นตฺถิ. เตนาห ‘‘วิปากาวรณ สพฺภาวโต’’ติอาทึ. ‘‘เตสํ’’ติ ทุคฺคติ อเหตุก ปุคฺคลานํ. ปุคฺคลานนฺติ วุตฺตํ โหติ. น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิตเรสํ’’ติ ตโต อฺเสํ สุคติ อเหตุก ปุคฺคลานํ.
‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุ. ทุคฺคติ ปริยาปนฺนานฺจ อเหตุกานํ. ‘‘มูลภวงฺเค’’ติอาทิมฺหิ ปฏิสนฺธิ จิตฺตํ หุตฺวา อาคเต มูลภวงฺเค. ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ ยํ กิฺจิ ภวงฺคํ. ‘‘วุจฺจเต’’ติ วิสชฺชนา วุจฺจเต. ‘‘สพฺพ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ อฏฺสาลินิยํ ตาว วิปากุทฺธารกถายํ โสฬสสุ กามาวจร กุสล วิปาเกสุ อฏฺนฺนํ อเหตุก วิปากานํ เอว อาปายิเกสุ สตฺเตสุ อุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. น อฏฺนฺนํ สเหตุก วิปากานํ. ตถา ปฏิจฺจ สมุปฺปาทฏฺ กถาสุ จ วิฺาณ ปทวณฺณนาสุ อฺาสุ จ อภิธมฺมาวตาราทีสูติ เอวํ สพฺพฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตา นาม โหติ. ‘‘โยคสา ธนียตฺตา’’ติ ¶ ปโยเคน สาเธตพฺพตฺตา. กุสลากุสลานิ หิ วฑฺเฒตุํ วา หาเปตุํ วา ปโยเค กเต วฑฺฒนฺติ เจว หายนฺติ จ. าณวิปฺปยุตฺตภูตํ คเหตุํ ยุตฺตํ. กสฺมา, อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ วุตฺตสฺส มูลภวงฺคสฺส อเหตุกตฺตา. ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ อเหตุกานํ’’ติ ทุคฺคติ อเหตุกานฺจ สุคติ อเหตุกานฺจ. ‘‘อปเรปนา’’ติอาทิ วิภาวนิยํ อาคโต อปเร วาโท. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘อปเรปน ยถา อเหตุกานํ สเหตุก ตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุก ตทารมฺมณํปี’ติ วณฺเณนฺติ. เตสํมตานุโรเธน จ อิธปิ าณสมฺปยุตฺต วิปากปฺปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺตีติ. ตํ ปน วิปากุทฺธารกถายํ ‘เอตฺเถว ทฺวาทส กมคฺโคปี’ติ จ, เอตฺเถว ทสกมคฺโคปี’ติ จ อาคเตหิ น สเมติ. ตตฺถ หิ โสฬสสุกุสลวิปาเกสุ ทฺวิเหตุก กมฺมนิพฺพตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวิเหตุกาเหตุก ปุคฺคลานํ จตฺตาริ าณสมฺปยุตฺต วิปากานิ วชฺเชตฺวา ทฺวาทส กมคฺโค นาม โหติ. ปุน เสเสสุ ทฺวาทส วิปาเกสุปิ อสงฺขาริก กมฺมนิพฺพตฺตานํ ทฺเว าณวิปฺปยุตฺต สสงฺขาริก วิปากานิ, สสงฺขาริก กมฺมนิพฺพตฺตานฺจ ทฺเว าณวิปฺปยุตฺต อสงฺขาริก วิปากานิ วชฺเชตฺวา ทุติยตฺเถร วาเท ทสกมคฺโค นาม โหตีติ. เอตฺถ ปน ทฺวิ เหตุโกปิ ปุคฺคโล อธิเกน ฉนฺเทน วา วีริเยน วา จิตฺเตน วา ยุตฺโต ปริยตฺติ ธมฺมํ วา นานาวิชฺชาสิปฺปานิ วา พหุํ คณฺเหยฺย, สุเณยฺย, ธาเรยฺย, วาเจยฺย, จินฺเตยฺย. อถสฺส าณสมฺปยุตฺต ชวนํ พหุลํ สมุทา จเรยฺย. ตทา ตสฺส นานากมฺเมน ชวนานุ รูปํ าณสมฺปยุตฺต ตทารมฺมณํ น น สมฺภวตีติ วุตฺตํ. ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติ. ‘‘อฏฺกถายํ ปิหิ. ล. วุตฺตา’’ติ กถํ วุตฺตา. เอตานิ หิ มนุสฺเสสุ จ กามาวจร เทเวสุ จ ปฺุวนฺตานํ ทฺวิเหตุกติ เหตุกานํ ปฏิสนฺธิกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺตีติอาทินา วุตฺตาติ. เต ปน ติวิธา, นววิธาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตสํ ตพฺภาโว’’ติ กุสลานํ กุสลภาโว, อกุสลานํ อกุสลภาโว. ‘‘สิกฺขน ธมฺมยุตฺตา’’ติ ตีหิ สิกฺขาหิ ปหาตพฺพานํ กิเลสานํ อตฺถิตาย สิกฺขิตพฺพตา ปกติยํ ิตาติ อธิปฺปาโย ¶ .‘‘เหฏฺิมานฺจา’’ติ เหฏฺิม ผลานฺจ. ยานิยานิสกานิ ยถาสกํ. ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ ปุคฺคลานํ. ‘‘ปรินิฏฺิต สิกฺขา กิจฺจตฺตา’’ติ สิกฺขา กิจฺจํ นาม กิเลส ธมฺมานํ ปหานตฺถาย เอว โหตีติ เตสุ สพฺพโส ปหีเนสุ สิกฺขา กิจฺจํ ปรินิฏฺิตํ โหติ. เอวํ ปรินิฏฺิต สิกฺขา กิจฺจตฺตา. สุฏฺุ ภพฺโพติ สมฺภโว. สมฺภโวติ วิเสสน ปทเมตนฺติ อาห ‘‘ยถา สมฺภวํ’’ติ.
๑๔๒. ‘‘เอตฺเถวา’’ติ เอตสฺมึ กามโลเก เอว. ‘‘ตํ ตํ ปสาทรหิตานํ’’ติ เตนเตน ปสาเทน รหิตานํ. ตสฺมึ ตสฺมึ ทฺวาเร อุปฺปนฺนานิ ตํ ตํ ทฺวาริกานิ. จตุสฏฺิวีถิ จิตฺตานิ. ทฺเว จตฺตาลีส วีถิ จิตฺตานิ. ‘‘พฺรหฺมโลเก วา’’ติอาทีสุ. อิทํ อฏฺกถา วจนํ. ยถาห รูปภเว จตุนฺนํ วิฺาณานํ, ตเถว ปจฺจโย. ปวตฺเต, โนปฏิสนฺธิยํ. โสจ โข กามาวจเร อนิฏฺ รูปทสฺสน สทฺทสวนวเสน, พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺา รูปาทโย นาม นตฺถิ. ตถา กามาวจร เทวโลเก ปีติ. ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ รูปโลเก. วิภาวนิปาเ. ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมึ วจเน. ‘‘ตํ ตํ ภูมิ ปริยาปนฺเน’’ติ ติสฺสํ ติสฺสํ ภูมิยํ ปริยาปนฺเน. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
วีถิสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺิตา.