📜
๖. รูปสงฺคหอนุทีปนา
๑๕๖. รูปสงฺคเห ¶ . ‘‘จิตฺตเจตสิเก’’ติ จิตฺตเจตสิก ธมฺเม. ‘‘ทฺวีหิ ปเภทปฺปวตฺตีหี’’ติ ทฺวีหิ ปเภทสงฺคหปวตฺติ สงฺคเหหิ. ‘‘เย วตฺตนฺตี’’ติ เย ธมฺมา วตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติ. ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ เอตฺตเกน ‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’ติอาทิเกน วจนกฺกเมน. นิปาตํ อิจฺฉนฺตา เอตฺตเกหิ ปฺจหิ ปริจฺเฉเทหีติ วณฺเณนฺติ. วจนวิปลฺลาสํ อิจฺฉนฺตาติปิ ยุชฺชติ. ‘‘สมุฏฺาตี’’ติ สุฏฺุ อุฏฺาติ, ปาตุพฺภวติ, วิชฺชมานตํ คจฺฉติ. ‘‘กมฺมาที’’ติ กมฺมาทิปจฺจโย. ‘‘ปิณฺฑี’’ติ เอกคฺฆนตา วุจฺจติ. อุปาทาย มหนฺตานิ เอว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานํ สตฺตสนฺตานํ. อชฺฌตฺต สนฺตานํติปิ วุจฺจติ. ‘‘วิสํวาทกฏฺเนา’’ติ วิราธกฏฺเน. ภูตฺจ อภูตํ กตฺวา อภูตฺจ ภูตํ กตฺวา สนฺทสฺสกฏฺเนาติ วุตฺตํ โหติ. ภูตวชฺชปฺปฏิจฺฉาทนกมฺมํ มหามายา นาม. มายํ กโรนฺตีติ มายาการา. อาวิสนํ นาม สตฺตานํ สรีเรสุ อาวิสนํ. คหณํ นาม สตฺตานํ อตฺตโนวสํ วตฺตาปนํ. ตทุภยํ กโรนฺตา กตฺถ ตฺวา กโรนฺติ. อนฺโตวาตฺวา กโรนฺติ, พหิวา ตฺวา กโรนฺตีติ ปากติเกหิ มนุสฺเสหิ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อจินฺเตยฺยฏฺานํ นาม. ‘‘วฺจกฏฺเนา’’ติ เอตา ปกติยา อติทุพฺพณฺณํ อตฺตานํ เทวจฺฉราวณฺณํ กตฺวา วฺเจนฺติ. วสนรุกฺขคุมฺพํปิ ทิพฺพวิมานํ กตฺวา วฺเจนฺติ. เอวรูเปน วฺจกฏฺเน. ‘‘เตเนวฏฺเนา’’ติ วิสํวาทกฏฺาทินา ติวิเธเนว อตฺเถน. ตานิปิหิ อสตฺตภูตํเยว อตฺตานํ สตฺโตติ วิสํวาเทนฺติ. อรุกฺขํเยว อตฺตานํ รุกฺโขติ วิสํวาเทนฺติ. อนิฏฺํ, อกนฺตํ, อมนาปํเยว อตฺตานํ อิฏฺโ, กนฺโต, มนาโปติ วฺเจนฺติ, ตถา สหชาตานฺจ เตสํ อฺมฺสฺส อนฺโต วา ติฏฺนฺติ. อุทาหุพหิวาติฏฺนฺตีติ ชานิตุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ านํ โหตีติ. ‘‘อุภยตฺถปี’’ติ มายาการาทิ มหาภูเตสุ จ ปถวิยาทิมหาภูเตสุ จ. ‘‘อภูตานี’’ติ อสนฺตานิ, อสจฺจานิ ¶ .‘‘อพฺภุตานี’’ติ อจฺฉริยกมฺมานิ. ‘‘อิมสฺมึ ปาเ’’ติ จตุนฺนํ มหาภูตานนฺติ เอวํ สมฺพนฺธ ปทสหิเต ปาเ. อฺตฺถ ปน อุปาทารูปํ อนุปาทารูปนฺติอาทีสุ ยการ วิรโห ทิฏฺโติ อธิปฺปาโย. ธาตูนํ อเนกตฺถตฺตา ‘‘ปถยติ ปกฺขายตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปุถู’’ติ ปาฏิปทิกปทํ. ตเมว ชาตตฺเถ นิรุตฺตินเยน ปถวีติ สิทฺธนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุมหนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปกาเรน ถวียตีติ อตฺเถ ปถวีติ อิทํ อุชุกเมว. ‘‘อาเปตี’’ติ พฺยาเปติ. ‘‘อปฺปายตี’’ติ ภุสํ ปายติ, วฑฺเฒติ. เตนาห ‘‘สุฏฺุ พฺรูเหตี’’ติอาทึ. นิสานตฺถวเสเนว ปริปาจนตฺโถปิ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ปริปาเจติวา’’ติ. ‘‘สมีเรตี’’ติ สุฏฺุ อีเรติ กมฺเปติ. วายติ วหตีติ วาโย อตฺถาติสฺสย นเยน. ‘‘วิตฺถมฺภนํ’’ติ วิวิเธน อากาเรน ภูตสงฺฆาฏานํ ถมฺภนํ วหนํ อภินีหรณํ. กกฺขฬตา นาม ขรตา ผรุสตา. สหชาตรูปานํ ปติฏฺานตฺถาย ถทฺธตา ถูลตา. สา เสสภูเตสุ นตฺถีติ อาห ‘‘เสสภูตตฺตยํ อุปาทายา’’ติ. ‘‘อนวฏฺานตา’’ติ เอตฺถ อวฏฺานํ นาม อจลฏฺานํ. น อวฏฺานนฺติ อนวฏฺานํ. จลนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘มุทุภูตาปี’’ติอาทึ. อาพนฺธกํ นาม อาพนฺธิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ มุทุมฺหิ สติ, ทฬฺหํ น พนฺธติ. ถทฺเธสติ, ทฬฺหํ พนฺธตีติ อิทํ โลกโตว สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อาพนฺธิตพฺพายา’’ติอาทึ. ‘‘ตพฺภาวํ’’ติ ปริณตภาวํ. ‘‘ปริปาจกตา ทสฺสนโต’’ติ เหมนฺเต อชฺโฌหฏาหารานํ สุฏฺุปริปาจกตา ทสฺสนโตติ วทนฺติ. อุสติ ทหตีติ อุณฺหํ. ‘‘ทหตี’’ติ จ อุณฺหเตโชปิ อุณฺหภาเวน ทหติ, สีตเตโชปิ สีตภาเวน ทหติ. อุณฺเหน ผุฏฺํ วตฺถุ อุณฺหตฺตํ คจฺฉติ, สีเตน ผุฏฺํ วตฺถุ สีตตฺตํ คจฺฉติ. ยฺจ อุณฺหตฺตํ คจฺฉติ, ตํ อุณฺหเตโช อุณฺหภาเวน ทหตินาม. ยฺจ สีตตฺตํ คจฺฉติ, ตํ สีตเตโช สีตภาเวน ทหตินาม. เอวํ สีตเตโชปิ อุสติทหตีติ อตฺเถน อุณฺหตฺต ลกฺขโณนาม โหตีติ. เอวํสนฺเต นีเลนวณฺเณน ผุฏฺํ วตฺถุ นีลํ โหติ. ปีเตน ผุฏฺํ ปีตํ โหติ. นีลํปิ ปีตํปิ ตํ วตฺถุํ ทหตินามาติ เจ. นีเลน วณฺเณน ผุฏฺํนาม นตฺถิ. ตถา ปีเตน ¶ . กสฺมา, นีลาทีนํ อุปาทารูปานํ ผุสน กิจฺจา ภาวโต. สมฺมิสฺสิตํ นาม โหติ. น จ สมฺมิสฺสนมตฺเตน ทหติ. ผุสนฺโต เอว ทหติ. ผุสนฺตานํปิ ปถวิวาตานํ ทหนกิจฺจํ นตฺถิ. ปริปาจนกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. สเจ ฆนถทฺเธ สิลาถมฺเภ วิตฺถมฺภนํ อตฺถิ, สกโล สิลาถมฺโภ กปฺปาสปิจุคุฬฺโหวิย สิถิโล จ ลหุโก จ ภเวยฺย. นจ ภวติ. ตสฺมา ตตฺถ วิตฺถมฺภนํ นตฺถีติ อธิปฺปาเยน ‘‘โส ปน ฆนถทฺเธสุ สิลาถมฺภาทีสุ น ลพฺภตี’’ติ โจเทติ. ตตฺถ ปน วิตฺถมฺภนํ ลพฺภมานํ อธิมตฺเตน น ลพฺภติ, สหชาตภูตานํ อุปตฺถมฺภนมตฺเตน ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นา’’ติ วตฺวา ‘‘ตตฺถหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘วหตี’’ติ ถทฺธกกฺขฬ กิจฺจํ วหติ.
ปสาทรูเปสุ. ‘‘สมวิสมํ’’ติ สมฏฺานฺจ วิสมฏฺานฺจ, สมเทสฺจ วิสมเทสฺจ, สมปถฺจ วิสมปถฺจาติ เอวมาทึ สมวิสมํ. ‘‘อาจิกฺขตี’’ติ อาจิกฺขนฺตํ วิย ตํ ชานน กิจฺจํ สมฺปาเทติ. เตนาห ‘‘สมวิสมชานนสฺส ตํ มูลกตฺตา’’ติ. ‘‘อนิรากรณโต’’ติ อปฺปฏิกฺขิปนโต. ‘‘ตํ วา’’ติ รูปํ วา. สุณนฺติ ชนา. สุยฺยนฺติ ชเนหิ. เอวํ ฆายนฺตีติอาทีสุ. ‘‘ชีวิต นิมิตฺตํ’’ติ ชีวิตปฺปวตฺติการณภูโต. ‘‘นินฺนตายา’’ติ วิสยวิสยีภาวูปคมเนน นินฺนตาย. ‘‘ชีวิตวุตฺติ สมฺปาทกตฺตา’’ติ นานาวจีเภทวจีกมฺมปฺปวตฺตเนนาติ อธิปฺปาโย. อิเม ปน ปฺจ จกฺขุ ปสาทาทโยติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฏฺุกามตา’’ติ รูปตณฺหา วุจฺจติ. อาทิสทฺเทน โสตุกามตา ฆายิตุกามตา สายิตุกามตา ผุสิตุกามตาโย สงฺคยฺหนฺติ. อตฺถโต สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา เอว. ‘‘นิทานํ’’ติ การณํ. ทฏฺุกามตาทโย นิทาน มสฺสาติ วิคฺคโห. กุสลา กุสลกมฺมํ. สมุฏฺาติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. กมฺมเมว. ทฏฺุกามตาทินิทานกมฺมํ สมุฏฺานํ เยสนฺติ สมาโส. ปถวิอาทีนิ ภูตานิ. เตสํ ปสาโท ลกฺขณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. ทุตีย วิกปฺเป. รูปาทีนํ ปฺจารมฺมณานํ อภิฆาตํ อรหตีติ รูปาทิอภิฆาตารโห. ภูตานํ ปสาโท ภูตปฺปสาโท. โส ลกฺขณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. จกฺขุ อูกาสิรปฺปมาเณ ทิฏฺ มณฺฑเล ¶ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทิฏฺมณฺฑเล’’ติ มหาชเนหิ ปกติ จกฺขุนา ทิฏฺเ ปสนฺนมณฺฑเล. เตลํ สตฺตปิจุปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺติวิยาติ โยชนา. ‘‘โสตพิลํ’’ นาม โสตกูโป. ‘‘องฺคุลิเวนา’’ นาม องฺคุลิมุทฺทิกา. ‘‘อุปจิตตนุตมฺพโลมํ’’ติ ราสีกตฺจ วิรฬฺจ ตมฺพโลหวณฺณฺจ สุขุมโลมํ. อุปจิตํ ราสีกตํ ตนุตมฺพโลมํ เอตฺถาติ วิคฺคโห. ‘‘อชปทสณฺานํ’’ติ อชสฺส ปาเทน อกฺกนฺตปทสณฺานวนฺตํ. ‘‘อุปฺปลทลํ’’ นาม อุปฺปลปณฺณํ. อุปฺปลทลสฺส อคฺคสณฺานวนฺตํ. ‘‘วฏฺฏิ’’ นาม อิธ มนุสฺสานํ สรีราการสณฺิตา อายตปิณฺฑิ. ‘‘สุกฺขจมฺมานิ จ เปตฺวา’’ติ สมฺพนฺโธ. เต ปน ปฺจปฺปสาทา. สมุทีรณํ จฺจลนํ. ‘‘ยถาตํ’’ติ กตมํ วิย ตํ. อิเม ปสาทา วิจิตฺตา, กถํวิจิตฺตาติ อาห ‘‘อฺมฺํ อสทิสา’’ติ. กถํ อสทิสาติ อาห ‘‘เตหี’’ติอาทึ.
โคจรรูเปสุ. ‘‘วณฺณวิเสสํ’’ติ วณฺณวิเสสตฺถํ. วณฺณวิการนฺติ วุตฺตํ โหติ. หทเย คโต ปวตฺโต ภาโว หทยงฺคตภาโว. ‘‘ภาโว’’ติ จ อธิปฺปาโย วุจฺจติ. ตํ ปกาเสติ, มุเข วณฺณวิการํ ทิสฺวา อยํ เม ตุสฺสติ, อยํ เม รุจฺจติ, อยํ เม กุปฺปติ, อยํ โสมนสฺสิโต, อยํ โทมนสฺสิโตติ เอวํ ชานนปจฺจยตฺตา. ‘‘ปกติยา ปี’’ติ วณฺณวิเสสํ อนาปชฺชิตฺวาปีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยํ กิฺจิทพฺพํ’’ติ สวิฺาณกวตฺถุํ. สมวิสมํ ปุพฺเพ ปกาสิตํ. ตํ ตํ อตฺถํ วา อาจิกฺขติ ตํ สุตฺวา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ชานนโต. อตฺตโน วตฺถุํ วา อาจิกฺขติ ตํ สุตฺวา ตสฺส วตฺถุสฺสปิ ชานนโต. ‘‘อตฺตโน วตฺถุํ สูเจตี’’ติ อิธ อิทํ นาม อตฺถีติ ปกาเสติ. ‘‘ผุสียตี’’ติ ผุสิตฺวา วิชานียติ. ‘‘ตํ’’ติ ผุสนํ. ‘‘ตสฺสา’’ติ อาโปธาตุยา. ‘‘ทฺรวตาวา’’ติ อทฺทตินฺตรสตาวา. ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตุ สิยาติ โจเทติ. วุจฺจเต ปริหาโร. เอวํ ปน น ลพฺภติ, ตสฺมา สา เตโชเยว. น อาโปติ. เอตฺถ เอวํ อลพฺภมานาปิ สาสีตตา อาโปเยว, น เตโช. กสฺมา, อาปสฺสปิ สีตุณฺหวเสน ทุวิธตา สมฺภวโต ¶ . ตสฺมิฺหิ โลหรเส อุณฺหตา อุณฺหอาโป, สีตวตฺถูสุ สีตตา สีตอาโปติ เจ. เอวํ ปน สติ เตโช นาม นตฺถีติ อาปชฺชตีติ ปริหาโร. ‘‘สห อปฺปวตฺตนโต’’ติ เอกโต อปฺปวตฺตนโต. ‘‘โอรปารานํ วิยา’’ติ นทิยํ ตีรํ นาม อิทํ โอริมตีรํ, อิทํ ปาริมนฺติ นิยมโต นตฺถิ. ยตฺถ สยํ ติฏฺติ, ตํ โอริมนฺติ, อิตรํ ปาริมนฺติ โวหรติ. เอวํ โอรปารานํ อนวฏฺานํ โหตีติ. เอตฺถ จ ‘‘สีตุณฺหานํ สห อปฺปวตฺตนโต’’ติ เอเตน ยทิ เต สห ปวตฺเตยฺยุํ. ตตฺถ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วตฺตพฺพา สิยุํ. น ปน เต สห ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. น น วตฺตพฺพา. กสฺมา, อุณฺหเตเชน ยุตฺโตหิ อาโป อุณฺหตฺตเมว คจฺฉติ. ยถาตํ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา ปถวีปิ วาโยปิ อุณฺหตฺตเมว คจฺฉนฺตีติ. ตสฺมา เต สห น ปวตฺตนฺติ. สห อปฺปวตฺเตสุปิ เตสุ อฺตฺถ สีตวตฺถูสุ สีตตา อาโปนามาติ วตฺตพฺพเมว โหตีติ โจทนา. เอวํสนฺเต ตสฺมึ โลหรเส สพฺเพปิ รูปธมฺมา อุณฺหตฺตํ คจฺฉนฺตีติ สพฺเพปิ เตโชภาวํ ปาปุณนฺติ. ‘อุณฺหตฺต ลกฺขโณ เตโช’ติหิ วุตฺตํ. ยทิ จ สีตวตฺถูสุ สีตภาโว นาม สิยา. ตตฺถปิ เตน ยุตฺตา สพฺเพปิ รูปธมฺมา สีตตํ คจฺฉนฺติเยว. ตตฺถปิ ตวมติยา สพฺเพปิ อาโปภาวํ ปาปุณนฺติ. น ปน สกฺกา ตถา ภวิตุํ. น หิ เอวรูปํ ลกฺขณฺถตฺตํ นาม เตสํ อตฺถิ. ภาวฺถตฺตเมว อตฺถิ. ตตฺถ ‘‘ลกฺขณฺถตฺตํ’’ นาม ปถวี อาโปภาวํ คจฺฉติ. อาโป ปถวิภาวํ คจฺฉตีติอาทิ. ‘‘ภาวฺถตฺตํ’’ นาม ปถวี กทาจิ กกฺขฬา โหติ. กทาจิ มุทุกา. อาโป กทาจิ อาพนฺธนมตฺโต โหติ. กทาจิ ปคฺฆรณโก. เตโช กทาจิ อุณฺโห, กทาจิ สีโต. วาโย กทาจิ วิตฺถมฺภนมตฺโต, กทาจิ สมุทีรโณติ. เอวํ เอกเมกสฺสา ธาตุยา ติกฺข มนฺท โอมตฺตาธิมตฺตวเสน กฺริยาสงฺกนฺติ นาม อตฺถีติ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘อุณฺหเตเชน ยุตฺโตหิ อาโป อุณฺหตฺตเมว คจฺฉติ, ยถา ตํ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา ปถวีปิ วาโยปิ อุณฺหตฺตเมว คจฺฉนฺตี’ติ. ตํ ลกฺขณฺถตฺตวจนํ โหติ. น ยุชฺชติ. น หิ อุณฺหเตเชน ยุตฺตา สพฺเพเตธมฺมา ¶ อุณฺหตฺตํ คจฺฉนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน สภาวํ น วิชหนฺติ. ตถาหิ ตสฺมึ ปกฺกุถิเต สนฺตตฺเต โลหรเส ภาโว อุณฺหตฺตํ น คจฺฉติ. อาพนฺธน สภาวํ วา ปคฺฆรณ สภาวํ วา น วิชหติ. ยทิ อุณฺหตฺตํ คจฺเฉยฺย, ตํ สภาวํ วิชเหยฺย. เอวํสติ, ตสฺมึ โลหรเส อาพนฺธนากาโร วา ปคฺฆรณากาโร วา น ปฺาเยยฺย. สพฺเพรูป ธมฺมา วิกฺกิเรยฺยุํ. วิกฺกิริตฺวา อนฺตรธาเรยฺยุํ. น จ น ปฺายติ. นาปิ วิกฺกิรนฺติ. โนจ ตตฺถ อาพนฺธนากาโร อุณฺหตฺตํ คจฺฉติ. อฺโหิ อาพนฺธนากาโร, อฺํ อุณฺหตฺตํ. อาพนฺธนากาโร อาโป, อุณฺหตฺตํ เตโช. ตตฺถ ปถวิวาเยสุปิ เอเสวนโย. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ เต สห ปวตฺเตยฺยุํ. ตตฺถ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโช นามาติ วตฺตพฺพา สิยุํ. น ปน เต สห ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสตี’’ติ. ตํ สุวุตฺตเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เตสํ อนวฏฺานโต’’ติ เอเตน สเจ เต สีตุณฺหา อวฏฺิตา สิยุํ. อถ สพฺพกาเลปิ สีตตา อาโปนาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วตฺตพฺพา สิยุํ. น ปน เต อวฏฺิตา โหนฺติ. อนวฏฺิตา เอว โหนฺติ. ตสฺมา ตถา น วตฺตพฺพา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ อนวฏฺิเตสุ สนฺเตสุ ยทิ สีตตา อาโป นาม, อุณฺหตา เตโชนามาติ วเทยฺยุํ. เอวฺจสติ, อาปเตชาปิ อนวฏฺิตา สิยุํ. โย อิทานิ อาโป, โสเยว ขณนฺตเร เตโช นาม. โย วา อิทานิ เตโช, โสเยว ขณนฺตเร อาโป นามาติ อาปชฺเชยฺยุํ. น จ สกฺกา ตถา ภวิตุํ. ลกฺขณฺถตฺเต อสนฺเต โวหารฺถตฺตสฺสปิ อสมฺภวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘โอรปารานํ วิย เตสํ อนวฏฺานโต จ วิฺายตี’’ติ. ตตฺถ ‘‘วิฺายตี’’ติ สาสีตตา เตโชเยว, น อาโปติ วิฺายตีติ.
‘‘อถ ปนา’’ติอาทีสุ. ยํ ปุพฺเพ ปเรน วุตฺตํ ‘นนุ ทฺรวตา วา ผุสิตฺวา คยฺหตี’ติ. ตํ วิจาเรตุํ ‘‘อถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อถ ปนา’’ติ ยทิ ปน คยฺหติ, เอวํสตีติ จ. เอวฺจสติ อารมฺมณ ภูโต เอว สิยาติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถา ธิปฺปาโย. สเจ ทฺรวภาวภูโต อาโป ผุสิตฺวา คยฺเหยฺย. เอวํ สติ ¶ , อโยปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนมตฺตภูโต อาโปปิ ผุสิตฺวา คเหตพฺโพ สิยา. กสฺมา, อาปภาเวน เอกตฺตา. เอวฺจสติ, เตสุ อโยปิณฺฑาทีสุ โส อาโป ตานิ หตฺเถน วา ปาเทน วา ผุสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส วินา อิตร มหาภูเตหิ วิสุํ กายิก สุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย สิยา. ยถาตํ, เตสฺเวว อโยปิณฺฑาทีสุ ปถวิมหาภูตํ วินา อิตรมหาภูเตหิ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย โหติ. เอวํ เตโชวาเยสุปีติ. น ปน โส วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย โหติ. ตสฺมา โส โผฏฺพฺพ สภาโว น โหติ. ยถา จ โส โผฏฺพฺพสภาโว น โหติ. ตถา ปกติ อุทกาทีสุ ทฺรวภาวภูโตปิ อาโป ตานิ ผุสนฺตสฺส ปหรนฺตสฺส กายิกสุขทุกฺขานํ อารมฺมณ ปจฺจโย น โหติ. น จ โผฏฺพฺพ สภาโวติ. เอวฺจสติ, กถํ อโยปิณฺฑาทีสุ อาพนฺธนมตฺตภูโต อาโป กายิกสุขทุกฺขานํ ปจฺจโย น โหติ. กถฺจ เตสุ อิตรมหาภูตานิ วิสุํ วิสุํ กายิกสุขทุกฺขานํ ปจฺจยา โหนฺตีติ. ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สณฺหถทฺธตาวเสนวา’’ติ เตสุ ิตาย ปถวิธาตุยา สณฺหถทฺธตาวเสน วา. สณฺหปถวีสุขเวทนาย ถทฺธปถวีทุกฺขเวทนาย อารมฺมณ ปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุ. ‘‘อพฺภนฺตรตฺถมฺภนสฺสา’’ติ เตสํ อโยปิณฺฑาทีนํ อพฺภนฺตเร ิตสฺส วิตฺถมฺภน สภาวสฺส. ‘‘โน อฺถา’’ติ ตานิตีณิ การณานิ เปตฺวา อาพนฺธน กฺริยํ ปฏิจฺจ กายิกสุขทุกฺขุปฺปตฺติ นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ปกติ อุทกาทีสุ ทฺรวภาวภูตํ อาโปธาตุมฺปิ ผุสิตฺวา ชานนฺตีติ มหาชนา มฺนฺติ. ตพฺพิโสธเนน สห ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ปถมํ ทฺรวตา สหิตานิ. ล. ชานนฺตี’’ติ อิทํ ปธาน วจนํ. โลเก หตฺเถน ปรามสิตฺวา วา จกฺขุนา ทิสฺวา วา อิทํ รสฺสํ, อิทํ ทีฆํ, อิทํ วฏฺฏํ, อิทํ มณฺฑลนฺติอาทินา สณฺานํ ชานนฺตา หตฺถ ผุสเนน วา จกฺขุ ทสฺสเนน วา สเหว ตํ ชานนฺตีติ มฺนฺติ. ตตฺถ ปน ปุริมภาเค กายทฺวารวีถิ จิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนานิ ตีณิภูตานิ ผุสิตฺวา วา จกฺขุทฺวาร วีถิจิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ รูปํ ทิสฺวา วา ปจฺฉา วตฺถุคฺคหณวีถิยา อุปฺปนฺนาย เอว สณฺานํ ชานนฺติ. เอเสวนโย รตฺติยํ อลาตจกฺกสณฺานํ ชานนฺตสฺสปิ. ตตฺถ ปน พหูนิปิ ปุพฺพาปรวีถิจิตฺตสนฺตานานิ อิจฺฉิตพฺพานิ. ตถา โลเก จกฺขุนา ทิสฺวา ทฺวารวาตปานาทีนํ ฉิทฺทวิวรานิ ชานนฺตา จกฺขุนา ทสฺสเนน สเหว ตานิ ชานนฺตีติ มฺนฺติ. ตตฺถ ปน ปุริมภาเค จกฺขุทฺวาริกวีถิ จิตฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนานิ กวาฏรูปภิตฺติ รูปานิ ปุนปฺปุนํ ทิสฺวา ปจฺฉา อลาตจกฺกสฺส มชฺเฌ วิวรํปิ ชานนฺตา วิย วิสุํ อุปฺปนฺนาย มโนทฺวาริก วิฺาณวีถิยา เอว ตํ ฉิทฺทวิวรภูตํ อากาสํ ชานนฺติ. ตถา หตฺเถน อุทกํ ผุสนฺตสฺส ปถมํ ทฺรวสหิตานิ วิลีนานิ มุทูนิ ตีณิโผฏฺพฺพ มหาภูตานิ วิสุํ วิสุํ กายทฺวาริก วีถิ จิตฺเตหิ ผุสนกิจฺเจน อารมฺมณํ กริตฺวา ปจฺฉา วิสุํ สุทฺธาย มโนทฺวาริก วีถิยา เอว ทฺรวภาวสงฺขาตํ ปคฺฆรณก อาโปธาตุํ ชานนฺติ. เอวํ สนฺเตปิ ตํ ทฺรวภาวํปิ หตฺเถน ผุสเนน สเหว ชานนฺตีติ มฺนฺตีติ อธิปฺปาโย.
คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ อาห ‘‘คุนฺนํ จรณฏฺานํ’’ติ. อกฺขร วิทู ปน โคสทฺทํ อินฺทฺริยตฺเถปิ อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘โคติ วา’’ติอาทึ. ตานิ จกฺขาทีนิ เอเตสุ รูปาทีสุ จรนฺติ, เอตานิ วา รูปาทีนิ เตสุ จกฺขาทีสุ จรนฺติ. ตตฺถ ปุริเมน คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอเตสูติ โคจรานีติ ทสฺเสติ. ปจฺฉิเมน โคสุอินฺทฺริเยสุ จรนฺตีติ โคจรานีติ. อิมานิ ปน ปฺจ รูปาทีนิ.
ภาวทฺวเย. อิจฺฉนฏฺเน านฏฺเน ปนฏฺเน จ อิตฺถี. สาหิกามรติ อตฺถาย สยํปิ อฺํกามิกํ อิจฺฉติ. สยฺจ กามิเกน อิจฺฉียติ. อฺโ จ กามิโก ฆราวาส สุขตฺถาย ตตฺถ านํ อุเปติ, ปติฏฺาติ. อายติฺจ กุลวํสปฺปติฏฺานตฺถาย ตตฺถ กุลวํส พีชํ เปตีติ. ปูรณฏฺเน อิจฺฉนฏฺเน จ ปุริโส. โสหิ อตฺตหิตฺจ ปูเรติ, ปรหิตฺจ อิจฺฉติ. อิธโลกหิตฺจ ปูเรติ, ปรโลกหิตฺจ อิจฺฉติ. อุภยโลกหิตฺจ ปูเรติ, โลกุตฺตรหิตฺจ อิจฺฉติ, เอสติ, คเวสตีติ. ปุมสฺสสกํ ปุํสกํ. ปุริสลิงฺคาทิ. นตฺถิ ปุํสกํ เอตสฺสาติ นปุํสกํ. ‘‘ยสฺส ปน ธมฺมสฺสา’’ติ ภาวรูปธมฺมสฺส. ‘‘ตํ’’ติ ขนฺธปฺจกํ. มหาสณฺานํ ¶ สตฺตานํ ชาติเภทํ ลิงฺเคติ าเปตีติ ลิงฺคํ. ลกฺขณปากา นิมินนฺติ สฺชานนฺติ กลฺยาณ ปาปกํ กมฺมวิปากํ เอเตนาติ นิมิตฺตํ. กิริยา กุตฺตํ. อายุกนฺตํ กปฺปียติ สงฺขรียตีติ อากปฺโป. สพฺเพเปเตลิงฺคาทโย. โสจ อวิสทาทิภาโว. ‘‘วจเนสุจา’’ติ อิตฺถิสทฺทปุริสสทฺทาทีสุ จ. ‘‘วจนตฺเถสุ จา’’ติ อิตฺถิ สณฺาน ปุริสสณฺานาทิ อตฺเถสุ จ. ‘‘นิมิตฺตสทฺโท วิยา’’ติ นิมิตฺต สทฺโท องฺคชาเต ปากโฏ วิยาติ. น ปากโฏ ทิฏฺโ. อปากโฏ ปน กตฺถจิ ทิฏฺโติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภวนฺติ สทฺทพุทฺธิโย’’ติ สทฺทสตฺถนโย. ‘‘ภวนฺติ ลิงฺคาทีนี’’ติ อฏฺกถานโย. ตตฺถ หิ อิตฺถิลิงฺคาทีนํ เหตุภาว ลกฺขณนฺติ วุตฺตํ. ‘‘เอตสฺมึ สตี’’ติ จ ชาติยา สติ, ชรามรณํ โหติ. อสติ น โหตีติ เอตฺถวิย เหตุ ผลภาวปากฏตฺถํ วุตฺตํ.
วตฺถุรูเป. นิรุตฺตินเยน วจนตฺถา ภวนฺติ. ธาตุ ทฺวยํ นาม มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ ทฺวยํ. ‘‘อวตฺวา’’ติ หทย วตฺถุํ อวตฺวา. ‘‘ตํ’’ติ หทย วตฺถุ รูปํ. ‘‘ปฺจา’’ติ ปฺจวตฺถูนิ. ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ กุสลาทีนํ. ‘‘ตตฺถ วุตฺตํ’’ติ ปฏฺาเน วุตฺตํ. ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติ ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ วตฺตนฺตีติ อิมํ ปาํ นิทฺทิสติ. ‘‘อนฺ สาธารเณสุ าเนสู’’ติ จกฺขุ วตฺถาทีหิ อฺวตฺถูหิ อสาธารเณสุ กุสลากุสลฏฺาเนสุ.
ชีวิตรูเป. ‘‘อาธิปฺปจฺจโยเคนา’’ติ อธิปติภาวโยเคน. ‘‘อธิปติภาโว’’ติ จ อินฺทฺริยปจฺจย กิจฺจํ วุจฺจติ. น อธิปติ ปจฺจยกิจฺจํ. ‘‘ชีวนฺตี’’ติ หริตภาวํ น วิชหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. น หิ ตานิ เอกนฺเตน ชีวนฺตานิ นาม โหนฺติ. ชีวิต รูปสฺส เอกนฺต กมฺมชสฺส พหิทฺธา อนุปลทฺธตฺตา. กมฺมชรูปานิ ชีวนฺติ เยวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กมฺเม อสนฺเตปี’’ติ กมฺมเจตนาย ปุพฺเพ นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ. ตทตฺถํ พฺยติเรกโต ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘ตถาหี’’ติอาทิมาห. ‘‘อิตร รูปานี’’ติ จิตฺตชรูปาทีนิ. เอกวีถิวาโร นาม ปฺจทฺวารวีถิวาโร. มโนทฺวารวีถิวาโร เอกชวน วาโรติ ¶ วุตฺโต. ปริจฺฉินฺนํ โหติ. กสฺมา, เอเกกสฺมึ วีถิวาเร นิรุทฺเธ ภวงฺค สมเย อสทิสสฺส รูปสนฺตานสฺส ปาตุพฺภาวโตติ อธิปฺปาโย. ตฺจ โข รูปวิเสสํ ชานนฺตสฺเสว ปากฏํ โหติ. อชานนฺตสฺส ปน ตงฺขณมตฺเต อปากฏํ. กสฺมา, ตาทิสสฺสปิ อุตุชรูปสนฺตานสฺส โถกํ ปวตฺตนโต. ยสฺสหิ โทส สมุฏฺิเตน รูปสนฺตาเนน มุขรูปํ ทุพฺพณฺณํ โหติ. ตสฺส โทเส นิรุทฺเธปิ ตํ รูปํ โถกํ ทุพฺพณฺณเมว ขายตีติ. ‘‘อุตุชาหารชานฺจ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ’’ติ อธิกาโร. เอกํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ วุตฺตํ. น นุ จกฺขุโสตาทีนิ กมฺมชรูปสนฺตานานิปิ ปวตฺติกาเล กทาจิ สุปฺปสนฺนานิ, กทาจิ ปสนฺนานิ, กทาจิ อปฺปสนฺนานิ ทิสฺสนฺตีติ. สจฺจํ, ตถา ปวตฺติ ปน สนฺตาน วิจฺเฉเทน น โหติ, นานาวิจฺฉินฺเน จ เอเกกสฺมึ สนฺตาเน เตสํ ปุนฆฏนํ นาม นตฺถิ. สกึ อนฺโธ อนฺโธเยว โหติ. พธิโรจ พธิโรเยวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยทิ เอวํ’’ติ เอวํ ยทิ สิยาติ อตฺโถ. ‘‘อรูป ธมฺมานํ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ’’ติ อธิกาโร. ‘‘วิปากานี’’ติ ภวงฺคภูตานิ วิปากานิ. เอกสนฺตติวเสน ปวตฺติสฺสนฺติเยว, ตสฺมา เตสํ นานาสนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม น วตฺตพฺพํ. กสฺมา, ยาวชีวมฺปิ เอก กมฺมนิพฺพตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ กุสลา กุสล กฺริยจิตฺตานิ ปน. ‘‘ตทารมฺมณา’’ติ นิรุทฺธารมฺมณา. อทฺธานปฺผรณานุภาเวน ปวตฺตนฺติเยว. น ปน จิตฺตชรูปาทีนิ วิย อตฺตโน ชนกปจฺจเย นิรุทฺเธ นิรุชฺฌนฺติ. อยํ อรูปธมฺมานํ ชีวนฺตตฺเต วิเสโสติ อธิปฺปาโย. ‘‘อยมตฺโถ วตฺตพฺโพ’’ติ อรูป ธมฺมานํ ชีวนฺตตาวิเสโส วตฺตพฺโพ. ยถา รูปสนฺตติยํ อนนฺตร ปจฺจโย นาม นตฺถิ. จุติกาเล ภวนฺตรรูปสนฺตานสฺส กิฺจิ ปจฺจยตฺตํ อนุปคนฺตฺวา นิรุชฺฌติ. เตน ภวนฺตร ปาตุพฺภาโว นาม เตสํ นตฺถิ. น ตถา อรูปสนฺตติยํ. ตตฺถ ปน จุติจิตฺตมฺปิ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตร ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติ. เตน ภวนฺตรปาตุพฺภาโว นาม เตสํ อตฺถิ. อยมฺปิ อรูปธมฺมานํ ชีวนฺตตฺเต วิเสโส. ตสฺมา อรูปธมฺมานํปิ กมฺมชรูปานํ วิย นิจฺจํ ชีวิตโยเคน ชีวนฺตตฺตา สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม น ภเวยฺยาติ น โจเทตพฺพนฺติ. กุสลา กุสล กฺริยจิตฺตานิ นาม ¶ อกมฺมชานิ โหนฺติ. จิตฺตชรูปาทีนิ วิย อตีตํ กมฺมํ อนเปกฺขิตฺวา ตงฺขณิเกหิ นานาปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา เตสํ ชีวนฺตานํปิ สตํ อชีวนฺตานํ จิตฺตชรูปาทีนํ วิย นานาสนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม อตฺถิ. ชีวนฺตตา วิเสโสปิ อตฺถีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ เกจิ วทนฺติ. รุกฺขาทีสุปิ ชีวิตํ นาม อตฺถิ. ยโต เตสํ หริตตา จ อหริตตา จ รูหนฺจ-อรูหนฺจ ทิสฺสตีติ. วุจฺจเต, ยทิ เตสํ ชีวิตํ นาม อตฺถิ, อรูปชีวิตํ วา สิยา, รูปชีวิตํ วา. ตตฺถ สเจ อรูปชีวิตํ โหติ. ยถา เตน สมนฺนาคโต สตฺโต ปุนปฺปุนํ มริตฺวา ปุนปฺปุนํ ภวนฺตเร ปาตุพฺภวนฺติ. ตถา รุกฺขาปิ มริตฺวา ภวนฺตเร ปาตุพฺภเวยฺยุํ. อถ รูปชีวิตํ สิยา. ยถา สตฺตานํ จกฺขาทิ องฺเคสุ ชีวิต สนฺตาเน ภินฺเน ตานิ องฺคานิ ปุน ชีวนฺตานิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. ตถา รุกฺขาปิ ขนฺเธสุ วา สาขาสุวา ฉินฺเนสุ ชีวิตสนฺตาเน ภินฺเน เตขนฺธาวา สาขาโย วา ปุน อฺตฺถ โรเปตุํ น สกฺกา ภเวยฺยุํ. สกฺกา เอว ภวนฺติ. ตสฺมา ตทุภยํปิ ชีวิตํ นาม เตสํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. วิภาวนิปาเ. น หิ เตสํ กมฺมํเยว ิติการณํ โหตีติ เอตฺถ กมฺมํ ิติการณํ เอว น โหตีติ โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘อาหารชาทีนํ’’ติอาทึ. เอกกลาเป คตา ปวตฺตา สหชาต ปจฺจยา, เตหิ อายตฺตา ปฏิพทฺธาติ วิคฺคโห. กมฺมาทีนํ รูปชนกปจฺจยานํ ชนกานุภาโว นาม รูปกลาปานํ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ผรติ, น ิติกฺขเณ. อุปจยสนฺตติโย จ อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภนฺติ, น ิติกฺขเณ. ตสฺมา ตา ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณ ลทฺธตฺตา กุโตจิชาตนามํ ลภนฺติ. ชรตาปน ิติกฺขเณ เอว ลพฺภติ, น อุปฺปาทกฺขเณ. ตสฺมา สา กุโตจิชาต นามํ น ลภติ. ยทิ ปน อาหารชาทีนํ รูปธมฺมานํ ิติ นาม อาหาราทิ ชนกปจฺจยายตฺตา ภเวยฺย. ชรตาปิ ชนกปจฺจยานุภาวกฺขเณว ลพฺภมานา สิยา. เอวฺจสติ, สาปิ กุโตจิชาต นามํ ลเภยฺย. น ปน ลภติ. ตสฺมา เตสํ ิติ นาม ชนกปจฺจยายตฺตา น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรถา’’ติอาทิมาห. ‘‘อุปตฺถมฺภมานา’’ติ กลาปนฺตเร ตฺวา อุปตฺถมฺภมานา. ‘‘น ขณิติปฺปวตฺติยา’’ติ ขณิ ติภาเวน ¶ ปวตฺติอตฺถาย อุปตฺถมฺภนฺติ, อนุปาเลตีติ โยชนา. สพฺเพสํปิ รูปารูปธมฺมานํ. ‘‘ตํ’’ติ วิภาวนิวจนํ. ‘‘อิทํ ปนา’’ติ ชีวิตรูปํ ปน.
อาหารรูเป. ‘‘สวตฺถุกวจนํ’’ติ โภชนาทิ วตฺถุนา สห ปวตฺตตีติ สวตฺถุกํ. วจนํ. น หิ นิพฺพตฺติตํ อาหาร รูปํ นาม กพฬํ กาตุํ สกฺกา โหตีติ. ‘‘วิเวจิตานี’’ติ ปาจน กิจฺเจน วิภชิตานิ. วิสุํ วิสุํ กตานิ. ‘‘ปฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ. เอกํ ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ. เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ. เอโกภาโค กรีสํ. เอโกภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โสณิตมํสาทีนิ อุปพฺรูหยตีติ เอวํ วุตฺตนเยน ปฺจธา วิภาคํ คจฺฉนฺติ. ‘‘โลเก’’ติ โลกิย คนฺเถ. ‘‘ตโต’’ติ อามาสยโต. อนุผรนฺโต หุตฺวา. ‘‘ตสฺสา’’ติ รสภาคสฺส. ‘‘ภูเตสู’’ติ มหาภูเตสุ. สห อินฺทฺริเยน วตฺตตีติ เสนฺทฺริโย. กาโย. อุทยตีติ โอชา. ทการสฺส ชกาโร. อวติ ชเนตีติ โอชา. อวสทฺทสฺส โอกาโร. ‘‘อตฺตโนวตฺถุํ’’ติ อตฺตโนนิสฺสยภูตํ รูปกายํ.
‘‘อฺาปเทโส’’ นาม รูปสฺส ลหุตาติอาทีสุ อฺสฺส รูปสฺส กฺริยามตฺตภาเวน อปทิสนํ วุจฺจติ. ‘‘อุชุกโตว นิปฺผาทิตํ’’ติ มุขฺยโตว ชนิตํ. ยถาหิ สพฺพํ อนิปฺผนฺนรูปํ อชาติ ธมฺมตฺตา อุชุกโต กมฺมาทีหิ ชาตํ นาม น โหติ. กมฺมาทีหิ ชาตํ ปน นิปฺผนฺนรูปํ นิสฺสาย ทิสฺสมานตฺตา านูปจาเรน วิฺตฺติ ทฺวยํ จิตฺตชํติอาทินา วุจฺจติ. น ตถา อิทํ นิปฺผนฺนรูปํ. อิทํ ปน ชาติธมฺมตฺตา อุชุกโตว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตํ ชนิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘รูปํ’’ติ วุตฺเต อนิปฺผนฺนรูปํปิ ลพฺภตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ รูปรูปนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘รุปฺปนลกฺขณ สมฺปนฺนํ’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ’’ นาม สีตุณฺหาทีหิ วิการปตฺติลกฺขณํ. ตมฺปน อนิปฺผนฺน รูเป มุขฺยโต น ลพฺภติ. นิปฺผนฺนรูเป เอว ลพฺภติ. กสฺมา, นิปฺผนฺนรูปสฺสหิ นานาวิกาโร วิการรูปนฺติ วุจฺจติ. ลกฺขณํ ลกฺขณ รูปนฺติ วุจฺจติ. วิการสฺส ปน วิกาโร นาม นตฺถิ. ลกฺขณสฺส จ ลกฺขณํ ¶ นาม นตฺถิ. ยทิ อตฺถีติ วเทยฺย. วิการสฺส วิกาโร, ตสฺส จ วิกาโร, ตสฺส จ วิกาโรติ อปริยนฺตเมว สิยา. ตถา ลกฺขเณปีติ.
อากาสธาตุยํ. ‘‘ปกาสนฺตี’’ติ อิทํ เอกํ อิทํ เอกนฺติ ปฺายนฺติ. ‘‘ปริจฺฉินฺทตี’’ติ อาห ‘‘ปริโต’’ติอาทึ. ‘‘อสมฺมิสฺสํ’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘เอกตฺตํ อนุปคมนํ’’ติ. ปริจฺฉินฺทียตีติ ปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘เตหิ วา’’ติอาทึ. ‘‘เตหิ วา’’ติ กลาปนฺตรภูเตหิ วา. ‘‘อตฺตโน วา ปเรสํ วา อกตฺวา’’ติ อตฺตโนปกฺขิกํ วา ปเรสํ ปกฺขิกํ วา อกตฺวา. ปริจฺเฉท กฺริยามตฺตํ ปริจฺเฉโทติ อาห ‘‘เตสํ วา’’ติอาทึ. ‘‘เตสํ วา’’ติ กลาปนฺตรภูตานํ วา. ‘‘อยํ ปนา’’ติ อยํ ปริจฺเฉโท ปน. ‘‘ตสฺสา’’ติ ปริจฺเฉทสฺส. โส ปาฬิยํ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ เอวํ มนสิกตฺวา. ‘‘เอเตหี’’ติ เอเตหิ มหาภูเตหิ. ‘‘อฺมฺ อพฺยาปิตตา’’ติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา รูปกลาปานํ เอกกลาปตฺตูปคมนํ อฺมฺ พฺยาปิตา นาม, ตถา อนุปคมนํ อฺมฺ อพฺยาปิตตา นาม. เตนาห ‘‘เอกตฺตํ’’ติอาทึ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ติสฺสํ ปาฬิยํ. ‘‘นานากลาปคตานํ ภูตานํ’’ติ เอเตน กลาปปริยนฺตตา เอว วุตฺตา โหติ.
วิฺตฺติ ทฺวเย. ‘‘สยฺจา’’ติ วิฺตฺติ สงฺขาตํ สยฺจ. ‘‘เตนา’’ติ จลมาเนน กายงฺเคน. ‘‘เตหี’’ติ ปจฺจกฺเข ิเตหิ ชเนหิ. ตตฺถาติอาทีสุ. ‘‘กายงฺควิการํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อภิกฺกมนาทิ อตฺถาย หตฺถปาทาทีนํ กายงฺคานํ จลน สงฺขาตํ วิการํ กโรนฺตสฺส. อุปฺปชฺชนฺตา จ สพฺเพเต จิตฺตชวาตกลาปา ยถาธิปฺเปต ทิสาภิมุขา เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ โยชนา. ‘‘ยถา วา ตถา วา อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติ อนิยมโต อนุปฺปชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺส โจปน กายสฺส. ‘‘เตหี’’ติ จิตฺตชวาตกลาเปหิ. นิยามโก นาวานิโยชโก. ‘‘เต จา’’ติ เตจิตฺตชวาตกลาปสงฺฆาฏา. เอเตน สกลํ กายงฺคํ นิทสฺเสติ. สกลกายงฺคํ นาวาสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘จาเรตฺวา’’ติ วิยูหิตฺวา. กถํ ปน สา นิยามกสทิสี โหตีติ อาห ¶ ‘‘ยถาหี’’ติอาทิ. ยเทตํ สกฺโกตีติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กตีปยชวน วาเรหี’’ติ ทฺวตฺติ ชวนวาเรหิ. ‘‘ตโต’’ติ ยสฺมึ วาเร จลน สงฺขาตํ เทสนฺตร ปาปนํ ชายติ. ตโต จลนวารโต. สนฺถมฺภน สนฺธารณานิ เอว สมฺปชฺชนฺติ, น จลนสงฺขาตํ เทสนฺตร ปาปนํ. ‘‘เอตฺถา’’ติ เอติสฺสํ อฏฺกถายํ. นานาชวนวีถีสุ. ล. อุปตฺถมฺภเน จ ยุชฺชติเยว. น เอกิสฺสาย ชวนวีถิยํ เอว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย. ยทิ นานาชวนวีถีสุ ตถา อุปตฺถมฺภนฺจ คยฺเหยฺย. เอวํสติ, อนฺตรนฺตรา พหู ภวงฺควาราปิ สนฺติ. ตตฺถ กถํ ตทุปตฺถมฺภนํ สมฺปชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘อุตุชรูปสงฺฆาฏานิ ปี’’ติ ภวงฺคสมเย ปวตฺตานิ อุตุชรูปกลาปสนฺธานกานิ. ‘‘ตทาการ วนฺตานี’’ติ ตสฺสา จิตฺตชรูปสนฺตติยา อาการ วนฺตานิ. ปจฺฉิม ปจฺฉิมานํ รูปกลา ปสงฺฆาฏานํ อปราปรํ อุปฺปชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุริมปุริมานํ รูปกลาปสงฺฆาฏานํ ขณิกธมฺมตา จ เตสํ น สิยา. น จ เต ขณิกธมฺมา น โหนฺติ. อฺถา เทสนฺตร สงฺกมนสงฺขาตํ จลนํ เอว น สิยา. จลนํ ติหิ นานากฺริยานํ ปาตุพฺภาโว วุจฺจติ. นานากฺริยา จ นาม นานาธมฺมา เอว. ยสฺมา จ องฺคปจฺจงฺคานํ ขเณขเณ จลนํ นาม โลเก ปจฺจกฺขโต ทิฏฺํ. ตสฺมา เตสํ ขณิกธมฺมตาปิ ทฏฺพฺพา โหตีติ. เอเตน เตสํ ขณิกมรณํ ทสฺเสติ, ยํ รูปารูปธมฺมานํ อนิจฺจลกฺขณนฺติ วุจฺจติ. อพฺยาปาร ธมฺมตา จ อวสวตฺติตา จ เตสํ น สิยา. น จ เต อพฺยาปาร ธมฺมา, น อวสวตฺติ ธมฺมา จ น โหนฺติ. อฺถา ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา เอว เตสํ น สิยา. ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาติ จ ปจฺจเย สติ, เต วตฺตนฺติ, อสติ น วตฺตนฺตีติ เอวํ ปวตฺตา ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา ยสฺมา จ ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ, เต วตฺตนฺติเยว. เตสํ วตฺตนตฺถาย เกนจิพฺยาปาเรน กิจฺจํ นตฺถิ. เต มาวตฺตนฺตูติ จ อตฺตโน วเสน วตฺตนฺติ. ปจฺจเย อสติ, น วตฺตนฺติเยว. เตสํ อวตฺตนตฺถาย เกนจิพฺยาปาเรน กิจฺจํ นตฺถิ. เตมาวตฺตนฺตูติ จ อตฺตโน วเสนวตฺตนฺติ. ยสฺมา จ เตสํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตา นาม โลเก วิฺูนํ ปจฺจกฺขโตทิฏฺา. ตสฺมา เตสํ อพฺยาปารตา จ ¶ อวสวตฺติตา จ ทฏฺพฺพา โหติ. เอเตน เตสํ สพฺเพหิ สตฺตปุคฺคล อตฺตากาเรหิ สพฺพโส สฺุํ ทสฺเสติ, ยํ รูปารูปธมฺมานํ อนตฺตลกฺขณนฺติ วุจฺจตีติ.
‘‘วจีเภทํ’’ติ อกฺขร ปทภาวปตฺตํ วจีมยสทฺทปฺปการํ. อุปาทินฺนกปถวีธาตุโย นาม กมฺมช ปถวีธาตุโย. ตาสุ สงฺฆฏฺฏนนฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺตนา สหชาเตนเยน อาการวิกาเรน อุปคจฺฉติ, เยน จ อุปลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. อชฺฌตฺต สนฺตานคตา สพฺเพ จตุชรูปธมฺมาปิ กตฺถจิ อุปาทินฺนกาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘จตุชภูตาย เอว วา’’ติ. ทฺวีสุาน กรเณสุ กรณปกฺเข จลนาการปฺปวตฺตา จิตฺตชปถวีธาตุ านปกฺเข ปถวิธาตุยํ สงฺฆฏฺฏยมานา กมฺมชปถวิยํ เอว ฆฏฺเฏติ. อิตร ปถวิยํ น ฆฏฺเฏตีติ น สกฺกา วตฺตุํติ กตฺวา อิธ เอวคฺคหณํ กตํ. ‘‘วิการ ทฺวยฺจา’’ติ กายวิการ วจีวิการ ทฺวยฺจ. กถํ ปน อสมฺมิสฺสํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทึ. ยํ ปน ตาสํ ฆฏฺฏนปฺปการวิธานํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตาสํ’’ จิตฺตชปถวีนํ. ‘‘ตํ ตํ วณฺณตฺตปตฺติยา’’ติ ก, ขา, ทิวณฺณตฺตปตฺตตฺถาย. ยํ ปน กายวิฺตฺติฏฺาเน ‘อยฺจ อตฺโถ อุปริ อกฺขรุปฺปตฺติ วิจารณายํ ปากโฏ ภวิสฺสตี’ติ วุตฺตํ. ตํ อิธ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. เตเนว หิ มูลฏีกายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺถ จา’’ติ มูลฏีกาปาเ. ‘‘ปุพฺพภาเค’’ติ ปริพฺยตฺต อกฺขรปฺปวตฺตวีถิโต ปุพฺพภาเค. ‘‘นานาชวนวีถีหี’’ติ นานปฺปกาเรหิ ชวนวีถิวาเรหิ. ‘‘ปถมชวนจิตฺตสฺสปี’’ติ ปริพฺยตฺต อกฺขรปฺปวตฺติวีถิยํ อุปฺปนฺนปถมชวน จิตฺตสฺสปิ. ตสฺส อาเสวนฺจ นาม ตโต ปุริเมหิ วีถิวาเรหิ เอว ลทฺธํ สิยาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อาเสวนํ’’ติ จ อุปจาร วจนํ ทฏฺพฺพนฺติ เหฏฺา วุตฺตเมว. ‘‘ตสฺสา’’ติ ปริพฺยตฺตกฺขรสฺส. วุตฺตฺจ สทฺทสตฺเถสุ. ‘‘ทีฆมุจฺจเร’’ติ ปฺจทีฆา วุจฺจนฺติ. มิถินฺท ปฺหาปาเ. ‘‘สาธิเก วีหิวาหสเต’’ติ วีหิธฺปูโร สกโฏ วีหิวาโห นาม. วีหิวาหานํ สาธิเก สตสฺมึ. อภิมฺนํ อภิมาโน. ‘‘เสสเมตฺถ กายวิฺตฺติยํ วุตฺตนเย นา’’ติ ¶ ตถาหิ จลนจิตฺตชรูปสนฺตติยํ ปวตฺตานีติอาทินา วุตฺต นเยนาติ อตฺโถ. อิธ ปน วจีเภทกร จิตฺตชสทฺทสนฺตติยํ ปวตฺตานิ อุตุชรูปสงฺฆาฏานีติอาทินา วตฺตพฺพํ. เตนาห ‘‘ยถาสมฺภวํ’’ติ. ‘‘ปวตฺตนตฺโถ’’ติ อภิกฺกมนาทิ สชฺฌายนาทีนํ ปวตฺตาปนตฺโถ. ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ. ‘‘โพเธตุ กามตา รหิเตสู’’ติ อภิกฺกมนปฏิกฺกมนาทีสุ กายวิฺตฺติ จ, สุตฺตนฺต สชฺฌายนาทีสุ วจีวิฺตฺติ จ ปรํ โพเธตุกามตา รหิตาติ ทฏฺพฺพา. ‘‘ทฺวีสุ โพธกวิฺตฺตีสู’’ติ โพธกกายวิฺตฺติ โพธกวจี วิฺตฺตีสุ. ปุริมา กายวิฺตฺติ, ปจฺฉิมา จ วจีวิฺตฺติ. ปจฺฉา สุทฺเธน มโนทฺวาริก ชวเนน เอว วิฺายติ, น ปฺจทฺวาริก ชวเนนาติ โยชนา. จกฺขุวิฺาณ วีถิยา คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กายวิฺาณ วีถิยา’’ติ วจีเภทํ อกตฺวา หตฺถคฺคหณาทิ วเสน อธิปฺปาย วิฺาปเน อยํ กายวิฺาณวีถิ ทฏฺพฺพา. กสฺมา ปน สยฺจวิฺายตีติ วิฺตฺตีติ อยํ วิกปฺโป วุตฺโตติ อาห ‘‘สาหิ อตฺตานํ’’ติอาทึ. ‘‘มชฺเฌ’’ติ วิฺตฺติคฺคหณวีถิ อธิปฺปายคฺคหณวีถินํ มชฺเฌ. กถํ ปวตฺตกวิฺตฺตีสุ อธิปฺปายํ วิฺาเปติ, สยฺจวิฺายตีติ ทฺเว อตฺถา ลพฺภนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวีสุ ปนา’’ติอาทึ. อยํ อภิกฺกมติ, อยํ ปฏิกฺกมตีติ ชานนฺตา อภิกฺกมนปโยคฺจ ตปฺปโยค ชนกจิตฺตฺจ ชานนฺติ. ‘‘ปรสฺสกถํ’’ติ โพเธตุกามตารหิตมฺปิ ปรสฺสวจนสทฺทํ. ราคจิตฺตฺจ ชานนฺติ. เตน วุตฺตํ มูลฏีกายํ ปรํ โพเธตุกามตาย วินาปิ อภิกฺกมนาทิปฺปวตฺตเนน โสจิตฺตสหภุวิกาโร อธิปฺปายํ. ล. ทฺวิธาปิ วิฺตฺติ เยวาติ.
วิการรูเปสุ. ‘‘กมฺมโยคฺยํ’’ติ อภิกฺกมนาทิกมฺเมสุ โยเชตุํ ยุตฺตํ. อทนฺธตา วุจฺจติ สีฆปฺปวตฺติ. สา ลกฺขณํ อสฺสาติ วิคฺคโห. สรีร กฺริยานุกุโล กมฺมฺภาโว ลกฺขณํ ยสฺสาติ สมาโส. ‘‘ธาตุโย’’ติ มหาภูตธาตุโย วา, ปิตฺตเสมฺหาทิธาตุโย วา. ปูติมุขสปฺปสงฺขาตสฺส อาปสฺส ปริยุฏฺานนฺติ วากฺยํ. อสยฺหภาโร นาม วหิตุํ ¶ อสกฺกุเณยฺยภาโร. ‘‘สา ปวตฺตตี’’ติ กายลหุตา ปวตฺตติ. ถทฺธํ กโรนฺติ สรีรคตา ธาตุโยติ อธิกาโร. ภุสํ มาเรตีติ อามริโก. ทกาโร อาคโม. คามนิคมวิลุปฺปโก โจรคโณ. ตสฺส ภเยน ปริยุฏฺิตํ. ‘‘วิวฏฺฏมานํ’’ติ วิรูปํ หุตฺวา วฏฺฏนฺตํ. ‘‘มูลภูตา โหตี’’ติ อสปฺปาย เสวเน สติ, สา ปถมํ ปริยุฏฺาติ. สีตาธิกาวา โหติ, อุณฺหาธิกาวา. ตาย ปริยุฏฺิตาย เอว สพฺพปริยุฏฺานานิ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิมาปนติสฺโส รูปชาติโย รูปกายสฺส วิเสสาการา โหนฺติ. อิติ ตสฺมา วิการรูปํ นามาติ โยชนา.
ลกฺขณรูเปสุ. ‘‘จยนํ’’ติ สฺจิตภาวคมนํ. ‘‘อาทิโต’’ติอาทิมฺหิ. ‘‘อุปริโต’’ติ อุปริภาเค. ‘‘อาจโย’’ติอาทิมฺหิ จโย. ‘‘อุปจโย’’ติ อุปรูปริจโย. ‘‘อทฺธานปูรณวเสนา’’ติ วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ทีฆกาลํ อตฺตภาวํ ปูรณวเสน. ‘‘เตน ปริยาเยนา’’ติ อุปสทฺทสฺส อตฺถนานตฺตํ อจินฺเตตฺวา นิพฺพตฺตึ วฑฺฒิยํ อนฺโตคธํ กตฺวา วุตฺเตน เตนปริยาเยน. ตสฺส จ เอเกกสฺส สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส. ตตฺถ จิตฺตชรูเปสุ อสฺสาส ปสฺสาสานํ วา ปทวารหตฺถวาราทีนํ วา อกฺขรานํ วา นิพฺพตฺติ วฑฺฒิ ปวตฺติโย ทิสฺสนฺติเยว. ตถา นานาจิตฺตสมุฏฺิตานํ นานารูปสนฺตตีนํ ปีติ. อุตุชรูเปสุ อิริยา ปถนานตฺตํ ปฏิจฺจ สุขทุกฺขชนกานํ นานารูปสนฺตตีนํ นิพฺพตฺติวฑฺฒิปวตฺติโย ทิสฺสนฺติเยว. ตถา พหิทฺธา ขาณุกณฺฏกาทิสมฺผสฺเสน สีตุณฺหาทิสมฺผสฺเสน วาตาตปาทิสมฺผสฺเสน วา สรีเร อุปฺปนฺนานํ นานารูปสนฺตตีนมฺปิ จกฺขุโรคาทิรูปานมฺปีติ. อาหารชรูเปสุ อาหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ สรีเร อุปฺปนฺนานํ สมวิสมรูปสนฺตตีนํติ. ‘‘อยํ นโย’’ติ พหิทฺธาสนฺตาเน นิทสฺสน นโย. เตน อชฺฌตฺตสนฺตาเนปิ สตฺตสนฺตานานํ หตฺถปาทาทิสนฺตานานํ เกสโลมาทิ สนฺตานานฺจ นิพฺพตฺติ วฑฺฒิปวตฺติโย นิทสฺเสติ. ‘‘ชีรณํ’’ติ อภินวาวตฺถโต หายนํ. ปาฬิปาเ. ‘‘ิตสฺส อฺถตฺตํ’’ติ อฺโ ปกาโร อฺถา. อฺถา ภาโว อฺถตฺตํ ¶ . เอเตน ชราวเสนวา นานาโรคาพาธาทิวเสน วา วิปริณาโม วุตฺโต. ‘‘ตถา อวตฺถาเภทโยคโต’’ติ ชาติรูปเมว อาทิมฺหิ นิพฺพตฺติ โหติ. ตโตปรํ ตเมว วฑฺฒิ โหติ. ตโต ปรํ ตเมว ปวตฺติ โหตีติ เอวํ ตถา อวตฺถาเภทโยคโต. เตนาห ‘‘สาหี’’ติอาทึ. ‘‘ปพนฺธยตี’’ติ ปพนฺธํ กโรติ. สงฺคหคาถาทีสุ ปน สุวิฺเยฺยา. ‘‘เอตฺถ จ ปจฺฉิมานี’’ติอาทีสุ. โวหารสิทฺธมตฺตภาวํ’’ติ ปุคฺคโล สตฺโต อตฺตา ชีโวติอาทิกา ปฺตฺติ นาม โวหาร สิทฺธมตฺตา โหติ. สภาวสิทฺธา น โหติ. สาหิ มหาชเนหิ ขนฺธ ปฺจกํ อุปาทาย ปุคฺคโล นาม อตฺถีติ สมฺมตตฺตา โวหริตตฺตา โวหารสิทฺธา นาม. สภาวสิทฺธา ปน น โหติ. ตสฺมา อริยานํ โวหาเร ปุคฺคโล นาม นตฺถีติ สิชฺฌติ. อิมานิ ปน รูปานิ สภาวสิทฺธตฺตา อริยานํ โวหาเรปิ อตฺถีติ สิชฺฌนฺติ. เตนาห ‘‘ตาทิเสนา’’ติอาทึ. ‘‘สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺเธนา’’ติ ปถวีธาตุ นาม สุทฺธธมฺโม โหติ. สา อุปฺปาทมฺปิ คจฺฉติ, ชรมฺปิ คจฺฉติ, เภทมฺปิ คจฺฉติ. ตสฺมา ตสฺสา อุปฺปาโทปิ ชราปิ เภโทปิ สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺโธ นาม. เอวํ ลกฺขณรูปานํ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. ตถา วิฺตฺติ ทฺวยสฺสปิ วิการรูปตฺตยสฺสปิ ปริจฺเฉท รูปสฺสปีติ. ยถา จ อิเมสํ รูปานํ. ตถา นิพฺพานสฺสปิ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ อตฺถิเยว. กิเลสธมฺมาหิ อริยมคฺเค อภาวิเต ภวปรมฺปราย อุปฺปาทํ คจฺฉนฺติเยว. ภาวิเตปน อนุปฺปาทํ นิโรธํ คจฺฉนฺติเยว. ตสฺมา กิเลสธมฺมานํ อนุปฺปาทนิโรโธปิ สุทฺธธมฺมคติยา สิทฺโธ นาม. เอวํ นิพฺพานสฺสปิ สุทฺธธมฺมคติสิทฺธํ ปรมตฺถลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํ อภูตนฺติ อิทํ สุตฺตํปิ เอตฺถ วตฺตพฺพํ. เอเตน อริยโวหาเร นิพฺพานสฺส เอกนฺเตน อตฺถิตา ภควตา วุตฺตา โหติ. เตนาห ‘‘อิตรถา’’ติอาทึ. ‘‘นสภาวโต อนุปลทฺธตฺตา อนิปฺผนฺนานิ นาม โหนฺตี’’ติ เอเตน เอตานิ อสภาวรูปานีติ จ อลกฺขณ รูปานีติ จ อสมฺมสนรูปานีติ จ น สกฺกา วตฺตุํติปิ ทีเปติ. กสฺมา, ยถาสกํ สภาเวหิ สภาววนฺตตฺตา ยถาสกํ ลกฺขเณ หิ สลกฺขณตฺตา ¶ ปฏิสมฺภิทามคฺเค สมฺมสนฺาณ วิภงฺเค ชาติชรามรณานมฺปิ สมฺมสิตพฺพธมฺเมสุ อาคตตฺตาติ. อฏฺสาลินิยมฺปิ อยมตฺโถ วุตฺโตเยว. ยถาห ปรินิปฺผนฺนนฺติ ปนฺนรสรูปานิ ปรินิปฺผนฺนานิ นาม. ทสรูปานิ อปรินิปฺผนฺนานิ นาม. ยทิ อปรินิปฺผนฺนานิ นาม. เอวํสติ, อสงฺขตานิ นาม สิยุํ. เตสํเยว ปนรูปานํ กายวิกาโร กายวิฺตฺติ นาม. วจีวิกาโร วจีวิฺตฺติ นาม. ฉิทฺทํ วิวรํ อากาสธาตุ นาม. ลหุภาโว ลหุตา นาม. มุทุภาโว มุทุตา นาม. กมฺมฺภาโว กมฺมฺตา นาม. นิพฺพตฺติ อุปจโย นาม. ปวตฺติ สนฺตติ นาม. ชีรณากาโร ชรตา นาม. หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจตา นามาติ สพฺพํ ปรินิปฺผนฺนํ สงฺขตเมวาติ. ตตฺถ ‘‘เตสํเยว รูปานํ’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เตสํเยว ทสนฺนํ รูปานํ มชฺเฌติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิติสพฺพํ’’ติ อิทํ สพฺพํ ทสวิธํ รูปํ ปรินิปฺผนฺนเมว สงฺขตเมวาติ อตฺโถ. ขนฺธวิภงฺคฏฺกถายมฺปิ วุตฺโตว. ยถาห ปฺจวิปนขนฺธา ปรินิปฺผนฺนาว โหนฺติ, โน อปรินิปฺผนฺนา. สงฺขตาว, โน อสงฺขตา. อปิจ นิปฺผนฺนาปิ โหนฺติเยว. สภาวธมฺเมสุหิ นิพฺพานเมเวกํ อปรินิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนฺจาติ จ. นิโรธสมาปตฺติ จ นาม ปฺตฺติ จ กถนฺติ. นิโรธสมาปตฺติ โลกิยโลกุตฺตราติ วา สงฺขตาสงฺขตาติ วา ปรินิปฺผนฺนาปรินิปฺผนฺนาติ วา น วตฺตพฺพา. นิปฺผนฺนา ปน โหติ. สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชิตพฺพโต. ตถา นามปฺตฺติ, สาปิหิ โลกิยาทิเภทํ นลภติ. นิปฺผนฺนา ปน โหติ. โน อนิปฺผนฺนา. นามคฺคหณฺหิ คณฺหนฺโตว คณฺหาตีติ จ. เอเตน ลกฺขณรูปานมฺปิ นิปฺผนฺนตา สิทฺธา โหติ. วิสุทฺธิ มคฺเคปน นิปฺผนฺนํ อนิปฺผนฺนํติทุกสฺส นิทฺเทเส. อฏฺารสวิธํ รูปํ ปริจฺเฉทวิการ ลกฺขณภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว ปริคฺคเหตพฺพโต นิปฺผนฺนํ, เสสํ ตพฺพิปรีตตาย อนิปฺผนฺนนฺติ จ. นิปฺผนฺนรูปํ ปน รูปรูปํ นามาติ จ. ยํ จตูหิ กมฺมาทีหิ ชาตํ, ตํ จตุชํ นาม. ตํ ลกฺขณ รูปวชฺชํ อวเสสรูปํ. ลกฺขณรูปํ ปน น กุโตจิชาตนฺติ จ วุตฺตํ. สพฺพฺเจตํ อาจริเยหิ คหิตนามมตฺตตฺตา วตฺติจฺฉานุคตํ โหติ. ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตฺวา กเถตพฺพนฺติ.
รูปสมุทฺเทสานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๙๗. รูปวิภาเค ¶ .‘‘เอกวิธนยํ ตาว ทสฺเสตุํ’’ติ รูปวิภาคโต ปถมํ ทสฺเสตุํ. เอเตน เอกวิธนโย รูปวิภาโค นาม น ตาว โหตีติ ทสฺเสติ. ตํ น สเมติ. เกน น สเมตีติ อาห ‘‘วกฺขติหี’’ติอาทึ. ‘‘อชฺฌตฺติกาทิเภเทน วิภชนฺติ วิจกฺขณา’’ติ เอเตน สพฺพํรูปํ อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน ทุวิธนฺติอาทิโก ทุวิธนโย เอว รูปวิภาคนโย นามาติ วิฺายติ. ตสฺมา เตน น สเมตีติ วุตฺตํ โหติ. อปิจ ปาฬิยํ. สเหตุกา ธมฺมา, อเหตุกา ธมฺมาติอาทิ ทุเกสุ สพฺพํรูปํ อเหตุกเมว, น สเหตุกนฺติอาทิ นิยมกรณมฺปิ รูปวิภาโค เอวาติ กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ กามาวจรนฺติอาทีนิ ปน. ‘‘ชนเกน ปจฺจเยนา’’ติ ปธานวจนเมตํ. อุปตฺถมฺภกาทิ ปจฺจยาปิ คเหตพฺพา เอว. ‘‘สงฺคมฺมา’’ติ สมาคนฺตฺวา. ‘‘กรียตี’’ติ นิปฺผาทียติ. โยธมฺโมติอาทีสุ. ‘‘ปหีโน ปี’’ติ ฉินฺทนภินฺทนาทิวเสน ปหีโนปิ. ‘‘ตสฺมึ สตี’’ติ สมุทยปฺปหาเน สติ. กิจฺจปจฺจยานํ อรหตฺถสฺส จ สกฺกตฺถสฺส จ ทีปนโต ทุวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺานตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตพฺพิสยสฺสา’’ติ รูปวิสยสฺส. ‘‘เอวํ’’ติ เอวํสนฺเต. ‘‘ปหีนํ ภวิสฺสตี’’ติ อนาคตภเว ปุน อนุปฺปาทตฺถาย อิเธว ปหีนํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อุจฺฉินฺนมูลํ’’ติอาทึ. ‘‘ตาลาวตฺถุกตํ’’ติ ฉินฺนตาลกฺขาณุกํ วิย กตํ ภวิสฺสติ. ‘‘อนภาวํ กตํ’’ติ ปุน อภาวํ กตํ. ‘‘ปากโฏ’’ติ ทสฺสนาทิกิจฺจวิเสเสหิ ปฺาโต. ‘‘ตทุปาทายา’’ติ ตํ อุปนิธาย. วิภาวนิปาเ. ‘‘อชฺฌตฺติกรูปํ’’ติ ปทุทฺธารณํ. อตฺตานํ อธิกิจฺจ ปวตฺตํ อชฺฌตฺตํ. อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตภาวสงฺขาตํ’’ติอาทินา. ตํ น สุนฺทรํ. กสฺมา, อชฺฌตฺตธมฺม อชฺฌตฺติก ธมฺมานฺจ อวิเสโส อาปชฺชตีติ วกฺขมานการณตฺตา. ‘‘ทฺวารรูปํ นามา’’ติ ปทุทฺธารปทํ. กสฺมา ทฺวารรูปํ นามาติ อาห ‘‘ยถากฺกมํ’’ติอาทึ. ปรโตปิ เอสนโย. ‘‘เทสนาเภท รกฺขณตฺถํ’’ติ ทุกเทสนาเภทโต รกฺขณตฺถํ. ตตฺถ เทสนาเภโท นาม รูปกณฺเฑ ปฺจวิฺาณานํ วตฺถุ รูปฺจ, น วตฺถุ รูปฺจ ¶ , อารมฺมณ รูปฺจ, น อารมฺมณ รูปฺจ วตฺวา มโนวิฺาณสฺส น วุตฺตํ. ยทิ วุจฺเจยฺย, อารมฺมณทุเก มโนวิฺาณสฺส อารมฺมณ รูปํ, น อารมฺมณ รูปนฺติ ทุกปทํ น ลพฺเภยฺย. อยํ เทสนาเภโท นาม. วตฺถุทุเกสุ หทยวตฺถุวเสน ลพฺภมานํ มโนวิฺาณทุกํ น วุตฺตนฺติ. ‘‘ถูลสภาวตฺตา’’ติ สุขุมรูปํ อุปาทาย วุตฺตํ. ‘‘ทูเร ปวตฺตสฺสปี’’ติ ยถา สุขุมรูปํ อตฺตโน สรีเร ปวตฺตมฺปิ าเณน สีฆํ ปริคฺคเหตุํ น สกฺกา โหติ, ตถา อิทํ. อิมสฺส ปน ทูเร ปวตฺตสฺสปิ. ‘‘คหณโยคฺยตฺตา’’ติ าเณน ปริคฺคหณปตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. วิภาวนิปาเ. ‘‘สยํนิสฺสยวเสน จา’’ติ สยฺจ นิสฺสย มหาภูตวเสน จ. ตตฺถ สยํ สมฺปตฺตา นาม โผฏฺพฺพธาตุโย. นิสฺสยวเสน สมฺปตฺตา นาม คนฺธรสา. อุภยถาปิ อสมฺปตฺตา นาม จกฺขุ รูป, โสต สทฺทา. โย ปฏิมุขภาโว อตฺถิ, ยํ อฺมฺปตนํ อตฺถีติ โยชนา. น จ ตานิ อฺปฺปการานิ เอว สกฺกา ภวิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุคฺคห อุปฆาตวเสนา’’ติ วฑฺฒนตฺถาย อนุคฺคหวเสน, หายนาทิ อตฺถาย อุปฆาตวเสน. ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ จตุสมุฏฺานิกรูปํ คณฺหาติ. ‘‘อาทินฺนปรามฏฺตฺตา’’ติ ตณฺหามาเนหิ เอตํ มม เอโสหมสฺมีติอาทินฺนตฺตา, ทิฏฺิยา เอโส เม อตฺตาติ ปรามฏฺตฺตา จ. ‘‘นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสนา’’ติ เอเกน ชนกกมฺเมน ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺาย นิจฺจกาลํ ปวตฺติวเสน. ‘‘อุปจรียตี’’ติ โวหรียติ. ‘‘อตฺถวิเสสโพโธ’’ติ รูปารมฺมณสฺส กิจฺจวิเสสโพโธ. ‘‘อสมฺปตฺตวเสนา’’ติ วิสยฏฺานํ สยํ อสมฺปชฺชนวเสน. อตฺตโนานํ วา วิสยสฺส อสมฺปชฺชนวเสน. ตตฺถ วิสยสฺส อสมฺปตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตถา โสตสทฺเทสุ จ อฺมฺํ ลคฺคิตฺวา อุปฺปชฺชมาเนสุ. ‘‘สมฺปตฺติยา เอวา’’ติ สมฺปชฺชนตฺถาย เอว. ตถา อาโป จ สมฺปตฺติยา เอว ปจฺจโยติ โยชนา. ทุพฺพลปถวี เอว สนฺนิสฺสโย ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘อสฺสา’’ติ จกฺขุสฺส. ‘‘โสตสฺสปนกถํ’’ติ โสตสฺส อสมฺปตฺตคฺคหณํ กถํ ปากฏํ. สมฺปตฺตคฺคหณํ เอว ปากฏนฺติ ทีเปติ. เตนาห ‘‘ตตฺถหี’’ติอาทึ ¶ . ทกฺขิณปสฺสโต วา สุยฺยติ, เจติยาทิกสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค ิตานนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส’’ติ โสเตสุ ปฏิฆฏฺฏนเวโค. ‘‘เตสํ’’ติ อาสนฺเนวา ทูเร วา ิตานํ. โหตุ ทูเร ิตานํ จิเรน สุโตติ อภิมาโน. กสฺมา ปน อุชุกํ อสุตฺวา ทกฺขิณปสฺสโตวา อุตฺตรปสฺสโต วา สุเณยฺย, อสุยฺยมาโน ภเวยฺยาติ ปุจฺฉา. ตํ กเถนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. วิภาวนิปาเ. ‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ’’ติ ตํ จกฺขุโสต ทฺวยํ ทูเรวิสยานํ อุปฺปนฺนเทสํ ผริตฺวา คณฺหตีติ เจวเทยฺยาติ อตฺโถ. ทูเรตฺวา ปสฺสนฺโต สุณนฺโต จ มหนฺตมฺปิปพฺพตํ เอกกฺขเณ ปสฺสติ, มหนฺตํปิ เมฆสทฺทํ เอกกฺขเณ สุณาติ. ตสฺมา อุภยํ อสมฺปตฺตโคจรนฺติ วิฺายติ. อิมสฺมึ วจเน ตฺวา อิทํ ปริกปฺปวจนํ ทสฺเสติ ตํ ทฺวยํ วิสยปฺปเทสํ คนฺตฺวา มหนฺตํปิ ปพฺพตํ วา เมฆสทฺทํ วา ผริตฺวา คณฺหาติ. ตสฺมา มหนฺตํปิ ปสฺสติ, สุณาติ. น อสมฺปตฺตโคจรตฺตา มหนฺตํ ปสฺสติ สุณาตีติ โกจิ วเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อธิฏฺานวิธาเนปิ ตสฺส โส โคจโร สิยาติ. เอวํสติ, ทิพฺพจกฺขุ ทิพฺพโสตาภิฺานํ อธิฏฺานวิธาเนปิ โส รูปสทฺทวิสโย ตสฺส ปสาทจกฺขุโสตสฺส โคจโร สิยาติ อภิฺาธิฏฺาน กิจฺจํ นาม นตฺถิ. จกฺขุโสตํ เทวโลกมฺปิ คนฺตฺวา ทิพฺพรูปมฺปิ ทิพฺพสทฺทมฺปิ คณฺเหยฺย. น ปน คณฺหาติ. ตสฺมา ตสฺส วิสยเทสคมนฺจ มหนฺตเทสผรณฺจ น จินฺเตตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
รูปวิภาคานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๕๘. รูปสมุฏฺาเน. สุตฺตนฺเตสุ เจตนาสมฺปยุตฺตา อภิชฺฌาทโยปิ กมฺมนฺติ วุตฺตา. เต ปน ปฏฺาเน กมฺมปจฺจยํ ปตฺวา ตปฺปจฺจยกิจฺจํ น สาเธนฺติ, เจตนา เอว สาเธตีติ อาห ‘‘สา เยวา’’ติอาทึ. ‘‘ตํ สมุฏฺานานฺจ รูปานํ’’ติ เหตูหิ จ เหตุสมฺปยุตฺตกธมฺเมหิ จ สมุฏฺานานฺจ รูปานนฺติ อตฺถวเสน เจตสิกธมฺมานมฺปิ ¶ รูปสมุฏฺาปกตา สิทฺธา โหติ. โส หิ อุทยติ ปสวตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กปฺปสณฺาปนวเสนา’’ติ กปฺปปฺปติฏฺาปนวเสน. อชฺฌตฺติกสทฺโท ฉสุ จกฺขาทีสุ อชฺฌตฺติกายตเน สฺเวว ปวตฺตติ. อิธ ปน สกลํ อชฺฌตฺตสนฺตานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌตฺต สนฺตาเนติ ปน วตฺตพฺพํ’’ติ. ‘‘ขเณ ขเณ’’ติ วิจฺฉาวจนํ. ‘‘วิจฺฉา’’ติ จ พหูสุขเณสุ พฺยาปนนฺติ อาห ‘‘ตีสุตีสุขเณสู’’ติ.
ยมกปาเสุ. ยสฺส วา ปน ปุคฺคลสฺส. ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ ภงฺคกฺขณ สมงฺคิตมาห. ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ อุปฺปาทกฺขณ สมงฺคิตํ. ‘‘อิตี’’ติ อยํ ปุจฺฉา. ‘‘โน’’ติ ปฏิกฺเขโป. สมุทยสจฺจสฺส ภงฺคกฺขเณ ทุกฺขสจฺจภูตสฺส รูปสฺสวา นามสฺสวา อุปฺปาโท นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺส กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, ยสฺส อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ ทฺเว ปาาคเหตพฺพา. ‘‘โน’’ติ กุสลากุสล ธมฺมานํ อุปฺปาทกฺขเณ อพฺยากตภูตานํ รูปานํ วา นามานํ วา นิโรโธ นาม นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. เตสุปาเสุ เกสฺจิวาทีนํ วจโนกาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปภวํ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เจ’’ติ โกจิวาที เจวเทยฺย. ‘‘นา’’ติ น วตฺตพฺพํ. ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ จ อุทฺธฏา สิยุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิตรตฺถ จา’’ติ ตโต อิตรสฺมึ ยสฺส กุสลา ธมฺมาติอาทิปาเ จ. ‘‘ตมฺปิ นา’’ติ ตมฺปิ วจนํ น วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปุริมโกฏฺาเส’’ติ อสฺสตฺตานํ เตสํ ตตฺถาติ อิมสฺมึ ปุริมปกฺเขติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺาเส’’ติ สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺสภงฺคกฺขเณติ อิมสฺมึ ปจฺฉิม ปกฺเข. จวนฺตานํ อิจฺเจว วุตฺตํ สิยา, น ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ, โน จ น วุตฺตํ, ตสฺมา วิฺายติ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ. รูปชีวิตินฺทฺริเย จ อนุปฺปชฺชมาเน สติ, สพฺพานิ กมฺมชรูปานิ อุตุชรูปานิ อาหารชรูปานิ จ จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ นุปฺปชฺชนฺตีติ วิฺาตพฺพํ โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปจฺฉิมโกฏฺาเส’’ติ สพฺเพสํ จวนฺตานํ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ อิมสฺมึ ปจฺฉิมปกฺเข. ตตฺถ จ ปวตฺเต จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณติ อิทํ อธิปฺเปตํ. เอวํ ปาฬิสาธกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยุตฺติสาธกํ ทสฺเสนฺโต ¶ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตสฺสา’’ติ อานนฺทา จริยสฺส มูลฏีกาการสฺส. วิภาวนิยํ. ภงฺเค รูปสฺส นุปฺปาโท, จิตฺตชานํ วเสน วา. อารุปฺปํ วาปิ สนฺธาย, ภาสิโต ยมกสฺส หิ. น จิตฺตฏฺิติ ภงฺเค จ, น รูปสฺส อสมฺภโว. ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘น หิ น จิตฺตฏฺิตี’’ติ จิตฺตสฺสิติ นาม น หิ นตฺถิ. ‘‘ภงฺเคจา’’ติ จิตฺตสฺสภงฺคกฺขเณ จ. ตํ อสมฺภาเวนฺโต ‘‘ยมกปาฬิโย ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘นานตฺถา นานาพฺยฺชนา’’ติ เอเตน ปาฬิสํสนฺทนา นาม ครุกตฺตพฺพาติ ทีเปติ. ‘‘คมฺภีโร จ สตฺถุ อธิปฺปาโย’’ติ เอเตน อตฺตานํ สตฺถุมตฺุํ กตฺวา อิทํ สนฺธาย เอตํ สนฺธายาติ วตฺตุํ ทุกฺกรนฺติ ทีเปติ. ‘‘สุทฺธํ อรูปเมวา’’ติ สุทฺธํ อรูปปฺปฏิสนฺธึ เอว. ฉ จตฺตาลีสจิตฺตานิ รูปํ ชเนตุํ น สกฺโกนฺติ. เอวํ สติ อรูปวิปากวชฺชิตนฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อรูปวิปากาปนา’’ติอาทึ. วิภาวนิปาเ. ‘‘เหตุโน’’ติ รูปวิราคภาวนา กมฺมสงฺขาตสฺส เหตุสฺส. ‘‘ตพฺพีธุรตายา’’ติ รูปวิรุทฺธตาย. รูปารูปวิราคภาวนาภูโต มคฺโค. เตน นิพฺพตฺตสฺส. รูโปกาโส นาม กามรูปภโว. วิภาวนิปาเ. ‘‘เอกูน น วุติภวงฺคสฺเส วา’’ติ ปวตฺติกาเล รูปชนกสฺส เอกูน น วุติภวงฺค จิตฺตสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺถ ปน อรูปวิปากํ ปวตฺติกาเลปิ รูปชนกํ น โหตีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทึ. เกจิ ปน ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ รูปํ ปจฺฉาชาต ปจฺจยํ น ลภติ. ิติกฺขเณ รูปํ ปรโต ภวงฺคจิตฺตโต ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ลภตีติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ อตฺตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สยํ วิชฺชมาโน หุตฺวา อุปการโก ปจฺจโย อตฺถิปจฺจโย. ปจฺฉาชาโต จ ตสฺส เอกเทโส. ‘‘อายุสงฺขารานํ’’ติ อุสฺมาทีนํ. ‘‘ตํ’’ติ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตํ. ‘‘ยถาหา’’ติ โส เถโร กึ อาห. ‘‘วุตฺตํ’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อิติ ปน วจนโต อฺเสํปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺาเปตีติ วิฺายตีติ ปธานวจนํ. ปน สทฺโท อรุจิ โชตโก. ‘‘ตถา วุตฺเตปี’’ติ โชเตติ. วจีสงฺขาโร นาม วิตกฺกวิจาโร. กายสงฺขาโร นาม อสฺสาสปสฺสาสวาโต. โส สพฺเพสํปิ กามสตฺตานํ จุติ จิตฺตสฺส ¶ อุปฺปาทกฺขเณ จ ตโต ปุริมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ จ นนิรุชฺฌตีติ วจเนน จุติจิตฺตโต ปุพฺพภาเคเยว อสฺสาสปสฺสาสานํ อภาวํ าเปติ. นนุ อิมิสฺสํ ปาฬิยํ จุติกาเล อสฺสาสปสฺสาสสฺส อภาวํ วทติ. อฺเสํ จิตฺตชรูปานํ อภาวํ น วทติ. ตสฺมา อิมาย ปาฬิยา สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสํ น ชเนตีติ วิฺายติ. น อฺานิ จิตฺตชรูปานีติ โจทนา. ตํ ปริหรนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. น หิ รูปสมุฏฺาปกจิตฺตสฺส กายสงฺขาร สมุฏฺาปนํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘คพฺภคมนาทิวินิพทฺธาภาเว’’ติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ คตสฺส อสฺสาสปสฺสาโส น อุปฺปชฺชติ, ตถา อุทเก นิมุคฺคสฺส. พาฬฺหํ วิสฺีภูตสฺส. จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชนฺตสฺส. นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตสฺส. รูปารูปภเว ิตสฺสาติ. ตสฺมา เอเตคพฺภคมนาทโย อสฺสาสปสฺสาสํ วินิพทฺธนฺติ นีวาเรนฺตีติ คพฺภคมนาทิวินิพทฺธา. เตสํ อภาโวติ วิคฺคโห. วินา อิเมหิ การเณหิ อสฺสาสปสฺสาสสฺส จ อฺจิตฺตชรูปานฺจ วิเสโส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อฺํปิ ยุตฺตึ ทสฺเสติ ‘‘จุโต จา’’ติอาทินา. จุโต จ โหติ, อสฺส จิตฺตสมุฏฺาน รูปฺจ ปวตฺตตีติ น จ ยุตฺตนฺติ โยชนา. โส จ สุฏฺุ โอฬาริโก รูปธมฺโม. อิติ ตสฺมา น สกฺกา วตฺตุํติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิมสฺส อตฺถสฺสา’’ติ วตฺวา ตํ อตฺถํ วทติ ‘‘โอฬาริกสฺสา’’ติอาทินา. ‘‘กตีปย ขณมตฺตํ’’ติ ปนฺนรสขณโสฬสขณมตฺตํ. ‘‘จิตฺตชรูปปฺปวตฺติยา’’ติ จิตฺตชรูปปฺปวตฺตนโต. ทุพฺพลา โหนฺติ, ตทา ปฺจารมฺมณานิปิ ปฺจทฺวาเรสุ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติ. ‘‘ปจฺจยปริตฺตตาย วา’’ติ ตทา ปจฺฉาชาตปจฺจยสฺส อลาภโต วุตฺตํ. ทุพฺพลา โหนฺติ. ตทา ทุพฺพลตฺตา เอว ปฺจารมฺมณานิ ปฺจทฺวาเรสุ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติ. ปริโยสาเนปิ เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต. วตฺถุสฺส อาทิอนฺตนิสฺสิตานิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อาทิมฺหิ นิสฺสิตานิ. มรณาสนฺนกาเล อนฺเต นิสฺสิตานิ. สมทุพฺพลานิ เอว โหนฺติ. ตสฺมา ยถา สพฺพปฏิสนฺธิจิตฺตมฺปิ รูปํ น ชเนติ, ตถา สพฺพจุติจิตฺตมฺปิ รูปํ น ชเนตีติ สกฺกา วิฺาตุนฺติ. ‘‘ปาฬิวิโรธํ’’ติ ปุพฺเพ ทสฺสิตาย สงฺขาร ยมกปาฬิยา วิโรธํ ¶ .‘‘การณํ วุตฺตเมวา’’ติ จิตฺตฺหิ อุปฺปาทกฺขเณ เอว ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา พลวํ โหตีติ วุตฺตเมว. ‘‘ตํ’’ติ อปฺปนาชวนํ. อจลมานํ หุตฺวา. ‘‘อพฺโพกิณฺเณ’’ติ วีถิจิตฺต วาเรน อโวกิณฺเณ. น ตถา ปวตฺตมาเนสุ องฺคานิ โอสีทนฺติ, ยถา ปิตาเนว หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ‘‘น ตโตปรํ’’ติ ตโต อติเรกํ รูปวิเสสํ น ชเนติ. ‘‘กิฺจี’’ติ กิฺจิจิตฺตํ. ‘‘อุตฺตรกิจฺจํ’’ติ อุปรูปริกิจฺจํ. ‘‘อฏฺ ปุถุชฺชนานํ’’ติ อฏฺ โสมนสฺส ชวนานิ หสนํปิ ชเนนฺติ. ฉ ชวนานิ ปฺจชวนานีติ อธิกาโร. เตสํ พุทฺธานํ. สิตกมฺมสฺสาติ สมฺพนฺโธ. สิตกมฺมํ นาม มิหิตกมฺมํ. ‘‘การณํ วุตฺตเมวา’’ติ ‘รูปสฺส ปน อุปตฺถมฺภกภูตา อุตุอาหารา ปจฺฉาชาตปจฺจย ธมฺมา จ ิติกฺขเณ เอว ผรนฺตี’ติ เอวํ การณํ วุตฺตเมว. ‘‘อุตุโน พลวภาโว’’ติ รูปุปฺปาทนตฺถาย พลวภาโว. สนฺตติิติยา พลวภาโว ปน ปจฺฉาชาตปจฺจยายตฺโต โหติ. รูปํ น สมุฏฺาเปยฺย. โน น สมุฏฺาเปตีติ อาห ‘‘วกฺขติ จา’’ติอาทึ. อชฺฌตฺต สนฺตานคโต จ พหิทฺธาสนฺตานคโต จ ทุวิธาหาโรติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถจาติอาทีสุ. อุตุ ปฺจวิโธ. อชฺฌตฺตสนฺตาเน จตุชวเสน จตุพฺพิโธ, พหิทฺธา สนฺตาเน อุตุชวเสน เอโก. ตถา อาหาโรปิ ปฺจวิโธ. เตสุ เปตฺวา พหิทฺธาหารํ อวเสสานํ อชฺฌตฺต สนฺตาเน รูปสมุฏฺาปเน วิวาโท นตฺถิ. พหิทฺธาหารสฺส ปน อชฺฌตฺตสนฺตาเน รูปสมุฏฺาปเน วิวาโท อตฺถีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘อุตุโอชานํ วิยา’’ติ อุตุโอชานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน รูปสมุฏฺาปนํ วิย. อฏฺกถาปาเ. ‘‘ทนฺตวิจุณฺณิตํ ปนา’’ติ ทนฺเตหิ สงฺขาทิตฺวา วิจุณฺณํ กตํ ปน. ‘‘สิตฺถํ’’ติ ภตฺตจุณฺณสิตฺถํ. ฏีกาปาเ. ‘‘สา’’ติ พหิทฺธา โอชา. ‘‘นสงฺขาทิโต’’ติ น สุฏฺุขาทิโต. ‘‘ตตฺตเกนปี’’ติ มุเขปิตมตฺเตนปิ. ‘‘อพฺภนฺตรสฺสา’’ติ อชฺฌตฺตาหารสฺส. ‘‘อฏฺอฏฺรูปานิ สมุฏฺาเปตี’’ติ อุปตฺถมฺภนวเสน สมุฏฺาเปติ, ชนน วเสน ปน อชฺฌตฺติกาหาโร เอว สมุฏฺาเปตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อุปาทินฺนกา’’ติ อชฺฌตฺต สมฺภูตา วุจฺจนฺติ. พหิทฺธา โอชาปิ รูปํ สมุฏฺาเปติ ¶ เยวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตนอุตุนา’’ติ อชฺฌตฺต อุตุนา. ‘‘เสทิยมานา’’ติ อุสฺมาปิยมานา. ‘‘ตาย จ โอชายา’’ติ อชฺฌตฺต โอชาย. ‘‘เมทสิเนหุปจย วเสนา’’ติ เมทโกฏฺาสรสสิเนห โกฏฺาสานํ วฑฺฒนวเสน. อิตรานิ ปน ตีณิรูปสมุฏฺานานิ. ปาฬิปาเ. ‘‘อินฺทฺริยานี’’ติ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริย รูปานิ. ‘‘วิหาโร’’ติ สมาปตฺติ เอว วุจฺจติ. สมาปตฺติ จิตฺเตน ชาตตฺตา ตานิ อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺน นีติ กตฺวา กสฺมา วุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ. ‘‘อุปจริตตฺตา’’ติ านูปจาเรน โวหริตตฺตา. ‘‘เตสํ น วนฺนํ’’ติ อินฺทฺริยรูปานํ. นิธิกณฺฑปาเ. สุนฺทโร วณฺโณ ยสฺสาติ สุวณฺโณ. สุวณฺณสฺส ภาโว สุวณฺณตา. ตถาสุสฺสรตา. ‘‘สโร’’ติ จ สทฺโท วุจฺจติ. ‘‘สุสณฺานํ’’ติ องฺคปจฺจงฺคานํ สุฏฺุสณฺานํ. ‘‘สุรูปตา’’ติ สุนฺทรรูปกายตา. ‘‘ยถา’’ติ เยนอากาเรน สณฺิเต สติ. ตถา เตน อากาเรน สณฺิตา โหตีติ โยชนา.
ลหุตาทิตฺตเย. ทนฺธตฺตาทิกรานํ ธาตุกฺโขภานํ ปฏิปกฺเขหิ ปจฺจเยหิ สมุฏฺาตีติ วิคฺคโห. ‘‘เอตสฺสา’’ติ ลหุตาทิตฺตยสฺส วุตฺตา. ตสฺมา เอตํ ลหุตาทิตฺตยํ กมฺมสมุฏฺานนฺติ วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยมเกสุปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเนว คหิโต’’ติ ยสฺส จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส โสตายตนํ อุปฺปชฺชตีติ. สจกฺขุกานํ อโสตกานํ อุปปชฺชนฺตานํ เตสํ จกฺขายตนํ อุปฺปชฺชตีติอาทีสุ อุปฺปาทวาเร ปฏิสนฺธิวเสน, นิโรธวาเร จุติวเสน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํว วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อกมฺมชานํ ปวตฺติกาเล กาลเภโท วุตฺโตติ. ‘‘กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํ’’ติ วีถิมุตฺตสงฺคเห อุปจฺเฉทกกมฺมทีปนิยํ ‘อตฺถิ วาต สมุฏฺิตา อาพาธา. ล. อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธา’ติ วุตฺตํ. ตานิ อุปปีฬกุปฆาตก กมฺมานิปิ วิปตฺติโย ลภมานานิ เอว โขเภตฺวา นานาพาเธ อุปฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สรีเร นฺติ ติฏฺนฺตีติ สรีรฏฺกา. ‘‘ตทนุคติกานิ เอว โหนฺตี’’ติ กมฺมชาทีนิปิ ขุพฺภิตานิ เอว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. เอเตน อฏฺสุ การเณสุ เยนเกนจิการเณน จกฺขุโรคาทิเก อาพาเธ ¶ ชาเต ตสฺมึ องฺเค ปวตฺตานิ สพฺพานิ โรคสมุฏฺานานิ อาพาธภาวํ คจฺฉนฺติเยว. เอวํ สนฺเตปิ ตปฺปริยาปนฺนานิ กมฺมชรูปานิ ตทนุคติกภาเวน อาพาธภาวํ คจฺฉนฺติ, น อุชุกโต กมฺมวเสนาติ ทีเปติ. กมฺมสมุฏฺาโน อาพาโธ นาม นตฺถิ. ตถาปิ อฏฺสุ อาพาเธสุปิ อตฺถิ วาตสมุฏฺานา อาพาธาติอาทีสุ วิย อตฺถิ กมฺมสมุฏฺานา อาพาธาติ อวตฺวา อตฺถิ กมฺมวิปากชา อาพาธาติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปปีฬโก ปฆาตกกมฺมานํวเสน อุปฺปนฺโน โยโกจิธาตุกฺโขโภ สุตฺตนฺตปริยาเย น กมฺมวิปาโกติ วุจฺจติเยว. ตโต ชาโต โยโกจิ อาพาโธ กมฺมวิปากโชติ วุตฺโตติ. สุคมฺภีรมิทํานํ. สุฏฺุวิจาเรตฺวา กเถตพฺพํ. ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺานา พาธปจฺจยา. ล. ลพฺภมาโน สิยา. เกวลํ โส กมฺมสมุฏฺาโน อาพาโธ นาม นตฺถีติ โยชนา. ‘‘อวิหึสา กมฺมนิพฺพตฺตา’’ติ เมตฺตากรุณากมฺมนิพฺพตฺตา. สุวิทูรตายเจว นิราพาธา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สณฺิติยา’’ติ ทุกฺโขภนีเย วิเสสนปทํ. เหตุปทํ วา ทฏฺพฺพํ. โขเภตุํ ทุกฺกรา ทุกฺโขภนียา. ‘‘กามํ’’ติ กิฺจาปีติ อตฺเถ นิปาตปทํ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
‘‘วุจฺจเต’’ติอาทีสุ. รูปปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยกิจฺจํ ติวิธํ. ชนนฺจ อุปตฺถมฺภนฺจ อนุปาลนฺจ. ตตฺถ ชนนกิจฺจํ ชเนตพฺพานํ ชาติกฺขเณ เอว ลพฺภติ. เสสทฺวยํ ปน ิติกฺขเณปิ ลพฺภติ. ภงฺคกฺขเณ ปน สพฺพํ ปจฺจยกิจฺจํ นตฺถิ. ตตฺถ ชนนกิจฺจวเสน วิจาเรนฺโต ‘‘รูปชนกานํ’’ติอาทิมาห. ‘‘อปิจา’’ติอาทีสุ. ‘‘ตาสํ’’ติ อุปจยสนฺตตีนํ, ชรตา อนิจฺจตานฺจ. ‘‘เตสู’’ติ กุโตจิ สมุฏฺาเนสุ. อิธ ปน อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหปน. ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ ปจฺจยวิเสเสน อทิสฺสมานวิเสสตฺเถปิ. ‘‘สารตร’’นฺติ อติสารภูตํ. ‘‘เสยฺโย’’ติ เสฏฺโ.
รูปสมุฏฺานานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๖๙. กลาปโยชนายํ ¶ . ‘‘สงฺขาเน’’ติ คณเน. ‘‘เตนา’’ติ สงฺขานฏฺเน เอกสทฺเทน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปิณฺฑี’’ติ เอกคฺฆโน. มูลฏีกาปาเ. ‘‘อุปฺปาทาทิปฺปวตฺติโต’’ติ อุปฺปาทาทิวเสน ปวตฺตนโต. ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมา. อุปาทารูปานิ ตฺเวว วุจฺจนฺติ. ‘‘เอวํ วิการปริจฺเฉท รูปานิ จ โยเชตพฺพานี’’ติ ปฺจวิการรูปานิ กลาปสฺเสว โจปนาทิสภาวา โหนฺติ, น เอกเมกสฺส รูปสฺส. ตสฺมา ตานิ เอเกกสฺมึ กลาเป เอเกกานิ เอว โหนฺติ. ปริจฺเฉทรูปํ ปน กลาปปริยาปนฺนํ รูปํ น โหติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ กลาปานํ อนฺตรา ตํปิ เอเกกเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ นิสฺสยตา สมฺภวโต’’ติ เอตฺถ จตุนฺนํ มหาภูตานํปิ ลกฺขณมตฺเตน นานตฺตํ โหติ, ปวตฺติวเสน ปน เอกคฺฆนตฺตา สงฺขานฏฺเนปิ เอโก นิสฺสโยติ วตฺตพฺพเมว. เอวฺหิสติ เอกสทฺทสฺส อตฺถ จลนํ นตฺถีติ. ‘‘เตน สทฺเทนา’’ติ จิตฺตชสทฺเทน. อตฺตานํ โมเจนฺโต ‘‘อธิปฺปาเยนา’’ติ อาห. เถรสฺส อธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สทฺเทนา’’ติ จิตฺตชสทฺเทน. ‘‘ตายวาจายา’’ติ วจีมยสทฺเทนาติ อตฺโถ. ‘‘วิฺตฺตี’’ติ วิฺาปนํ อิจฺเจวตฺโถ. วิฺาเปตีติ วิฺาปิโต. ตสฺส ภาโว วิฺาวิตตฺตํ. วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม กสฺสจิ มหนฺตํ อตฺถํ จินฺเตนฺตสฺส โสกวเสน วา ตุฏฺิวเสน วา พลววิตกฺโก ปวตฺตติ. โส โสกํ วา ตุฏฺึ วา สนฺธาเร ตุํ อสกฺโกนฺโต ทุตีเยน สทฺธึ มนฺเตนฺโต วิย อตฺตโน มุเขเยว อพฺยตฺตํ สทฺทํ กตฺวา สมุทีรติ. ปกติชโน ตํ สทฺทมตฺตํ สุณาติ วา น วาสุณาติ. สุณนฺโตปิ อกฺขรํ วา อตฺถํ วา อธิปฺปายํ วา น ชานาติ. ทิพฺพโสเตน วา วิชฺชาโสเตน วาสุณนฺโต อกฺขรํปิ อตฺถํปิ อธิปฺปายํปิ ชานาติ. ชานิตฺวา เอวํปิ เต มโน, อิตฺถํปิ เต มโนติอาทิสติ. อยํ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท นาม. โส วิฺตฺติรหิโต โสตวิฺเยฺโยติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺโต. สงฺคหกาโรปน วจีมยสทฺโทนาม วิฺตฺติรหิโตติ วา อโสตวิฺเยฺโยติ วา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อาคเต’’ติ อฏฺกถาสุ ¶ อาคเต. ‘‘ปจฺเจตพฺพา’’ติ สทฺธาตพฺพา. ‘‘ฏีกาสุปนสฺสา’’ติ อสฺสสจฺจสงฺเขปสฺส ทฺวีสุฏีกาสุ. อกฺขรฺจ ปทฺจ พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จาติ ทฺวนฺโท. อปฺปฺายมานา อกฺขรปทพฺยฺชนตฺถา ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘อนฺธทมิฬาทีนํ’’ติ อนฺธชาติกทมิฬชาติกาทีนํ มิลกฺขูนํ. ‘‘อุกฺกาสิตสทฺโท จ ขิปิตสทฺโท จ วมิตสทฺโท จ ฉฑฺฑิตสทฺโท จาติ ทฺวนฺโท. อาทิสทฺเทน ตาทิสา อุคฺคาร หิกฺการ หสิต โรทิตาทโย สงฺคณฺหาติ. เสสเมตฺถสุวิฺเยฺยํ.
กลาปโยชนานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๖๑. รูปปฺปวตฺติกฺกเม. นปุคฺคลวเสน วิเสสนํ โหติ. ภูมิวเสน วิเสสนํ โหติ. ตฺจ โข ปวตฺติกาลวเสนาติ อธิปฺปาโย.
เอตฺถจาติอาทีสุ. ปุริเมสุ ทฺวีสุ โยนีสุ ปาฬินเยน เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. นิกฺขนฺตา, อิติ ตสฺมา อณฺฑชาติ จ ชลาพุชาติ จ วุจฺจนฺติ. กถํ อยํ นโย ปาฬินโย นาม โหตีติ. ปาฬิยํ อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสํ อภินิพฺภิชฺช อภินิพฺภิชฺช ชายนฺตีติ วจเนน อณฺฑโต ชลาพุโต ชาตา วิชาตา นิกฺขนฺตาติ อตฺโถ วิฺายติ. อฏฺกถายํ ปน อณฺเฑชาตา ชลาพุมฺหิชาตาติ วุตฺตํ. คพฺภปลิเวนาสโย นาม เยน ปลิเวิโต คพฺโภ ติฏฺติ. วิภาวนิปาเ ‘‘อุกฺกํสคติ ปริจฺเฉทวเสนา’’ติ อุกฺกฏฺปฺปวตฺตินิยมนวเสน. อุกฺกฏฺนยวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. อภิรูปสฺส กฺา ทาตพฺพาติ เอตฺถ กฺา ทาตพฺพาติ สามฺโต วุตฺเตปิ อภิรูปสฺส ปุริสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กฺาปิ อภิรูปกฺา เอว วิฺายติ. อยํ อุกฺกฏฺนโย นาม. ‘‘ตตฺถ ตานิ สพฺพานี’’ติอาทีสุ. ตานิสพฺพานิปิ จกฺขุ โสต ฆาน ภาว ทฺวยานิ น โอมเกน กมฺเมน ลพฺภติ. อุกฺกฏฺเน กมฺเมน เอว ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. วิภงฺคปาเ. สทฺทายตนํ นาม ปฏิสนฺธิกาเล น ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกาทสายตนานี’’ติ. จกฺขุเวกลฺลสฺส ทส, โสตเวกลฺลสฺส อปรานิทส, จกฺขุ โสตเวกลฺลสฺสนว ¶ , คพฺภเสยฺยสฺสวเสน สตฺตายตนานิ. ปาฬิยํ โอปปาติ กคพฺภเสยฺยกานํ เอว วุตฺตตฺตา ‘‘ปาฬิยํ อวุตฺตํปิปนา’’ติ วุตฺตํ. อวุตฺตมฺปิ จกฺขาทิเวกลฺลํ. ‘‘อฺมฺํ อวินาภาววุตฺติตา วุตฺตา’’ติ กถํ วุตฺตา ยสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตา. ยสฺส วา ปน ชิวฺหายตนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ฆานายตนํ อุปฺปชฺชตีติ, อามนฺตาติอาทินา วุตฺตา เปยฺยาลมุเขน. อาจริยานนฺทตฺเถเร น ปน อิจฺฉิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ชิวฺหาเวกลฺลตาวิยา’’ติ ชิวฺหาเวกลฺลตานาม นตฺถิ วิย. ‘‘ฆานเวกลฺลตาปิ อตฺถีติ ยุตฺตํ’’ติ เอตฺถ ปาฬิยํ อฆานกานํ อิตฺถีนํ ปุริสานํติ อิทํ มาตุคพฺเภ ฆานายตเน อนุปฺปนฺเนเยว ปุเรตรฺจ วนฺตานํ อิตฺถิปุริสานํ วเสน วุตฺตํ. น ฆานเวกลฺลานํ อตฺถิตายาติปิ วทนฺติ. คพฺเภ เสนฺตีติ คพฺภสยา. คพฺภสยา เอว คพฺภเสยฺยา.
ปวตฺติกาเลติอาทีสุ. มูลฏีกาปาเ. ‘‘โอรโต’’ติ ปฏิสนฺธึ อุปาทาย วุตฺตํ. เอกาทสมสตฺตาเห อนาคเตติ วุตฺตํ โหติ. รูปายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. โน จ จกฺขายตนํ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ อิทํ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน วุตฺตํ. ตสฺมา ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนํ รูปายตนํ ยาวชีวํปิ อุปฺปนฺนนฺตฺเวว วุจฺจติ. น อุปฺปชฺชิสฺสมานนฺติ. จกฺขายตนํ ปน เอกาทสมสตฺตาหา โอรโต ิตสฺส น อุปฺปนฺนํ. ตทา อนุปฺปนฺนตฺตา เอกาทสเม สตฺตาเห สมฺปตฺเต อุปฺปชฺชิสฺสตีติ วตฺตพฺพํ โหติ. ปจฺฉิม ภวิกตฺตา ปน ตทุภยมฺปิ ภวนฺตเร นุปฺปชฺชิสฺสติเยวาติ. ฆานายตนํ นิพฺพตฺเตตีติ ฆานายตนานิพฺพตฺตตํ, กมฺมํ. เตน กมฺเมน คหิตปฺปฏิสนฺธิกานํ. อิทฺจ ยทิ ตนฺนิพฺพตฺตเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธึ คณฺเหยฺยุํ. ฆานายตเน อนุปฺปนฺเน อนฺตรา น กาลงฺกเรยฺยุนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. ตนฺนิพฺพตฺตเกน กมฺเมน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตาปิ ตโต พลวนฺเต อุปจฺเฉทกกมฺเม อาคเต สติ. ฆานายตนุปฺปตฺติกาลํ อปตฺวา อนฺตรา นกาลงฺกโรนฺตีติ นตฺถิ. ‘‘จกฺขุฆาเนสุ วุตฺเตสู’’ติ ฏีกายํ วุตฺเตสุ. ‘‘อตฺถโต สิทฺธา เอวา’’ติ เอกาทสมสตฺตาเห อุปฺปนฺนาติ สิทฺธา เอว. ‘‘อีทิเสสุาเนสู’’ติ สภาวํ วิจาเร ตุํ ทุกฺกเรสุ ¶ าเนสุ. อฏฺกถาเยว ปมาณํ กาตุํ ยุตฺตาติ อธิปฺปาโย. อฏฺกถาปาเ. ‘‘ปุริมํ ภวจกฺกํ’’ติ อวิชฺชามูลกํ เวทนาวสานํ ภวจกฺกํ. ‘‘อนุปุพฺพปฺปวตฺติทีปนโต’’ติ ยถา ปจฺฉิเม ตณฺหามูลเก ภวจกฺเก อุปปตฺติภวปฺปวตฺตึ วทนฺเตน ภวปจฺจยาชาตีติ เอวํ เอกโต กตฺวา วุตฺตา, น ตถา ปุริเม ภวจกฺเก. ตตฺถ ปน สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณ ปจฺจยา นาม รูปนฺติอาทินา อนุปุพฺพปฺปวตฺติทีปนโต. ‘‘โส ปฏิกฺขิตฺโตเยวา’’ติ อายตนานํ กมโต วินิจฺฉยฏฺาเน เทสนากฺกโมว ยุตฺโตติ วตฺวา โส อุปฺปตฺติกฺกโม ปฏิกฺขิตฺโต.
สํยุตฺตเก ยกฺขสํยุตฺตปาฬิยํ. คาถาสุ. ‘‘กลลา’’ติ กลลโต. ‘‘อพฺพุทา’’ติ อพฺพุทโต. ‘‘เปสิยา’’ติ เปสิโต. ‘‘ฆนา’’ติ ฆนโต. ‘‘ชาติอุณฺณํสูหี’’ติ สุทฺธชาติกสฺส เอลกสฺส โลมํสูหิ. ‘‘ปริปกฺกสมูหกํ’’ติ กลลโต ปรํ โถกํ ปริปกฺกฺจ สมูหาการฺจ หุตฺวา. ‘‘วิวตฺตมานํ ตพฺภาวํ’’ติ กลลภาวํ วิชหิตฺวา วตฺตมานํ. ‘‘วิลีนติ ปุสทิสา’’ติ อคฺคิมฺหิ วิลีนติปุรสสทิสา. ‘‘มุจฺจตี’’ติ กปาเล นลคฺคติ. เอตานิชายนฺตีติ เอวํ อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ. ‘‘ทฺวา จตฺตาลีสเม สตฺตาเห’’ติ นวมาเส อติกฺกมฺม วีสติเมทิวเส. ยทิ เอวํ, ปฺจเมสตฺตาเห ปฺจปฺปสาขา ชายนฺติ, เอกาทสเมสตฺตาเห จตฺตาริ อายตนานิ ชายนฺติ, มชฺเฌปน ปฺจสตฺตาหา อตฺถิ. ตตฺถ กถนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทึ. ‘‘ฉสตฺตาหา’’ติ เอกาทสเมน สทฺธึ ฉสตฺตาหา. เอกาทสเมปิ หิ ปจฺฉิมทิวเส ชาตตฺตา ฉทิวสานิ อวสิฏฺานิ โหนฺติ. ‘‘ปริณตกาลา’’ติ ปริปกฺกกาลา. ปริปากคตา เอว หิ กมฺมชมหาภูตา สุปฺปสนฺนา โหนฺติ. เตสฺจ ปสาทคุณา ปสาทรูปา โหนฺตีติ. ‘‘ตสฺสา’’ติ กลลสฺส. วณฺณชาตํ วา สณฺานํ วาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อากาสโกฏฺาสิโก’’ติ มนุสฺเสหิ อากาสโกฏฺาเส ปิโต. หุตฺวาติ ปาเสโส. กถํ ปรมาณุโต ปริตฺตกํ สิยาติ อาห ‘‘โสหี’’ติอาทึ. ‘‘โส’’ติ ปรมาณุ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลรูปํ กลาปตฺตยปริมาณํ. ปรมาณุ ปน ¶ เอกูนปฺาสกลาปปริมาโณ. ตสฺมา ตํ ตโต ปริตฺตกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปรํ ปน ตํปิ ขเณขเณ อุปจิตเมว โหติ. ‘‘ธาตูนํ’’ติ จตุธาตุววตฺถาเน อาคตานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ. กลลสฺสวา อุปจิตปฺปมาณํ คเหตฺวา วุตฺตนฺติปิ ยุชฺชติ. ‘‘วตฺถุสฺมึ’’ติ อพฺพุทาทิวตฺถุมฺหิ. ‘‘ชลาพุมูลานุสาเรนา’’ติ ชลาพุชาตกาเล ตสฺส มูลานุ สาเรนาติ อธิปฺปาโย. คาถายํ. ‘‘มาตุติโร กุจฺฉิคโต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘มาตุกุจฺฉิคโต ติโร’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘มาตุยา ติโรกุจฺฉิ คโต’’ติ. ‘‘ฉิทฺโท’’ติ สุขุเมหิ ฉิทฺเทหิ สมนฺนาคโต. ลทฺธํวา ปานโภชนํ. ‘‘ตโต ปฏฺายา’’ติ สตฺตรสมภวงฺคจิตฺตโต ปฏฺาย. ‘‘รูปสมุฏฺาเน วุตฺตเมวา’’ติ รูปสมุฏฺาเน มูลฏีกาวาท วิจารณายํ ‘ยํ ปิตตฺถ น จ ยุตฺต’นฺติอาทินา วุตฺตเมว. ‘‘อชฺโฌหฏาหาราภาวโต’’ติ พหิทฺธาหาราภาวโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปพฺรหฺมโลเก. อภาวํ วณฺเณติ. กสฺมาปน วณฺเณติ, นนุ วณฺเณนฺตสฺส อฏฺกถา วิโรโธ สิยาติ. วิโรโธ วา โหตุ, อวิโรโธ วา. ปาฬิเยว ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปธาตุยา’’ติอาทินา วิภงฺเค ปาฬึ อาหริ. ตตฺถ ‘‘รูปธาตุยา’’ติ รูปโลกธาตุยา. รูป พฺรหฺมโลเกติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อุปปตฺติกฺขเณ’’ติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ. อาจริยสฺส อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทิมาห. ‘‘โผฏฺพฺเพ ปฏิกฺขิตฺเตปี’’ติ ปฺจายตนานีติ วา ปฺจธาตุโยติ วา ปริจฺเฉทกรณเมว ปฏิกฺขิ ปนํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กิจฺจนฺตร สพฺภาวา’’ติ โผฏฺพฺพกิจฺจโต กิจฺจนฺตรสฺส วิชฺชมานตฺตา. กิมฺปน กิจฺจนฺตรนฺติ. รูปกายสฺส ปวตฺติยา เหตุปจฺจยกิจฺจํ. มหาภูตา เหตู มหาภูตา ปจฺจยา รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายาติ หิ ภควตา วุตฺตํ. ตตฺถ เหตุกิจฺจํ นาม รูปชนนกิจฺจํ. ปจฺจย กิจฺจํ นาม รูปูปตฺถมฺภน กิจฺจํ. กิจฺจนฺตรเมวนตฺถีติ ฆานาทีนํ วิสย โคจรภาวกิจฺจํ เตสํ กิจฺจํ นาม, ตโต อฺํ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ‘‘เยนา’’ติ กิจฺจนฺตเรน. ‘‘เต’’ติ คนฺธาทโย. อิทานิ อฏฺก ตานุคตํ ¶ วาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘เยน กิจฺจวิเสเสนา’’ติ วิสยโคจรภาวกิจฺจวิเสเสน. รูปชนนรูปูปตฺถมฺภน กิจฺจวิเสเสน จ. ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ สพฺพสฺมึ ปาฬิปฺปเทเส. ‘‘เตสํ’’ติ คนฺธาทีนํ. ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปโลเก. ‘‘นิสฺสนฺท ธมฺมมตฺตภาเวนา’’ติ เอตฺถ ยถา อคฺคิมฺหิ ชาเต ตสฺส นิสฺสนฺทา นาม อิจฺฉนฺตสฺสปิ อนิจฺฉนฺตสฺสปิ ชายนฺติเยว. วณฺโณปิ ชายติ, โอภาโสปิ, คนฺโธปิ, รโสปิ, ธูโมปิ, ปุปฺผุลฺลานิปิ กทาจิ ชายนฺติเยว. เตหิ วณฺณาทีหิ กรณีเย กิจฺจวิเสเส สติปิ อสติปิ. ตถา มหาภูเตสุ ชาเตสุ เตสํ นิสฺสนฺทา นาม อิจฺฉนฺตสฺสปิ อนิจฺฉนฺตสฺสปิ กิจฺจวิเสเส สติปิ อสติปิ ชายนฺติเยว. เอวํ นิสฺสนฺทธมฺมมตฺตภาเวน. อนุปฺปเวโส ยุตฺโต สิยา อชฺฌตฺต สนฺตาเนติ อธิปฺปาโย. พหิทฺธา สนฺตาเน ปน วตฺถา ภรณ วิมานาทีสุ เตสํ ภาโว อิจฺฉิ ตพฺโพ สิยา. อชฺฌตฺเตปิ วา กายํ โอฬาริกํ กตฺวา มาปิตกาเลติ. เอตฺถ จ ‘‘ธมฺมายตน ธมฺมธาตูสุ อนุปฺปเวโส’’ติ เอตฺถ อฏฺสาลินิยํ ตาว. เย ปน อนาปาตาคตา รูปาทโยปิ ธมฺมารมฺมณมิจฺเจว วทนฺตีติ วุตฺตํ. ตํ ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตํ. อนาปาตาคมนํ นาม วิสยโคจร กิจฺจรหิตตา วุจฺจติ. ตฺจ มนุสฺสานมฺปิ เทวานมฺปิ พฺรหฺมานมฺปิ ปสาทรูเปสุ อนาปาตา คมนเมว อธิปฺเปตํ. ตํ ปน อตฺถินตฺถีติ วิจาเรตฺวา กเถตพฺพํ. อปิ จ นิสฺสนฺทธมฺมา นาม โอฬาริกานํ มหาภูตานํ วิวิธาการาปิ ภเวยฺยุํ. พฺรหฺมานํ ปน อชฺฌตฺต รูปํ อปฺปนา ปตฺตกมฺมวิเสเสน ปวตฺตํ อติสุขุมํ โหติ. ตสฺมา กามสตฺต สนฺตาเน วิย ตตฺถ ปริปุณฺณํ นิสฺสนฺทรูปํ นาม วิจาเรตพฺพเมว. ธมฺมา รมฺมณฺจ มุขฺยธมฺมารมฺมณํ อนุโลม ธมฺมายตนนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ นตฺถิ เยวาติ. ‘‘ชีวิต ฉกฺกฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ รูปโลเก. ‘‘ตตฺถา’’ติ อสฺสตฺเต. กามโลเก ชีวิตนวกํ กสฺมา วิสุํ น วุตฺตนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ กสฺมา น วุตฺตํ. ปวตฺติกาเลปิ วิสุํ น วุตฺตเมว. ‘‘อาหารูปตฺถมฺภกสฺสา’’ติ อาหารสงฺขาตสฺส รูปูปตฺถมฺภกสฺส. ‘‘สกลสรีร พฺยาปิโน อนุปาลกชีวิตสฺสา’’ติ กายทสกภาวทสเกสุ ปริยาปนฺนสฺส ชีวิตสฺส. ‘‘เอต เทวา’’ติ ¶ ชีวิตนวกเมว. ‘‘ตตฺถา’’ติ รูปโลเก. อุทยภูตสฺสา’’ติ วฑฺฒิภูตสฺส. ‘‘ทฺวีสุ อคฺคีสู’’ติ ปาจกคฺคิสฺมิฺจ กายคฺคิสฺมิฺจ. อาตงฺโก วุจฺจติ โรโค. พหุโก อาตงฺโก ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘วิสมเวปากินิยา’’ติ วิสมํ ปาเจนฺติยา. ‘‘คหณิยา’’ติ อุทรคฺคินา. ‘‘ปธานกฺขมายา’’ติ ปธาน สงฺขาตํ ภาวนารพฺภกิจฺจํ ขมนฺติยา. ‘‘เอตํ’’ติ ชีวิตนวกํ. ‘‘เถเรน จา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรน จ. ‘‘เอตํ’’ติ ชีวิต นวกํ. ‘‘นิโรธกฺกโม’’ติ มรณาสนฺนกาเล นิโรธกฺกโม. ‘‘เอตฺถา’’ติ รูปโลเก. กเฬวรํ วุจฺจติ มตสรีรํ. ตสฺส นิกฺเขโป กเฬวรนิกฺเขโป. อฺเสฺจ โอปปาติกานํ กเฬวรนิกฺเขโป นาม นตฺถิ. กสฺมา ปน เตสํ กเฬวรนิกฺเขโป นาม นตฺถีติ อาห ‘‘เตสฺหี’’ติอาทึ. วิภาวนิปาเ. สพฺเพสํปิ รูปพฺรหฺมานํ. อาหารสมุฏฺานานํ รูปานํ อภาวโต ติสมุฏฺานานีติ วุตฺตํ. อสฺสตฺเต จิตฺตสมุฏฺานานมฺปิ อภาวโต ทฺวิสมุฏฺานานีติ วุตฺตํ. ‘‘ตานี’’ติ มรณาสนฺน จิตฺตสมุฏฺานานิ. ตํ ปริมาณํ อสฺสาติ ตาวตฺตกํ. ‘‘ลหุกครุกตาทิวิกาโร’’ติ สกลรูปกายสฺส ลหุกครุกาทิวิกาโร. อปิ จ ตตฺถ ทนฺธตฺตาทิกร ธาตุกฺโขภปจฺจยานํ สพฺพโส อภาวโต นิจฺจกาลมฺปิ สกลสรีรสฺส ลหุตาทิคุโณ วตฺตติเยว. กึ ตตฺถ ปฏิปกฺข ธมฺมปฺปวตฺติ จินฺตาย. ตถา อสฺสตฺเตปิ รุปฺปนวิการ จินฺตายาติ.
รูปปฺปวตฺติกฺกมานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๖๑. นิพฺพานสงฺคเห. ทฺวีสุ นิพฺพานปเทสุ ปถมปทํ อวิฺาตตฺถํ สามฺ ปทํ. ทุตียํ วิฺา ตตฺถํ วิเสสปทํ. กิเลเส สเมตีติ สมโณ. อริยปุคฺคโล. สมณสฺส ภาโว สามฺํ. อริยมคฺโค. สามฺสฺส ผลานิ สามฺผลานิ. โลกโต อุตฺตรติ อติกฺกมตีติ โลกุตฺตรํ. โลเก น ปฺาวียตีติ ปฺตฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘นหี’’ติอาทิมาห ¶ . จตฺตาริมคฺคฺาณานิ จตุมคฺคฺาณนฺติ เอวํ สมาสวเสน เอกวจนนฺตํ ปทํ วากฺยํ ปตฺวา พหุวจนนฺตํ โหตีติอาห ‘‘จตูหิ อริยมคฺคฺาเณหี’’ติ. ‘‘ตาทิสมฺหา’’ติ อริยมคฺคสทิสมฺหา. ‘‘วิมุขานํ’’ติ ปรมฺมุขานํ. ‘‘ชจฺจนฺธานํ วิยา’’ติ ชจฺจนฺธานํ จนฺทมณฺฑลสฺส อวิสยภาโว วิย. ‘‘ตสฺสา’’ติ นิพฺพานสฺส. ตตฺถ ‘‘ชจฺจนฺธานํ’’ติ อวิสยปเท สามิปทํ. ‘‘ตสฺสา’’ติ ภาวปทํ. ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ กิฺจิยํ อตฺถชาตํ. อสฺสนิพฺพานสฺส สิทฺธตนฺติ สมฺพนฺโธ. อปากฏสฺส ธมฺมสฺส. วายาโมปิ นาม น อตฺถิ. กุโต ตสฺส สจฺฉิกรณํ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เยนา’’ติ วายาเมน. ‘‘นิพฺพาเนน วินา’’ติ นิพฺพานารมฺมณํ อลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อกิจฺจสิทฺธึ’’ติ กิเลสปฺปหาน กิจฺจสฺส อสิทฺธึ. ‘‘ตโต’’ติ ตสฺมา. ‘‘วธายา’’ติ วธิตุํ. ‘‘ปริสกฺกนฺตา’’ติ วายมนฺตา. คาถายํ. ‘‘อนฺโตชฏา’’ติ อชฺฌตฺตสนฺตาเน ตณฺหาชฏา, ตณฺหาวินทฺธา. ‘‘พหิชฏา’’ติ พหิทฺธาสนฺตาเน ตณฺหาชฏา, ตณฺหาวินทฺธา. ‘‘ตสฺสา’’ติ ตณฺหาย. ‘‘วตฺถุโต’’ติ วิสุํวิสุํ ชาตสรูปโต. ปรินิพฺพายึสุ, ปรินิพฺพายนฺติ, ปรินิพฺพายิสฺสนฺตีติ ปรินิพฺพุตา. ตการปจฺจยสฺส กาลตฺตเยปิ ปวตฺตนโต. ยถา ทิฏฺา, สุตา, มุตา, วิฺาตา,ติ. วิสิฏฺํ กตฺวา ชานิตพฺพนฺติ วิฺาณํ. น นิทสฺสิตพฺพนฺติ อนิทสฺสนํ. นตฺถิ อนฺโต เอตสฺสาติ อนนฺตํ. สพฺพโต ปวตฺตา คุณปฺปภา เอตสฺสาติ สพฺพโตปภํ. ‘‘ภควตา วุตฺตํ’’ติ ทีฆนิกาเย เกวฏฺฏสุตฺเต วุตฺตํ. ‘‘สวนฺติโย’’ติ มหานทิโย วา กุนฺนทิโย วา. ‘‘อปฺเปนฺตี’’ติ ปวิสนฺติ. ‘‘ธาราติ’’ เมฆวุฏฺิธารา. พุทฺเธสุ อนุปฺปชฺชนฺเตสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ น สกฺโกตีติ อิทํ พุทฺธุปฺปาทกปฺเป เอว ปจฺเจก สมฺพุทฺธาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อปทาน ปาฬิยํ ปน พุทฺธสฺุกปฺเปปิ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ อุปฺปตฺติ อาคตา เอว. ‘‘เอกสตฺโตปี’’ติ วา สาวกสตฺโต คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ อปทานปาฬิยา อวิโรโธ โหติ. ‘‘อาราเธนฺตี’’ติ สาเธนฺติ ปฏิลภนฺติ. สพฺพโต ปวตฺตา คุณปฺปภา เอตสฺสาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘สพฺพโตปภา สมฺปนฺนํ’’ติ ¶ วุตฺตํ. ‘‘โชติ วนฺต ตโรวา’’ติ โอภาสวนฺตตโร วา. สพฺพตฺถ ปภวติ สํวิชฺชตีติ สพฺพโตปภนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย สพฺพโต วา ปภุตเมว โหตีติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘น กตฺถจิ นตฺถี’’ติ. ‘‘เอวํสนฺเต ปี’’ติ เอวํ วุตฺตนเยน เอกวิเธ สนฺเตปิ. ‘‘อุปจริตุํ’’ติ อุปจารวเสน โวหริตุํ. ‘‘ยถาหา’’ติ ตสฺมึ เยวสุตฺเต ปุน กึ อาห. ภวํ เนตีติ ภวเนตฺติ. ภวตณฺหา เอว. ‘‘สมฺปรายิกา’’ติ จุติอนนฺตเร ปตฺตพฺพา. ทฺวินฺนํ ขีณาสวานํ อนุปาทิเสสตา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ‘‘อนุปาทิเสสตา’’ติ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ วุจฺจติ. เสกฺเขสุ อรหตฺตมคฺคฏฺสฺส เสกฺขสฺส กิเลสุปาทิเสส วเสน อนุปาทิเสสตา วุตฺตา. ‘‘กิเลสุปาทิเสโส’’ติ จ กิเลส สงฺขาโต อุปาทิเสโส. ตถา ขนฺธุปาทิเสโสปิ. อนฺตราปรินิพฺพายีติอาทีสุ ปรินิพฺพานํ นาม กิเลสปรินิพฺพานํ วุตฺตํ. อุภโต ภาค วิมุตฺตาทีนํ ปทตฺโถ นวมปริจฺเฉเท อาคมิสฺสติ. ‘‘กิเลสกฺขเยน สเหว ขิยฺยนฺตี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนภเว อรหตฺตมคฺคกฺขเณ กิเลสกฺขเยน สทฺธึ เอว ขิยฺยนฺติ. อนุปฺปาท ธมฺมตํ คจฺฉนฺติ. ตถา อนาคามิ ปุคฺคลสฺส กามปฏิสนฺธิกฺขนฺธาปิ อนาคามิมคฺคกฺขเณ, โสตาปนฺนสฺส สตฺตภเวเปตฺวา อวเสส กามปฏิสนฺธิกฺขนฺธา โสตาปตฺติ มคฺคกฺขเณ ตํ ตํ กิเลสกฺขเย น สเหว ขิยฺยนฺตีติ. ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธา ปน กิเลสกฺขเยน สหขิยฺยนฺติ. ขนฺธุปาทิเสสา นาม หุตฺวา ยาวมรณกาลา ขีณาสวานมฺปิ ปวตฺตนฺติ. กสฺมา ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘ยาวจุติยา ปวตฺตมานํ’’ติอาทึ. ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺธสนฺตานํ ปน ธมฺมตาสิทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ผลนิสฺสนฺทภูตํ’’ติ วิปากผลภูตฺจ นิสฺสนฺทผลภูตฺจ หุตฺวา. ‘‘เตนสเหวา’’ติ กิเลสกฺขเยน สเหว. ‘‘ยสฺมาปนา’’ติอาทีสุ. ปริสมนฺตโต พุนฺธนฺติ นีวาเรนฺติ, สนฺติสุขสฺส อนฺตรายํ กโรนฺตีติ ปลิโพธา. กิเลสาภิสงฺขรณ กิจฺจานิ, กมฺมาภิสงฺขรณกิจฺจานิ, ขนฺธาภิสงฺขรณ กิจฺจานิ จ. ปลิโพเธหิ สห วตฺตนฺตีติ สปลิโพธา. สงฺขาร นิมิตฺเตหิ สห วตฺตนฺตีติ สนิมิตฺตา. ตณฺหาปณิธีหิ สห วตฺตนฺตีติ สปณิหิตา ¶ .‘‘ตโต’’ติ ปาปกมฺมโต, อปายทุกฺขโต จ. ‘‘โกจี’’ติ โกจิธมฺโม. ‘‘นิโรเธตุํ สกฺโกตี’’ติ สกฺกายทิฏฺิยา นิรุทฺธาย เต นิรุชฺฌนฺติ. อนิรุทฺธาย นนิรุชฺฌนฺติ. ตสฺมา สกฺกายทิฏฺิ นิโรโธ นิพฺยาปารธมฺโมปิ สมาโน เต ปลิโพเธ นิโรเธติ นาม. ‘‘นิโรเธตุํ สกฺโกตี’’ติ จ อพฺยาปาเร พฺยาปารปริกปฺปนาติ ทฏฺพฺพํ. สกฺกายทิฏฺินิโรโธเยว เต ปลิโพเธ นิโรเธตุํ สกฺโกตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนมฺปิ นิโรโธ เอโกเยว. เอวํ สนฺเตปิ อวิชฺชา นิโรธา สงฺขาร นิโรโธติอาทีสุ วิย อเภเท เภทปริกปฺปนา โหตีติ. อุปฺปาโท จ ปวตฺโต จ อุปฺปาทปฺปวตฺตา. เต มูลํ ยสฺสาติ วิคฺคโห. เยน โอฬาริกากาเรน. มาเรนฺตีติ มารา. วธกปจฺจตฺถิกาติ วุตฺตํ โหติ. กิเลสมาราทโย. มารา ทหนฺติ ติฏฺนฺติ เอเตสูติ มารเธยฺยา. มาเรติ จาเวติ จาติ มจฺจุ. มรณเมว. มจฺจุทหติ ติฏฺติ เอเตสูติ มจฺจุเธยฺยา. ‘‘นตฺถิ ตสฺมึ นิมิตฺตํ’’ติ วุตฺเต ปฺตฺติธมฺเมสุปิ อุปฺปาทปฺปวตฺตมูลํ นิมิตฺตํ นาม นตฺถิ. เอวํสติ, เตหิ นิพฺพานสฺส อวิเสโส อาปชฺชตีติ โจทนา. ตํ ปริหรนฺโต ‘‘ตฺหี’’ติอาทิมาห. วิทฺธํเสตฺวาติ จ สาเธนฺตนฺติ จ อตฺถวิเสส ปากฏตฺถาย อพฺยาปาเร พฺยาปาร ปริกปฺปนา เอว. ปณีตาทิเภเท. อิทํ พุทฺธานํ นิพฺพานํ ปณีตํ. อิทํ ปจฺเจกพุทฺธานํ นิพฺพานํ มชฺฌิมํ. อิทํ พุทฺธสาวกานํ นิพฺพานํ หีนนฺติ ภินฺนํ น โหตีติ โยเชตพฺพํ. นานปฺปกาเรน จิตฺตํ นิเธติ เอเตนาติ ปณิหิตํ. ‘‘นิเธตี’’ติ อารมฺมเณสุ นินฺนํ โปณํ ปพฺภารํ กตฺวา เปตีติ อตฺโถ. ตถา ปณิธานปณิธีสุ. อตฺถโต เอกํ อาสาตณฺหาย นามํ. ‘‘ลพฺภมานาปี’’ติ ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติโย ลพฺภมานาปิ. ‘‘ปิปาสวินย ธมฺมตฺตา’’ติ ปาตุํ ปริภฺุชิตุํ อิจฺฉา ปิปาสา. ปิปาสํ วิเนติ วิคเมตีติ ปิปาสวินโย. ‘‘เวทยิตสุขํ’’ติ เวทนาสุขํ. ‘‘กตมํ ตํ อาวุโส’’ติ ปาฬิปาเ ‘‘ตํ’’ติ ตสฺมา. ‘‘ยเทตฺถ เวทยิตํ นตฺถี’’ติ ยสฺมา เอตฺถ เวทยิตํ นตฺถิ. ตสฺมา นิพฺพาเน สุขํ นาม กตมนฺติ โยชนา. ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมึ นิพฺพาเน. ‘‘เอตเทเวตฺถา’’ติอาทิมฺหิ. ‘‘เอต เทวา’’ติ ¶ เอโสเอว. ยสฺมา เอตฺถ เวทยิตํ นตฺถิ. ตสฺมา เอโส เวทยิตสฺส นตฺถิภาโว เอว เอตฺถนิพฺพาเน สุขนฺติ โยชนา.
‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุ. ยเทตํ ขิยฺยนํ นิรุชฺฌนํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. เกจิ ปน ตํขิยฺยน นิรุชฺฌน กฺริยามตฺตํ นิพฺพานํ น โหติ. อภาว ปฺตฺติมตฺตํ โหตีติ วทนฺติ. ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘น หิตํ’’ติอาทิมาห. ‘‘ปฺตฺติรูปํ’’ติ ปฺตฺติสภาโว. ปาฬิปาเ. ‘‘ปทหตี’’ติ วีริยํ ทฬฺหํ กโรติ. ปหิโต อตฺตา อเนนาติ ปหิตตฺโต. ‘‘ปหิโต’’ติ ปทหิโต. อนิวตฺตภาเว ปิโต. เปสิโตติปิ วณฺเณนฺติ. ‘‘กาเยนา’’ติ นามกาเยน. ตณฺหาวเส วตฺตนฺตีติ ตณฺหาวสิกา. ‘‘เตสํ ปี’’ติ เตสํ วาเทปิ. ตสฺมึ ขย นิโรธมตฺเต อนนฺตคุณา นาม นตฺถีติ อิมํ วาทํ วิโสเธตุํ ‘‘นิพฺพานสฺส จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปฏิปกฺขวเสน สิชฺฌนฺตี’’ติ เอเตน วฏฺฏธมฺเมสุ มหนฺตํ อาทีนวํ ปสฺสนฺตา เอว เตสํ นิโรเธ มหนฺตํ คุณานิสํสํ ปสฺสนฺตีติ ทีเปติ. เย ปน ยถาวุตฺตํ ขยนิโรธํ ปรมตฺถนิพฺพานนฺติ น ชานนฺติ, เตสํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอวํ คุณปทานํ คมฺภีรตฺตา ตํขยนิโรธมตฺตํ อนนฺตคุณานํ วตฺถุ น โหตีติ มฺนฺติ. อิทานิ นิพฺพานํ ปรมํ สุขนฺติ วุตฺตํ. กถํ ตํ ขยนิโรธมตฺตํ ปรมสุขํ นาม ภเวยฺยาติ อิมํ วาทํ วิโสเธตุํ ‘‘สนฺติสุขฺจนามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺถิภิกฺขเวติ สุตฺเต. ‘‘โนเจตํ อภวิสฺสา’’ติ เอตํ อชาตํ โนเจ สนฺตํ วิชฺชมานํ น ภเวยฺย. ‘‘นยิมสฺสา’’ติ น อิมสฺส. ปจฺจกฺขภูตํ ขนฺธปฺจกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺสา’’ติ วทติ. นิสฺสกฺกตฺเถ จ สามิวจนํ. อิมสฺมา ชาตา ภูตา กตา สงฺขตา สตฺตานํ นิสฺสรณํ นาม น ปฺาเยยฺยาติ โยชนา. ปรตฺถปิ เอสนโย. เอสนโย สพฺเพสูติอาทีสุ. ทุจฺจริต ธมฺมา นาม ปจฺจเย สติ, ชายนฺติ. อสติ, น ชายนฺตีติ เอวํ ชาตํ วิย อชาตมฺปิ เตสํ อตฺถิ. ยทิ จ อชาตํ นาม นตฺถิ. ชาตเมว อตฺถิ. เอวํสติ, อตฺตนิ ทุจฺจริตานํ อชาตตฺถาย สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํปิ สพฺเพ ทุจฺจริต ธมฺมา อตฺตนิ ชาตาเยว สิยุํ, โน อชาตา. กสฺมา, อชาตสฺส นาม นตฺถิตายาติอาทินา โยเชตพฺพํ.
‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ¶ , อตฺถิ ภิกฺขเว อชาตํติอาทินา ปาฬิวจเนน. สพฺเพสงฺขารา สมนฺติ วูปสมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขาร สมโถ. สพฺเพ อุปธโย เอตฺถ นิสฺสชฺชนฺติ อริยาชนาติ สพฺพุปธินิสฺสคฺโค. ‘‘อุปลพฺภมาโน’’ติ สนฺติลกฺขเณน าเณน อุปลพฺภมาโน. ‘‘เอสึสู’’ติ กตฺวา เอสนกิจฺจสฺส สิขาปตฺตํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิคจฺฉึสู’’ติ วุตฺตํ.
นิพฺพานสงฺคหานุทีปนา นิฏฺิตา.
รูปสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺิตา.