📜
๕. วีถิมุตฺตสงฺคหอนุทีปนา
๑๔๓. วีถิมุตฺตสงฺคเห ¶ . ‘‘ปวตฺติสงฺคหํ’’ติ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺตาการกถนสงฺคหํ. ‘‘ปฏิสนฺธิยํ’’ติ ปฏิสนฺธิกาเล. ‘‘เตสํ’’ติ จิตฺต เจตสิกานํ. วิภาวนิปาเ. ‘‘ตทาสนฺนตายา’’ติ ตายปฏิสนฺธิยา อาสนฺนตาย. ‘‘ตํ คหเณเน วา’’ติ สนฺธิคฺคหเณน เอว สนฺธิวจเนน เอว. ‘‘วิสยปฺปวตฺติ นามา’’ติ กมฺม กมฺมนิมิตฺตาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน วเสน ปวตฺติ นาม. ‘‘มรณุปฺปตฺติยํ เอว สิทฺธา’’ติ มรณุปฺปตฺติยํ ชวเนสุ เอว สิทฺธา. เอเตน มรณุปฺปตฺติ วิธานํ ชวนปฺปธานํ โหติ, น จุติปฺปธานนฺติ ทีเปติ. น หิ ตสฺมึ วิธาเน ตสฺสํ จุติยํ วิสยปฺปวตฺติ วจนํ นาม อตฺถิ. ชวเนสุ เอว อตฺถิ. สา ปน จุติ ตสฺมึ ภเว อาทิมฺหิ ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยา สิทฺธาย สิชฺฌติ เยวาติ. ‘‘เตสํ’’ติ วีถิมุตฺตานํ. ‘‘ภวนฺตี’’ติ ปาตุพฺภวนฺติ. ‘‘ตโต’’ติ อยโต. ‘‘คนฺตพฺพา’’ติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชิตพฺพา. ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ ปวตฺตนฺติ. ‘‘ติโร’’ติ ติริยโต. ‘‘อฺฉิตา’’ติ คตา ปวตฺตา, อายตา วา. ‘‘สมานชาติตายา’’ติ ติรจฺฉาน คตชาติ วเสน สมานชาติ ภาเวน. ‘‘ยุวนฺตี’’ติ มิสฺสี ภวนฺติ. ‘‘สุขสมุสฺสยโต’’ติ สุขสมุทายโต. ‘‘ทิพฺพนฺตี’’ติ วิชฺโชตนฺติ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ วจนตฺถํ กตฺวา อุปริเทวา สุราติ วุจฺจนฺตีติ โยชนา. ‘‘เวปจิตฺติปหาราทาทโย’’ติ เวปจิตฺติ อสุรินฺท ปหาราทอสุรินฺทาทิเก เทวาสุเร. ‘‘สุรปฺปฏิ ปกฺขา’’ติ ตาวตึสาเทวปฺปฏิปกฺขา. ‘‘สุรสทิสา’’ติ ตาวตึสาเทว สทิสา. ‘‘เวมานิกเปเต’’ติ เวมานิก นามเก เปเต. ‘‘วินิปาติเก’’ติ วินิปาติก นามเก ทุคฺคต เทวชาติเก. เตสํ ปวตฺติ อุปริ ‘วินิปาติกาสุรานฺจา’ติ ปเท อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘เตปี’’ติ โลกนฺตริก เนรยิก สตฺตาปิ. ‘‘กาลกฺจิกเปเต’’ติ กาลกฺจิก นามเก เปเต. เอวํ กถาวตฺถุ ปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภุ อาทโย ยมราชาโนปนาติ สมฺพนฺโธ. เวสฺสภู ¶ จ โนตฺติ จ โสโม จ ยโม จ เวสฺสวโณ จ อิติ อิเม เปตฺติ ราชาโน. ‘‘รชฺช’’นฺติ ราชภาวํ ราชกิจฺจํ. เย จ ยกฺขรกฺขสา นาม กโรนฺตา วิจรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กุรูรกมฺมการิโน’’ติ ลุทฺทกมฺมการิโน. ‘‘เรวติ วิมาเน’’ติ เรวติ วิมาน วตฺถุมฺหิ. ‘‘อิโต’’ติ มนุสฺส โลกโต, สุคติภวโต วา. เตหิ ยกฺข รกฺขสา นาม ภูมฏฺกาปิ สนฺติ, อากาสฏฺกาปิ. ‘‘นานากมฺมการณาโย’’ติ ทฺวตฺตึส วิธานิ กมฺมกรณ กิจฺจานิ. เตสมฺปิ นิรยปาลานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ติสฺสนฺนํ’’ติ ติสฺสนฺนํ อปายภูมีนํ. อปายภูมิ.
อุสฺสิโต มโน เอเตสนฺติ วา, อุสฺสนฺโน มโน เอเตสนฺติ วา, ทฺวิธาวิคฺคโห. ‘‘อุสฺสิโต’’ติ อุคฺคโต. ‘‘อุสฺสนฺโน’’ติ วิปุโล. กสฺมา ติกฺขตร จิตฺตา โหนฺตีติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริปุณฺณานํ’’ติอาทึ. ปุพฺพวากฺเย อนนฺต จกฺกวาฬสาธารณ วเสน วุตฺตตฺตา ปุน ‘‘อิมสฺมึ’’ติอาทิ วุตฺตํ. วตฺตพฺพํ นตฺถิ. อิเธว สพฺพฺุ พุทฺธาทีนํ อุปฺปนฺนโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘อธิคฺคณฺหนฺตี’’ติ อธิกํ กตฺวา คณฺหนฺติ. ‘‘สูรา’’ติ ปาปกลฺยาณ กมฺเมสุ สูรจิตฺตา. ‘‘สติมนฺโต’’ติ วิปุลสฺสติกา. ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิเธว สิกฺขตฺตยปูรณ สงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยวาสสฺส อตฺถิตา. ‘‘มริยาทธมฺเมสู’’ติ โลกจาริตฺต ธมฺเมสุ. ‘‘ธตรฏฺโ’’ติ ธตรฏฺโ มหาราชา. เอวํ วิรุฬฺหโกติอาทีสุ. ‘‘คนฺธรุกฺขาธิ วตฺถา’’ติ คนฺธรุกฺเขสุ อชฺฌาวุตฺถา. ‘‘กุมฺภณฺฑา’’ติ กุวุจฺจติ ปถวี. ปถวิ คตานิ รตนภณฺฑานิ เยสํ เตติ วิคฺคโห. ‘‘ทานวรกฺขสา’’ติ ทนุนามเทวธีตาย อปจฺจนฺติ อตฺเถน ทานว นามกา รกฺขสา. อวรุชฺฌนฺติ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อวรุทฺธกา. ‘‘วิคจฺฉรูโป’’ติ วิปนฺนวณฺโณ. ‘‘นิหีนกมฺมกตา’’ติ นิหีนานิปาปกมฺมานิ กตฺวา อาคตา. กาจิคนฺธปฺปิโย ชายนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยาคนฺธปฺปิโย โชคินีติ จ วุจฺจนฺติ, ชุณฺหาติ จ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อภิลกฺขิตรตฺตีสู’’ติ อภิฺาตรตฺตีสุ. อุโปสถรตฺตีสูติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โคจรปฺปสุตกาเล’’ติ โคจรตฺถาย วิจริตกาเล. ‘‘ชุติอตฺเถนา’’ติ วิชฺโชตนฏฺเน. วสูนิ ¶ ธนานิ ธาเรนฺตีติ วสุนฺธรา. วสุนฺธรา จ เต เทว ยกฺขา จาติ วิคฺคโห. ‘‘นาคาตฺเวว วุจฺจนฺตี’’ติ ปาฬิยํ นาเคสุ สงฺคยฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยา’’ติ ยา ภุมฺมเทวยกฺข ชาติโย. ‘‘ยาสํ’’ติ ยาสํ ภุมฺมเทว ยกฺขชาตีนํ. ‘‘กีฬาปสุตวเสนา’’ติ โพธิสตฺตานฺจ พุทฺธานฺจ อจฺฉริย ธมฺมชาตกาเล อุคฺโฆสน กีฬากมฺมวฑฺฒนวเสน. ‘‘ยาสฺจ มนฺตปทานี’’ติ ยาสํ นิคฺคห ปคฺคหปูชนาทิ วเสน ปวตฺตานิ มนฺตปทานิ. ‘‘เตสู’’ติ + เตสุ จตูสุ อวรุทฺธเกสุ. ‘‘กีฬาโสณฺฑวเสนา’’ติ กีฬาธุตฺตวเสน. ‘‘ฆาสโสณฺฑวเสนา’’ติ ขาทนภฺุชน ธุตฺตวเสน. โสโณ วุจฺจติ สุนโข. ‘‘สตฺเต’’ เนรยิเก วา เปเตวา. ‘‘กามฺจ โหตี’’ติ กิฺจาปิ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘นิพนฺธโนกาโส’’ติ นิจฺจสมฺพนฺธโนกาโส. ‘‘สมุทาคเตสู’’ติ ปรมฺปรโต อาคเตสุ. ‘‘เทวราชฏฺาเนสู’’ติ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ ตาวตึสาภวเน เทวราชฏฺาเนสูติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปาฬิยํ เอวา’’ติ ทีฆนิกาเย ชนวสภสุตฺตปาฬิยํ เอว. ยจฺฉนฺติ นิยจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ยาโม. ‘‘นิยจฺฉนฺตี’’ติ อฺมฺํ อิสฺสามจฺฉริย มูลเกหิ กลหภณฺฑนาทีหิ วิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ตํ สหจริตตฺตา’’ติ เตน ยาม นามเกน อิสฺสรเทวกุเลน นิจฺจกาลํ สห ปวตฺตตฺตา. ‘‘วสํ วตฺเตนฺตี’’ติ อิจฺฉํ ปูเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘ปุเร’’ติ สมฺมุขฏฺาเน. ตํ ปน านํ อุจฺจฏฺานํ นาม โหตีติ อาห ‘‘อุจฺเจาเน’’ติ. ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุ อตฺตโน สรีโรภาเสน สหสฺสํ จกฺกวาฬ โลกํ ผรนฺโต สหสฺโสนามาติ อฏฺกถายํ อธิปฺเปตํ. กุลเทวตาโย นาม กุล ปรมฺปร ปูชิต เทวตาโย นาม. ‘‘อุปฏฺหนฺตี’’ติ ยุตฺตฏฺาเน เทววตฺถุ เทวมาลกานิ กตฺวา สมเย สมเย ตตฺถ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชนฺติ, วนฺทนฺติ, โถเมนฺติ, วรํ ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อุปฏฺกา เอวสมฺปชฺชนฺตี’’ติ อุปฏฺกมตฺตาวโหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘กสฺสจี’’ติ กสฺสจิ เหฏฺิมสฺส. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตาสุ พฺรหฺมภูมีสุ. ปุน ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ ทุตียตเล. ‘‘อาภา’’ติ สรีราภา. นิจฺฉรนฺติ องฺคปจฺจงฺเคหิ นิคฺคจฺฉนฺติ. ‘‘อจล สณฺิตา’’ติ ทุตีย ตเล ¶ วิย จลิตา น โหติ. อถ โข อจล สณฺิตา. ‘‘เตสํ’’ติ เตสํวาทีนํ ปาเ. พฺรหฺมปาริสชฺชาติอาทิกํ นามํ นสิทฺธํติ โยชนา. ‘‘อิฺชนชาติเกหี’’ติ จลนชาติเกหิ. ‘‘เหฏฺิมตลานํ อิฺชิตํ ปฺุปฺผลํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อาเนฺช ชาติเกนา’’ติ อจลนชาติเกน อุเปกฺขาฌาเนน นิพฺพตฺตานํ จตุตฺถตลานํ. ‘‘เกนจิ อนฺตราเยนา’’ติ เตโชสํวฏฺฏาทิเกน อนฺตราเยน. ‘‘เอตฺถปี’’ติ เอตสฺมึ จตุตฺถตเลปิ. ‘‘อายุ เวมตฺตตายา’’ติ อายุปฺปมาณนานตฺตสฺส. ‘‘โอฬาริกานํ’’ติ อิทํ ปกติยา โอฬาริก สภาวตาย วุตฺตํ. น สุขุมานํ อตฺถิตาย. นตฺถิ วิหฺนํ เอเตสนฺติ อวิหา. กึ วิหฺนํ นามาติ อาห ‘‘สมถวิปสฺสนา กมฺเมสุ อวิปฺผาริกตา ปตฺตี’’ติ. จิตฺตสฺส อวิปฺผารตา ปชฺชนํ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปสาท ทิพฺพ ธมฺม ปฺา จกฺขูหี’’ติ ‘ปสาท จกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, ปฺา จกฺขู, หิ. ตตฺถ ปสาทจกฺขุ เอว อิธ ทิพฺพจกฺขูติปิ วุจฺจติ. ‘‘ธมฺม จกฺขู’’ติ เหฏฺิมมคฺคฺาณํ. ‘‘ปฺา จกฺขู’’ติ วิปสฺสนา าณปจฺจเวกฺขนาาเณหิ สทฺธึ อวเสสํ สพฺพฺาณํ. ‘‘รูปีนํ สตฺตานํ’’ติ รูปกายวนฺตานํ สตฺตานํ. ‘‘กนิฏฺภาโว’’ติ อปฺปตรภาโว. ‘‘อนาคามิมคฺคฏฺสฺสปิ ปฏิกฺเขโป’’ติ สกทาคามิภาเวตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว อนาคามิมคฺโค อุปฺปชฺชติ. โน อฺถาติ อาห ‘‘สกทาคามีนํ ปฏิกฺเขเปนา’’ติอาทึ.
ภูมิจตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
๑๔๔. ภวนฺตเร โอกฺกมนฺติ เอตายาติ โอกฺกนฺตีติ ปิยุชฺชติ. ‘‘โสตรหิโต’’ติ ปสาทโสตรหิโต. เอวํ เสเสสุปิ. ‘‘อาสิตฺตกาทิภาเวนา’’ติ อาสิตฺตกปณฺฑกาทิ ภาเวน. ‘‘ทฺวีหิ พฺยฺชเนหี’’ติ ทฺวีหิ นิมิตฺเตหิ. ‘‘วิพจฺฉวจโน’’ติ วิปนฺนวจโน. ‘‘วตฺถุ วิปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘วตฺถู’’ติ สมฺภาร จกฺขุ วุจฺจติ. ตสฺส อาทิโต ปฏฺาย วิปนฺนตฺตา เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล วตฺถุวิปนฺโนติ วุจฺจติ. ‘‘ตสฺส ตสฺสา’’ติ จกฺขุโส ตาทิกสฺส ¶ .‘‘ปสูติยํ เยวา’’ติ วิชายมานกาเลเยว. ‘‘ปฺาเวยฺยตฺติยภาวสฺสา’’ติ เอตฺถ พฺยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ. ‘‘พฺยตฺตสฺสา’’ติ ผรณฺาณสฺส ปุคฺคลสฺส. ปฺา สงฺขาตํ เวยฺยตฺติยํ อสฺสาติ วิคฺคโห. ทฺวิเหตุก ติเหตุกานํปิ น สกฺกา นิยเมตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ น สกฺกาติ อาห ‘‘มาตุกุจฺฉิมฺหิ วิปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ. กตเมสํ วิปตฺตีติ. อุปฺปนฺนานมฺปิ จกฺขุ โสตานํ วิปตฺติ. เกนการเณน วิปตฺตีติ. ปรูปกฺกเมนวา มาตุยา วิสม ปโยเคน วา นานาพาเธน วา วิปตฺตีติ โยชนา. ธาตุปาเ ยกฺข ปูชายํติ ปิตตฺตา ‘‘ปูชนียฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ยกฺขิตพฺพา ปูชิตพฺพา ยกฺขาติ ทสฺเสติ. เย ปน กิจฺฉชีวิกปตฺตา วิจรนฺติ, เต ภูมสฺสิตา นาม โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘ภูมิสฺสิตา’’ติ ปาเ ภูมิยํ สิตา นิสฺสิตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺุนิพฺพตฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วิรูปา หุตฺวา’’ติ เต วณฺณโตปิ ทุพฺพณฺณา โหนฺติ. สณฺานโตปิ ทุสฺสณฺานา. ชีวิกโตปิ กิจฺฉชีวิกาติอาทินา วิปนฺนรูปา หุตฺวา. ‘วิวสา หุตฺวา นิปตนฺตี’ติ วินิปาติกาติปิ วทนฺติ. วิวสาติ จ อตฺตโน วเสน อิจฺฉาย วินาติ อตฺโถ. ‘‘วิวิตฺตฏฺาเนสู’’ติ ชนวิวิตฺเตสุ าเนสุ. ปริเยสิตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. ปีเฬตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺติ. ตาเสตฺวา ปีเฬตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ โยชนา. ‘‘เวมานิกเปตาปี’’ติ อตฺตโน ปฺุนิพฺพตฺตํ ทิพฺพวิมานํ เยสํ อตฺถิ, เต เวมานิกา. เต ปน ปฺุาปฺุมิสฺสก กมฺเมน นิพฺพตฺตตฺตา เกจิ ทิวา ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, รตฺตึ เปตทุกฺขํ. เกจิ รตฺตึ ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, ทิวา เปตทุกฺขนฺติ. ปเรหิ ทตฺตํ ทินฺนํ ปฺุปฺผลํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ ปรทตฺตูปชีวิโน. ‘‘ปเรหิ ทินฺนํ ปฺุปฺผลํ’’ติ าตเกหิ ปฺุํ กตฺวา อิทํ เม ปฺุํ เปตานํ กาลงฺกตานํ าตีนํ เทธีติ เอวํ ทินฺนํ ปฺุปฺผลํ. ‘‘สกลจกฺกวาฬปริยาปนฺนา เอกภูมกา’’ติ ยถา ตาวตึสาภูมิ นาม สพฺพ จกฺกวาเฬสุปิ อตฺถิ. สพฺพาปิ ทิพฺเพน วสฺสสหสฺเสน เอกอายุ ปริจฺเฉโท โหติ. อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. น ตถา นิรเยสุ วา ติรจฺฉาน โยนิยํ วา เปตฺติวิสเยวา อสุรกาเยวา มนุสฺเสสุวา ภุมฺมเทเวสุ วา ¶ เอกปริจฺเฉโท นาม อตฺถิ. จตุนฺนํ อปายานํ อายุปฺปมาณ คณนาย นิยโม นตฺถีติ วุตฺตํ, น นุ พฺรหฺม สํยุตฺเต โกกาลิกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ภควตา วุตฺโต ทสนฺนํ นิรยานํ วิสุํ วิสุํ อตฺถีติ. สจฺจํ อตฺถิ. เต ปน ทสนิรยา อวีจินิรเย ปริยาปนฺนา หุตฺวา ตสฺส ปเทสมตฺตา โหนฺติ. น เตหิ ปเท สมตฺเตหิ สกโล อวีจินิรโย นิยตายุ ปริมาโณติ สกฺกา วตฺตุํ. อปิ จ โสปิ เตสํ อายุปริจฺเฉโท อวีจิภูมิยา นิยาเมน สิทฺโธ น โหติ. เตน เตน กมฺมวิเสเสเนว สิทฺโธ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ เยภูยฺเยน กมฺมปฺปมาณตฺตา’’ติ, ตํ สุ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตตฺถ นิรเยสู’’ติอาทึ. ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ น อิตร ทีปวาสีนํ อายุกปฺปสฺส อาโรหณฺจ โอโรหณฺจ อตฺถีติ วุตฺเต สตีติ อตฺโถ. สมาจาโร นาม ทสสุจริตานิ. วิสมาจาโร นาม ทสทุจฺจริตานิ. เตสํ นิสฺสนฺทภูตา สมฺปตฺติวิปตฺติโยติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตสํ ปี’’ติ อิตร ทีปวาสีนํปิ. โส เอวปริจฺเฉโทติ อาปชฺชติ. น จ สกฺกา ตถา ภวิตุํ. อาทิกปฺปกาเล สพฺเพสมฺปิ จตุทีป วาสีนํ อสงฺขฺเยยฺยายุกตา สมฺภวโตติ. อถ อิตรทีปวาสีนมฺปิ อายุกปฺปสฺส อาโรหณํ โอโรหณฺจ อตฺถิ. เอวํ สติ, เอตรหิปิ เตสํ อายุกปฺโป ชมฺพุทีปวาสีนํ อายุกปฺเปน เอกคติโก สิยาติ โจทนา. นิสฺสนฺทมตฺตตฺตาติอาทิ ปริหาโร. นตฺถิ อิทํ มม อิทํ มมาติ ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกตณฺหา เอเตสนฺติ ‘‘อมมา’’. ‘‘อปริคฺคหา’’ติ ปุตฺตทาราทิปริคฺคหรหิตา. ‘‘อุปริเม จาตุมหาราชิเก’’ติ อากาสฏฺกจาตุมหาราชิเก. ทิเว เทวโลเก สิทฺธานิ ทิพฺพานิ. ‘‘ยาว นิมิราชกาลา’’ติ ยาว อมฺหากํ โพธิสตฺตภูตสฺส นิมิรฺโ อุปฺปนฺนกาลา. กสฺส ปพุทฺโธ ปุริเม อนฺตรกปฺเป อุปฺปนฺโน. นิมิราชา ปน อิมสฺมึ อนฺตร กปฺเป อุปฺปนฺโน. ‘‘มนุสฺส โลเกหิ ปฺาสวสฺสานิ จาตุมหาราชิเก เอโกทิพฺพรตฺติทิโว โหตี’’ติอาทิ อภิธมฺเม ธมฺม หทย วิภงฺเค อาคตนเยน วุตฺโต. จตุคฺคุณวจเน. ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ เทวานํ. เอกํ วสฺสสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺเว’’ติ ทฺเว วสฺสสหสฺสานิ. ‘‘อฏฺา’’ติ อฏฺวสฺสสหสฺสานิ. ‘‘เหฏฺิมานํ’’ติ เหฏฺิมานํ เทวานํ. ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ เทวานํ. ยาเม เอโก รตฺติทิโวติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘จตฺตารี’’ติ มนุสฺสโลเก จตฺตาริ วสฺสสตานิ. เอวํ เสเสสุ. ‘‘อาทิอนฺต ทสฺสนวเสนา’’ติ จาตุมหาราชิเก มนุสฺสวสฺสคณนา ทสฺสนํ อาทิทสฺสนํ นาม. อิทานิ วสวตฺติยํ มนุสฺสวสฺสคณนา ทสฺสนํ อนฺต ทสฺสนํ นาม.
น อติทุพฺพลํติ นาติทุพฺพลํ. ‘‘ตํ’’ติ ตํ อวิตกฺก อวิจารมตฺตฌานํ. ‘‘ภูมนฺตเร’’ติ ปถมชฺฌานภูมิโต อฺิสฺสํ ทุตียชฺฌานภูมิยํ. กปฺปวจเน. กปฺปียติ วสฺส, อุตุ, มาส, ปกฺข, รตฺติ, ทิวา, ทิวเสน ปริจฺฉิชฺชียตีติ กปฺโป. กปฺปียนฺติ วา นานาธมฺมปฺปวตฺติโย อตีตา ทิวเสน ปริจฺฉิชฺชียนฺติ เอเตนาติ กปฺโป. กาโล. มหนฺโต กปฺโปติ มหากปฺโป. วสฺสานํ สตภาเคหิปิ สหสฺสภาเคหิปิ สตสหสฺสภาเคหิปิ สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อสงฺขฺเยยฺโย. เอกสฺส อสงฺขฺเยยฺยสฺส อนฺตเร ทิสฺสมาโน กปฺโป อนฺตรกปฺโป. สตฺตานํ นานาอายุปริจฺเฉโท อายุกปฺโป. โส ปน มนุสฺสานํ ทสวสฺสายุกกาเล ทสวสฺเสน ปริจฺฉินฺโน. เนวสฺา เทวานํ นิจฺจกาลํ จตุราสีติ กปฺปสหสฺเสหิ ปริจฺฉินฺโน. อนฺตรกปฺโป นาม จูฬกปฺปา วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วีสติปฺปเภทา จูฬกปฺปา วุจฺจนฺตีติ เกจิ วทนฺตีติอาทินา โยชนา. ‘‘เย’’ติ เย จตุสฏฺิยาทิเภทา อนฺตรกปฺปา. ‘‘ยถาวินฏฺํ’’ติ วินฏฺปฺปกาเรน วินฏฺปฺปกติยา. วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺโฏ. ‘‘ยถาวิวฏฺฏํ’’ติ วิวฏฺฏปฺปกาเรน วิวฏฺฏปฺปกติยา. อจฺจเยน อติกฺกมเนน. หรเณน อปนยเนน. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ กปฺปวจเน. อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตเชนา’’ติ อคฺคินา. ‘‘สํวฏฺฏตี’’ติ วินสฺสติ ตทา. ‘‘เหฏฺา’’ติ เหฏฺาโลโก. ‘‘จตุสฏฺิวาเรสู’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํ.
คาถาสุ. ‘‘สตฺตสตฺตคฺคินาวารา’’ติ สตฺตสตฺตวารา อคฺคินา วินสฺสนฺติ. อถวา, ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. สตฺตสุสตฺตสุวาเรสุ โลโก ¶ อคฺคินา วินสฺสตีติ โยชนา. เตนาห ‘‘อฏฺเม อฏฺเม’’ติ. ‘‘ทกา’’ติ อุทเกน. อฏฺเม อฏฺเมวาเร โลโก ทเกน วินสฺสตีติ โยชนา. ยทา จตุสฏฺิวารา ปุณฺณา, ตทา เอโก วายุวาโร สิยา. ตตฺถ ‘‘ตทา’’ติ ตสฺมึ จตุสฏฺิวาเร. ‘‘วิวฏฺฏมานํ’’ติ สณฺหมานํ. ‘‘วิวฏฺฏตี’’ติ สณฺหติ. ‘‘สํวฏฺฏมานํ’’ติ วินสฺสมานํ. ‘‘สํวฏฺฏตี’’ติ วินสฺสติ. ‘‘ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานี’’ติ อฑฺฒทฺวยํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยนฺติ กตฺวา อุปจาเรน วุตฺตํ. ยถาตํ-อาภสฺสรานํ อฏฺกปฺปานีติ. ‘‘อุปฑฺเฒนา’’ติ อุทกวาเร เหฏฺิมภูมีสุ อุทเกน วินสฺสมานาสุ ทุตียชฺฌานภูมิ น ตาว วินสฺสติ. สํวฏฺฏกปฺเปปิ จิรกาลํ ติฏฺเตเยว. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํ. อสงฺขฺเยยฺยกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. อิทเมว ปมาณนฺติ.
ปฏิสนฺธิจตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
๑๔๕. กมฺมจตุกฺเก. ‘‘ชเนตี’’ติ อชนิตํ ชเนติ. ปาตุภาเวติ. ‘‘อุปตฺถมฺภตี’’ติ ชนิตํ อุปตฺถมฺภติ. จิรฏฺิติกํ กโรติ. ‘‘อุปปีเฬตี’’ติ ชนิตํ อุปปีเฬติ, ปริหาเปติ. ‘‘อุปฆาเตตี’’ติ อุปจฺฉินฺทติ. ‘‘กฏตฺตา รูปานํ’’ติ กฏตฺตานามกานํ กมฺมชรูปานํ. ‘‘กมฺมปถปตฺตาวา’’ติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิชเนน สติ, สพฺพมฺปิ กมฺมํ กมฺมปถปตฺตํ นาม โหตีติ ทฏฺพฺพํ. วิปจฺจิตฺถาติ วิปกฺกํ. วิปกฺกํ วิปากํ เยสนฺติ วิปกฺก วิปากา. อุปตฺถมฺภมานา ปวตฺตติ. สยํปิ ปจฺจยลาเภ สตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อลทฺโธกาสสฺสา’’ติ อิทํ นิทสฺสน มตฺตํ. ลทฺโธกาสสฺสปิ อุปตฺถมฺภนํ นาม อิจฺฉิตพฺพเมว. อฺํ อกุสลกมฺมํ โอกาสํ ลภตีติ โยชนา. ‘‘จายํ’’ติ เจ อยํ. ‘‘กาลงฺกริยา’’ติ กาลํกเรยฺย. ‘‘อสฺสา’’ติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส. ‘‘ปสาทิตํ’’ติ ปสนฺนํ. ‘‘ปทูสิตํ’’ติ ปทุฏฺํ. ปุพฺเพ ‘มรณาสนฺน กาเล’ติ วุตฺตตฺตา อิธ ‘ปวตฺติกาเลปี’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอตํ’’ติ กมฺมนฺตรสฺส อุปตฺถมฺภนํ. ‘‘ชีวิตปริกฺขาเร’’ติ ชีวิตปริวาเร ปจฺจเย. ‘‘สมุทาเนตฺวา’’ติ สมาห ริตฺวา ¶ .‘‘เอตฺถา’’ติ อุปตฺถมฺภก กมฺมฏฺาเน. ขนฺธสนฺตานสฺส อุปพฺรูหนนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ ‘ชีวิตนฺตราเย อปเนตฺวา’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ขนฺธสนฺตานสฺส จิรตรปฺปวตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วุตฺตปฺปการา’’ติ ‘วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาสาวา วิปกฺก วิปากา วา สพฺพาปิ กุสลา กุสล เจตนา’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการา. ‘‘ทุพฺพลตรํ กตฺวา วา วิพาธมานา’’ติ อุปปีฬก กมฺมกิจฺจํ วุตฺตํ. ‘‘ชนก กมฺมสฺส ทุพฺพล อายูหนกาเล’’ติ สมุจฺจยนกาเล. ‘‘วิหต สามตฺถิยํ’’ติ วินาสิตสตฺติกํ. ‘‘มเหสกฺเขสู’’ติ มหานุภาเวสุ. ‘‘อุปตฺถมฺภกมฺปิ ตพฺพิปริยาเยน เวทิตพฺพํ’’ติ อุปปีฬก กมฺมโต วิปริยาเยน เวทิตพฺพํ. ‘อุปริภูมิ นิพฺพตฺตกมฺปิ สมานํ เหฏฺาภูมิยํ นิพฺพตฺเตตี’ติอาทีสุ ‘เหฏฺาภูมิ นิพฺพตฺตกมฺปิ สมานํ อุปริภูมิยํ นิพฺพตฺเตตี’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อชาตสตฺตุราชวตฺถุมฺหิ ตสฺส รฺโ ปิตุฆาตกมฺมํ มหาอวีจินิรเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ สมานํ ปจฺฉา พุทฺธุ ปฏฺาน กมฺเมน พาธียมานํ วิหตสามตฺถิยํ หุตฺวา ตํ อุสฺสทนิรเย นิพฺพตฺเตติ. ขนฺธสนฺตานสฺส วิพาธนํ นาม สตฺตสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติ กรณนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ โคมหึสาทีนํ ปุตฺตทาราติมิตฺตานฺจ วิปตฺติกรณํ ตสฺส สตฺตสฺส อุปปีฬก กมฺมกิจฺจํ ภเวยฺย. อฺโหิ โส ปุคฺคโล, อฺเ โคมหึสาทโย. น จ อฺเน กตํ กมฺมํ อฺเสํ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺตึ วา สุขุปฺปตฺตึ วา กเรยฺยาติ โจทนา. ทุวิธนฺติอาทินา ตํ วิสฺสชฺเชติ. อานนฺท เสฏฺิวตฺถุมฺหิ. โสเสฏฺิ มหามจฺฉริโย อโหสิ. อฺเปิ ทานํ เทนฺเต นีวาเรสิ. โส ตโต จวิตฺวา เอกสฺมึ คามเก เอกิสฺสา อิตฺถิยากุจฺฉิมฺหิ ชาโต. ตสฺส ชาตกาลโต ปฏฺาย ตสฺส ปาปกมฺเมน มาตรํ อาทึ กตฺวา สกลคามิกานํ ชนานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ โหตีติ ธมฺมปท อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา นิสฺสนฺทผลวเสน อฺเน กตํ กมฺมํ อฺเสํ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺตึ วา สุขุปฺปตฺตึ วา กโรติ เยวาติ ทฏฺพฺพํ. [‘‘กมฺมชสนฺตติ สีเสสู’’ติ ปฏิสนฺธิกาลโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนา เอเกกา กมฺมชรูปสนฺตติ นาม อตฺถิ. สา ปจฺฉา อปราปรํ ตาทิสาย กมฺมชรูปสนฺตติยา ปวตฺตตฺถาย สีสภูตตฺตา ¶ สนฺตติ สีสนฺติ วุจฺจติ. ยํ กิฺจิ เอกํ วากมฺมชสนฺตติ สีสํ. ทฺเว วากมฺมชสนฺตติ สีสานิ ]. วิสุทฺธิมคฺคปาเ. ‘‘ตเทวา’’ติ ตํ อุปฆาตก กมฺมเมว. ‘‘อิธ จา’’ติ อิมสฺมึ อภิธมฺมตฺถสงฺคเห. ‘‘อิมสฺส ปี’’ติ อิมสฺส อุปฆาตก กมฺมสฺสปิ. ทุฏฺคามณิ รฺโ วตฺถุมฺหิ จ โสณตฺเถร ปิตุโน วตฺถุมฺหิ จ เตสํ มรณาสนฺนกาเล ปถมํ ทุคฺคติ นิมิตฺตานิ อุปฏฺหนฺติ. ปจฺฉา รฺโ เอกํ ปุพฺพกตํ กลฺยาณ กมฺมํ อนุสฺสรนฺตสฺส เถรปิตุ จ ตงฺขเณ เอว เอกํ กลฺยาณ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ตานิ ทุคฺคติ นิมิตฺตานิ อนฺตรธายนฺติ. สคฺคนิมิตฺตานิ ปาตุพฺภวนฺติ. อุโภปิ จวิตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตนฺตีติ. กุสลา กุสล กมฺมานํ ขยํ กโรตีติ กุสลา กุสล กมฺมกฺขยกโร. ‘‘อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสู’’ติ ตสฺส สตฺตสฺส อายุ ปริจฺเฉโท จ ปริยนฺต คโต น โหติ, กมฺมานุภาโว จ ปริกฺขีโณ น โหติ. เอวํ อายุ กมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ. ‘‘อปราธ กมฺมสฺสา’’ติ มาตาปิตูสุวา ธมฺมิกสมณ พฺราหฺมเณสุ วา อปรชฺฌนวเสน กตสฺส อปราธกมฺมสฺส. ‘‘โส ปนา’’ติ มชฺฌิมฏฺกถาวาโท ปน. ‘‘อรุจฺจมาโน วิยา’’ติ อนิจฺฉิยมาโนวิย. ‘‘โส’’ติ มชฺฌิมฏฺกถา วาโท. ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติ มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน. ‘‘สพฺพฺเจตํ’’ติ สพฺพฺจ เอตํ สุตฺตวจนํ, วเสน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อนิจฺฉนฺเตหิ ฏีกา จริเยหิ. ‘‘วิปากํ ปฏิอิจฺฉิตพฺโพ’’ติ วิปากํ ปฏิจฺจ อิจฺฉิ ตพฺโพ. เอตฺถ ‘‘วิปากํ’’ติ กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺธ สนฺตานํ วุจฺจติ. ตสฺส ชนกํ กมฺมํ ชนก กมฺมนฺติ วุจฺจติ. ตสฺเสว ขนฺธสนฺตานสฺส อุปตฺถมฺภกํ ตสฺเสว อุปปีฬกํ ตสฺเสว อุปฆาตกํ กมฺมํ อุปฆาตก กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สาเกต ปฺเห’’ติ วิปากุทฺธาเร อาคเต สาเกต ปฺเห. ธมฺมทินฺนาย นาม อุคฺคเสน รฺโ เทวิยา วตฺถุมฺหิ สาเทวี ปุพฺเพ เอกํ อชํ ฆาเตสิ, เตน กมฺเมน อปาเยสุ ปติตฺวา ปจฺฉา ปวตฺติ วิปากวเสน พหูสุ ภเวสุ อชสรีเร โลมคณนามตฺตํ อตฺตโน สีสจฺเฉทน ทุกฺขํ อนุโภสีติ. ‘‘สา ปนา’’ติ สา เอกา ปาณาติปาต เจตนา ปน. มหาโมคฺคลาน วตฺถุ นาม ปฺจสต โจรานํ เถรสฺส ฆาต น วตฺถุ ¶ . เถโรหิ อตฺตนา ปุพฺพกเตน อุปจฺเฉทก กมฺเมน โจรฆาตนํ ลภิตฺวา ปรินิพฺพุโต. สามาวติเทวี จ วคฺคุมุทานทิตีรวาสิโน ปฺจสต ภิกฺขู จ อตฺตโน ปุพฺพกเตหิ อุปจฺเฉทก กมฺเมหิ ตาทิสํ ปรูปกฺกมํ ลภิตฺวา สคฺเคสุ นิพฺพตฺตา. ทุสฺสิมาโร นาม กกุสนฺธ พุทฺธกาเล มารเทว ปุตฺโต วุจฺจติ. กลาพุราชานาม ขนฺติ วาทิตา ปสสฺส ฆาตโก วุจฺจติ. เต ปน ตงฺขเณ อตฺตนา กเตน อุปจฺเฉทก กมฺเมน ตงฺขเณ เอว จวิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตา. ตตฺถ ปุริม วตฺถูสุ อุปจฺเฉทก กมฺมํ อุปจฺฉินฺทน มตฺตํ กโรติ. น อตฺตโน วิปากํ เทติ. ปจฺฉิมวตฺถูสุ ปน อุปจฺฉินฺทนฺจ กโรติ, วิปากฺจ เทตีติ. วิภาวนิปาเ. ‘‘อุปจฺเฉทน ปุพฺพกํ’’ติ อุปจฺเฉทน ปุพฺพกํ วิปากํ ชเนตีติ โยชนา. กมฺมนฺตรสฺส วิปากํ อุปจฺฉินฺทิตฺวาว อตฺตโน วิปากํ ชเนตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ‘‘อตฺตโน วิปากํ ชเนตี’’ติ อิธ กทาจิ ชเนติ, กทาจิ น ชเนตีติ เอวํ วิภาคสฺส อกตตฺตา ‘‘ตํ น สุนฺทรํ’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อิธ ปุพฺพกเตนา’’ติอาทึ. ‘‘อฏฺกถาสุเยว อาคตตฺตา’’ติ เตสุ วตฺถูสุ เตชนา อุปจฺเฉทก กมฺเมน มรนฺตีติ เอวํ วตฺวา อาคตตฺตา. วิปากํ นิพฺพตฺเตตีติ วิปาก นิพฺพตฺตกํ. ตสฺส ภาโว วิปาก นิพฺพตฺตกตฺตํ. วิปาก นิพฺพตฺตกตฺตสฺส อภาโวติ วิคฺคโห.
ชนกจตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
๑๓๖. ‘‘นิกนฺติ พเลน วา ปฏิพาหิยมานํ วิปากํ น เทตี’’ติ ฌานลาภิโน หุตฺวาปิ มรณกาเล อุปฺปชฺชิตุํ นิกนฺติยา สติ, ตํ ฌานํ วิปากํ น เทตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอกสฺสา’’ติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส. ‘‘เตสํ’’ติ มหคฺคตกมฺม อานนฺตริย กมฺมานํ. อนฺติม ชวนวีถิยํ กตํ นาม วตฺถุ ทุพฺพลตฺตา สยมฺปิ ทุพฺพลํ โหติ. ปฏิสนฺธึ น ชเนติ. เตนาห ‘‘อนฺติม ชวนวีถิโต ปุพฺพภาเค อาสนฺเน กตํ’’ติ. อิทฺจ กมฺมสามฺ วเสน วุตฺตํ. กมฺมวิเสเส ปน สติ, น เทตีติ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมํ ปนา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. กตํ อาสนฺน กมฺมํ นามาติ คเหตพฺพนฺติ โยชนา. ปาฬิปาเ. อสฺสปุคฺคลสฺส มรณกาเลวา สมฺมาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนา, มิจฺฉาทิฏฺิ สมตฺตา สมาทินฺนาติ โยชนา. ปรโต ปริปุณฺณํ อาคมิสฺสติ. โสมนสฺส ชนกํ ปรเจตนา ปวตฺติวเสน. สนฺตาป ชนกํ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสารปฺปวตฺติวเสน. อิทํ ครุก จตุกฺกํ นาม อนนฺตเร ภเว วิปจฺจนกานํ กมฺมานํ วเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปปชฺชเวทนีย กมฺมานิ เอวา’’ติ. กมฺมํ นาม กุสลํ วา โหตุ, อกุสลํ วา. ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวเน สติ, วิปากํ เทติ. อสติ น เทติ. กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุ วิฺาณนฺติ จ, อกุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุ วิฺาณนฺติ จ, ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตฺถหิ กตตฺตาติ วตฺวา ปุน อุปจิตตฺตาติ วจนํ ปุนปฺปุนํ วฑฺฒนสงฺขาเต อาเสวเน สติ เอว วิปากํ เทตีติ าเปติ. ตสฺมา กตมตฺต กมฺมตฺตา กฏตฺตา กมฺมํ นามาติ วุตฺเตปิ อนนฺตรภเว วิปจฺจนก กมฺมสฺเสว อิธ อธิปฺเปตตฺตา ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวนเมว อิธ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อฏฺกถายํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ลทฺธาเสวนํ’’ติ วุตฺตํ.
‘‘เอวฺจ กตฺวา’’ติอาทีสุ. ‘‘ยตฺถ ตํ ปุพฺพกตํ กมฺมนฺติ อาคตํ’’ติ ยสฺมึ อฏฺกถา ปเทเส ตํ กฏตฺตา กมฺมํ ปุพฺพกตํ กมฺมํติ อาคตํ. ‘‘กสฺมา อิธา’’ติอาทีสุ. ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมึ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเห. ปาฬิยํ. ยํ ครุกํ, ตํ วิปากํ เทติ. ตสฺมึ อสติ, ยํ พหุลํ. ตสฺมึ อสติ, ยํ อาสนฺนํ. ตสฺมึ อสติ, ยํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ, ตํ วิปากํ เทตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
สุตฺตนฺตปาเ. สุขเวทนํ ชเนตีติ สุขเวทนียํ. ‘‘สมตฺตา’’ติ สุฏฺุคหิตา. ‘‘สมาทินฺนา’’ติ ตทตฺถวิวรณํ. ‘‘ปริยตฺตํ’’ติ สมตฺถํ. ตมฺพทาธิกสฺส ยาวชีวํ พหูนิ ปาปกมฺมานิ อาจิณฺณานิ. มรณ ทิวเส ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา จวิตฺวา เตน อาสนฺน กมฺเมน สคฺเค นิพฺพตฺติ. วาตกาลสฺส ยาวชีวํ พหูนิ กลฺยาณ กมฺมานิ อาจิณฺณานิ. มรณ ทิวเสปน พุทฺธสาสเน ¶ วิปรีต สฺํ กตฺวา เตน อาสนฺน กมฺเมน อปาเย นิพฺพตฺติ.
ครุกจตุกฺกํ นิฏฺิตํ.
๑๔๗. ทิฏฺธมฺมจตุกฺเก. ปสฺสิตพฺโพติ ทิฏฺโ. ‘‘ธมฺโม’’ติ ขนฺธายตน ธมฺม สมูโห. ทิฏฺโ ธมฺโมติ ทิฏฺ ธมฺโม. วตฺตมาโน ธมฺมสมูโห. โย อตฺตภาโวติ วุจฺจติ. อตฺตสงฺขาตสฺส ทิฏฺิยา ปริกปฺปิตสารสฺส ภาโว ปวตฺติ การณนฺติ กตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺ ธมฺโม วุจฺจตี’’ติอาทิมาห. ‘‘วิปากํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอเตน กถํ กมฺมสาธนํ ทสฺเสติ. ปฏิสํเวทน กฺริยาปเท วิปากนฺติ กมฺมปทํ ทิสฺวา วิปากํ นาม เวทิตพฺพํ เวทนียํ. ปฏิสํเวทิตพฺพํ ปฏิสํเวทนียนฺติ วิฺาตตฺตา. ‘‘อุเปจฺจา’’ติ อุปคนฺตฺวา. ‘‘อุปปชฺชิตฺวา’’ติ อุเปจฺจ ปชฺชิตฺวา. ปาปุณิตฺวาติ อตฺโถ. วิภาวนิปาเ. ‘‘ทิฏฺ ธมฺมโต’’ติ ทิฏฺ ธมฺมสฺส. สามิอตฺเถ ปฺจมี. ปาฬิยํ วุตฺตํ. ‘‘เอตฺถหี’’ติอาทิ ปุพฺพวากฺเย วุตฺต นยเมว. อปรสทฺโท นิจฺจํ อปาทานา เปกฺโข. ตฺจ อปาทานํ นาม อนนฺตเร วุตฺตปเทหิ. ‘‘ทิฏฺธมฺมา นาคตานนฺตร ภเวหี’’ติ ทิฏฺธมฺมโต จ อนาคตานนฺตร ภวโต จาติ อตฺโถ. ‘‘ปริวตฺโต’’ติ ปพนฺโธ. อปราปริโยติ วา, อปโร จ อปโร จ อปราปโร. อปราปเร ปวตฺโต อปราปริโยติ อตฺโถ. ‘‘อุปปชฺชภวํ’’ติ อนาคตานนฺตรภวํ. อโหสิ กมฺเม ‘‘อโหสี’’ติ ปทํ อฺาสิ โกณฺฑฺโติ ปเทวิย รุฬฺหีนามปทนฺติ อาห ‘‘อโหสิ นามกํ’’ติ. ตํ ปน รุฬฺหิปทํ กุโตปวตฺตํติ อาห ‘‘อโหสิ กมฺมํ’’ติอาทึ. ‘‘เอวํ วุตฺต ปาวเสนา’’ติ เอตฺถ อิธ วุตฺโต ปาโ สา วเสโส. ปริปุณฺณปาโ ปน อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิกมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิกมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺม วิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺม วิปาโกติอาทินา ปฏิสมฺภิทา มคฺเค อาคโต. ‘‘สา’’ติ ปถม ชวน เจตนา. ‘‘อปฺปตร วิปากา จาตี’’ติ เอตฺถ ‘‘อิตี’’ติ เหตุ ¶ อตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา อจิรฏฺิติ กตฺตา ทิฏฺ ธมฺเม เอว ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉติ, ตสฺมา อปฺปตร วิปากตฺตา อเหตุกมตฺตํ ผลํ ทตฺวา วิคจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘ปจฺจโยติ จา’’ติ ปจฺจยํ ลทฺธาติ วุตฺโต ปจฺจโยติ จ. ‘‘โส’’ติ มหนฺตํ วุตฺโต ปจฺจโย. ‘‘กากวลิยาทีนํ วิยา’’ติ กากวลิยาทีนํ ปุคฺคลานํ ทิฏฺเวทนีย กมฺมํ วิย. ‘‘ปากฏตรปฺผลทานํ’’ติ สตฺตาหพฺภนฺตเร เอว เสฏฺิฏฺานปฺปฏิ ลาภาทิวเสน ปากฏตรปฺผลทานกํ กมฺมวิเสสํ. กมฺม ปถชวนสนฺตาเน ปวตฺตา ปถมชวน เจตนา วา อิตราปิ ปถม ชวน เจตนา วาติ โยชนา. ‘‘กาจี’’ติ เอกจฺจา ปถมชวน เจตนา. เสสานิ ทิฏฺธมฺม เวทนีย กมฺมานิ.
อุปปชฺชกมฺเม. ‘‘อตฺถ สาธิกา’’ติ สนฺนิฏฺานตฺถสาธิกา. ปาณฆาตาทิ กิจฺจสาธิกาติ วุตฺตํ โหติ. สุฏฺุ นิฏฺาเปตีติ สนฺนิฏฺาปิกา. ‘‘เสสานิ ปี’’ติ เสสานิ อุปปชฺช เวทนีย กมฺมานิปิ. ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมึ มนุสฺส โลเก. ‘‘มิสฺสกกมฺมานี’’ติ กุสลา กุสลมิสฺสกานิ กมฺมานิ. เวมานิกเปตวตฺถูนิ วิมานวตฺถุ ปาฬิยํ อาคตานิ. ‘‘สุคติยํ วิปตฺตึ อนุภวนฺตานิ วตฺถูนี’’ติ เอตฺถ ‘‘วิปตฺตึ’’ติ จกฺขุ โสตาทีนํ องฺค ปจฺจงฺคานํ วา วิปตฺตึ. นานา ทุกฺขุปฺปตฺติภูตํ วา วิปตฺตึ. ‘‘ทุคฺคติยํ สมฺปตฺตึ’’ติ มหิทฺธีนํ นาคสุปณฺณาทีนํ สมฺปตฺตึ. ‘‘ยถา วุตฺต วตฺถูหี’’ติ เวมานิก เปตวตฺถาทีหิ. อฏฺกถาปาเ. ‘‘เตสํ สงฺกมนํ นตฺถี’’ติ เตสํ กมฺมานํ วิปจฺจนกาล สงฺกนฺติ นาม นตฺถิ. ‘‘ยถาาเนเยว ปติฏฺนฺตี’’ติ ตานิ ทิฏฺ ธมฺมฏฺานาทิวเสน ภควตา ยถา วุตฺตฏฺาเน เอว ติฏฺนฺติ. ‘‘เอวํ วุตฺตํ’’ติ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถีติอาทินเยน วุตฺตํ. ‘‘ยุตฺติยา วา อภาวโต’’ติ เอตฺถ ทิฏฺ ธมฺม เวทนียสฺส ปฏิสนฺธิ วิปากาทิ ยุตฺติยา อภาวโต.
ทิฏฺธมฺมจตุกฺกํ.
๑๔๘. ปากฏฺานจตุกฺเก. ‘‘กายาทีนํ’’ติ โจปนกายาทีนํ. กาย วิฺตฺตาทีนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อติปาเตนฺตี’’ติ อติกฺกมฺม ¶ ปโยเคน อภิภวิตฺวา ปาเตนฺติ. เตนาห ‘‘อติปาตนฺเจตฺถา’’ติอาทึ. ‘‘อทินฺนํ’’ติ สามิเกนอทินฺนํ ปรสนฺตกํ. อคมนียวตฺถูนิ นาม อวีติกฺกมนตฺถาย อนุปคนฺตพฺพานิ มาตุรกฺขิตาทีนิ อิตฺถิ ปุริสสรีรานิ. ‘‘ตสฺสา’’ติ ปรปาณสฺส. ‘‘ตโต’’ติ ปรปริคฺคหิต ภาวโต. ‘‘อจฺฉินฺทก เจตนา’’ติ ปรสนฺตกสฺส อตฺตโน สนฺตกกรณวเสน ภุสํ ปรสนฺตกา ภาวจฺฉินฺทก เจตนา. วิลุปฺปน เจตนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทกสฺสา’’ติ อตฺตโน มคฺเคน ปรมคฺค สมฺปโยชกสฺส. ‘‘เอตฺถปี’’ติ ยถา อทินฺนาทาเน ปรปริคฺคหิต สฺิโนติ ทุตียํ องฺคปทํ วุตฺตํ. เอวํ เอตฺถปิ. เอตฺถ วทนฺติ อคมนีย วตฺถุ วเสน จิตฺตนฺติ อวตฺวา ตสฺมึ เสวน จิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา อคมนีย วตฺถุ สฺิตาติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตสทิสํ โหตีติ. น โหติ. น หิ ตสฺมินฺติ วจนํ สฺาวิเสส สหิตํ อตฺถํ วทติ. อีทิเสสุ จ าเนสุ สเจ สฺาปธานํ โหติ. ปาณสฺิตา, ปรปริคฺคหิต สฺิตา,ติ องฺค ปทํ วิย อิธปิ อคมนีย วตฺถุ สฺิตาติ ทุตียํ องฺคปทํ อวสฺสํ วตฺตพฺพํ โหติ. กสฺมา, องฺคนิยมฏฺานตฺตา. เตนาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทึ. ‘‘จตุรงฺคีโกว วุตฺโต’’ติ ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา. อคมนีย วตฺถุ, ตสฺมึ เสวน จิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺติ อธิวาสนนฺติ. ‘‘สา’’ติ ภิกฺขุนี. ‘‘รกฺขิตาสุ สงฺคหิตา’’ติ มาตุรกฺขิต ปิตุ รกฺขิตาทีสุ สงฺคหิตา. ‘‘ฏีกาสุ ปนา’’ติ สุตฺตนฺตฏีกาสุ ปน. ‘‘สา’’ติ ภิกฺขุนี. ปาสณฺฑา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตาทีนิ. ตํ วาทิโน ปาสณฺฑิยา นาม. เตสํ ธมฺโม ปาสณฺฑิย ธมฺโม นาม. มิจฺฉาจาโรปิ ทุสฺสีลาย อิตฺถิยา วีติกฺกโม อปฺปสาวชฺโช. ตโต โครูป สีลิกาย มหาสาวชฺโช. ตโต สรณงฺคตาย, ปฺจ สิกฺขา ปทิกาย, สามเณริยา, ปุถุชฺชน ภิกฺขุนิยาติอาทิ. อฏฺกถา ปาเ. ‘‘เอตฺถา’’ติ อิมสฺมึ อกุสลกายกมฺเม. ‘‘น คหิตํ’’ติ เถเรน วา อฏฺกถาจริเยหิ วา น คหิตํ. สุรฺจ เมรยฺจ ปิวนฺติ เอเตนาติ สุราเมรย ปานํ. ตทชฺโฌหรณ เจตนา กมฺมํ. ‘‘สพฺพ ลหุโก’’ติ สพฺเพสํ สุราปาน กมฺม วิปากานํ มชฺเฌ ¶ โย วิปาโก ลหุกตโร, ปวตฺติวิปากมตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิโก’’ติ อุมฺมตฺตภาว สํวตฺตนิโก. ‘‘ปฺจปี’’ติ สุราปาน กมฺเมน สห ปฺจปิ. มูลฏีกา วจเน. ‘‘ตสฺสา’’ติ สุราปาน กมฺมสฺส. ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏีกายํ อิมสฺส วากฺยสฺส สํวณฺณนายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ‘‘ตพฺพิ รมณาทโย จา’’ติ ตโต สุราปานโต วิรมณาทโย จ. ‘‘มทสฺสา’’ติ มชฺชนสฺส. ‘‘อปฺุปถสฺสา’’ติ อกุสล กมฺม ปถสฺส. ‘‘ตพฺพิรติ ปี’’ติ ตโต สุราปานโต วิรติปิ. ‘‘นิมฺมทตายา’’ติ มชฺชนรหิต ภาวสฺส. ‘‘สา’’ติ นิมฺมทตา. ‘‘ปฺุปถสฺสา’’ติ กุสลกมฺม ปถสฺส. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. ‘‘ตานี’’ติ สุราปาน กมฺมตพฺพิรติ กมฺมานิ. ‘‘น อิตรํ’’ติ กมฺมปเถหิ อสมฺพนฺธํ. สุราปานํ วิสุํ ปฏิสนฺธึ น เทตีติ โยชนา. ตพฺพิรติ กมฺเม ปน สเจ อิทํ สุราปานํ นาม ปาปกมฺมํ ทุจฺจริตนฺติ ตฺวา สมาทาน วิรติ สมฺปตฺตวิรติ วเสน ตํ สิกฺขาปทํ รกฺขติ. ตํ สีลํ อฺเหิ ปฺุปเถหิ อสมฺพนฺธมฺปิ วิสุํ ปฏิสนฺธึ น เทตีติ น วตฺตพฺพํ. ‘‘เอวมิทํ ปี’’ติ เอวํ อิทมฺปิ สุราปาน กมฺมํ กมฺม ปถปตฺตสฺส กมฺมสฺส ปริวารภูตํ เอว ปฏิสนฺธึ ชเนตีติ โยชนา. ‘‘ตตฺถา’’ติ กมฺมปถสุตฺเตสุ. สรูปโต น วุตฺตนฺติ จ สกฺกา วตฺตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยํ’’ติ ยํ สุราปาน กมฺมํ. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ กมฺมปถสุตฺเตสุ. กมฺม ชนนํ นาม ทุจฺจริต กมฺมานํ ชนนํ. สกฺเกน เทวาน มินฺเทน ตสฺส อปายคามิตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาสุราย ปุณฺณํ อิมํ สุรากุมฺภํกิณาถ. มูลํ เทถ คณฺหาถาติ อตฺโถ. ‘‘ตสฺสา’’ติ สุราปาน กมฺมสฺส. อปายํ คเมติ สมฺปาเปตีติ อปาย คามี. ‘‘ยทิทํ’’ติ ยา อยํ ยถาลาภ โยชนา อตฺถิ. มูลฏีกา วจเน. ‘‘กมฺมสหชาตา’’ติ อกุสล กมฺมสหชาตา ตณฺหา. ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ ปฺจนฺนํ กมฺมานํ. ‘‘โกฏฺาสโต’’ติ ธมฺมสงฺคณิยํ ผสฺโส โหติ, เวทนา โหตีติอาทินา วุตฺเต ธมฺมุทฺเทสวาเร ฌานาทิโกฏฺาสา นาม อาคตา. เตสุ ปฺจ สิกฺขาปทา โกฏฺาสโต กมฺมปถ โกฏฺาสิกา เอว. กมฺมปถ โกฏฺาเส อนฺโตคธาติ อตฺโถ. ‘‘ปุริมานํ จตุนฺนํ’’ติ ปาณาติ ปาตาทีนํ ¶ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ‘‘ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ ตสฺส กมฺมปถภาโว ปฏิกฺขิตฺโต. ‘‘ตตียํ’’ติ ตตีย สุตฺตํ. เอตาสุปิ จ อฏฺกถาสุ.
กายกมฺมาทีสุ. สสมฺภารกาโย นาม สกโล รูปกาโย. ปสาทกาโย นาม กายปสาโท เอว. กาย วิฺตฺติ โจปนกาโย นาม. ‘‘โจปน’’นฺติ จ จลนํ วุจฺจติ. ‘‘โส เยวา’’ติ โจปนกาโยเยว. กายกมฺม นาม ลาโภ จ โหติ, ตสฺมา โส กมฺมานํ ปวตฺติ มุขนฺติ วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘กมฺมานิ วิเสเสตุํ’’ติ อิทํ กายกมฺมํ นาม, อิทํ วจีกมฺมํ นามาติ วิเสเสตุํ นิยเมตุํ. ‘‘สกฺโกนฺตี’’ติ กมฺมานิ วิเสเสตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา กายทฺวาเร วุตฺติโตติ จ วจีทฺวาเร วุตฺติโตติ จ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. มิจฺฉาจารสฺส วจีทฺวาเร อปฺปวตฺติโต ‘‘ปุริมานิ ทฺเว’’ติ วุตฺตํ. ‘‘มชฺฌิมานิ จตฺตารี’’ติ มุสาวาทาทีนิ จตฺตาริ วจีกมฺมานิ. ‘‘ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานีติ’’ติ ‘กายกมฺมํ ชเหยฺยุ’นฺติอาทีนิ ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺชานิ. กถํ เอกเมเกน พาหุลฺล สทฺเทน ฉพฺพิธานิ ตานิ วชฺเชตีติ. อนฺวยโต จ พฺยติเรกโต จ วชฺเชติ. กถํ, ปาณาติปาต กมฺมํ กทาจิ อปฺปเกน วจีทฺวาเร อุปฺปนฺนมฺปิ กายทฺวาเร เอว ปวตฺติ พหุลตฺตา กายกมฺมเมว โหติ. วจีกมฺม สงฺขฺยํ น คจฺฉติ. ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺติ. วจีทฺวาเร ปน อปฺปกวุตฺติตฺตา วจีกมฺมํ นาม น โหติ. กายกมฺมนฺติ นามํ น ชหติ. ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺตีติ เอวํ เอเกน กายทฺวาเร พาหุลฺล วุตฺติวจเนน ปาณาติปาต กมฺเม ฉพฺพิธานิ วชฺชานิ วชฺเชตีติ. เอวํ เสเสสุ. วนจรโก นาม วนลุทฺทโก. โส ปน กทาจิ อปฺปเกน คาเม จรนฺโตปิ วเน พาหุลฺล จาริตฺตา วนจรโก เอว โหติ. คามจรโกติ นามํ น ลภติ. ทฺเว วา อสฺส นามานิ น ภวนฺติ. เอวํ สงฺคามาวจรกาปิ. สงฺคามาวจโร นาม สงฺคาเม พาหุลฺลาวจโร หตฺถี วุจฺจติ. เอตฺถ มโนทฺวารํ สพฺพ กมฺม สาธารณตฺตา กมฺมานิ วิเสเสตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ. เอวฺจสติ, ‘อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ เจติ มนสฺมึ วุตฺติโต มโนกมฺมํ นามา’ติ อิทํ น วตฺตพฺพนฺติ. โน น วตฺตพฺพํ. กมฺม สิทฺธึ ปฏิจฺจ อฺทฺวาเรหิ อสาธารณตฺตา ¶ . เตนาห ‘‘มโนกมฺมานิ ปนา’’ติอาทึ. ‘‘สิทฺธํ’’ติ นิพฺพตฺตํ. ‘‘กายกมฺมทฺวารํ’’ติ เอตฺถ ตตฺถ โจปนกาโย กายกมฺมานํ ปวตฺติ พหุลตฺตา กายกมฺม ทฺวารํ นาม. โจปนวาจา ตตฺถ วจีกมฺมานํ ปวตฺติ พหุลตฺตา วจีกมฺมทฺวารํ นาม. กุสลา กุสล ชวน จิตฺตํ ปน มโนกมฺมานํ ตตฺเถว กมฺม กิจฺจ สิทฺธิโต มโนกมฺม ทฺวารํ นามาติ เอวํ กมฺเมน ทฺวาร ววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตสฺส ทฺวารสฺส นามํ ภินฺทิตุํ วา’’ติ กาโยติ นามํ ภินฺทิตุํ วา. ‘‘อตฺตโน นามํ ทาตุนฺติ วา’’ติ วจีติ นามํ ตสฺส ทาตุํ วา. ‘‘พฺราหฺมณ คามาทีนํ พฺราหฺมณ คามาทิภาโว วิยา’’ติ ตสฺมึ อฺกุเลสุ วสนฺเตสุปิ พฺราหฺมณ กุลพหุลตฺตา พฺราหฺมณ คาโมตฺเวว นามํ โหติ. ตสฺมึ วเน อฺรุกฺเขสุ สนฺเตสุปิ ขทีรรุกฺข พหุลตฺตา ขทีรวนนฺตฺเวว นามํ โหตีติ วตฺตพฺพนฺติ. กายกมฺมํ นิฏฺิตํ.
๑๔๙. วจีกมฺเม. ‘‘มุสา วทนฺตี’’ติ อภูตโต วทนฺติ. ปิสติ เอตายาติ ปิสุณา. ‘‘นิรุตฺติ นเยนา’’ติ เอตฺถ ปิยสฺุ กรณาติ วตฺตพฺเพ อกฺขร โลปกรณํ นิรุตฺติ นโย นาม. ‘‘เยนา’’ติ เยนชเนน. ‘‘สมฺผํ’’ติ เอตฺถ สํสทฺโท สมฺมติ ทุกฺขํ เอเตนาติ อตฺเถน สุเข หิเต วตฺตตีติ อาห ‘‘สํ สุขํ หิตฺจา’’ติ. กีทิสํ สุขํ หิตฺจาติ อาห ‘‘สาธุชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ’’ติ. เอเตน ปาปชเนหิ อธิคนฺตพฺพํ หิตสุขํ ปฏิกฺขิปติ. หิตสุขสฺส วินาสนํ นาม ตสฺส อาคมน มคฺคภินฺทนนฺติ อาห ‘‘หิตสุข มคฺคํ ภินฺทตี’’ติ. ‘‘ตํ วา’’ติ เอตฺถ ‘‘ตํ’’ติ หิตสุขํ. ‘‘อตฺถ ธมฺมา ปคตสฺสา’’ติ อตฺถโต จ ธมฺมโต จ อปคตสฺส. ‘‘ปฏิภาณ จิตฺตสฺสา’’ติ สุณนฺตานํ จิตฺตรติ จิตฺตหาสวฑฺฒนตฺถาย ปฏิภาณฺาเณน จิตฺตีกตสฺส. ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมึ กถา มคฺเค. ‘‘อตฺถ ธมฺม วินยปทํ’’ติ อตฺถ ปทฺจ ธมฺมปทฺจ วินย ปทฺจ. ตตฺถ อตฺโถ นาม อาโรคฺยสมฺปตฺติ, มิตฺตสมฺปตฺติ, ปฺาสมฺปตฺติ, ธน สมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติโย. ตาสุ โกสลฺลชนกํ วากฺยปทํ อตฺถปทํ นาม. อิทํ สุจริตํ นาม สคฺคสํวตฺตนิกํ, อิทํ ทุจฺจริตํ นาม อปาย สํวตฺตนิกนฺติ เอวํ สภาว ธมฺเมสุ โกสลฺล ชนกํ วากฺย ปทํ ธมฺม ปทํ นาม. เอวํ จิตฺตํ ทมิตพฺพํ, เอวํ อินฺทฺริยานิ ทมิตพฺพานิ, เอวํ ¶ ราโค วิเนตพฺโพ, เอวํ โทโส วิเนตพฺโพติอาทินา วิเนตพฺเพสุ วินย โกสลฺลชนกํ วากฺยปทํ วินย ปทํ นาม. ยตฺถ เอวรูปํ อตฺถ ปทฺจ ธมฺม ปทฺจ วินย ปทฺจ กิฺจิ นตฺถิ. ตสฺส วาจา วตฺถุมตฺตสฺส เอตํนามํ โหตีติ โยชนา. ‘‘สมฺผํ’’ติ วุตฺตปฺปการํ นิรตฺถกวจนํ. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ วจีกมฺเมสุ. วิสํวาทนํ นาม วิรชฺฌา ปนํ. วิสํวาทโก นาม วิรชฺฌาปนโก. อตฺถํ ภฺชติ วินาเสตีติ อตฺถ ภฺชนโก. ‘‘กมฺมปถเภโท’’ติ ปฏิสนฺธิ ชนโก กมฺมปถวิเสโส. ‘‘อิตโร’’ติ อตฺถ ภฺชนกโต อฺโ มุสาวาโท. ‘‘กมฺม เมวา’’ติ ปวตฺติ วิปาก ชนกํ วจีกมฺมเมว. ‘‘รชานํ’’ติ ธูลีนํ. ตาสุ สุคติ ทุคฺคตีสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ ตทุปฺปชฺชนกานิ. ‘‘ปถภูตตฺตา’’ติ อุปฺปตฺติมคฺคภูตตฺตา. ‘‘เภท ปุเรกฺขาเรนา’’ติ มิตฺตเภทปุเรกฺขาเรน. มิตฺตํ ภินฺทตีติ เภทโก. ‘‘สํกิลิฏฺ เจตนา’’ติ อตฺถ ปุเรกฺขาร ธมฺม ปุเรกฺขาร วินย ปุเรกฺขาร อนุสาสนิ ปุเรกฺขาร รหิตา เกวลํ เภทปุเรกฺขาร เจตนา สํกิลิฏฺ เจตนา นาม. ‘‘ปเร ภินฺเน เยวา’’ติ ปรชเน ปรชเนน มิถุเภทวเสน ภินฺเนเยว. ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ ยํ กิฺจิ อกฺโกสวตฺถุ. ‘‘อยํ ปี’’ติ อยํ ผรุสวาจาปิ. เอวํ อกฺโกสน กมฺมํปิ อกฺโกสิตพฺพสฺส ทูเร ิตสฺสปิ มตสฺสปิ สมฺปชฺชตีติ โยชนา. อนตฺถํ นิรตฺถกวาจา วตฺถุ มตฺตํ วิฺาเปตีติ อนตฺถวิฺาปนโก. ‘‘สจฺจโต คณฺหนฺเต เยวา’’ติ ยถา โส กเถติ, ตถา ตํ วตฺถุ อุปฺปนฺน ปุพฺพนฺติ เอวํ สจฺจโต คณฺหนฺเตเยว. เกจิ สจฺจโต คณฺหิตฺวา กิฺจิ วตฺถุํ ปูชนีย าเน เปตฺวา โถเมนฺตา ปูเชนฺตา วนฺทนฺตา ปริหรนฺติ. สมฺปรายิ กตฺถาย ตํ สรณํ คจฺฉนฺติ. สพฺพเมตํ นิรตฺถกํ โหติ. ‘‘ตทสฺสาทวเสนา’’ติ ตํ ราชกถาทึ ตตฺถ จิตฺตรตึ ลภิตฺวา อสฺสาทวเสน กเถนฺตสฺเสว กมฺมํ โหติ. อนิจฺจ ลกฺขณ วิภาวนตฺถาย วา รตนตฺตย คุณวิภาวนตฺถาย วา ปาป ครห กลฺยาณ สมฺภาวนาย วา กเถนฺตสฺส ปน สตฺถกเมว โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อตฺถ ธมฺม วินย นิสฺสิตํ’’ติอาทึ. เสสเมตฺถ กายทฺวาเร ทีปิตเมว.
๑๕๐. มโนกมฺเม ¶ . ‘‘อภิฌายนฺตี’’ติ อติเรกตรํ ฌายนฺติ, จินฺเตนฺติ, โอโลเกนฺติ วาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทมตฺเต อตฺวา’’ติอาทิมาห. ‘‘พฺยาปาเทนฺตี’’ติ วิคตภาวํ อาปาเทนฺติ สมฺปาเปนฺติ. ตฺจ อาปาทนํ น กายวาจาหิ. อถ โข จิตฺเตเนวาติ วุตฺตํ ‘‘จินฺเตนฺตี’’ติ. ‘‘ตพฺพิ ปรีตโต’’ติ สปฺปุริส ปฺตฺติโต วิปรีเตน. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ มโนกมฺเมสุ. ‘‘อิทํ มมสฺสา’’ติ อิทํ สนฺตกํ มมสนฺตกํ ภเวยฺย, อโห สาธุ วตาติ โยชนา. ‘‘อตฺตโน กตฺวา’’ติ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา. ‘‘ลาภาวติเม’’ติ เอตฺถ สุลาภํ ลภนฺตีติ ลาภา. ‘‘อตฺตโน กเรยฺยํ’’ติ อตฺตโน สนฺตกํ กเรยฺยํ. ปรภณฺฑํ วตฺถุ ยสฺสาติ ปรภณฺฑ วตฺถุโก. ‘‘วตฺถู’’ติ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ. ยาว น ปริณาเมติ, ตาว น กมฺมปถเภโท โหตีติ โยชนา. ‘‘วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถาสู’’ติ อธิกาโร. ‘‘อยํ’’ติ อยํ สตฺโต. ‘‘ตสฺสา’’ติ ตสฺส สตฺตสฺส. ทสวตฺถุกามิจฺฉาทิฏฺิ นาม ‘นตฺถิทินฺนํ, นตฺถิยิฏฺํ, นตฺถิหุตํ’ติอาทิกา มิจฺฉาทิฏฺิ. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคเตสุ กาจิทิฏฺิโย นตฺถิกาทิ สภาวา โหนฺติ. อิธ ปน ตพฺพหุลนเยน กมฺมเมวาติ วุตฺตํ. ยถาวุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส. ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติ มคฺคจิตฺตุปฺปาเท. ‘‘ปสฺสนฺโต’’ติ ตีณิ ลกฺขณานิ ปสฺสนฺโต. วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นิยามํ’’ติ สมฺมตฺต นิยามํ. อวิปรีตนิยามนฺติ อตฺโถ. ปุน ‘‘นิยามํ’’ติ มิจฺฉตฺตนิยามํ. วิปรีต นิยามนฺติ อตฺโถ. ติกิจฺฉิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อเตกิจฺโฉ. เอกนฺเตน อปายคามี โหตีติ อตฺโถ. ‘‘อปสฺสิตฺวา’’ติ ทิฏฺิฏฺานานํ อปสฺสิตฺวา. ‘‘มิจฺฉาธิโมกฺขมตฺเตนา’’ติ ติตฺถา จริเยสุ สทฺทหน มตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สกํ อาจริยกํ’’ติ อตฺตโน อาจริยสฺส สนฺตกภูตํ. ิโต ปุคฺคโล. อฏฺกถายํ วุตฺโต, ยถาห มิจฺฉตฺตติเก มิจฺฉาสภาวาติ มิจฺฉตฺตา. วิปากทาเน สติ, ขนฺธเภทานนฺตรเมว วิปากทานโต นิยตา. มิจฺฉตฺตา จ เต นิยตา จาติ มิจฺฉตฺตนิยตา. สมฺมาส ภาวาติ สมฺมตฺตา. สมฺมตฺตา จ เต นิยตา จ อนนฺตรเมว ผลทาน นิยเมนาติ สมฺมตฺตนิยตาติ ¶ . ‘‘ตสฺสา’’ติ มิจฺฉาทิฏฺิยา. ‘‘อโจเปตฺวา’’ติ อจาเลตฺวา. ‘‘เอเตนา’’ติ เอเตนปิ สทฺเทน. ‘‘อิเมสํ’’ติ มโนกมฺมานํ. ‘‘เอเตนา’’ติ มนสฺมึ เอวาติ วจเนน. ‘‘อุปปนฺนํ’’ติ ปริปุณฺณํ. ‘‘อุปลกฺขณาทิวเสนา’’ติ อุปลกฺขณนย นิทสฺสนนย ปธานนยาทิวเสน. ‘‘อตฺถนฺตรปฺปสงฺโค โหตี’’ติ กถํ โหติ. เอวสทฺเทน วินา ปาณาติปาต กมฺมํ กายทฺวาเร พาหุลฺล วุตฺติโต กายกมฺมํ นามาติ วุตฺเต อิทํ ลทฺธาตปตฺโต ราชกุมาโรติ วิย อุปลกฺขณนยมตฺตํ. เตน เสสทฺวาเรสุปิ พาหุลฺล วุตฺตึ อุปสลฺลกฺเขตีติ อตฺถนฺตรปฺปสงฺโค สิยาติ. เอวํ เสสนเยสุปีติ. ‘‘อปิจา’’ติ กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ โชเตติ. ‘‘เตสู’’ติ ปาณวธาทีสุ. ‘‘เอกํ องฺคํ’’ติ อุปกฺกโมติ จตุตฺถํ องฺคํ. ‘‘ตํ สหชาตา จา’’ติ เจตนา สหชาตา จ. เจตนา ปกฺเข ภวาติ เจตนา ปกฺขิกา. เจตนา วิย กายกมฺมภาวํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อพฺโพหาริกตฺตํ คจฺฉนฺตี’’ติ มโนกมฺมนฺติ โวหริตุํ อปฺปโหนกตฺตํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อตฺตา ปธานํ เยสํ เต อตฺตปฺปธานา. อภิชฺฌาทโย. อตฺตปฺปธานา น โหนฺติ. เจตนา ปธานา โหนฺติ. อิเธว เต อตฺตปฺปธานา โหนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ตถา ตถา’’ติ อโหวต อิทํ มมสฺสาติอาทินา เตน เตน ปกาเรน. ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ มโนกมฺเมสุ. ‘‘สพฺเพน สพฺพํ’’ติ ปาฏิปทิกปทเมตํ. สพฺพปฺปการโตติ อตฺโถ. ‘‘อิธา’’ติ มโนกมฺมฏฺาเน. ‘‘มโนกมฺม กิจฺจวิเสเสนา’’ติ อโหวต อิทํ มมสฺสาติอาทิเกน กิจฺจ วิเสเสน. มโนกมฺม ทีปนา นิฏฺิตา.
๑๕๑. ‘‘เอตฺถ จ ทสนฺนํ ปี’’ติอาทีสุ. ‘‘ตาปี’’ติ ตา ปุพฺพาปรเจตนาโยปิ. อาทิโต ปฏฺาย ปวตฺตา ตาปีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยานิปนา’’ติอาทีสุ. เอโก เอกสฺส วทติ อหํ อิมํ สตฺตํ มาเรมิ, ตฺวํ อสุกํสตฺตํ มาเรหีติ. เอวํ วตฺวา อุโภปิ อุปกฺกมํ กโรนฺติ. กมฺมํ ปน อุภินฺนมฺปิ น สิชฺฌติ. ตตฺถ อาณาปกสฺส ตฺวํ อสุกํ สตฺตํ มาเรหีติ อาณาปน กมฺมํ สเจ สิชฺฌติ. วจีทฺวาเร ปวตฺตํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน อสิทฺธตฺตา วจีทฺวาเร ทิสฺส มานํ ¶ วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติ. วจีทุจฺจริตมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอสนโย เสเสสุปิ.
‘‘โทสมูเลนา’’ติอาทีสุ. โทโส เอว มูลํ โทสมูลํ. โทโส มูลํ มสฺสาติ โทสมูลํ. ตํ สมฺปยุตฺต จิตฺตนฺติ ทฺวิธา อตฺโถ. พฺยาปาโท นาม โทโส เอว. โส กถํ โทเสน มูเลน ชาเยยฺยาติ วุตฺตํ ‘‘ปุริโม พฺยาปาทวชฺเชหี’’ติ. ปรโต อภิชฺฌายมฺปิ เอสนโย. วิภาวนิปาเ. นิธิปากา นาม ราชนิธิ วิธายกา. ตตฺถ จณฺโฑ นิคฺคเหตพฺโพติ อาคตตฺตา ทุฏฺนิคฺคหตฺถนฺติ วุตฺตํ. ราชูนํ อทินฺนาทานํ โมหมูเลน ชายตีติ โยชนา. ‘‘พฺราหฺมณานฺจา’’ติ สกสฺาย เอว ยํ กิฺจิ หรนฺตานํ พฺราหฺมณานฺจ กมฺมผลสมฺพนฺธาปวาทีนฺจ. ‘‘อาหรณํ’’ติ อทินฺนาทานวเสน หรณํ. อวหรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. โย ปน โมโห ราชูนํ อุปฺปนฺโน, โย จ พฺราหฺมณานํ อุปฺปนฺโน, โย จ กมฺม ผลสมฺพนฺธา ปวาทีนํ อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายา’’ติ โลโภ กมฺมานํ สุฏฺุวฑฺฒนาย นิทานํ การณํ โหตีติ โยชนา. สฺชาตา กงฺขาเยสํ เต สฺชาตกงฺขา. ปริโต อุฏฺาติ เอตฺถาติ ปริยุฏฺานํ. กงฺขาย ปริยุฏฺานํ กงฺขาปริยุฏฺานํ. ชนานํ ตานิกมฺมานีติ สมฺพนฺโธ.
อกุสลกมฺมทีปนานิฏฺิตา.
๑๕๗. กุสลกมฺเม. อยํ ปน เอวมาทีสุ สุตฺตปเทสุ อาคโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เมตฺตํ กายกมฺมํ’’ติ เมตฺตาสหคตํ กายกมฺมํ. เอวํ วจีกมฺเมปิ. เจตนา เหตฺถ กมฺมนฺติ อธิปฺเปตา. มโนกมฺเม ปน เจตนาปิ ยุชฺชติ. อพฺยาปาโทปิ ยุชฺชติ. าณํ อนุปริวตฺตีติ าณานุปริวตฺตํ. าณานุปริวตฺตีติปิ ปาโ, โส เยวตฺโถ. ‘‘ปทกฺขิณํ’’ติ ปวฑฺฒิตํ. อปรํ ปริยายํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมึ ปนา’’ติอาทินา. ทุสฺสีลสฺส ภาโว ทุสฺสิลฺยํ. ปาณาติปาตาทิกมฺมํ. ‘‘ปวตฺตมาเน’’ติ กายทฺวาเร ปวตฺตมาเน. ‘‘ยํ ปน กุสลํ’’ติ ปาณาติ ปาตาทิโต วิรติ กุสลํ ¶ . ‘‘ปวตฺตมานํ’’ติ จิตฺเต ปวตฺตมานํ. ‘‘กิจฺจ สีเสนา’’ติ กิจฺจปฺปธาเนน. กิจฺจํ ปธานํ กตฺวาติ อธิปฺปาโย. เสสเมตฺถ กายกมฺเม สุวิฺเยฺยํ.
‘‘วจีกมฺเมปิ เอเสวนโย’’ติ ยสฺมึ ทุสฺสิลฺเย ปวตฺตมาเน วาจา อปริสุทฺธา โหติ. วจี สํวโร ภิชฺชตีติอาทินา วตฺตพฺพํ. ‘‘อวเสสํ ปนา’’ติ ตีหิ กายกมฺเมหิ จตูหิ วจีกมฺเมหิ อวเสสํ. ตตฺถ ‘‘ตีหิ กายกมฺเมหี’’ติ ตีหิ กายทุจฺจริต วิรติ กมฺเมหิ. ‘‘จตูหิ วจีกมฺเมหี’’ติ จตูหิ วจีทุจฺจริต วิรติ กมฺเมหิ. ‘‘สพฺพํปิ กลฺยาณ กมฺมํ’’ติ สพฺพมฺปิ ทานกมฺมํ, สพฺพมฺปิ ภาวนา กมฺมํ, อปจายน กมฺมํ, เวยฺยาวจฺจกมฺมํ, ปตฺติทานกมฺมํ, ปตฺตานุโมทนากมฺมํ, ธมฺมสวน กมฺมํ, ธมฺม เทสนา กมฺมํ, สพฺพมฺปิ ทิฏฺิชุกมฺมํ ตีสุทฺวาเรสุ ปวตฺตมฺปิ มโนกมฺมํ นามาติ โยชนา. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปริยาเยสุ ปจฺฉิโมเยว ปธานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยาว เทวา’’ติ อนฺติม ปริจฺเฉท โชตโก นิปาโต. มตฺถกปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถ.
สีลปเท. ‘‘สีลยตี’’ติ สมฺมา ทหติ จ อุปธาเรติ จาติ ทฺวิธา อตฺโถ. ‘‘สุสมาหิตานี’’ติ สุปฺปติฏฺิตานิ. ‘‘อุปริเม กุสล ธมฺเม’’ติ มหคฺคต โลกุตฺตร กุสลธมฺเม. สตฺตสุ วิสุทฺธีสุ อุปริเม จิตฺต วิสุทฺธาทิ กุสลธมฺเม. ‘‘อธิกุสล ธมฺเม’’ติ อธิเก โพธิปกฺขิย กุสล ธมฺเม. ปเรหิ ทินฺนํ, ตเทว ปตฺตึ. สพฺพานิ ปน ตานิ ทานาทีนิ กุสลานิ. โสเธนฺติ สปฺปุริสาชนา. ตานิ เอวปฺุานิ. เอกเมกํ ปฺุกฺริยวตฺถุ. ‘‘อิมินา ปจฺจเยนา’’ติ จีวราทิ ปจฺจเยน, อนฺนปานาทิ ปจฺจเยน, ธน ธนฺาทิปจฺจเยน วา. ‘‘สพฺพํปิ เจตํ’’ติ สพฺพมฺปิ เอตํ ทสวิธํ ปฺุํ. ‘‘หีเนน ฉนฺเทนา’’ติ ยสกามตาทิวเสน หีเนน ฉนฺเทน, หีเนน จิตฺเตน, หีเนน วีริเยน, หีนาย วีมํสาย. ‘‘มชฺฌิเมนา’’ติ ปฺุปฺผลกามตาทิวเสน มชฺฌิเมน. ‘‘ปณีเตนา’’ติ กตฺตพฺพเมวิทนฺติ อริยวํสานุ พฺรูหนวเสน ปณีเตน ฉนฺทาทินา ปวตฺติ ตํ ปณีตนฺติ โยชนา. ‘‘ยสกามตายา’’ติ กิตฺติ สทฺทกามตาย วา, ปริวารกามตาย วา. ‘‘ปฺุปฺผลกามตายา’’ติ ¶ ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติกามตาย. ‘‘อริยภาวํ นิสฺสายา’’ติ อิทํ ทานํ นาม อริยานํ วํโส. อหมฺปิ อริโย. ตสฺมา มยาปิ กตฺตพฺพเมวิทนฺติ เอวํ อริยภาวํ นิสฺสายาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘อริโย’’ติ อาจาร อริโยปิ ยุชฺชติ ทสฺสน อริโยปิ. ตตฺถ อาจาร อริโย นาม สปฺปุริโส ปุถุชฺชน กลฺยาณโก วุจฺจติ. ทสฺสน อริโย นาม ปรมตฺถ อริโย. ‘‘ปารมิตา ทานํ’’ติ สพฺพทาเนหิ อคฺคปตฺตํ มหาโพธิ สตฺตานํ ปารงฺคตทานํ. ตฺหิ สพฺพ สตฺตวิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติ ตตฺตา อคฺคปตฺตํ โหติ, ปารงฺคตํ. ตโต อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิทานสฺส อภาวโต. เสเสสุปิ ปฺุ กฺริยวตฺถูสุ. ‘‘ติกทฺวยํ’’ติ ปุริมาทิ หีนาทิ ติกทฺวยํ. ‘‘อนฺติม วตฺถุนา’’ติ อนฺติม วตฺถุ อชฺฌาปชฺชเนน วา. ‘‘ทุสฺสีโล นามา’’ติ ทุสฺสีล ภิกฺขุ นาม. โส หิ ยาวภิกฺขุปฺปฏีฺํ น วิชหิ. ตาว ภิกฺขุ เอว. น สามเณโร, น คิหี. ตํ เจ อฺโ ภิกฺขุ อมูลเกน อนฺติม วตฺถุนา อนุทฺธํเสติ. อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิ เสโส. โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ. สหเสยฺยฏฺาเน เตน สห อติเรก รตฺตึ สยนฺตสฺสาปิ อาปตฺติ นตฺถิ. ตสฺมา โส ทุสฺสีล ภิกฺขุตฺเวว วตฺตพฺโพติ. ‘‘ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ นตฺถี’’ติ ยถา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺส สพฺพํ สมาทานํ ภิชฺชติ. ปุน ภิกฺขุภาวํ อิจฺฉนฺเตน ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพํ โหติ. เอวํ ปุน กมฺมวาจาย สมาทาตพฺพนฺติ นตฺถิ. ‘‘อิตเรสุ ปนา’’ติ ลิงฺคนาสนงฺคโต อฺเสุ ทณฺฑกมฺมงฺเคสุ. นิจฺจสีลาทีสุ. ‘‘ยํ นิจฺจเมว วฏฺฏตี’’ติ ยํ ปาณาติปาต วิรติ สีลํ นิจฺจเมว รกฺขิตุํ วฏฺฏติ. อนิจฺจํ น วฏฺฏติ. กสฺมา, ปาณฆาตาทึ กโรนฺตสฺส สพฺพกาลมฺปิ ทุจฺจริต สมฺภวโต. เตนาห ‘‘อนิจฺจํ สาวชฺชํ โหตี’’ติ. ทุจฺจริตํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘ยํ นิจฺจมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ปกติ คหฏฺานํ ยํ วิกาล โภชนาทิ วิรติ สีลํ นิจฺจมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘อนิจฺจมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ สมาทาน ทิวสํ อติกฺกมิตฺวา วิกาล โภชนาทึ กโรนฺตสฺส วีติกฺกม โทโสวา ทุจฺจริต โทโส วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘สาวชฺชํ น โหตี’’ติ. ทุจฺจริตํ น โหตีติ อตฺโถ. ตถา ทสสีลฺจ ปกติ คหฏฺานํ ¶ อนิจฺจสีลํ นามาติ โยชนา. ‘‘อนิจฺจสีลเมว โหตี’’ติ ปกติ คหฏฺานํ ตํ ทสสีลํ ยาวชีวํ นิจฺจํ กตฺวา สมาทิยิตฺวา รกฺขนฺตานมฺปิ อปพฺพชิตตฺตา ปพฺพชิเตสุ ชาติ สภาเวเนว สิทฺธํ นิจฺจสีลํ นาม น โหติ. ยาวชีวํ กตฺวา สมาทาน วเสเนว นิจฺจํ โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เวสธารเณน สห สิทฺธตฺตา’’ติ เอตฺถ กถํ เวสธารเณน สิทฺธํ โหตีติ. เวสธารณํ นาม คิหิวตฺถํ ปหาย กาสาย วตฺถ ธารณํ. กาสายวตฺถฺจ นาม อรหตฺตธโช โหติ. น จ อรหตฺตธชํ ธาเรนฺตสฺส สิกฺขาปทํ อสมาทิยนฺตสฺสปิ วิกาเล ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ตถา นจฺจาทีนิ ปสฺสิตุํ, มาลาทีนิ ธาเรตุํ, อุจฺจาสยนาทีสุ วสิตุํ, ชาตรูปาทีนิ สาทิตุํ. กสฺมา อิติ เจ, เตสฺหิ ตํ ตํ ยถาสกํ สีลํ นิจฺจํ สุทฺธํ กตฺวา รกฺขิตุเมว วฏฺฏตีติอาทินา การณํ เหฏฺา วุตฺตเมวาติ. ‘‘อปฺปนํ อปตฺตาว อธิปฺเปตา’’ติ อปฺปนาปตฺตานํ มหคฺคตภาวนานํ วิสุํ อุปริ วกฺขมานตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอตฺเถวา’’ติ อิมสฺมึ ภาวนา กมฺเม เอว. ‘‘เต สฺเวา’’ติ รตนตฺตยาทีนํ เอว จ. คนฺตุํ อารทฺโธ คมิโก. อทฺธานํ ทีฆมคฺคํ คจฺฉนฺโต อทฺธิโก. ‘‘ปริสุทฺเธนา’’ติ ลาภสกฺการาทิ นิรเปกฺขตาย อตฺตุกฺกํ สน ปรวมฺภนาทิ รหิตตาย จ ปริสุทฺเธน. ‘‘หิตปฺผรณ จิตฺเตนา’’ติ มยิ กโรนฺเต อิมสฺส เอตฺตกํ หิตสุขํ ภวิสฺสตีติ เอวํ เตสํ หิตสุเขสุ ผรณ จิตฺเตน. เมตฺตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อตฺตโน กิจฺเจสุ วิยา’’ติ เอเตน เตสํ สพฺพํ กิจฺจํ อตฺตโนภารํ กโรตีติ ทีเปติ. ‘‘สาธารณ กรณํ’’ติ อตฺตโน ปฺุํ ปเรสํ ทานํ. อตฺต มนตาปเวทนิยาธุสาธูติ วจีเภทกรณํ. ตฺหิทินฺนฺจานุโมทิตฺจ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โยนิโสมนสิกาเร ตฺวาติ เอตฺถ สิโลกาทิปกฺขิกํ อโยนิโสมนสิการํ ชหิตฺวา สุณนฺตสฺส อิมํ ธมฺมํ สุตฺวา อตฺถรสธมฺมรสปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสามีติ, เทเสนฺตสฺส อิมํ เทเสนฺโต ธมฺมสฺส จ สุณนฺตานฺจ อนุคฺคหํ กริสฺสามีติ โยนิโสมนสิกาเร ตฺวา. ลาภ สกฺการาทิ ปกฺขิโก มนสิกาโร อโยนิ โสมนสิกาโร ¶ นาม. นิยฺยานตฺถ นิสฺสรณตฺถ ปกฺขิโก โยนิโสมนสิกาโร นาม. นิรวชฺช กมฺมานิ นาม กสิโครกฺขาทิ กมฺมานิ. นิรวชฺชสิปฺปานิ นาม วฑฺฒกิสิปฺปาทีนิ เวชฺชสิปฺปาทีนิ จ. นิรวชฺช วิชฺชาานานิ นาม ปรูปโรธร หิตานิ องฺควิชฺชา เวทวิชฺชา มนฺตวิชฺชาทีนิ. ‘‘โวทาน กรณํ’’ติ วิเสเสน วิสุทฺธกรณํ. ‘‘ตํ สภาวตฺตา’’ติ ทานสภาวตฺตา. ‘‘จาริตฺต สีลตฺตา’’ติ สปฺปุริสานํ ปกติ จาริตฺต สีลตฺตา. ปุน ‘‘ตํ สภาวตฺตา’’ติ ภาวนา สภาวตฺตา. ตถาหิ เทเสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จ เทสนาโสตานุสาเรน จิตฺตภาวนา าณภาวนาวหตฺตา เทสนาสวนา สภาวา โหนฺติ. อตฺตโน ทิฏฺึ สยเมว อุชุํ กโรนฺตสฺส จ าณภาวนา กมฺมเมว. ตถา ปรสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อุชุํ กโรนฺตสฺสาปีติ. ‘‘ธมฺโม นาม นตฺถี’’ติ เทสนา ธมฺโม นาม นตฺถิ. กสฺมา, ทานสีลานิ เทเสนฺเตนปิ อนฺเต ลกฺขณตฺตเยน สหสจฺจปฺปกาสนสฺส กตฺตพฺพตฺตา. เอเตน เทสนาสวนา อนฺเต ลกฺขณตฺตยานุปสฺสนา ภาวนา กมฺมฏฺาเน ปติฏฺิตตฺตา ตํ สภาวา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. ‘‘มโนกมฺม เมวา’’ติ ปทุทฺธาโร. ‘‘มนสฺมึ เอวา’’ติ มโนทฺวาเร เอว. ‘‘กิจฺจสิทฺธิโต’’ติ อปฺปนากิจฺจสฺส สิชฺฌนโต. ‘‘องฺคภาวา สมฺภวโต’’ติ อปฺปนา กิจฺจสิทฺธิยํ องฺคภาวา สมฺภวโต. ‘‘ตฺจภาวนา มย’’นฺติ ปทุทฺธาโร. ‘‘ทานาทิวเสนา’’ติ ทานสีลวเสน. ทานวเสน อปฺปวตฺตนโตติ อิทํ ตาว ยุชฺชติ. สีลวเสน อปฺปวตฺตนโตติ อิทํ ปน ปาฬิยา น สเมติ. ปาฬิยฺหิ มหคฺคตชฺฌาเนสุปิ ปหานํ สีลํ เวรมณิ สีลนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ โจทนา. ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปริยาเยน วุตฺตํ’’ติ เกนปริยาเยน วุตฺตนฺติ. ปกติ จาริตฺตํ สีลนฺติ วุจฺจติ. อุปฺปนฺเน จ ปถมชฺฌาเน นีวรณานํ ปหานํ นาม ปกติจาริตฺตเมว ปกติ นิยาเมน ปวตฺตเมว. อิติ ปกติจาริตฺตตฺตา สีลนฺติ วุตฺตํ. ปุน นีวรณานํ ปหานเมว เตหิ วิคมนฏฺเน เวรมณีติ จ, ปิทหนฏฺเน สํวโรติ จ, ปหาน กิจฺจํ อวิชหนฏฺเน อวีติกฺกโมติ จ, วุตฺตํ. เจตนาสีลนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสมฺปยุตฺต เจตนา เอว วุจฺจติ. สา จ สีลชาติ กตฺตา ¶ สีลนฺติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อปฺปนาปตฺต’’นฺติ ปทุทฺธาโร. ‘‘ฌานเภเทนา’’ติ ปน วตฺตพฺพํ. รูปาวจรกุสลฺหิ ฌานเภเทน ปฺจวิธํ, ฌานเมว ปน ฌานงฺคเภเทน ปฺจวิธนฺติ.
กุสลกมฺมทีปนา นิฏฺิตา.
๑๕๓. ‘‘เอตฺถา’’ติอาทีสุ. ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติ ธมฺมสงฺคณิ ปาฬิยํ. ‘‘ทสฺสเนนา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคฺาเณน. ‘‘ตํ’’ติ อุทฺธจฺจ เจตนํ. ‘‘ภาวนายา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตาย ภาวนาย. ปาฬิปาเ. ‘‘จิตฺตุปฺปาทา’’ติ จิตฺตเจตสิกา วุจฺจนฺติ. ‘‘สิยา’’ติ เอกจฺเจติ อตฺเถ นิปาต ปทํ. อิเมสุ ฉสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา โสตาปตฺติ มคฺเคน ปหาตพฺพา, เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา ตีหิ อุปริ มคฺเคหิ ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปถมปเท ‘‘เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา’’ติ กมฺมปถปตฺตกมฺมสหชาตา ฉ จิตฺตุปฺปาทา. ทุตีย ปเท ‘‘เอกจฺเจ ฉ จิตฺตุปฺปาทา’’ติ อกมฺมปถ ปตฺตา ธมฺมิเกสุ าเนสุ อสฺสาทนาภิ นนฺทาทิวเสน ปวตฺตา ฉ จิตฺตุปฺปาทา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ธมฺมสงฺคเห. ‘‘อิตรตฺถา’’ติ อิตเรสุ ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ. ‘‘ตสฺสา’’ติ นานกฺขณิก กมฺมปจฺจยสฺส. ปาฬิปาเ. ‘‘สหชาตา’’ติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ สหชาตา. ‘‘นานกฺขณิกา’’ติ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนหิ อสหชาตา อตีตกาลภูเต นานกฺขเณ ปวตฺตา ปาณาติปาตาทิ เจตนา. ‘‘ยทิ เอวํ’’ติ เอวํ ยทิ สิยาติ อตฺโถ. ยทิ อุทฺธจฺจ เจตนา ทสฺสน ปเท อนุทฺธฏตฺตา ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒตีติ วิฺาเยยฺย. เอวํ สตีติ ปาเสโส. ‘‘เจ’’ติ เจ วเทยฺย. ‘‘นา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘ตสฺสา วิปากสฺสา’’ติ ตสฺสา อุทฺธจฺจ เจตนาย วิปากสฺส. ปาฬิปาเ. ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ าณํ’’ติ อิเม ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนฺาณํ. ‘‘เตสํ วิปาเก’’ติ อุทฺธจฺจ สหคตานํ วิปาเก. ‘‘าณํ’’ติ ตํ วิปากํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนฺาณํ. ‘‘สพฺพ ทุพฺพลนฺติ จ สกฺกา วตฺตุํ’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อติวิย กาฬกธมฺมตฺตา’’ติ พุทฺธาทีสุ มหนฺเตสุ าเนสุ สทฺธารตนสฺส ¶ อนฺตรายํ กตฺวา ปวตฺตนโต อติเยวกณฺห ธมฺมตฺตา. ตสฺสา วิจิกิจฺฉา เจตนาย ปฏิสนฺธิ อากฑฺฒนมฺปิ วิฺาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘สภาว วิรุทฺธตฺตา เยวา’’ติ วิจิกิจฺฉา อสนฺนิฏฺาน สภาวา. อธิโมกฺโข สนฺนิฏฺาน สภาโวติ เอวํ สภาว วิรุทฺธตฺตาเยว.
‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทีสุ. ‘‘วิปจฺจตีติ วิปาเจตี’’ติ วทนฺติ. ตํ ปน ปทรูเปน น สเมตีติ อฺํ อตฺถํ วทนฺโต ‘‘สพฺพมฺปิ วา’’ติอาทิมาห. ‘‘มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺาเปตฺวา’’ติ เทวโลเก เทวสมฺปตฺติ สทิสา ทิพฺพวิมานาทิกา มหาสมฺปตฺติโย สมุฏฺาเปตฺวา. อิทํ ‘‘โอกาสํ กตฺวา’’ติ ปเท วิเสสนํ. ตตฺถ ‘‘สุข วิปากํ’’ติ อิทํ อฏฺ อเหตุก วิปากานิ สนฺธาย วุตฺตํ. รูปโลเก พฺรหฺมานํ รูปกาโย รูปาวจร กมฺเมน นิพฺพตฺโต. โส จ กามาวจร ธมฺม สมูโห เอว. เอวํ สนฺเต ตสฺมึ โลเก ปฺจ อเหตุก วิปากานิปิ รูปาวจร กมฺเมน นิพฺพตฺตานิ สิยุนฺติ โจทนา. ตํ ปริหรนฺโต ‘‘รูปาวจร กุสลํหี’’ติอาทิมาห. ‘‘ตานี’’ติ อปายภูมิยํ อุปฺปนฺนานิ อฏฺ อเหตุก วิปากานิ. ‘‘สพฺพสฺมึ กามโลเก’’ติ เอกาทสวิเธ กามโลเก. ‘‘เตสุ จา’’ติ เตสุ อฏฺ อเหตุก วิปาเกสุ จ. ‘‘อารมฺมณนฺตเร’’ติ กสิณ นิมิตฺตาทิโต อฺสฺมึ อารมฺมเณ. ‘‘นิมิตฺตา รมฺมเณ’’ติ กสิณ นิมิตฺตาทิเก นิมิตฺต ปฺตฺตา รมฺมเณ. ‘‘ตานิ ปฺจวิปากานี’’ติ จกฺขุ วิฺาณาทีนิ ปฺจ อเหตุก วิปากานิ กามาวจร กุสล กมฺมสฺเสว วิปากานิ โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘โสฬสก มคฺโค’’ติ โสฬสกถา มคฺโค กถาปพนฺโธ. เอวํ ทฺวาทส กมคฺโค. ‘‘อเหตุกฏฺก’’นฺติ อเหตุก วิปากฏฺกํ. สมฺมา ปกาเรน ชานาตีติ สมฺปชานํ. าณํ. สมฺปชาเนน กตนฺติ วิคฺคโห. น สมฺปชานกตํ อสมฺปชานกตํ. ‘‘สทฺทหิตฺวา’’ติ เอเตน ทิฏฺุชุ กมฺมาณ สมฺปตฺตึ ทีเปติ. น หิ เตน าเณน อสมฺปนฺโน กมฺมฺจ กมฺมผลฺจ สทฺทหตีติ. ชานิตฺวาติ วา ปาโ สิยา. ‘‘เอกเมกํ’’ติ เอกเมกํ กุสลกมฺมํ. ‘‘กุสล สมเย’’ติ กุสล กมฺม กรณกาเล. กุสลุปฺปตฺติกาเล วา. ยสฺสเม อีทิสํ ปฺุํ ¶ ปสุตํ. ตสฺสเม ภวลาโภ โภคลาโภ มิตฺตลาโภ สพฺเพลาภา เอกนฺเตน สุลาภาติ อตฺโถ. ‘‘สุลทฺธํ’’ติ อิทํ ปฺุํ สุลทฺธํ. เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ สํสริตฺวาติ ปาเสโส. ‘‘เสเสนา’’ติ ตสฺสกมฺมสฺส วิปากาวเสเสน. อฏฺกถา ปาเ. ‘‘เอกปิณฺฑปาตสฺมึ’’ติ เอกวารํ ปิณฺฑปาตทาเน. สํยุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘เอกา เจตนา เอกเมว ปฏิสนฺธึ เทตี’ติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิปกฺเขหี’’ติ ปฏิปกฺเขหิ อกุสเลหิ. วิเสเสน ภุสํ มุฬฺโห พฺยามุฬฺโห. อติวิย พฺยามุฬฺโห อติพฺยามุฬฺโห. อติพฺยามุฬฺหตฺถาย ปจฺจยภูตนฺติ วิคฺคโห. อติทุปฺปฺาย ปจฺจยภูตนฺติ อตฺโถ. โส หิ เถโร วทตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ เอวํ มนสิกริตฺวา. ‘‘สนฺนิหิตปจฺจยมตฺเตนา’’ติ อาสนฺเน สณฺิตปจฺจย มตฺเตน. ‘‘ปุพฺพปโยค ปจฺจยมตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ โหติ. พลวกมฺมวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ติกฺขตรํ วิปากํ. ยทา ปโยค รหิเตน ปจฺจยคเณน อุปฺปชฺชติ, ตทา อสงฺขาริกํ นาม. ยทา ปโยคสหิเตน, ตทา สสงฺขาริกํ นาม. ตตฺถ อสงฺขาริกํ ติกฺขํ นาม. สสงฺขาริกํ มนฺทํ นาม. ตถา ทุพฺพล กมฺเมน อุปฺปนฺเน มนฺทวิปาเกปิ โยเชตพฺพํ. เอวํ ติกฺขมนฺทานํ มนฺทติกฺขตาปตฺติ นาม สิยา. น จ ตถา สกฺกา ภวิตุนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ สิยา, ยทิ ปุพฺพกมฺมวเสน อฏฺนฺนํ มหาวิปากานํ สงฺขารเภโท สิทฺโธ สิยา, อฏฺนฺนํ อเหตุก วิปากานมฺปิ โสสงฺขารเภโท สิทฺโธ ภเวยฺย. ตานิปิ หิ กานิจิ อสงฺขาริเกน กมฺเมน นิพฺพตฺตานิ, กานิจิ สสงฺขาริเกนาติ โจทนา. ตํ ปริหรนฺโต ‘‘อเหตุก วิปากานํ ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘อุภยกมฺม นิพฺพตฺตนํ’’ติ เตสํ สงฺขาร เภทรหิตตฺตา อสงฺขาริก กมฺเมนปิ วิโรโธ นตฺถิ. สสงฺขาริก กมฺเมนปิ วิโรโธ นตฺถิ. อสงฺขาริก กมฺเมนปิ นิพฺพตฺตนฺติ. สสงฺขาริก กมฺเมนปิ นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ อุภยกมฺม นิพฺพตฺตนํ ยุตฺตํ. ‘‘อิติ อธิปฺปาโย’’ติ ตสฺส เถรสฺส อธิปฺปาโย. ‘‘น กมฺมาคมน วเสนา’’ติ กมฺมสงฺขาตสฺส จิรกาลโต อาคมน ปจฺจยสฺส วเสน. ‘‘อาคมนํ’’ติ จ อาคจฺฉติ เอเตนาติ อาคมนนฺติ วิคฺคโห. ‘‘กมฺมภเว’’ติ อตีเต ¶ กมฺมกรณภเว. ‘‘เกจนา’’ติ เกจิ. อฏฺสาลินิยํ ปน อาคตาติ จ. ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปน ทฺวิเหตุกา วุตฺตาติ จ สมฺพนฺโธ. อิมสฺมึ าเน ปฏิสมฺภิทา มคฺคฏฺกถา วจนมฺปิ วตฺตพฺพนฺติ วทนฺโต ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตีสุขเณสู’’ติ กมฺมกฺขเณ นิกนฺติกฺขเณ ปฏิสนฺธิกฺขเณติ ตีสุขเณสุ. ‘‘ฏีกาการาปนา’’ติ อภิธมฺมฏีกาการาปน. ‘‘สาวเสสปาโ’’ติ ปาฬิยํ ติเหตุเกน กมฺเมน ทฺวิเหตุก ปฏิสนฺธิ, ทฺวิเหตุเกน กมฺเมน อเหตุก ปฏิสนฺธิ อวเสสา โหติ. เอวํ อวเสส วากฺย สหิโต ปาโ. สริกฺขเมว สริกฺขกํ. กมฺเมน สริกฺขกํ สทิสํ กมฺมสริกฺขกํ. วิปากํ. ‘‘มหาเถเรนา’’ติ สาริปุตฺต มหาเถเรน. เอวฺจ กตฺวาติอาทินา ฏีกาการานํ วจนํ อุปตฺถมฺเภติ.
กามาวจรกมฺมํ นิฏฺิตํ.
๑๕๔. รูปาวจรกมฺเม. ‘‘อปฺปคุณตายา’’ติ อปริจิตตาย. อวฑฺฒตาย. ‘‘หีเนหิ ฉนฺทาทีหี’’ติ ลาภสกฺการ สิโลกาทิ สาเปกฺขตาย หีเนหิ ฉนฺทาทีหิ. ‘‘เต ธมฺมา’’ติ ฉนฺทาทโย ธมฺมา. ตานิ อิธ นาธิปฺเปตานิ. กสฺมา, อุปปตฺติปฺปเภทสฺส อสาธกตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิมาเนวา’’ติ อิมานิ เอว ฌานานิ. ‘‘ติวิธาสู’’ติ เอกสฺมึตเล พฺรหฺมปาริสชฺชาทิ วเสน ติวิธาสุ. ‘‘อฏฺารสปฺปเภเทน วิภชิตฺวา’’ติ ตีสุ หีน มชฺฌิมปณีเตสุ เอเกกสฺมึ หีน หีนํ หีน มชฺฌิมํ หีน ปณีตนฺติอาทินา วิภตฺเตน นววิธานิ โหนฺติ. ปุน เตสุ ตีณิ มชฺฌิมานิ. มชฺฌิมหีนํ มชฺฌิมมชฺฌิมนฺติอาทินา วิภตฺตานิ นววิธานิ โหนฺติ. เอวํ อฏฺารสเภเทน วิภชิตฺวา. ‘‘กมฺมทฺวารานิ นามา’’ติ กมฺมปฺปวตฺติ มุขานิ นาม. ‘‘อิเมหิ ปภาวิตตฺตา’’ติ อิเมหิ ปภาเวหิ มูลการเณหิ ปภาวิตตฺตา ปวตฺตาปิตตฺตา. ‘‘อฏฺารสขตฺติยา’’ติ หีนมชฺฌิมาทิเภเทน อฏฺารส ขตฺติยา. ตถา อฏฺารส พฺราหฺมณาทโย. อฏฺ จตฺตาลีส โคตฺตานิ นาม หีนมชฺฌิมา ทิวเสน ¶ วิภตฺตานิ โคตมโคตฺตาทีนิ อฏฺจตฺตาลีส โคตฺตานิ. เตสํ จาริตฺต ปฏิปตฺติภูตานิ จรณานิปิ อฏฺจตฺตาลีส โหนฺตีติ. เอตฺถ สิยา. ปุริม วจเน หีนาทีนิ พฺรหฺมโลเก, อฏฺกถา วจเนหีนาทีนิ มนุสฺสโลเกติ สาเธตพฺพํ อฺํ, สาธกํ อฺนฺติ โจทนา. ตํ ปริหรติ ‘‘เอเตนหี’’ติอาทินา. ‘‘อุปลกฺเขตี’’ติ ปจฺจกฺขโต ปากฏํ เอกเทสํ ทสฺเสตฺวา อปากเฏ ตาทิเสปิ ชานาเปตีติ อตฺโถ. ‘‘สมตฺถา สมตฺถํ วา’’ติ สมตฺถา สมตฺถภาวํ วา. ‘‘ตถา หาเนนา’’ติ ตถาหิ อเนน อาจริเยน. อนุรุทฺธา จริเยนาติ วุตฺตํ โหติ. นาม รูป ปริจฺเฉเท วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สมานาเสวเน ลทฺเธ สติ, มหพฺพเล วิชฺชมาเน มหคฺคตกมฺมํ วิปากํ ชเนติ. ตาทิสํ เหตุํ อลทฺธา อลภิตฺวา อภิฺา เจตนา วิปากํ น ปจฺจตีติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘สมานา เสวเน’’ติ ภูมิสมานตา วเสน สมานาเสวเน. กามชวนํ กามชวเนน สมานาเสวนํ. รูปชวนํ รูปชวเนน. อรูปชวนํ อรูปชวเนนาติ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมานภูมิกโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ตทภาวโต’’ติ ตาทิสสฺส พลวภาวสฺส อภาวโต. เอกวารมตฺตภูตา มหคฺคต เจตนา จ. ‘‘สพฺพ ปถมภูตา’’ติ สมาปตฺติ วีถีสุ โคตฺรภุสฺส อนนฺตเร มหคฺคต ชวนํ สนฺธาย วุตฺตํ. โลกุตฺตร มคฺคเจตนา กทาจิปิ สมานา เสวนํ น ลภติ. เอวํ สนฺเตปิ อตฺตโน อนนฺตรโต ปฏฺาย ยาวชีวมฺปิ ภวนฺตเรปิ อริยผลํ ชเนติเยว. เอวเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปวตฺติผลํ นาม โหติ, อิธ ปน ปฏิสนฺธิ ผลํ วิจาริตํ, ตสฺมา อสมานํ อิทํ นิทสฺสนนฺติ เจ. วุจฺจเต. มคฺคเจตนา นาม ตณฺหา สหายกํ วฏฺฏคามิ กมฺมํ น โหติ. อตณฺหา สหายกํ วิวฏฺฏคามิ กมฺมํ โหติ. ตสฺมา ปฏิสนฺธึ น เทติ. สเจ ปน ตํ ตณฺหา สหายกํ วฏฺฏคามิกมฺมํ ภเวยฺย. ปฏิสนฺธิ กาเลปิ ผลํ ทเทยฺย. อสมานา เสวนตา ปมาณํ น ภเวยฺย. เอวํ อฺการณตฺตา อสมานํ นิทสฺสนํ โหติ. น อสมานา เสวนตายาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุปจิตตฺตา’’ติ ปุนปฺปุนํ อาเสวน ลาเภน วฑฺฒิตตฺตา. ‘‘สา เจตนา’’ติอาทิกมฺมิกมหคฺคต เจตนา จ. ‘‘นา’’ติ โจทนา ¶ , น สิยาติ อตฺโถ. น จ สาปิ สมานภูมก ธมฺมโต ลทฺธา เสวนา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ วุตฺตํ. ภาวิตตฺตาติ จ ปุนปฺปุนํ อาเสวน ลาเภน วฑฺฒิตตฺตา อิจฺเจวตฺโถ. ตสฺมา วิฺายติ อสมานภูมิเกหิ ปุพฺพภาคปฺปวตฺเตหิ กามชวเนหิ ปรมฺปรโต ปุนปฺปุนํ ลทฺธา เสวนตาย เอว อิธ อุปจิตตฺตาติ วุตฺตนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยตฺถ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อุภยตฺถา’’ติ อุภเยสุ กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ จ กตตฺตา ภาวิตตฺตาติ จ วุตฺเตสุ ปาเสุ. ‘‘ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺฏายา’’ติ มหคฺคตชฺฌาเน อปฺปนาวีถิโต ปุเร ทฺวีสุ ปริกมฺม ภาวนา อุปจาร ภาวนาสุ ปริกมฺม ภาวนํ ภาเวนฺตสฺส ปถวี ปถวีติอาทินา ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺาย. โลกุตฺตร มคฺเคปน ทสสุ วิปสฺสนา าเณสุ สพฺพปถมํ สมฺมสนฺาณํ ภาเวนฺตสฺส รูปํ อนิจฺจํ เวทนา อนิจฺจาติอาทินา ปถม สมนฺนาหารโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. อุปจินิตฺวาติ จ ภาเวตฺวาติ จ วฑฺเฒตฺวา อิจฺเจว อตฺโถ. ‘‘อพฺภุณฺหา’’ติ อภินวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อยํ วาโท’’ติ อนุรุทฺธา จริยสฺส วาโท. ยทิ เอวํ, อฏฺกถาสุ สงฺขาร ปจฺจยา วิฺาณ ปท นิทฺเทเสสุ อภิฺา เจตนา ปเนตฺถ ปรโต วิฺาณสฺส ปจฺจโย น โหตีติ น คหิตาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺํ ยุตฺตํ การณํ วตฺตพฺพนฺติ, ตํ วทนฺโต ‘‘จตุตฺถชฺฌาน สมาธิสฺส ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘ฏีกาการา’’ติ อภิธมฺมฏีกาการา. ‘‘ตสฺสา ปนา’’ติอาทิ อตฺตโนวาท ทสฺสนํ. สาเธนฺติยา อภิฺา เจตนาย. อจิตฺตกภว ปตฺถนาสหิตํ สฺา วิราคนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิธา’’ติ มนุสฺส โลเก.
‘‘อนาคามิโน ปนา’’ติอาทีสุ. ‘‘เอเตนา’’ติ เอเตน อตฺถ วจเนน. ‘‘สทฺธาธิโก’’ติ สนฺธินฺทฺริยาธิโก. เอวํ วีริยาธิกาทีสุปิ. ‘‘อตฺตนา ลทฺธ สมาปตฺตีนํ’’ติ เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส พหูนํ อตฺตนา ลทฺธ สมาปตฺตีนํ. เตสุ ปุถุชฺชน โสตาปนฺน สกทาคามีสุ. ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ ฌานลาภิ ปุถุชฺชโน. ‘‘นิกนฺติยาสตี’’ติ กามภวนิกนฺติยา สติ. ‘‘อิตเร ปนา’’ติ โสตาปนฺน ¶ สกทาคามิโน ปน. ปริหีนชฺฌานา เอว ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ. น นิกนฺติ พเลนาติ อธิปฺปาโย. วิภาวนิปาเ ‘‘เตสํ ปี’’ติ ฌานลาภิ โสตาปนฺน สกทาคามีนมฺปิ. อิจฺฉนฺเตน ฏีกาจริเยน. ตถา นิกนฺติยา สติ ปุถุชฺชนาทโย กามาวจร กมฺม พเลน กามภเวปิ นิพฺพตฺตนฺตีติ โยชนา. เจโตปณิธิ อิชฺฌติ. กสฺมา, วิสุทฺธตฺตา. สีลวิสุทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘เต’’ติ ฌานลาภิ โสตาปนฺน สกทาคามิโน. องฺคุตฺตร ปาเ. ‘‘สหทสฺสนุปฺปาทา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคฺาณํ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. ทสฺสนสฺส อุปฺปาทกฺขเณน สทฺธึ. นตฺถิ ตสฺส ตํ สํโยชนนฺติปิ ปาโ. ‘‘อิมํ โลกํ’’ติ อิมํ กามโลกํ. ‘‘วิปสฺสนา นิกนฺติ ตณฺหา’’ติ เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺม นนฺทิยาติ เอวํ วุตฺตา วิปสฺสนา สุเข นิกนฺติ ตณฺหา. ปจฺจเย สติ กุปฺปนฺติ นสฺสนฺตีติ กุปฺปา. กุปฺปา ธมฺมา เยสํ เต กุปฺป ธมฺมา. ‘‘ธมฺมา’’ติ มหคฺคต ธมฺมา. อิเม ทฺเว โสตาปนฺน สกทาคามิโน สีเลสุ ปริปูรการิโน นาม. สีลปฺปฏิ ปกฺขานํ กิเลสานํ สพฺพโส ปหีนตฺตา. ตสฺมา เต สีเลสุ อกุปฺป ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ. สมาธิสฺมึ ปน กุปฺป ธมฺมา เอว. ‘‘มหาพฺรหฺเมสุ น นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ มหาพฺรหฺมตฺตํ น ลภนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘หีนชฺฌาสยตฺตา’’ติ เอตฺถ อิตฺถิโย นาม ปกติยาว หีนชฺฌาสยา โหนฺติ นีจ ฉนฺทา นีจ จิตฺตา มนฺทวีริยา มนฺทปฺา. กสฺมา, หีนลิงฺคตฺตา. กสฺมา จ ตา หีนลิงฺคา โหนฺติ. ทุพฺพล กมฺมนิพฺพตฺตตฺตา. ทุพฺพล กมฺมนฺติ จ ปุริสตฺต ชนกํ กมฺมํ อุปาทาย วุจฺจติ. พฺรหฺมปุโรหิตานมฺปิ สงฺคหณํ เวทิตพฺพํ. กสฺมา, พฺรหฺมปาริสชฺชานนฺติ อฏฺกถา วจนสฺส เยภูยฺยวจนตฺตา. เตนาห ‘‘น มหาพฺรหฺมานํ’’ติ. อิตรถา น พฺรหฺมปุโรหิตานํ น จ มหาพฺรหฺมานนฺติ วุตฺตํ สิยา. น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํ ‘พฺรหฺมตฺตนฺติ มหาพฺรหฺมตฺต’นฺติ อิมินา วจเนน วิรุชฺฌนโต. อยฺจ อตฺโถ น เกวลํ เยภูยฺยนยมตฺเตน สิทฺโธ. อถ โข พฺยฺชน สามตฺถิเยนาปิ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘เต’’ติ พฺรหฺมปุโรหิตา. สํยุตฺตปาเ. ‘‘ปฏิภาตุตํ’’ติ เอตฺถ ‘‘ตํ’’ติ ตุยฺหํ. ธมฺมีกถา ตุยฺหํ ปฏิภาตุ, ปาตุพฺภวตุ. กเถตุ อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ¶ . ‘‘พฺราหฺมณา’’ติ อภิภุํ ภิกฺขุํ อาลปติ. ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติ มหาพฺรหฺมุโน อตฺถาย. เอวํ เสเสสุ ทฺวีสุ. ‘‘เตสํ’’ติ พฺรหฺมปุโรหิตานํ. วิภาวนิปาเ ‘‘อิติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺเชสุ เยวา’’ติ ปุลฺลิงฺค วจนตฺตา ปุคฺคลปฺปธานํ โหติ. นภูมิปฺปธานํ. ตสฺมา อยมตฺโถ ยุตฺติวเสน ทฏฺพฺโพติ. ‘‘ตีสุภวคฺเคสู’’ติ เวหปฺผลภูมิ ปุถุชฺชนภวคฺโค นาม โหติ รูปโลเก. ตโต อุปริ ปุถุชฺชนภูมิยา อภาวโต. อกนิฏฺภูมิ อริยภวคฺโค นาม. ตตฺถ ิตานํ อริยานํ ตตฺเถว นิฏฺานโต. เนวสฺาภูมิ โลกภวคฺโค นาม. ตโต อุปริ โลกสฺเสว อภาวโตติ.
กมฺมจตุกฺกานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๕๕. มรณุปฺปตฺติยํ. ‘‘อายุปริมาณสฺสา’’ติ อายุกปฺปสฺส. ‘‘ตทุภยสฺสา’’ติ อายุกปฺปสฺส จ กมฺมสฺส จ. ‘‘อุปฆาตก กมฺเมนา’’ติ พลวนฺเตน ปาณาติปาตกมฺเมน. ‘‘ทุสฺสิมาร กลาพุราชาทีนํ วิยา’’ติ เตสํ มรณํ วิย. อุปโรธิตํ ขนฺธ สนฺตาน มสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘อุปโรธิตํ’’ติ อุปคนฺตฺวา นิโรธาปิตํ. กมฺมํ ขิยฺยติเยว. เอวํ สติ, สพฺพํปิ มรณํ เอเกน กมฺมกฺขเยน สิทฺธํ. ตสฺมา เอกํ กมฺมกฺขย มรณเมว วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิตเรปิ วุตฺตา’’ติ อิตรานิปิ ตีณิ มรณานิ วุตฺตานีติ โจทนา. วุจฺจเต ปริหาโร. ‘‘สรสวเสเนวา’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาวเสเนว. นานา อายุ กปฺปํ วิทหนฺติ สงฺขโรนฺตีติ นานาอายุกปฺป วิธายกา. ‘‘สตฺตนิกาเย’’ติ สตฺตสมูเห. นิจฺจกาลํ ิตึ กโรนฺตีติ ิติกรา. กทาจิ วุทฺธึ กโรนฺติ, กทาจิ หานึ กโรนฺตีติ วุทฺธิกรา หานิกรา จ. ‘‘เตสํ วเสนา’’ติ เตสํ อุตุ อาหารานํ วเสน. ‘‘ตโยปิ เจเต’’ติ เอเตตโยปิ ิติกราทโย. กมฺมํ วิปจฺจมานํ ทตฺวา ขิยฺยตีติ สมฺพนฺโธ. เอเตน เอวรูเปาเน กมฺมํ อปฺปธานนฺติ ทีเปติ. ‘‘ตทนุรูปํ เอวา’’ติ ตํ ทสวสฺสกาลานุ รูปํ เอว. ‘‘โภ คฺจา’’ติ ¶ ธนธฺาทิปริโภคฺจ. เตสํ อุตุอาหารานํ คติ เอเตสนฺติ ตคฺคติกา. เตสํ อุตุอาหารานํ คตึ อนุวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตทนุวตฺติกา’’ติ. สงฺขารวิทูหิ อฺตฺราติ สมฺพนฺโธ. สงฺขารวิทุโน เปตฺวาติ อตฺโถ. อิทฺธิยา ปกตาติ อิทฺธิมยา. ‘‘อิทฺธิยา’’ติ เทวิทฺธิยาวา ภาวนามยิทฺธิยาวา. วิชฺชาย ปกตาติ วิชฺชามยา. ‘‘วิชฺชายา’’ติ คนฺธาริวิชฺชาย. อฏฺิ นฺหารุ มํส โลหิตาทิกา รสธาตุโย อยนฺติ วฑฺฒนฺติ เอเตหีติ รสายนานิ. ตานิ วิทหนฺติ เอเตหีติ รสายน วิธโย. นยูปเทสา. จิรฏฺิติ กตฺถาย ชีวิตํ สงฺขโรนฺติ เอเตหีติ ชีวิต สงฺขารา. อิทฺธิมย วิชฺชามย ชีวิต สงฺขาเรสุ จ รสายน วิธิสงฺขาเตสุ ชีวิต สงฺขาเรสุ จ วิทุโนติ สมาโส. ‘‘ทฺวิ สมุฏฺานิก รูปธมฺเมสู’’ติ อุตุสมุฏฺานิก รูปธมฺเมสุ จ อาหาร สมุฏฺานิก รูปธมฺเมสุ จ. ‘‘ปริณมนฺเตสู’’ติ วิปริณมนฺเตสุ. เตนาห ‘‘ชิยฺยมาเนสู’’ติอาทึ. ‘‘ยาวมหนฺตํ ปีติ’’ สพฺพฺุพุทฺธานํ กมฺมํ วิย โกฏิปตฺตวเสน อติมหนฺตมฺปิ. ‘‘อสฺสา’’ติ กมฺมสฺส. ‘‘อุปจฺเฉทก มรเณปิ เนตพฺโพ’’ติ พลวนฺเต อุปจฺเฉทก กมฺเม อาคเต ยาวมหนฺตมฺปิ ชนก กมฺมํ อตฺตโน วิปากาธิฏฺาน วิปตฺติยา ขิยฺยติเยว. โส จสฺสขโย น สรเสน โหติ, อถ โข อุปจฺเฉทก กมฺม พเลน โหตีติ อิธ อุปจฺเฉทก มรณํ วิสุํ คหิตนฺติ เอวํ อุปจฺเฉทก มรเณปิ เนตพฺโพ. ‘‘อกาล มรณํ’’ติ อายุกฺขยมรณาทีนิ ตีณิ มรณานิ กาลมรณานิ นาม, มรณา รหกาเล มรณานีติ วุตฺตํ โหติ. ตโต อฺํ ยํ กิฺจิ มรณํ อกาล มรณนฺติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ตฺหิ ปวตฺตมานํ’’ติอาทึ. ‘‘มูลเภทโต’’ติ มูลการณปฺปเภทโต. ยสฺมา ปน มิลินฺท ปฺเห วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สนฺนิปตนฺตีติ สนฺนิปาตา. สนฺนิปาเตหิ อุปฺปนฺนา สนฺนิปาติกาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สนฺนิปติตานํ’’ติ วุตฺตํ. อถวา. สนฺนิปตนํ สนฺนิปาโต. ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา โทสานํ มิสฺสกภาโว. สนฺนิปาเตน อุปฺปนฺนา สนฺนิปาติกาติปิ ยุชฺชติ. ‘‘อนิสมฺมการีนํ’’ติ อนิสาเมตฺวา อนุปธาเรตฺวา กรณ สีลานํ. ปวตฺตา อาพาธา ¶ วิสมปริหารชานามาติ โยชนา. ‘‘อตฺตนา วากตานํ ปโยคานํ’’ติ สตฺถหรณ, วิสขาทน, อุทกปาตนาทิวเสน กตานํ. ‘‘วินาเสนฺตี’’ติ สตฺถวสฺส วาลุกวสฺสาทีนิ วสฺสาเปตฺวาวา สมุทฺท วีจิโย อุฏฺาเปตฺวาวา เอวรูเป มหนฺเต ภยุปทฺทเว กตฺวา วินาเสนฺติ. ‘‘มนุสฺส ปเถ’’ติ มนุสฺส ปเทเส. ‘‘เต’’ติ จณฺฑา ยกฺขา. ‘‘ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตี’’ติ มนุสฺสานํ วา โคมหึสานํ วา เมทโลหิตานิ ปาตพฺยตฺถาย เตสุ นานาโรคนฺตร กปฺปานิ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ สกลํ รชฺชํ วา รฏฺํ วา ทีปกํ วา วินาเสนฺตีติ วุตฺเต สกลํ ชนปทํ วา นครํ วา นิคมํ วา คามํ วา ตํ ตํ ปุคฺคลํ วา วินาเสนฺตีติ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สตฺถทุพฺภิกฺขโรคนฺตร กปฺปาปี’’ติ สตฺถนฺตร กปฺโป ทุพฺภิกฺขนฺตร กปฺโป โรคนฺตร กปฺโปติ อิเม ตโย อนฺตร กปฺปาปิ อิธ วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. เตสุ ปน โรคนฺตร กปฺโป ยกฺขา วาเฬ อมนุสฺเส โอสฺสชฺชนฺติ, เตน พหู มนุสฺสา กาลงฺกโรนฺตีติ อิมินา เอกเทเสน วุตฺโตเยว. ‘‘อุปปีฬโก ปฆาตกานํ กมฺมานํ วิปจฺจนวเสนา’’ติ เอตฺถ เตสํ กมฺมานํ โอกาสปฺปฏิลาเภน สตฺตสนฺตาเน สุขสนฺตานํ วิพาเธตฺวา มรณํ วา ปาเปตฺวา มรณ มตฺตํ วา ทุกฺขํ ชเนตฺวา ปีฬนฺจ ฆาตนฺจ อิธ วิปจฺจน นาเมน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิปากํ ปน ชเนนฺตุวา, มาวา, อิธ อปฺปมาณนฺติ. เอตฺถ สิยา. อฏฺสุ การเณสุ โอปกฺกมิกฏฺาเน ‘กุปฺปิตาหิ เทวตา สกลํ รชฺชาทิกํ อเสสํ กตฺวา วินาเสนฺตี’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ วินาสิตา ชนา กึ นุ โข อตฺตโน อตฺตโน กมฺม วิปากเชหิ อาพาธน ทณฺเฑหิ วา วินสฺสนฺติ, อุทาหุ วิสุํ โอปกฺกมิเกหิ อาพาธน ทณฺเฑหิ วา วินสฺสนฺติ. ยฺเจตฺถ วุตฺตํ ‘เอวํ อกาล มรณํ อุปจฺเฉทก กมฺมุนา วา อฺเหิ วา อเนก สหสฺเสหิ การเณหิ โหตี’ติ. ตตฺถ ยสฺส อุปจฺเฉทก กมฺมํ นาม นตฺถิ. กึ ตสฺส อฺเน การเณน อกาล มรณํ นาม ภเวยฺยาติ. เอตฺถ วเทยฺยุํ, ตสฺส อฺเน การเณน อกาล มรณํ นาม น ภเวยฺย. สพฺเพ สตฺตา กมฺมสฺสกา, กมฺมทายาทา, กมฺมโยนี, กมฺม พนฺธู, กมฺมปฺปฏิสฺสรณาติหิ วุตฺตํติ ¶ . เตสํ ตํ วาทํ ภินฺทนฺโต ‘‘เยหิเกจิ โลเก ทิสฺสนฺตี’’ติอาทิมาห. ปุน ตทตฺถํ ทฬฺหํ กโรนฺโต ‘‘ยถาหา’’ติอาทึ วทติ. ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมผลํ, วิปาก ผลฺจ นิสฺสนฺท ผลฺจ. ตตฺถ วิปาก ผลํ นาม วิปากกฺขนฺธา จ จกฺขุ โสตาทีนิ กฏตฺตา รูปานิ จ. ตํ เยน ปุพฺเพ กมฺมํ กตํ, ตสฺเสว สาธารณํ โหติ. ตสฺส สนฺตาเน เอว ปวตฺตติ. นิสฺสนฺท ผลํ นาม ตสฺส สุขุปฺปตฺติยา วา ทุกฺขุปฺปตฺติยา วา อตฺตโน กมฺมานุภาเวน พหิทฺธา สมุฏฺิตานิ อิฏฺารมฺมณานิ วา อนิฏฺา รมฺมณานิ วา. ตํ ปน อฺเสมฺปิ สาธารณํ โหติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สกกมฺมสมุฏฺิตา เอว. ล. ปเรสํ สาธารณา เอวา’’ติ. โลเก อฏฺโลก ธมฺมา นาม สพฺเพ กมฺม วิปากชา เอวาติ น วตฺตพฺพา. อิเม จ สตฺตา สํสาเร สํสรนฺตา อฏฺสุโลก ธมฺเมสุ นิมฺมุชฺชนฺตา สํสรนฺติ, ตสฺมา เต วินาปิ อุปปีฬก กมฺเมน อฺเหิ การเณหิ นานาทุกฺขํ ผุสนฺติเยว. ตถา วินาปิ อุปจฺเฉทก กมฺเมน มรณ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺเมน วินา ยโตกุโตจิ สมุฏฺิตา’’ติอาทิ.
‘‘เต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ เต นานาโรคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ. ‘‘น อุปาย กุสลา วา’’ติ ตโต อตฺตานํ โมเจตุํ การณ กุสลา วา น โหนฺติ. ‘‘น จ ปฏิการ กุสลา วา’’ติ อุปฺปนฺนํ โรคาทิภยํ อปเนตุํ วูปสเมตุํ ปฏิการ กมฺเมติ กิจฺฉกมฺเม กุสลา วา น โหนฺติ. ‘‘นาปิ ปริหาร กุสลา วา’’ติ ตโต โมจนตฺถํ ปริหริตุํ เทสนฺตรํ คนฺตุํ กุสลา วา น โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ. ‘‘โรคาทโย เอว ตํ เขเปนฺตา ปวตฺตนฺตี’’ติ กถํ เต ปุพฺพกมฺมํ เขเปนฺตีติ. ตสฺส วิปากภูตํ ชีวิต สนฺตานํ วินาเสนฺตา เขเปนฺติ. วินฏฺเหิ ชีวิต สนฺตาเน ตํ ภวํ ชเนนฺตํ ขิยฺยติ เยวาติ. เตนาห ‘‘ยถาหี’’ติอาทึ. ‘‘กมฺมสฺสปิ ตเถวา’’ติ ตเถว ปุพฺพกมฺมสฺสปิ ติณคฺเค อุสฺสาว พินฺทุสฺเสว ปริทุพฺพลตา สิทฺธา โหติ. ชีวิเต ปริกฺขีเณ ตํ ภวํ ชเนนฺตสฺส ปุพฺพกมฺมสฺสปิ ปริกฺขีณตฺตา. ‘‘เอวฺเจตํ’’ติ เอตํ กมฺมปฺปฏิ สํยุตฺต วจนํ อิธ อมฺเหหิ วุตฺตนเยน สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. สพฺพํ ปุพฺเพกตเหตุทิฏฺิ นาม สพฺพํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา สุจริตํ วา ทุจฺจริตํ วา ปุพฺพภเว อตฺตนา ¶ กเตน ปุพฺพกมฺมเหตุนา เอว อุปฺปชฺชตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ. ‘‘ยํ กิฺจายํ’’ติ ยํ กิฺจิ อยํ. มหาโพธิสตฺตานํ อธิมุตฺติกาลงฺกริยา นาม อิธ เม จิรกาลํ ิตสฺส ปารมิปูรณ กิจฺจํ นตฺถิ, อิทาเนว อิโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิสฺสามิ, อุปรุชฺฌตุ เม อิทํ ชีวิตนฺติ อธิมฺุจิตฺวา ทฬฺหํ มนสิกริตฺวา กาลงฺกริยา. ‘‘สยเมว สตฺถํ อาหริตฺวา’’ติ สยเมว อตฺตโน คีวํ สตฺเถน หนิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘เอตฺเถวา’’ติ อกาลมรเณ เอว.
‘‘ตถา จา’’ติอาทีสุ. ‘‘สมาปตฺติ ลาภีนํ’’ติ นิทฺธารเณภุมฺม วจนํ. ‘‘ชีวิต สมสีสีนํ’’ติ อรหตฺต มคฺคํ ลภิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขนวีถิ เอว มรณาสนฺนวีถึ กตฺวา ปรินิพฺพานตฺตา สมํ สีสํ เอเตสนฺติ สมสีสิโน. ‘‘สมํ สีสํ’’ติ ชีวิต สนฺตาน ปริยนฺเตน สมํ วฏฺฏทุกฺข สนฺตาน ปริยนฺตํ วุจฺจติ. ‘‘สพฺเพสํ ปี’’ติ สพฺเพสมฺปิ ขีณาสวานํ. ‘‘อิมํ สุตฺตปทํ’’ติ มหาปรินิพฺพานสุตฺเต อาคตํ สุตฺตปทํ. ‘‘เต’’ติ เต วาทิโน. ‘‘เตนา’’ติ เตน วาทวจเนน. กฺริยมโนธาตุ นาม ปฺจทฺวาราวชฺชนํ. กฺริยาเหตุกมโน วิฺาณธาตุ นาม หสิตุปฺปาทจิตฺตํ. ‘‘อสฺสา’’ติ ปรินิพฺพายนฺตสฺส พุทฺธสฺส. ‘‘น สเมติ เยวา’’ติ สนฺตึ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวาติ เอตฺถ ปรินิพฺพาน ชวเนหิ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺเตปิ น สเมติเยว. เตนาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทึ. ‘‘ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตี’’ติ เอตฺถ ปรินิพฺพาน จุติจิตฺตเมว ภวงฺคนฺติ วุตฺตํ. จุติจิตฺตนฺติ จ ภวนฺตรํ คจฺฉนฺตสฺเสว วุจฺจติ. อิธ ปน โวหาร มตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิภาวนิปาเ. จุติปริโยสานานํ มรณาสนฺน จิตฺตานํ. ยถา ปน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ยาวชีวํ อุปฺปนฺนํ มหาภวงฺคจิตฺตํ กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทโย อารมฺมณํ กโรติเยว. ตถา ปรินิพฺพาน จุติจิตฺตํ ปีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทึ. นนุ มรณกาเล กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทีนํ คหณํ นาม ภวนฺตร คมนตฺถาย โหติ, พุทฺธา จ ภวนฺตรํ น คจฺฉนฺติ. ตสฺมา ‘‘น หิ. ล. น กโรตี’’ติ อิทํ น ยุตฺตนฺติ. โน น ยุตฺตํ. ภวนฺตร คมนตฺถายาติ อิทํ ชวเนหิ คหเณ ทฏฺพฺพํ. อิธ ปน จุติจิตฺเตน คหเณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นจจุติยาคหิตานี’’ติอาทิมาห. ‘‘กมฺมสิทฺธิยา’’ติ กมฺมสิชฺฌนตฺถาย ¶ .‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ. ‘‘ตสฺสา’’ติ โสณตฺเถร ปิตุโน. ‘‘กมฺมพเลนา’’ติอาทีสุ. ‘‘อฺเนปิ การณ พเลนา’’ติ อาจิณฺณภาวาทิเกน การณพเลน. คตินิมิตฺตํ ปน กมฺมพเลเนวาติ ยุตฺตํ สิยา. ‘‘ตโถปฏฺิตํ’’ติ อนฺติมวีถิโต ปุพฺเพ พหูสุวีถีสุ อุปฏฺิตปฺปการนฺติอตฺโถ. ปาปปกฺขิเยสุ ทุคฺคตินิมิตฺเตสุ. กลฺยาณปกฺขิยานิ สคฺคนิมิตฺตานิ. ธมฺมาโสกรฺโ มรณกาเล ปาปปกฺขิยานํ อุปฏฺานํ กตฺถจิ สีหฬคนฺเถ วุตฺตํ.
สกลํ ปถวึ ภุตฺวา,
ทตฺวา โกฏิสตํ ธนํ;
อนฺเต อฑฺฒามลกมตฺตสฺส;
อโสโก อิสฺสรํ คโต; ติ จ;
อโสโก โสก มาคโต; ติ จ;
‘‘ตํ’’ติ วิปจฺจมานกํ กมฺมํ. ‘‘นิยามก สหการิ ปจฺจยภูตา’’ติ เอตฺถ ยถา นาวายํ นิยามโก นาม นาวํ อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ นิยาเมติ, นิโยเชติ. ตถา อยํ ตณฺหาปิ ภวนิกนฺติ หุตฺวา จิตฺตสนฺตานํ คนฺตพฺพภวาภิมุขํ นิยาเมติ, นิโยเชติ. กมฺมสฺส จ อจฺจายตฺต สหายภาเวน สหการี ปจฺจโย โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กุสลากุสล กมฺมนิมิตฺตานิ วา’’ติ อฺานิ กุสลา กุสลกมฺมนิมิตฺตานิ วา. ‘‘ตทุปตฺถมฺภิกา’’ติ ตสฺส กมฺมสฺส อุปตฺถมฺภิกา. ‘‘นิมิตฺตสฺสาทคธิตํ’’ติ มุขนิมิตฺตาทีสุ อสฺสาเทนฺตํ คิชฺฌนฺตํ. ‘‘ติฏฺมานํ ติฏฺตี’’ติ ติฏฺมานํ หุตฺวา ติฏฺติ. อมฺุจิตฺวา ติฏฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อนุพฺยฺชนํ นาม ปิยสาตรูโป กถิตลปิตาทิ กฺริยาวิเสโส. ‘‘อสฺส ปุคฺคลสฺสา’’ติ อาสนฺน มรณสฺส ปุคฺคลสฺส. อฏฺกถา ปาเ. ‘‘กิเลส พลวินามิตํ’’ติ อวิชฺชา ตณฺหาทีนํ กิเลสานํ พเลน วินามิตํ. ปฏิจฺฉาทิกา อาทีน วา ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘ตํ’’ติ จิตฺตสนฺตานํ. ‘‘ตสฺมึ’’ติ กมฺมาทิวิสเย. อฏฺกถาย น สเมติ. ตสฺมึ วิสเยติหิ ตตฺถ วุตฺตํ. น วุตฺตํ ตสฺมึ ภเวติ. ‘‘ตสฺมึ วุตฺตา นํ’’ติ ¶ ตสฺมึ ‘เยภูยฺเยน ภวนฺตเร ฉ ทฺวารคฺคหิตํ’ติ าเน ฏีกาสุ วุตฺตานํ. ตํ สทิส ชวนุปฺปตฺติ นาม กมฺมกรณกาเล ปวตฺต ชวเนหิ สทิสานํ อิทานิ ชวนานํ อุปฺปตฺติ. ภวปฺปฏิจฺฉนฺนฺจ กมฺมํ อปากฏฺจ กมฺมํ น ตถา อุปฏฺาติ. เกวลํ อตฺตานํ อภินวกรณ วเสน ทฺวารปตฺตํ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘วิสีท ปตฺตา’’ติ วิสฺีภาเวน วิรูปํ หุตฺวา สีทนปตฺตา. ‘‘ตพฺพิปรีเตน ปาปกมฺม พหุลาปิ วตฺตพฺพา’’ติ เตปิวิสีทนฺตเร อาวุธ หตฺถา ปาณฆาตํ กโรนฺตา คณฺหถพนฺธถาติ อุคฺโฆสนฺตา ทุฏฺจิตฺตา โหนฺตีติอาทินา วตฺตพฺพา. อฏฺกถา ปาเสุ. อุกฺขิตฺโต อสิ ยสฺสาติ อุกฺขิตฺตา สิโก. ปตุทนฺติ วิชฺฌนฺติ เอเตนาติ ปโตทนํ. ปาชนทณฺโฑ. ตสฺส อคฺเค กตา สูจิ ปโตทน สูจิ. ‘‘ปโตทน ทุกฺขํ’’ติ วิชฺฌน ทุกฺขํ. กถํ ปน อุกฺขิตฺตาสิกาทิภาเวน อุปฏฺานํ กมฺมุปฏฺานํ นาม โหติ. กถฺจ ตํ ปฏิสนฺธิยา อารมฺมณภาวํ อุเปตีติ อาห ‘‘โส จา’’ติอาทึ. อุปฺปชฺชมานานํ สตฺตานํ. ‘‘อิตเรสํ ปนา’’ติ รูปารูป ภเวสุ อุปฺปชฺชมานานํ ปน. ‘‘ปริปุณฺณํ กตฺวา’’ติ ตทารมฺมณ ปริโยสานายวา สุทฺธาย วา ชวนวีถิยาติ เอวํ ปริปุณฺณํ กตฺวา. อยํ ปน ภวงฺคาวสาเน จุติจิตฺตุปฺปตฺติ นาม อฏฺกถาสุ นตฺถิ. ยฺจ ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายตีติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ. ตตฺถปิ ‘‘ภวงฺคํ’’ติ จุติจิตฺตเมว ฏีกาสุ วณฺเณนฺติ. ตสฺมา ‘‘ภวงฺคกฺขเยวา’’ติ อิทํ กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทึ. อนุรูปํ เสตีติ อนุสโย. อนุพนฺโธ หุตฺวา เสตีติ อนุสโย. อนุ อนุ วา เสตีติ อนุสโย. เอตฺถ จ อนุสโย นาม ชวนสหชาโต น โหติ. อิธ จ อนุสย นาเมน วุตฺตํ. นานาชวน สหชาตา จ อวิชฺชา ตณฺหา ปฏิสนฺธิยา วิเสส ปจฺจยา โหนฺเตว. กถํ ตา อิธ คหิตา สิยุนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทึ. เอวํ สนฺเต อวิชฺชา ปริกฺขิตฺเตน ตณฺหามูลเกนาติ วุตฺเตสุ สุฏฺุ ยุชฺชติ. อนุสเยหิ สห ชวนสหชาตานมฺปิ ลทฺธตฺตา. ตสฺมา อิธ อนุสย วจนํ น ยุตฺตนฺติ โจทนา. ยุตฺตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปริยตฺตา’’ติ สมตฺตา. ‘‘โส ปี’’ติ ผสฺสาทิ ธมฺม สมูโหปิ ¶ .‘‘ตถา รูปา เยวา’’ติ อคฺคมคฺเคน อปฺปหีน รูปาเยว, อนุสยภูตาเยวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตํ’’ติ จิตฺต สนฺตานํ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตทุภยสฺมึ. กถํ ตํ ตตฺถ ขิปนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ’’ติอาทึ. ‘‘วิชานนธาตุยา’’ติ วิฺาณ ธาตุยา. สงฺกนฺตา นาม นตฺถิ. ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโย. กุโต มรณกาเล สงฺกนฺตา นาม อตฺถิ วิชฺชนฺตีติ โยชนา. เอวํ สนฺเต อิทํ วจนํ อนมตคฺคิย สุตฺเตน วิรุทฺธํ สิยาติ. น วิรุทฺธํ. อิทฺหิ อภิธมฺม วจนํ, มุขฺยวจนํ, อนมตคฺคิย สุตฺตํ ปน สุตฺตนฺต วจนํ ปริยาย วจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยฺจา’’ติอาทิมาห. ปริยาเยน วุตฺตนฺติ วตฺวา ตํ ปริยายํ ทสฺเสติ ‘‘เยสฺหี’’ติอาทินา. ‘‘โส’’ติ โส ปุคฺคโล. ‘‘เตสํ’’ติ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารานฺจ ปฏิสนฺธิ นาม รูป ธมฺมานฺจ. ‘‘เหตุปฺผลสมฺพนฺเธน ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจตี’’ติ ปุพฺเพ กมฺมกรณกาเลปิ เต อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารา เอว โส สตฺโตติ วุจฺจนฺติ. ปจฺฉา เตสํ ผลภูตายํ ปฏิสนฺธิยา ปาตุภวนกาเลปิ สาปฏิสนฺธิ เอว โส สตฺโตติ วุจฺจติ. มชฺเฌ ธมฺมปฺปพนฺโธปิ โส สตฺโตติ วุจฺจติ. เอวํ เหตุธมฺเมหิ สทฺธึ ผลธมฺเม เอกํ สตฺตํ กโรนฺตสฺส เหตุปฺผล สมฺพนฺโธ โหติ. เอวํ เหตุปฺผล สมฺพนฺเธน โส เอว กมฺมํ กโรติ. เตน กมฺเมน โส เอว ภวนฺตรํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ อนมตคฺโค ยํ ภิกฺขเว. ล. อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํติ เอวํ สตฺตโวหาเรน วุตฺตตฺตา สาธมฺมเทสนา ปริยายเทสนา โหติ. ปริยายเทสนตฺตา จ สนฺธาวตํ สํสรตนฺติ ปริยาโยปิ สิชฺฌติ. ยสฺสํ ปน ธมฺม เทสนายํ ธมฺมเทสนาติ วจนานุ รูปํ ธมฺมเมว เทเสติ, น สตฺตํ, น ปุคฺคลํ. อยํ ธมฺมเทสนา เอว มุขฺยเทสนา นาม โหติ. ตตฺถ เทสิต ธมฺมา ปน ปกติกาเลปิ เทสนฺตรํ กาลนฺตรํ ขณนฺตรํ สงฺกนฺตา นาม นตฺถิ. ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ. ขยวยํ คจฺฉนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘น หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา ธมฺมา. ล. สงฺกนฺตา นาม อตฺถี’ติ. ปฏิโฆโส จ, ปทีโป จ, มุทฺทา จ. อาทิสทฺเทน ปฏิพิมฺพจฺฉายา จ, พีชสงฺขาโร จ, ปาฏิโภโค จ, พาลกุมาร สรีเรสุ อุปยุตฺตา วิชฺชาสิปฺโปสธา จาติ เอวํ อฏฺกถา ยํ ¶ อาคตานิ นิทสฺสนานิ สงฺคยฺหนฺติ. ‘‘นิทสฺสนา’’นีติ จ อุปมาโย วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ‘‘ปฏิโฆโส’’ติ คมฺภีรเลณ ทฺวาเร ตฺวา สทฺทํ กโรนฺตสฺส อนฺโตเลเณ ปฏิโฆโส ปวตฺตติ. ตตฺถ ทฺวาเร อุปฺปนฺโน มูลสทฺโท อนฺโตเลณํ น คจฺฉติ, อุปฺปนฺนฏฺาเน เอว นิรุชฺฌติ. ปฏิโฆโส จ ตโต อาคโต น โหติ. น จ วินา มูลสทฺท + ปจฺจเยน อฺโต ปวตฺตติ. มูลสทฺทปจฺจยา เอว ตตฺถ ปวตฺตตีติ. ตตฺถ มูลสทฺโท วิย อตีต กมฺมํ. ปฏิโฆโส วิย อนนฺตเร ปฏิสนฺธิ. เอสนโย ปทีป มุทฺทา ปฏิพิมฺพจฺฉายาสุ. ตตฺถ ‘‘ปทีโป’’ติ ปถมํ เอกํ ปทีปํ ชาเลตฺวา เตน อฺํ ปทีปสตมฺปิ ปทีป สหสฺสมฺปิ ชาเลติ. ‘‘มุทฺทา’’ติ ลฺฉนเลขา. ตตฺถ เอเกน ลฺฉนกฺขนฺเธน, เตน ลฺฉนเลขาสตมฺปิ ลฺฉนเลขา สหสฺสมฺปิ กโรติ. ‘‘ปฏิพิมฺพจฺฉายา’’ติ ปสนฺเนสุ อาทาสปฏฺเฏสุวา อุทเกสุวา อุปฺปนฺนา สรีรจฺฉายา. เอเตหิ นิทสฺสเนหิ ผลํ นาม เหตุโต อาคตํ น โหติ. เหตุนา จ วินา น สิชฺฌตีติ เอตฺตกมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘พีชสงฺขาโร’’ติ กาลนฺตเร อุปฺปนฺเนสุ ปุปฺผผเลสุ อิจฺฉิตวณฺณ คนฺธรสปาตุภาวตฺถาย โรปนกาเล อมฺพพีชาทีสุ อิจฺฉิตวณฺณ คนฺธรสธาตูนํ ปริภาวนา. ตตฺถ ตปฺปจฺจยา กาลนฺตเร ปุปฺผผเลสุ อุปฺปนฺเนสุ เตวณฺณคนฺธรสา ปาตุพฺภวนฺติ. ‘‘ปาฏิโภโค’’ติ กิฺจิ อตฺถํ สาเธตุํ ปรสฺส สนฺติเก อิณํ คณฺหนฺตสฺส ตวธนํ สํวจฺฉเรน วุฑฺฒิยา สห ทสฺสามิ, สเจ นทเทยฺยํ. อสุกํ นาม มมเขตฺตํ วา วตฺถุวา ตุยฺหํ โหตูติ ปฏิฺาปนํ. ตตฺถ ตปฺปจฺจยา ธนํ ลภิตฺวา ตํ อตฺถฺจ สาเธติ. กาเล สมฺปตฺเต วุฑฺฒิยา สห อิณฺจ โสเธติ. ‘‘วิชฺชาสิปฺโปสธา’’ติ โลเก ปุตฺตเก ยาวชีวํ หิตตฺถาย ทหรกาเล กิฺจิ วิชฺชํวา สิปฺปํวา สิกฺขาเปนฺติ. ยาวชีวํ ขรโรคานํ อนุปฺปาทตฺถาย ทหรกาเล โอชวนฺตํ กิฺจิ โอสธํ วา อชฺโฌหาเรนฺติ. ตตฺถ ตปฺปจฺจยา ปุตฺตานํ ยาวชีวํ หิตปฺปฏิลาโภ วา ตาทิสานํ โรคานํ อนุปฺปาโท วา โหติเยว. เอเตหิ ยถา กาลนฺตเร อสนฺเตสุเยว ปาฏิโภคาทีสุ มูลกมฺเมสุ ปุพฺพภาเค กตปจฺจยา เอว ปจฺฉา อตฺถ สาธนาทีนิ สิชฺฌนฺติ. ตถา กุสลา กุสล กมฺมานิ ¶ กตฺวา กาลนฺตเร เตสุ อสนฺเตสุปิ ปุพฺเพ กตตฺตา เอว ปจฺฉา ปฏิสนฺธาทีนิ ผลานิ ปาตุพฺภวนฺตีติ ทีเปติ. เตนวุตฺตํ ‘‘ปฏิโฆส ปทีปมุทฺทาทีนิ เจตฺถ นิทสฺสนานี’’ติ. ‘‘กมฺมทุพฺพลภาเวนา’’ติ ตทา ชีวิตินฺทฺริยสฺส ทุพฺพลตฺตา กมฺมมฺปิ ทุพฺพลเมว โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. กามฺเจตฺถ อฏฺกถายํ วตฺวา ทสฺสิตํ, ตถาปิ สมฺภวตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ‘‘ตํ ปี’’ติ คตินิมิตฺตมฺปิ. ‘‘ตถา จวนฺตานํ’’ติ ทิพฺพรถาทีนิ คตินิมิตฺตํ กตฺวา จวนฺตานํ. ‘‘ทยฺหมานกาเยนา’’ติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. คาถายํ. ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิกมฺมํ วินา ทฺวิโคจเร สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘ทฺวิโคจเร’’ติ กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺตภูเต ทฺวิโคจเร. ตตฺถ ปฺจทฺวาเร ปฏิสนฺธิ นาม ปฺจทฺวาริก มรณาสนฺน วีถิจิตฺตานํ อนฺเต จ วนฺตานํ ปฏิสนฺธิ. สาปิ คตินิมิตฺตภูเต โคจเร สิยาติ วุตฺเต ปฺจทฺวาริก วีถิจิตฺตานิ ปฺจารมฺมณภูตานิ คตินิมิตฺตานิ อารมฺมณํ กโรนฺตีติปิ สิทฺธํ โหติ. เอวฺจ สติ. เตสํ วีถิจิตฺตานํ อนฺเต อจวิตฺวา ตทนุพนฺธก มโนทฺวาริกวีถิจิตฺเตหิปิ กทาจิ เกสฺจิ จ วนํ นนสมฺภวตีติ สกฺกา วตฺตุํ. เตสุ ปน อนุพนฺธก วีถีสุ อตีตคฺคหณ สมุทายคฺคหเณหิ จ วนฺตานํ อตีตานิปิ คตินิมิตฺตานิ ลพฺภนฺติ. วตฺถุคฺคหณนามคฺคหเณหิ จ วนฺตานํ ธมฺมา รมฺมณํปิ ลพฺภติเยว. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ อาจริเยน กามาวจร ปฏิสนฺธิยา ฉ ทฺวารคฺคหิตํ กมฺมนิมิตฺตํ คตินิมิตฺตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตา รมฺมณํ อุปลพฺภตีติ. ตํ สุวุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน ‘ตเมว ตโถปฏฺิตํ อารมฺมณํ อารพฺภ จิตฺตสนฺตานํ อภิณฺหํ ปวตฺตตี’ติ เอวํ อนฺติมวีถิโต ปุพฺพภาเค พหูนํ วีถิวารานํ ปวตฺตนํ อาจริเยน วุตฺตํ. ตํ ตโถปฏฺิตํ คตินิมิตฺตํ อารพฺภาติปิ ลทฺธุํ วฏฺฏติเยว. เอวฺจสติ, คตินิมิตฺตํปิ อตีตํ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทาปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สนฺตติ วเสนา’’ติ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺน วเสน. ‘‘ตสฺสา’’ติ คตินิมิตฺตสฺส. เยภูยฺเยน วุตฺโต, น สพฺพสงฺคาหิเกน วุตฺโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘มโนทฺวาริก มรณาสนฺน ชวนานํปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตา’’ติ ปุเรชาตปจฺจย ภาเวน อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตทนุพนฺธายา’’ติ ตานิ มโนทฺวาริ กมรณาสนฺน ¶ ชวนานิ อนุคตาย. ‘‘ปฏิสนฺธิยาปิ สมฺภวโต’’ติ ตสฺส ปุเรชาต ปจฺจยสฺส ปฏิสนฺธิยาปิ ปุเรชาต ปจฺจยตา สมฺภวโต. นนุ เถเรน ภินฺทิตฺวา อวุตฺเตปิ ภินฺทิตพฺเพ สติ, ภินฺทนเมว ยุตฺตนฺติ เจ. น ยุตฺตํ. กสฺมา, กมฺมนิมิตฺเตน สมานคติกตฺตา. เตนาห ‘‘นจตํ’’ติอาทึ. วิภาวนิยํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํติ วตฺวา อปเรปน อวิเสสโตว วณฺเณนฺตีติ อปเรวาโทปิ วุตฺโต. ตตฺถ ‘‘อวิเสสโต วณฺเณนฺตี’’ติ อภินฺทิตฺวาว วณฺเณนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ปุน ตํ อปเรวาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘อฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิมาห. อิธ ปน ตํ อปเรวาทํ ปคฺคณฺหนฺโต ปุน ‘‘ยฺจ ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ตทารมฺมณายา’’ติ ตํ คตินิมิตฺตา รมฺมณาย. ‘‘เตสํ วจนํ’’ติ อปเรสํ วจนํ. ‘‘อฺตฺร อวิจารณายา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. นนุ อฏฺกถายํ ปนาติอาทิ สพฺพํ วิจารณา วจนเมว โหตีติ. สจฺจํ ยถา ทิฏฺปาวเสน, สาวเสส ปาภาวํ ปน น วิจาเรติเยว. ตสฺมา ‘‘อฺตฺร อวิจารณายา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ สิยา. อฏฺกถาปาโ สาวเสโส โหตุ, มูลฏีกาปาโ ปน มโนทฺวาเร เยวาติ นิยเมตฺวา วุตฺตตฺตา กถํ สาวเสโส สิยาติ. นิยเมตฺวา วุตฺโตปิ อิธ อธิปฺเปตตฺเถ อปริปุณฺเณ สาวเสโส เอว โหตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อฺํ การณํ นตฺถิ อฺตฺร อวิจารณายา’’ติ. ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ’’ติอาทีสุ. ตทารมฺมณาวสานาย ปฺจทฺวาริก ชวนวีถิยา จ วนํ โหตีติ โยชนา. เอวํ อปรตฺถปิ. พลวนฺเตปิ สติ. ตทารมฺมณาวสานาย เอว วีถิยา. ‘‘วุตฺตตฺตา ปนา’’ติ อฏฺกถายํ เอว วุตฺตตฺตา ปน. ‘‘ปุริมภาเค เอวา’’ติ ปฺจทฺวาริก อนฺติม วีถิโต ปุพฺพภาเค เอว. ‘‘ตาหี’’ติ เทยฺยธมฺมวตฺถูหิ. ‘‘ยถาตํ’’ติ ตํ อตฺถชาตํ กตมํ วิยาติ อตฺโถ. ‘‘อิโต’’ติ มนุสฺส ภวโต. นิมิตฺต สทิสํ สทฺทํ วณฺณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นฏฺจการํ’’ติ ปติตจการํ. อฏฺกถาปาเ าตกา มาตาทโย ปฺจทฺวาเร อุปสํหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตวตฺถายา’’ติ ตวอตฺถาย. ‘‘จีนปฏโสมารปฏาทิวเสนา’’ติ จีนรฏฺเ ปวตฺโต ปโฏ ¶ จีนปโฏ. ตถา โสมารปเฏปิ. ‘‘ตานี’’ติ รสโผฏฺพฺพานิ. โผฏฺพฺพํ ปน อฺํปิ ยุชฺชเตว. อตฺถิทานีติ มนสิกตตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนภูตานีติ วุตฺตํ. ‘‘อรูปีนํ’’ติ อรูปพฺรหฺมานํ. ‘‘เต’’ติ อรูปิโน. ‘‘ตานี’’ติ เหฏฺิมชฺฌานานิ. วิสฺสฏฺํ ลทฺธฌานํ เยสํ เต วิสฺสฏฺชฺฌานา. ‘‘ตโตเยว จา’’ติ วิสฺสฏฺชฺฌานตฺตาเยว จ. อากฑฺฒิตํ มานสํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. อิทฺจ เหตุวิเสสน ปทํ. อากฑฺฒิตมานสตฺตา กามภเว อุปฺปชฺชมานานนฺติ ทีเปติ. เตสํ อรูปีนํ. ‘‘อฺํ ทุพฺพล กมฺมํ’’ติ อุปจารชฺฌานกมฺมโต อฺํ ติเหตุโกมกํ กมฺมํ. ‘‘เตสํ’’ติ รูปโลกโต จ วนฺตานํ. ‘‘สโต’’ติ สนฺตสฺส สมานสฺส. ‘‘อุปตฺถมฺภเน การณํ นตฺถี’’ติ อิทํ อุปจารชฺฌาน กมฺมสฺส ครุก กมฺมคติกตฺตา วุตฺตํ. เอกนฺต ครุกกมฺมภูตํปิ ปน มหคฺคตชฺฌาน กมฺมํ นาม นานานิกนฺติ พเลน ปฏิพาหียมานํ ปฏิสนฺธึ น เทติเยว. อุปจารชฺฌาน กมฺเม วตฺตพฺพํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ตาทิสานี’’ติ ตถา รูปานิ ทฺวิเหตุโกมก กมฺมานิ เตสํ โอกาสํ น ลภนฺติ. นีวรณานํ สุฏฺุวิกฺขมฺภิตตฺตาเยว. ‘‘เยนา’’ติ เยน ฉนฺทาทีนํ ปวตฺติ การเณน. ‘‘นานากมฺมานิ ปี’’ติ อุปจารชฺฌาน กมฺมโต อฺานิ ปจฺจุปฺปนฺน กมฺมานิปิ อตีตภเวสุ กตานิ อปรปริยาย กมฺมานิปิ. ‘‘เยน จา’’ติ เยน นานากมฺมานมฺปิ โอกาส ลาภการเณน จ. ‘‘เต’’ติ รูปี พฺรหฺมาโน. ‘‘วุตฺตนเยเน วา’’ติ สุฏฺุวิกฺขมฺภิตนีวรณานํ เตสํ อปฺปนา ปตฺตชฺฌานวิเสเสน [ ยสฺมา ปนาติอาทินา จ ] ปริภาวิต จิตฺตสนฺตานตฺตา’ติ จ วุตฺตนเยเนว. ‘‘ตํ การณํ’’ติ อเหตุก ปฏิสนฺธิยา อภาว การณํ. ปรมฺปร ภเวสุจ วีถิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตาการํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถา ตานิเยว โอสธานี’’ติ โลเก เอกํ โอสธํ ลภิตฺวาตํ เทวสิกํ ภฺุชติ. เอโกปถมทิวเส ภฺุชนฺตํ ทิสฺวา กตมํ นาม ตฺวํ โอสธํ ภฺุชสีติ ปุจฺฉิ. อิทํ นาม โอสธํ ภฺุชามีติ วทติ. ปุนทิวเสสุปิ โอสธํ ภฺุชนฺตํ ทิสฺวา ตเถว ปุจฺฉิ. ตเมว โอสธํ ภฺุชามีติ วทติ. ตตฺถ ‘‘ตเมว โอสธํ’’ติ ยํ ปถมทิวเส โอสธํ ตยาจ ปุจฺฉิตํ. มยา จ กถิตํ. ตเมว อชฺช ภฺุชามีติ อตฺโถ. ตตฺถ ¶ ปน ปถมทิวเส ภุตฺตํ โอสธํ อฺํ. อชฺช ภุตฺตํ อฺํ. ตํสทิสํ ปน อฺํปิ ตเมวาติ โลเก โวหรนฺติ ตานิเยว โอสธานิ ภฺุชามีติ. เอวํ อิธปิ ตสฺสทิเส ตพฺโพหาโร ทฏฺพฺโพ. ‘‘ตสฺมึ’’ติ ภวงฺคจิตฺเต. อวตฺตมาเน อุปปตฺติภโว โอจฺฉิชฺชติ. วตฺตมาเน น โอจฺฉิชฺชติ. ตสฺมา ตสฺส อุปปตฺติ ภวสฺส อโนจฺเฉท องฺคตฺถาย การณตฺตา ภวงฺคนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปปตฺติ ภโว’’ติ จ กมฺมชกฺขนฺธสนฺตานํ วุจฺจติ. ‘‘ปรสมเย’’ติ อุจฺเฉท ทิฏฺีนํ วาเท. ‘‘วฏฺฏมูลานี’’ติ อวิชฺชาตณฺหา วุจฺจนฺติ. วฏฺฏมูลานิ สุฏฺุอุจฺฉิชฺชนฺติ เอตฺถาติ วิคฺคโห. ‘‘ยสฺส อตฺถายา’’ติ สอุปาทิเสสาทิกสฺส นิพฺพานสฺส ปฏิลาภตฺถาย. ‘‘ปฏฺปียนฺตี’’ติ ปวตฺตาปียนฺติ. ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ อริยา ชนา เอตฺถาติ ปทํ. ปรโต สมนฺติปเท อนุปาทิเสสสฺส คยฺหมานตฺตา อิธ สอุปาทิเสสนฺติ วุตฺตํ. พุชฺฌนฺตีติ พุธา. สุฏฺุ สทฺธึ อุจฺฉินฺนํ สิเนหพนฺธนํ เยหิ เต สุสมุจฺฉินฺนสิเนหพนฺธนา. กถฺจ สุฏฺุอุจฺฉินฺนํ, เกหิ จ สทฺธึ อุจฺฉินฺนนฺติอาห ‘‘อนุสยมตฺตํ ปี’’ติอาทึ. ‘‘เสสกิเลเสหี’’ติ ตณฺหาสิเนห พนฺธนโต อวเสส กิเลเสหิ. ‘‘อธิสยิตํ’’ติ วิกฺขมฺภิตุํปิ อสกฺกุเณยฺยํ หุตฺวา อติเรกตรํ สยิตํ. ‘‘อธิคมาวหํ’’ติ อธิคโม วุจฺจติ นววิโธ โลกุตฺตร ธมฺโม. ตํ อาวหตีติ อธิคมาวหํ. ‘‘สีลํ’’ติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ‘‘ธุตงฺคํ’’ติ เตรสธุตงฺคํ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
วีถิมุตฺตสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺิตา.