📜
๙. กมฺมฏฺานสงฺคหอนุทีปนา
๑๗๐. กมฺมฏฺานสงฺคเห ¶ . วิทิโต วิฺาโต นามรูป วิภาโค เยนาติ วิคฺคโห. โยคี ปุคฺคโล. ‘‘กิเลเส สเมตี’’ติ กามจฺฉนฺทาทิเก นีวรณกิเลเส อุปสเมติ. ‘‘ตถา ปวตฺโต’’ติ ภาวนาวเสน ปวตฺโต. วูปสมนวเสน วา ปวตฺโต. ‘‘ตายา’’ติ ตายภาวนา ปฺาย, ปสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปสฺสิตํ’’ติ สมนุปสฺสิตํ. กถํ กสิณภาวนาทิกํ โยคกมฺมํ อตฺตาว อตฺตโน านํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานานํหี’’ติอาทิ. วิภาวนิปาเ. ‘‘ปทฏฺานตายา’’ติ เอเตน ติฏฺติ อนิวตฺตมานํ ปวตฺตติ เอเตนาติ านนฺติ อตฺเถน ปทฏฺานเมว านนฺติ วุจฺจตีติ ทีเปติ. ‘‘สุขวิเสสานํ’’ติ ฌานสุข มคฺคสุข ผลสุขานํ. ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทีสุ มุขฺยโต วา อุปจารโต วา ทฺวิธาปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสกสิณานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘เสสานิปี’’ติ อปฺปมฺาทีนิ เสสกมฺมฏฺานานิปิ. ยํ ยํ อนุรูปํ ยถานุรูปํ. ‘‘สมุทาจรณํ’’ติ ปุนปฺปุนํ ภุสํ ปวตฺตนํ. ‘‘สํสคฺค เภโท’’ติ เอกเมกสฺส ปุคฺคลสฺส กสฺสจิ ทฺเวจริยา, กสฺสจิ ติสฺโสติอาทินา สมฺมิสฺส วิภาโค. อฏฺกถายํ’’ติ วิสุทฺธิมคฺค อฏฺกถายํ. ‘‘สพฺพายปิ อปฺปนายา’’ติ ฌานปฺปนาย จ มคฺคปฺปนาย จ ผลปฺปนาย จ. ‘‘ยา อาสนฺเน ปวตฺตา ทูเร ปวตฺตาติ อธิกาโร. ‘‘อิตรา ปนา’’ติ ทูเร ปวตฺตาปน. ‘‘ตาสํ ปนา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภาวนานํ ปน. ‘‘เตสํ ปี’’ติ ทฺวินฺนํ นิมิตฺตานํปิ. ‘‘วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ’’ นาม วิตฺถารโต จตุรงฺคุลาธิกํ วิทตฺถิปฺปมาณํ. วิทตฺถิปฺปมาณํ วา จตุรงฺคุลปฺปมาณํ วาติปิ ยุชฺชติ. ตถาหิ วิสุทฺธิมคฺเค วาโยกสิณ วิธาเน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ สีสํ วาเตน ปหริยมานํ ทิสฺวาติ วุตฺตํ. ขลมณฺฑลํ นาม กสฺสกานํ กสฺสมทฺทนภูมิภาคมณฺฑลํ. ‘‘กตํ วา’’ติ นีลาทิวณฺณวิเสสรหิตํ อรุณวณฺณํ มตฺติกกฺขณฺฑํ อุทเกน มทฺทิตฺวา จกฺกมณฺฑลํ วิย ปริมณฺฑลํ สุมฏฺตลํ ¶ ปถวิมณฺฑลํ กโรนฺติ. เอวํ กตํ วา. ‘‘อกตํ วา’’ติ กตฺถจิ ภูมิภาเค เกนจิ อกตํ สยํ ชาตํ วา. ‘‘กสิเณน ชมฺพุทีปสฺสา’’ติ เอตฺถ.
พุทฺโธติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;
วรเมว หิ สาปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺสาติ.
คาถาเสโส. ตตฺถ ชมฺพุทีปสฺส กสิณโต สาปีติวรา เอวาติ โยชนา. ‘‘กสิณโต’’ติ จ สกลมณฺฑลโต. สกลสฺส ชมฺพุทีปมณฺฑลสฺส อิสฺสริยาธิปติโต ปีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สนฺนิวิฏฺา’’ติ สมํ สณฺิตา. ‘‘สณฺาน ปฺตฺตี’’ติ มณฺฑลสณฺาเนน อุปฏฺิตา นิมิตฺตปฺตฺติ เอว วุจฺจติ. ‘‘ผุฏฺฏฺาเน’’ติ กาเยวา รุกฺขคฺคาทีสุวา วาเตน ปหตฏฺาเน. ‘‘วายุ วฏฺฏี’’ติ วาตปริมณฺฑลํ. จนฺทสูริยานํ อคฺคิสฺส จ โอภาเสน วิสิฏฺาติ สมาโส. ‘‘วิสิฏฺา’’ติ วิเสสิตา.
‘‘ธูมาตํ’’ติ ธูมายิตํ. ธูมปูริตปฏํ วิยาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘สูนภาวํ คตํ’’ติ. อนฺเต กกาโร นินฺทตฺถโชตโกติ วุตฺตํ ‘‘กุจฺฉิตตฺตา’’ติ. เชคุจฺฉิ ตพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘ฉวสรีรสฺสา’’ติ ลามกสรีรสฺส. ‘‘ตเทวา’’ติ ฉวสรีรเมว. วิปุพฺพกํ วิจฺฉินฺนกํ นามาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วิเสเสน นีลนฺติวินีลํ. ตเมว กุจฺฉิตตฺตา วินีลกํ. ‘‘ตเทว ปุน ปจฺจิตฺวา’’ติ วินีลกสรีรเมว ปุน กาลาติกฺกเม ปจฺจิตฺวา. ปูติโลหิตานํ ปริปกฺกภาวํ ปตฺวาติ อตฺโถ. ตโต ตโต ทฺวารจฺฉิทฺทโต. ยุตฺตํ ตเทว สรีรนฺติ สมฺพนฺโธ. วิจฺฉินฺนกํ นาม, วิจฺฉิทฺทกนฺติปิ ปนฺติ. ‘‘อปกฑฺฒิตฺวา’’ติ ขณฺฑานิ สรีรโต โมเจตฺวา ตํ ตํ ปเทสํ กฑฺฒิตฺวา. ‘‘ปคฺฆริตโลหิต สรีรํ’’ติ ฉินฺนวิทฺธฏฺาเนสุ วณมุเขหิ ปคฺฆริตโลหิตสรีรํ.
‘‘พุทฺธานุสฺสตี’’ติ เอตฺถ พุทฺธสทฺโท คุณฺยูปจาร วจนํ โหติ. คุณิโน ทพฺพสฺส นาเมน คุณานํ คเหตพฺพตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘พุทฺธคุณสฺส อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสตี’’ติ. เอสนโย ธมฺมานุสฺสตาทีสุ. ‘‘อรหตาที’’ติ อรหตาทิคุโณ. วิคตานิ ทุสฺสิลฺยาทิ มลานิ ¶ จ มจฺเฉรฺจ ยสฺส ตํ วิคตมลมจฺเฉรํ. ตสฺส ภาโวติ วิคฺคโห. ‘‘อตฺตนา อธิคตนิพฺพานฺจา’’ติ เอเตน อริยปุคฺคลานํ กิเลสานํ อจฺจนฺตวูปสโม วุตฺโต. ‘‘ยํ อารพฺภา’’ติ ยํ ปุคฺคลํ อารพฺภ. หิตูปสํหาโร นาม อยํ ปุคฺคโล อเวโร โหตุ, อพฺยาปชฺโช โหตูติอาทินา อเวรตาทีนิ หิตสุขานิ ตสฺมึ ปุคฺคเล จิตฺเตน อุปสํหรณํ. กรุณา, มุทิตา, เหฏฺา เจตสิกสงฺคเห วุตฺตตฺถา เอว. หิตูปสํหาโร จ หิตโมทนา จ อหิตาปนยนฺจาติ ทฺวนฺโท. ตตฺถ หิตูปสํหาโร เมตฺตาย กิจฺจํ. หิตโมทนา มุทิตาย. อหิตาปนยนํ กรุณาย กิจฺจํ. ตตฺถ ปรํ หิตสุขสมฺปนฺนํ ทิสฺวา เตน ปรหิเตน อตฺตนิ ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํ หิตโมทนา นาม. ปรํ ทุกฺขิตํ ทิสฺวา อยํ อิมมฺหาทุกฺขา มุจฺจตุ, มากิลมตูติ เอวํ จิตฺเตน ปรสฺมึ อหิตสฺส ทุกฺขสฺส อปนยนํ อหิตาปนยนํ นาม. ‘‘เตสํ’’ติ ปรสตฺตานํ. สสฺส อตฺตโน อิทนฺติ สกํ. ‘‘อิทํ’’ สุขทุกฺขการณํ. อตฺตนา กตกมฺมํ เอว สกํ เยสํ เต กมฺมสฺสกา. ปรสตฺตา เอว. เตสํ ภาโว. ตสฺส อนุพฺรูหนนฺติ วิคฺคโห. ‘‘สีมสมฺเภโท’’ติ อตฺตา จ ปิยปุคฺคโล จ มชฺฌตฺตปุคฺคโล จ เวริปุคฺคโล จาติ จตสฺโส สีมา. สมฺภินฺทนํ สมฺเภโท. สมฺมิสฺสนํ อนานตฺตกรณนฺติ อตฺโถ. สีมานํ สมฺเภโท สีมสมฺเภโท. สพฺพา อิตฺถิโย, สพฺเพปุริสาติอาทินา โอธิโส ปริจฺเฉทโต ผรณํ โอธิโสผรณํ นาม. สพฺเพสตฺตา, สพฺเพปาณา, สพฺเพภูตาติอาทินา อโนธิโส อปริจฺเฉทโต ผรณํ อโนธิโสผรณํ นาม. ปุรตฺถิมายทิสาย สพฺเพสตฺตา อเวราโหนฺตูติอาทินา ทิสาวิภาควเสน ผรณํ ทิสาผรณํ นาม. ‘‘ตํ สมงฺคีโน จา’’ติ ตาหิ อปฺปมฺาหิ สมงฺคีโน ปุคฺคลา. ‘‘นิจฺจํ โสมฺมหทยภาเวนา’’ติ สพฺพกาลํ สนฺตสีตล หทยภาเวน. พฺรหฺมสทฺโท วา เสฏฺปริยาโย ‘พฺรหฺมํ ปฺุํ ปสวตี’ติอาทีสุ วิย. อสิตพฺพํ ภฺุชิตพฺพนฺติ อสิตํ. ปฺจโภชนํ. ปาตพฺพนฺติ ปีตํ. อฏฺวิธํ ปานํ. ทนฺเตน ขายิตพฺพํ ขาทิตพฺพนฺติ ขายิตํ. ปูวกฺขชฺชผลกฺขชฺชาทิกํ นานาขาทนียํ ¶ . องฺคุลีหิปิ คเหตฺวา สายิตพฺพํ เลหิตพฺพนฺติ สายิตํ. มธุปฺผาณิตาทิกํ สายนียํ. สรสปฺปฏิกูลตา นาม อตฺตโน สภาวโต ปฏิกูลตา. จตุพฺพิโธปิ หิ อาหาโร ภาชเนสุ วา หตฺถมุขาทีสุ วา ยตฺถ ยตฺถ สมฺมกฺเขติ, ลคฺคติ, ลิมฺปติ. ตํ อุทเกน โธวิตพฺพํ โหติ. อโธตํ ปน ตมฺปิ เชคุจฺฉนียํ โหติ. อาสยโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส อชฺโฌหรียมานสฺส กณฺาทีสุ ิเตหิ ปิตฺตเสมฺหาทีหิ อาสเยหิ สมฺมิสฺสนวเสน ปฏิกูลตา. นิธานโต ปฏิกูลตา นาม นิธานโต ปฏิกูลตา. ‘‘นิธานํ’’ติ จ อามาสโย วุจฺจติ. ปกฺกโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส นิธานคตสฺส ปริปกฺกกาเล คูถมุตฺตาทิภาวปตฺติโต ปฏิกูลตา. อปกฺกโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺมึ อปริปกฺเก อชิณฺเณ สติ สรีเร นานาโรคุปฺปตฺติวเสน ปฏิกูลตา. ผลโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส ปริปกฺกกาลโต ปฏฺาย สรีเร เกสโลมาทีนํ ปฏิกูลราสีนํ วฑฺฒนวเสน ปฏิกูลตา. นิสฺสนฺทโต ปฏิกูลตา นาม ตสฺส น วหิทฺวาเรหิ วา โลมกูเปหิวา อฺเหิ นานาวณมุเขหิ วา อุคฺฆรณ ปคฺฆรณาทิวเสน ปฏิกูลตา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ จตุพฺพิเธ อาหาเร. ‘‘นิกนฺติปฺปหานสฺา’’ติ กนฺตารมคฺเค มาตาปิตูนํ กนฺตารนิตฺตรณตฺถาย ปุตฺต มํสขาทเน วิย อติ มนฺุเปิ อาหาเร รสตณฺหา ปหานวเสน ปวตฺตา สฺา. ‘‘สลกฺขณาทิวเสนา’’ติ สลกฺขณสสมฺภาราทิวเสน. ‘‘ราเคน จรตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ราเคนา’’ติ กรณตฺเถ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณวา กรณ วจนํ. ตตฺถ กรณตฺเถตาว ‘‘ราเคน จรตี’’ติ จตูสุ อิริยาปเถสุ เยภูยฺเยน ราคจิตฺเตน จรติ. ราคจิตฺเตน นิยฺยมาโน วิจรตีติ วุตฺตํ โหติ. อิตฺถมฺภูต ลกฺขเณ ปน ‘‘ราเคน จรตี’’ติ เตสุ ราคเกตุ ราคธโช หุตฺวา วิจรตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อสฺสา’’ติ ตสฺสปุคฺคลสฺส. ‘‘อุสฺสนฺโน’’ติ อุคฺคโต ปากฏตโร. พหุตโรติปิ วทนฺติ. ‘‘ปหานายา’’ติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิ อตฺโถ. เตน กรุณา ภาเวตพฺพา วิหึสาย ปหานาย. มุทิตา ¶ ภาเวตพฺพา อรติยา ปหานายาติ อิมํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘นิสฺสรณตาวจนโต’’ติ นิสฺสรณฺเหตํ พฺยาปาทสฺส ยทิทํ เมตฺตาเจโต วิมุตฺติ. นิสฺสรณฺเหตํ วิเหสายยทิทํ กรุณา เจโตวิมุตฺติ. นิสฺสรณฺเหตํ อรติยา ยทิทํ มุทิตา เจโต วิมุตฺตีติ เอวํ นิสฺสรณ ภาววจนโต จ. จตสฺโส อปฺปมฺาโย. ล. โทส จริตสฺสาติ วุตฺตํ. ‘‘โทส วตฺถุตฺตาภาวโต จา’’ติ โทสุปฺปตฺติยา วตฺถุ ภาวสฺสกรณ ภาวสฺส อภาวโต จ. นีลาทีนิ จตฺตาริ กสิณานิ โทส จริตสฺสาติ วุตฺตํ. กสฺมาปเนตฺถ โทส จริตสฺส อุเปกฺขา สปฺปายการณํ วิสุํ น วุตฺตนฺติ. อฺการณตฺตา น วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ‘‘ติสฺโส’’ติ ติสฺโส อปฺปมฺาโย. ‘‘มนาปิยรูปานี’’ติ มนาปิยวณฺณานิ. วิกฺขิตฺตจิตฺโต จ โหตีติ อธิกาโร. ‘‘ตสฺสา’’ติ ปมาท พหุลสฺส วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส จ ปุคฺคลสฺส. วุตฺตํ สิยา. วิสุทฺธิ มคฺเค ปน เอวํ วุตฺตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. วิภาวนิปาเ. ‘‘พุทฺธิวิสย ภาเวนา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ พุทฺธิวิสยตฺตา โมหจริตสฺส สปฺปายํ. พุทฺธิวิสยภูตานิ มรณ อุปสมสฺา ววตฺถานานิปิ โมหจริตสฺส สปฺปายานิ สิยุนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวฺหิสตี’’ติอาทึ. ‘‘ภูตกสิณานี’’ติ ปถวีกสิณาทีนิ มหาภูตกสิณานิ. ‘‘ตตฺถาปี’’ติ วา เตสุ จตฺตาลีส กมฺมฏฺาเนสุปิ. เอวํสติ วณฺณกสิณานํ ปุถุลขุทฺทกตาปิ เอตฺถ สงฺคหิตา โหตีติ. ‘‘มหนฺตํ’’ติ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลโต มหนฺตํ. ยทิ เอวสทฺโท ยถารุตเมว ยุชฺเชยฺย. เอวํสติ ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสว สปฺปายํ, น พุทฺธิจริตาทีนนฺติ เอวมตฺโถปิ คณฺเหยฺย. อถ พุทฺธิจริตสฺส ปน อสปฺปายํ นาม นตฺถีติ อฏฺกถาวจเนน วิรุชฺเฌยฺยาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ขุทฺทกนฺติ ปเทยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อถวา, ปุถุลํ โมหจริตสฺส, ขุทฺทกํ วิตกฺกจริตสฺเสว, นโมหจริตสฺสาติ อตฺเถ สติ, พุทฺธิจริตาทีนํ ปน ปุถุลํปิ ขุทฺทกํปิ อนฺุาตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สพฺพฺเจตํ’’ติ สพฺพฺจ เอตํจริตวิภาควจนํ. อุชุวิปจฺจนีกวเสน ตีสุ อกุสล จริเตสุ ปุคฺคเลสุ. วิตกฺก จริเต ¶ จ อติสปฺปายตาย สทฺธาพุทฺธิ จริเตสูติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา’’ติอาทึ.
‘‘พุทฺธธมฺม. ล. คุณานํ’’ติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปุพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพ พุทฺธคุณานฺจ ธมฺมคุณานฺจาติอาทินา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ คุณปเท. น ตปฺเปตีติ อตปฺปนีโย. ตปฺปนํ สนฺตุฏฺึ น ชเนตีติ อตฺโถ. สํเวชนํ สํเวคํ ชเนตีติ สํเวชนิโย. ‘‘ธมฺโม’’ติ สภาโว. สํเวชนิโย ธมฺโม ยสฺสาติ สํเวชนิย ธมฺมํ. มรณํ. ‘‘ปฺจมชฺฌานสมาธิสฺสา’’ติ รูปาวจร ปฺจมชฺฌาน สมาธิสฺส. ‘‘อุทยมตฺตานี’’ติ วฑฺฒิตมตฺตานิ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปฏิกูลารมฺมเณสุ. ‘‘ปุพฺพจฺฉฏฺฏกสฺสา’’ติ ปุราณจฺฉฏฺฏกสฺส. คูถมุตฺตวิสฺสชฺชน กสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘คูถราสิ ทสฺสเน วิยา’’ติ. น เต กทาจิ โสมนสฺเสน วินา อปฺปนํ ปาปุณนฺติ. พฺยาปาทวิหึสา อรตีนํ ทูริภาเวน โสมนสฺสุปฺปตฺติยา อติสุกรตฺตา ปฺจมชฺฌาเน วิย สุขโสมนสฺสานฺจ อวิกฺขมฺภนโต. ‘‘อุทาสินปกฺเข’’ติ อชฺฌุเปกฺขนปกฺเข. ‘‘ทฬฺหํ’’ติ ภุสํ. ‘‘วิภูตํ’’ติ ปากฏํ. นิมิตฺตํ ทฬฺหวิภูตํ กตฺวา คหณํ ทฬฺห วิภูตคฺคหณํ. ‘‘กสฺสจิ อารมฺมณสฺสา’’ติ พุทฺธคุณาทิ อารมฺมณสฺส. ‘‘ปฏิภาคนิมิตฺตํ’’ติ เอตฺถ ปฏิภาคสทฺโท ตสฺส ทิเส ปวตฺโตติ อาห ‘‘ตาทิเส’’ติอาทึ. ‘‘ตํสณฺาเน’’ติ เอเตน ปถวิมณฺฑลาทีสุ วิย สณฺานากาเรน ิเตสุ สภาว ธมฺม ปฺุเชสุ เอว ตสฺสทิสํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ นาม สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ. ‘‘เอว’’นฺติ สมถสงฺคเห ตาว ทสกสิณานิ, ทสอสุภาติอาทินา วุตฺเตน วจนกฺกเมน. ‘‘อุคฺคหโกสลฺลํ’’ติ ภาวนากมฺมํ อารภิตุกาเมน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติเก สพฺพสฺส กมฺมฏฺาน วิธานสฺส อุคฺคหณํ อุคฺคโห. ตสฺมึ โกสลฺลํ อุคฺคหโกสลฺลํ. อปิเจตฺถ. สพฺพํ อุคฺคหิตุํ อสกฺโกนฺเตน ยํ อตฺตนา อารภิสฺสติ. ตสฺส เอกสฺส วิธานํ ปริปุณฺณํ อุคฺคเหตพฺพํ. ‘‘อุคฺคณฺหนฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ อุกาโร อุปริ อตฺโถ. ‘‘คหณํ’’ติ จ ยถา จิตฺเต อวินสฺสมานํ หุตฺวา ลพฺภติ, ตถา กตฺวา จิตฺเตน คหณนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปรูปรี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สมนุปสฺสนฺตสฺสา’’ติ ¶ สมฺมา ปุนปฺปุนํ จกฺขุนา ทสฺสนสทิสํ กโรนฺตสฺส. ปริโต สมนฺตโต กรณํ ปริกมฺมํ. ตสฺมึ นิมิตฺตคฺคหณกมฺเม ยํ ยํ กตฺตพฺพวิธานํ อตฺถิ, ตํ ตํ ปริปุณฺณํ กตฺวา คหณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภาวนาติ วฑฺฒนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติอาทิมาห. ‘‘นิรนฺตรํ ปทหนฺตสฺสา’’ติ รตฺติทิวํ นิรนฺตรํ อารภนฺตสฺส. อุคฺคห นิมิตฺเต สณฺานํ คณฺหนฺโตปิ วณฺณรูปาทินา สภาว ธมฺเมน สเหว คณฺหาติ. ปฏิภาคนิมิตฺเต ปน สภาวธมฺมํ มฺุจิตฺวา ตสฺส ทิสํ นิมิตฺต ปฺตฺติ สงฺขาตํ สุทฺธสณฺานเมว คณฺหาติ. เอตฺถ สิยา, ปฏิภาคนิมิตฺเตปิ วณฺโณ นาม สนฺทิสฺสติ เยวาติ. สจฺจํ. โส ปน ปฏิภาคมตฺตํ โหติ. น เอกนฺตวณฺโณ. เตนาห ‘‘ตปฺปฏิภาคํ วตฺถุ ธมฺมวิมุจฺจิตํ’’ติ. ‘‘สนฺนิสินฺนํ’’ติ อจลํ. ‘‘ปเวสิตํ’’ติ ภาวนาจิตฺตสฺส อพฺภนฺตเร ปกฺขิตฺตํ วิย โหตีติ อธิปฺปาโย. โอภาสตีติ โอภาโส. โอภาโส หุตฺวา ชาตนฺติ โอภาสชาตํ. โอภาสนํ วา โอภาโส. ชาโต โอภาโส อสฺสาติ โอภาสชาตํ. ‘‘ปาเตนฺตี’’ติ ปฏิปาเตนฺติ. ปุน อุปฺปชฺชนวเสน อุฏฺาตุํ น เทนฺติ. ‘‘เอตายา’’ติ กตฺตุ อตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘นิมิตฺตรกฺขณวิธานํ’’ติ สมุปฺปนฺนสฺส นิมิตฺตสฺส อนสฺสนตฺถาย สตฺตวิเธหิ ปลิโพธ ธมฺเมหิ รกฺขณตฺถํ. กตเม ปน เตสตฺตวิธา ปลิโพธธมฺมา นามาติ. อิธ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. วิสุทฺธิ มคฺเค เอว เต วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ คาถมาห. ‘‘อาวาโส’’ติ อสปฺปายาวาโส. ‘‘โคจโร’’ติ อสปฺปายโคจรคาโม. ‘‘ภสฺสํ’’ติ อสปฺปายวจนํ. เอวํ ปุคฺคลาทีสุ. ‘‘เสเวถา’’ติ เสเวยฺย. ‘‘เอวฺหิปฏิปชฺชโต’’ติ เอวํหิวชฺชิตพฺเพ วชฺชนวเสน เสวิตพฺเพ เสวนวเสน ปฏิปชฺชนฺตสฺส. ‘‘กามตณฺหาย วิสยภาวํ อติกฺกมิตฺวา’’ติ เอเตน กามภูมิ กามภวสมติกฺกโม, รูปภูมิรูปภว โอกฺกโม จ วุตฺโต. วสนํ วสี. สตฺติ. สามตฺถิยนฺติ อตฺโถ. วสึ ภูตํ ปตฺตนฺติ วสิภูตํ. วสี เอว วสิตา. ยถา ปารมิตาติ. ‘‘ตโต วิจารนฺติ’’ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน ตโต ปีตึติอาทึ สงฺคณฺหาติ. อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สพฺพฺุพุทฺธานํ. ‘‘ยตฺถา’’ติ ¶ เยสุทฺวีสุภวงฺเคสุ. ‘‘ภวงฺคจาเร’’ติ ภวงฺคปฺปวตฺติยํ. ‘‘ทนฺธายิตตฺตํ’’ติ ทนฺธํ หุตฺวา อยติ ปวตฺตตีติ ทนฺธายิตํ. ตสฺส ภาโว ทนฺธายิตตฺตํ. ‘‘เปตุํ’’ติ อธิฏฺานํ กตฺวา เปตุํ. ตโต อนติกฺกมิตุํ. ‘‘ยตฺถิจฺฉกํ’’ติอาทีนิ กฺริยาวิเสสนปทานิ. ‘‘ยตฺถิจฺฉกํ’’ติ ยตฺถ ยตฺถ าเน อิจฺฉานุ รูปํ. ยทิจฺฉกนฺติยสฺมึ ยสฺมึ ขเณ อิจฺฉานุ รูปํ. ‘‘ยาวติจฺฉกํ’’ติ ยตฺตเกน ปมาเณน อิจฺฉานุ รูปํ. ‘‘วิตกฺกาทิกํ โอฬาริกงฺคํ ปหานายา’’ติ เอตฺถ กสฺส พเลน ปหานํ โหติ. ตํ ตํ วิราค ภาวนา พเลน ปหานํ โหติ. กาจ ตํ ตํ วิราคภาวนา นาม โหติ. อชฺฌาสย วิเสส ปริคฺคหิตา อุปจารภาวนา เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปถมชฺฌานํ ตาวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อาตาปวีริยํ’’ติ เยนวีริเยน โยคิโน อตฺตานํ วา กิเลส ธมฺเม วา อาตาเปนฺติ ปริตาเปนฺติ. ตํ อาตาปวีริยํ นาม. อุคฺฆาฏียมานมฺปิ อากาสเมว โหติ. ตํ อารพฺภ อุปริฌานนฺตรุปฺปตฺติยา ภาวนํ กโรนฺตสฺสปิ ปุนปฺปุนํ ตเมว ปฺจมชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. อารมฺมเณ จ อนติกฺกนฺเต ฌานํปิ อนติกฺกนฺตเมว โหตีติ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมึ อากาสกสิเณ. ‘‘ตทติกฺกมนสมฺภโว’’ติ กสิณ นิมิตฺตาติกฺกมนสมฺภโว. ‘‘ยถาทิฏฺเ’’ติ ฌานจกฺขุนา ทิฏฺปฺปกาเร. ‘‘สมฺภาเวตฺวา’’ติ โถเมตฺวา. สมฺมา อนุสฺสรณํ สมนุสฺสรณํ. ‘‘อิตเรสํปิ วา’’ติ ปุถุชฺชน ปณฺฑิตานํปิ วา. มรณ สฺา ววตฺถาเนสุ ปริกมฺมฺจ สมาธิยติ, อุปจาโร จ สมฺปชฺชตีติ โยชนา ติกฺขปฺานํ ปน ปุถุชฺชนานํปิ สตํ พุทฺธคุณาทีสุปิ อุปจาร สมฺภโว อฏฺกถายํ วุตฺโตเยว. ‘‘สมถชฺฌาเนสู’’ติ อิทํ อธิการวเสน วุตฺตํ. วิปสฺสนา กมฺมํปิ คเหตพฺพเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ปุพฺเพทานํ ทตฺวา อิมินา ปฺุเน อายตึ ฌานาภิฺาโย วา มคฺคผลานิ วา ปฏิลภิสฺสามีติ ปตฺถนํ กตฺวา อาคโตปิ กตาธิกาโร เอวาติปิ วทนฺติ. กตโม ปน กตาธิกาโร นามาติ อาห ‘‘อาสนฺนภเว’’ติอาทึ. อฏฺวิเธสุ จตุกฺกนยวเสน, นววิเธสุ ปฺจกนยวเสน วุตฺโตติ เตสํ วาทีนํ สาธกวจนํ. วิจาเรตฺวา ปน คเหตพฺพํ. อากาส กสิเณน ¶ วินา อรูปชฺฌานานิ ลภิตฺวา ปุน อภิฺตฺถาย ปริกมฺเมกเต อากาสกสิเณปิ กตฺตพฺพตฺตา ตสฺส อภิฺาปาทกตา สมฺภโว วุตฺโตติ อตฺถสฺส สมฺภวโต. ปุพฺเพ อภาวิต ภาวโนติ จ อกตาธิกาโรติ จ อตฺถโต เอกํ. ‘‘อาทิกมฺมิโก’’ติ อภิฺากมฺเม อาทิกมฺมิโก. ‘‘ตาทิสานํ’’ติ ปุพฺเพ อกตาธิการานํ อภาวิตภาวนานํ อิทานิ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กริสฺสามีติ อารภนฺตานํ อภิฺากมฺเม อาทิกมฺมิกกุลปุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิทฺธิวิกุพฺพนํ’’ติ จ อุปลกฺขณวจนํ. ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สวนํ กริสฺสามีติอาทิกํปิ คเหตพฺพํ. อิทฺจ อาทิกมฺมิกวิธานาธิการตฺตา วุตฺตํ. อภิฺาสุ วสิปตฺตานมฺปิ ตํ ปฺจมชฺฌานํ ฉสุอารมฺมเณสุ ยถารหํ อปฺเปติเยว. ‘‘อธิฏฺาตพฺพํ’’ติ ยถิจฺฉิต นิปฺผตฺตตฺถาย สตํ โหตุ สหสฺสํ โหตูติอาทินา จิตฺเตน อภิวิธาตพฺพํ. อภินีหริตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สตํ โหมิ, สหสฺสํ โหมีติ วา’’ติ อตฺตานํ สตํ วา สหสฺสํ วา นิมฺมินนวเสน วุตฺตํ. เสสํ ปน อฺถานิมฺมินนวเสน. โสตุํ วา สทฺทํ, ปสฺสิตุํ วา รูปํ, ชานิตุํ วา ปรจิตฺตํ. อนุสฺสริตุํ วา ปุพฺเพนิวุตฺถํ. อฏฺกถาปาเ. ‘‘อธิฏฺาตี’’ติ อภิฺาย อธิฏฺาติ. อภิวิธาติ นิพฺพตฺเตตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุวิธํหิ อธิฏฺานํ ปริกมฺเมน อธิฏฺานํ อภิฺาย อธิฏฺานนฺติ. อิธ ปน อภิฺาย อธิฏฺานํ วุตฺตํ. ‘‘อธิฏฺาน จิตฺเตนา’’ติ อภิฺาจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปริกมฺมจิตฺตสฺสา’’ติ ปุพฺพภาเค อาวชฺชน ปริกมฺม อธิฏฺานปริกมฺมจิตฺตสฺส. ปจฺฉิมํ ปน ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํ. ปริกมฺมจิตฺตสฺส สมาธานตฺถายาติ วุตฺตํ. ปริกมฺมจิตฺเต สมาหิเต กึ ปโยชนนฺติ อาห ‘‘ตถาหี’’ติอาทึ. ‘‘เสสาภิฺาสุปิ ยถารหํ วตฺตพฺโพ’’ติ ทิพฺพโสตปริกมฺเม เตเนวปริกมฺม สมาธิฺาณโสเตน อาสนฺเน ทิพฺพวิสยํปิ สทฺทํ สุณาตีติอาทินา วตฺตพฺโพ. ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ มนสิกตฺวา. ‘‘ตํ’’ติ ปจฺฉิมํ ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํ. ‘‘อิธ นคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ’’ติ เถรสฺส มเตน ทฏฺพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อิธ ปน อาทิกมฺมิกวิธานปฺปธานตฺตา ปจฺฉิมํปิ ปาทกชฺฌาน สมาปชฺชนํ ¶ วตฺตพฺพเมวาติ. ‘‘กายคติกํ อธิฏฺหิตฺวา’’ติ อยํ กาโย วิย อิทํ จิตฺตํปิ ทนฺธคมนํ โหตูติ เอวํ จิตฺตํ กายคติกํ กรเณน อธิฏฺหิตฺวา. ‘‘ทิสฺสมาเนน กาเยนา’’ติ ทนฺธคมเนน คจฺฉนฺตตฺตา พหุชนานมฺปิ ทิสฺสมาเนน รูปกาเยน. ตพฺพิ ปรีเตน สีฆคมนํ เวทิตพฺพํ. ‘‘อารมฺมณมตฺตํ โหตี’’ติ อนิปฺผนฺนรูปํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อารมฺมณ ปุเรชาตํ’’ติ นิปฺผนฺนรูปํ. อิตรํ ปน หทย วตฺถุรูปํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปรจิตฺต วิชานนฏฺาเน อฏฺกถาฏีกาจริยานํ วิจารณา อตฺถีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จ อฏฺกถายํ ตาวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อฏฺกถายํ’’ติ ธมฺมสงฺคณิ อฏฺกถายํปิ วิสุทฺธิมคฺค อฏฺกถายํปิ. ‘‘ขณิกวเสนา’’ติ ขณิกปจฺจุปฺปนฺนวเสน. อาวชฺชเน นิรุทฺเธติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอกํ จิตฺตํ’’ติ ปรสฺส จิตฺตํ. ตเทว อตีตํ จิตฺตํ คณฺหนฺติ. ‘‘ตานี’’ติ ชวนานิ. ‘‘เตสํ’’ติ ชวนานํ. ‘‘เตนา’’ติ อาวชฺชเนน. ‘‘อิตรถา’’ติ อฺถา สนฺตติ อทฺธาวเสน วุตฺตนฺติ คหิเต สติ. วุตฺโต สิยา. กสฺมา, สนฺตติ อทฺธาวเสน ปจฺจุปฺปนฺเน คหิเต สติ, สพฺพาย เอกชวนวีถิยา เอกปจฺจุปฺปนฺนตฺตา. ‘‘สพฺพานิ จิตฺตานี’’ติ ชวนจิตฺตานิ. ‘‘สหุปฺปนฺนานี’’ติ อิทํ สหุปฺปนฺนานํปิ อตฺถิตาย วุตฺตํ. อาวชฺชนาทีนิ ปน ขณเภทํ นคณฺหนฺติ. สพฺพํ ปรสฺส จิตฺตํ เอกจิตฺตมิว คณฺหนฺติ. ตสฺมา กาลเภโทปิ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นิพฺพานฺจา’’ติ วุตฺตํ, กถํ นิพฺพานํ ปุพฺเพนิวุตฺถํ นาม สิยาติ. อตีเต ปรินิพฺพุตานํ มคฺคผลานิ อนุสฺสรณกาเล เตสํ อารมฺมณภูตํ นิพฺพานํปิ อนุสฺสรติเยว. ตตฺถ เตสํ มคฺคผลานํ อตีตตฺตา นิพฺพานํปิ ปุพฺเพนิวุตฺถํ นาม โหตีติ.
‘‘ยํ ยํ อธิฏฺาตี’’ติ ยํ ยํ สตาทิกํ สํวิธาติ. ‘‘ยถา ยถา อธิฏฺาตี’’ติ เยน เยน อาวิภาวาทิเกน ปกาเรน สํวิธาติ. ‘‘ปกติวณฺณํ’’ติ ปกติสณฺานํ. ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปกติวณฺณสฺเสว. เทวานํ ปสาทโสตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อารมฺมณ สมฺปฏิจฺฉน สมตฺถํ’’ติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สมฺปฏิจฺฉน สมตฺถํ. ตเทว เจโตปริยาณนฺติปิ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เจโต’’ติ จิตฺตํ. ‘‘ปริจฺฉิชฺชา’’ติ อิทํ สราคจิตฺตํ, อิทํ วิราคจิตฺตนฺติอาทินา ¶ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ‘‘โคจร นิวาสวเสนา’’ติ โคจรํ กตฺวา นิวสนวเสน. สพฺพฺุตฺาณคติกํ สพฺพฺุพุทฺธานํ อนาคตํ สฺาณนฺติ อธิปฺปาโย. อนาคเต สตฺตทิวสโต โอริมา จิตฺตเจตสิก ธมฺมา เจโตปริยฺาณสฺส วิสโยติ กตฺวา อนาคเต สตฺตทิวสโตติ วุตฺตํ. ปฏฺาย ปวตฺตมานาติ ปาเสโส. อิมสฺมึ ทิวเส จ อนาคตปกฺเข สพฺพํปิ อารมฺมณํ ปกติาณสฺส วิสโยติ กตฺวา ‘‘ทุตียทิวสโต ปฏฺายา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอตํ’’ติ เอตํ อนาคตํ สฺาณํ. ‘‘ยถา เจตํ’’ติ ยถา จ เอตํ อิมสฺมึ ภเว อนาคต ธมฺเม ชานาติ. ‘‘อสาธารณกาลวเสนา’’ติ อฺเนาเณน อสาธารณ กาลวเสน. ปจฺจุปฺปนฺนภโวหิ อฺฺาณสาธารโณติ.
สมถกมฺมฏฺานานุทีปนา นิฏฺิตา.
๑๗๑. วิปสฺสนากมฺมฏฺาเน. ‘‘ยถาทิฏฺํ’’ติ สกฺกายทิฏฺิยา ยถาทิฏฺํ. นิจฺจนิมิตฺตํ นาม สตฺตปุคฺคลาทินิมิตฺตเมว. สตฺตนิมิตฺตฺหิ ปฺตฺติ ธมฺมตฺตา ขเณขเณ ขยวยเภทาภาวโต โส เอวคจฺฉติ โส เอว ติฏฺตีติอาทินา นิจฺจาการสณฺิตํ โหตีติ. ‘‘ธุวนิมิตฺตํ’’ติ ถิรนิมิตฺตํ. อิทมฺปิ โส คจฺฉนฺโตปิ นนสฺสติ, ติฏฺนฺโตปิ นนสฺสตีติอาทินา ถิราการสณฺิตํ สตฺตนิมิตฺตเมว. ‘‘สุขนิมิตฺตํ’’ติ ขเณขเณ ขยวยเภท ทุกฺขานํ อภาวโต สุขิโต นิทฺทุกฺโข นิพฺภโยติอาทินา สุขาการสณฺิตํ สตฺตนิมิตฺตเมว. ‘‘อตฺตนิมิตฺตํ’’ติ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, าตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺตีติอาทินา วสวตฺตนาการ สณฺิตํ สตฺตนิมิตฺตเมว. ‘‘กิริยา’’ติ ภาวนากิริยา.
วิสุชฺฌตีติ วิสุทฺธิ. วิโสเธตีติ วา วิสุทฺธิ. สีลเมว วิสุทฺธิ สีลวิสุทฺธีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิจฺจสีลเมวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิจฺจสีลเมว อุปริฌานาทิวิเสสานํ อธิฏฺาน กิจฺจสาธกตฺตา อิธ อธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิจฺจสีลเมวา’’ติ. สมาธิ อธิปฺเปโต ¶ . วกฺขติหิ ‘‘ทุวิโธปิ สมาธิ จิตฺตวิสุทฺธิ นามา’’ติ. เอเตน วิสุชฺฌติ เอตายาติ วิสุทฺธิ. จิตฺตสฺส วิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ. สมาธิ เอวาติปิ ทีเปติ. วิสุชฺฌนํ วา วิสุทฺธิ. จิตฺตสฺส วิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ. อตฺถโตปน วิสุทฺธจิตฺตเมว วุจฺจตีติปิ ยุชฺชติ. วิสุทฺธิสทฺท สมฺปนฺเน หิ สติ, จิตฺตวิสุทฺธิ อิจฺเจว วุจฺจติ. น สมาธิวิสุทฺธีติ. ‘‘โสฬสวิธํ กงฺขํ’’ติ อโหสึ นุ โข อห มตีตมทฺธานนฺติอาทินา สุตฺตนฺเตอาคตํ โสฬสวิธํ วิจิกิจฺฉํ. ‘‘อฏฺวิธํ วา กงฺขํ’’ติ สตฺถริกงฺขตีติอาทินา อภิธมฺเม อาคตํ อฏฺวิธํ วิจิกิจฺฉํ. วิสมเหตุทิฏฺิ นาม สตฺตานํ อุปฺปตฺติยา อการณเมว การณํ กตฺวา คหณทิฏฺิ. ‘‘มนสิการวิธี’’ติ อนิจฺจลกฺขณาทีสุ มนสิการวิธิ. อนุปายภูโต มนสิกาโร นาม นิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร. อธิมานวตฺถุ นาม โอภาสาทีนิ. ‘‘มคฺคโต’’ติ มคฺคภาเวน. ‘‘อมคฺคโต’’ติ อมคฺคภาเวน. ‘‘ทสฺสนฺจา’’ติ เตสํอธิมานวตฺถูนํ อนิจฺจตาทิทสฺสนฺจ. ตเมว วิสุทฺธินามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมฺโมหมลโต’’ติ จตุสจฺจปฺปฏิจฺฉาทก สมฺโมหมลโต. นนุ ทสฺสนนฺติ าณเมว. เอวํสติ, าณนฺติ วุตฺเต สิทฺเธ กตฺวา ทสฺสนสทฺเทน สห าณทสฺสนนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถจา’’ติอาทึ. ‘‘สุตมยาทิวเสนา’’ติ สุตมย จินฺตามยวเสน. ตตฺถ ยถาสุตสฺส ปาฬิธมฺมสฺส อตฺถมตฺตชานนํ สุตมยฺาณํ นาม. อตฺถํ ตฺวา อตฺถานุรูปสฺส สภาวลกฺขณสฺส จินฺตนาวเสน อุปฺปนฺนํ าณํ จินฺตามยฺาณํ นาม. ‘‘อนุมานาทิาณํปี’’ติ นามรูป ธมฺเมสุ สภาวานุมานฺาณ สภาวชานนฺาณํปิ. ‘‘อตฺตปจฺจกฺขฺาณเมวา’’ติ อตฺตนา ปจฺจกฺขกรณฺาณเมว. ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ มคฺคามคฺคฺาณทสฺสนาทีสุ สพฺเพสุ าเนสุ. เอตฺถ จ ทสสุ วิปสฺสนาาเณสุปิ วิปสฺสนา วจเนน ปจฺจกฺขทสฺสนเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา สพฺพตฺถคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สมฺมสนฺาณโต ปฏฺาย หิ ทสฺสนเมว อธิปฺเปตํ. น สภาวชานนมตฺตํ. ยโต จกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺเสว สุฏฺุ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ภาวนา กมฺมํ นาม ตตฺถ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ.
‘‘ธมฺมา’’ติ ¶ สงฺขต ธมฺมา. อนิจฺจตา เอว ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณํ. อนิจฺจานํ วา สงฺขต ธมฺมานํ ลกฺขณนฺติ อนิจฺจลกฺขณนฺติปิ ยุชฺชติ. ‘‘อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนากาโร’’ติ ยถา สีฆโสตายํ นทิยํ นาวาย อุทฺธํ คจฺฉนฺตํ สานาวา อภิสงฺขรณทุกฺเขน อภิณฺหํ สุฏฺุ ปฏิปฺปีเฬติ. กสฺมา, อสติ อภิสงฺขาเร ตงฺขเณ เอว อโธวุยฺหนโต. อโธวุยฺหนฺหิ นาวาย ปกติ กิจฺจํ. อุทฺธํ อารูหนํ อภิสงฺขาร สิทฺธํ. เอวเมวํ สีฆโสเต สํสาเร อตฺตภาเวน อุทฺธํ ขณโต ขณํ ทิวสโต ทิวสํ คจฺฉนฺตํ ปุคฺคลํ อยํ อตฺตภาโว อภิสงฺขรณ ทุกฺเขน อภิณฺหํ สุฏฺุ ปฏิปฺปีเฬติ. กสฺมา, อสติ อภิสงฺขาเร, ปจฺจยเวกลฺเล จ สติ, ตงฺขเณ เอว วิปริณมนโต. วิปริณมนฺหิ อตฺตภาวสฺส ปกติ กิจฺจํ. อุทฺธํคมนํ อภิสงฺขาร สิทฺธํ. เอวํ อภิณฺห สมฺปฏิปฺปีฬนํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ สํสารสฺส สีฆโสตตา นาม อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ นาม รูปธมฺมานํ ปวตฺตินิวตฺติ สีฆตา วุจฺจติ. เอตฺถ จ มรณํ ทุวิธํ สมฺมุติ มรณฺจ ปรมตฺถ มรณฺจ. ตตฺถ สมฺมุติ มรณํ นาม สมฺมุติ สจฺจภูตสฺส สตฺตสฺส มรณํ. ตํ เอกภวปริยนฺเต สนฺทิสฺสติ. ปรมตฺถ มรณํ นาม ปรมตฺถ สจฺจภูตานํ นามรูป ธมฺมานํ มรณํ. อิทเมว เอกนฺตมรณํ, สจฺจมรณํ, สภาวมรณํ โหติ. อิมสฺมึ วิปสฺสนา กมฺเม อิทํ ปรมตฺถ มรณํ เอว อนิจฺจตาติ จ วุจฺจติ. ธมฺมานํ สุสานกฺเขตฺตนฺติ จ สุสานภูมีติ จ วุจฺจตีติ. สา จ สุสานภูมินาม สตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย สนฺตานํ อนุพนฺธติเยว. อนุพนฺธตฺตา จ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย โส นาม สมโย นตฺถิ, ยตฺถ สตฺตา น มรนฺตีติ. อิทฺจ อนุพนฺธนํ สตฺตานํ อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนเมว โหติ. เตสํ สพฺพิริยาปเถสุ ชีวิตสฺส จ องฺคปจฺจงฺคานฺจ กายวจีมโน กมฺมานฺจ สมฺพาธปตฺติโต. อวสวตฺตนากาโร ปน อภิสงฺขาร ทุกฺขํ อภิณฺหํ ปจฺจนุภวนฺตานํ ปากโฏเยว. วสวตฺตเนหิ สติ, อภิสงฺขรณ กิจฺจสฺส โอกาโส นตฺถิ. วสวตฺตเนเนว ยถิจฺฉิ ตสฺส กิจฺจสฺส สมฺปชฺชนโต. โลกสฺมิฺหิ สพฺพํปิ อภิสงฺขาร กิจฺจํ นาม อนฺตมโส อสฺสาสนปสฺสาสน กิจฺจํ อุปาทาย ธมฺมานํ วสวตฺตนาภาวโต กโรนฺตีติ.
อนิจฺจสฺส ¶ ธมฺมสฺส อนุอนุปสฺสนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุอนุปสฺสนา’’ติ จ าณจกฺขุนา ปุนปฺปุนํ นิชฺฌายนา โอโลกนา. ‘‘ธมฺมานํ’’ติ ปฺจกฺขนฺธ ธมฺมานํ. ‘‘ยตฺถ ยตฺถา’’ติ ยสฺมึ ยสฺมึ สรีรงฺเค. ‘‘ปุราณ ธมฺมานํ’’ติ ปุราณานํ ปาตุพฺภูตานํ, วฑฺฒิตานฺจ ธมฺมโกฏฺาสานํ อนฺตรธานํ วโย วุจฺจติ. วิปสฺสนา กมฺมํ ปตฺวา ขณิกวเสน เอเกกธมฺมวิภาควเสน จ อนุปสฺสนา กิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘สมูห สนฺตติวเสน ปนา’’ติ. เอเกกธมฺมวิภาควเสน อนุปสฺสนาปิ ปน ปกติยา สุปากเฏสุ จิตฺตเวทนาทีสุ อิจฺฉิตพฺพาเยว. ‘‘อนิจฺจตาย ปรมาโกฏี’’ติ ตโต อุตฺตริ อนิจฺจตา นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ธมฺมานํ ตถา ตถา ภายิตพฺพปฺปกาโร นาม ปฺจกฺขนฺเธ ‘อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ติอาทินา วุตฺโต ภายิตพฺพปฺปกาโร. ตสฺส สมนุปสฺสนาาณํ ภยาณํ. เอเตน อปายทุกฺข สํสาร ทุกฺขภีรุเกหิ ชเนหิ ภายิตพฺพนฺติ ภยํ. เต วา ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภยํ. ภยสฺส สมนุ ปสฺสนาาณํ ภยาณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กิฺจิภยวตฺถุํ’’ติ สีหพฺยคฺฆาทิกํ ภยวตฺถุํ. ‘‘ปฏิสฺสรเณ’’ติ คุหาเลณาทิเก ปฏิสฺสรเณ. ‘‘เตสํ’’ติ ภิชฺชนสภาวานํ ธมฺมานํ. ‘‘เตหี’’ติ ภิชฺชนสภาเวหิ. อุกฺกณฺตา นาม จิตฺตสฺส วิรุทฺธตา นิกฺขมาภิมุขตา. ‘‘จตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติ ปฺจกฺขนฺเธ ‘อนิจฺจโต, ทุกฺขโต, โรคโต, คณฺฑโต, สลฺลโต, อฆโต, อาพาธโต, ปรโต, ปโลกโต, อีติโต,. อุปทฺทวโต, ภยโต, อุปสคฺคโต, จลโต, ปภงฺคุโต, อทฺธุวโต, อตาณโต, อเลณโต, อสฺสรณโต, ริตฺตโต,. ตุจฺฉโต, สฺุโต, อนตฺตโต, อาทีนวโต, วิปริณาม ธมฺมโต, อสารกโต, อฆมูลโต, วธกโต, วิภวโต, สาสวโต,. สงฺขตโต, มารามิสโต, ชาติธมฺมโต, ชราธมฺมโต, พฺยาธิธมฺมโต, มรณธมฺมโต, โสกปริเทวธมฺมโต, ทุกฺขโทมนสฺส ธมฺมโต, อุปายาส ธมฺมโต, สํกิเลสิก ธมฺมโต, ปสฺสนฺโต สฺุโต โลกํ อเวกฺขตีติ เอวํ มหานิทฺเทเส ¶ โมฆปฺหนิทฺเทเส อาคเตหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโตติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘อนิจฺจโต’’ติ จ อนิจฺจภาเวนาติ อตฺโถ. สพฺเพปิ ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา เอวาติ ปสฺสนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. กถํ ปน อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต สฺุโต โลกํ อเวกฺขตีติ. นิจฺจคุณ สฺุตาย สฺุโต ปฺจกฺขนฺธภูตํ โลกํ อเวกฺขติ. เสสปเทสุปิ เอเสวนโย. ตตฺถ ‘‘อนิจฺจา เอวา’’ติ ปฏิสนฺธิกฺขณโต ปฏฺาย ยทากทาจิ มรณ ธมฺมตฺตา อนิจฺจา เอว. ‘‘ทุกฺขา เอวา’’ติ อนิจฺจ ธมฺมตฺตาเยว ทุกฺขา เอว. ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํติหิ วุตฺตํ. ทุกฺข สจฺจธมฺมตฺตา วา. ‘‘โรคา เอวา’’ติ โรคชาติกตฺตา โรคา เอว. เยหิ เกจิ โลเก จกฺขุ โรคาทิกา อเนกสหสฺสา โรคา นาม สนฺทิสฺสนฺติ. สพฺเพเต อิเมปฺจกฺขนฺธา เอว. อิโต อฺโโกจิ โรโค นาม นตฺถิ. ตสฺมา เต เอกนฺเตน โรคชาติกา เอวาติ. อปิ จ, ทุกฺขสจฺจ ธมฺมตฺตาตีหิ ทุกฺขตาหิ จตูหิ ทุกฺขฏฺเหิ จ อภิณฺหสมฺปฏิปฺปีฬนโต รุชฺชนฏฺเน โรคา เอว. ตตฺถ ‘‘ตีหิ ทุกฺขตาหี’’ติ ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขาร ทุกฺขตา วิปริณาม ทุกฺขตาติ อิมาหิ ตีหิทุกฺขตาหิ. ‘‘จตูหิ ทุกฺขฏฺเหี’’ติ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ,ติ อิเมหิ จตูหิ ทุกฺขฏฺเหิ. ทุกฺข กิจฺเจหีติ อตฺโถ. เอสนโย คณฺฑาทีสุ. ตตฺถ คณฺโฑนาม ปีฬกาพาโธ. สลฺลํ นาม วิชฺฌนฏฺเน กิเลส สลฺลฺจ ทุกฺขสลฺลฺจ. อฆนฺติ นิรตฺถกํ. อิเม จ ขนฺธา วิปตฺติปริโยสานตฺตา นิรตฺถกา เอว โหนฺติ. สพฺพาสมฺปตฺติโย วิปตฺติปริโยสานาติ หิ วุตฺตํ. อวิสฺสาสิกฏฺเน ปเร เอว. น หิ เต เอตํ มม, เอโส หมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ เอวํ วิสฺสาสํ อรหนฺติ. ตถา วิสฺสาสํ กโรนฺตสฺส นานาทุกฺเขหิ นิจฺจํ วิหึสนโต. ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ยทากทาจิ ปลุชฺชนธมฺมตฺตา ปโลกธมฺมา เอว. ‘‘อีตี’’ติ อนฺตราโย วุจฺจติ. ขนฺธา อนฺตราย ชาติกา เอวาติ วุตฺตํ โหติ. อชฺฌตฺตภาวํ อุปคนฺตฺวา ทุตตฺตา วิพาธกตฺตา อุปทฺทวา เอว. ภายิตพฺพตฺตา ภยา เอว. อนตฺตา เอว สมานา อชฺฌตฺตภาวํ อุปคนฺตฺวา สชฺชนโต ลคฺคนโต ทุมฺโม จยโต ¶ อุปสคฺคา เอว. นิจฺจกาลํ โลกธมฺเมหิ จลนตฺตา วิปฺผนฺทนตฺตา จลาเอว. นานปฺปกาเรน ภฺชนธมฺมตฺตา ปภงฺคุโน เอว. ขณมตฺตมฺปิ อถิรตฺตา อทฺธุวา เอว. ชรามรณาทิโต อปายวินิปตนาทิโต ภยโต ตายติ รกฺขตีติ ตาณํ. เต จ ขนฺธา กสฺสจิตาณา น โหนฺติ. เตสฺจ กิฺจิตาณํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อตาณา เอว. ภยโต ภีรุกา ชนา ลียนฺติ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ. เต จ กสฺสจิเลณา น โหนฺติ. เตสฺจ กิฺจิเลณํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อเลณา เอว. ภยํ สรติหึสตีติ สรณํ. เต จ กสฺสจิสรณํ น โหนฺติ. เตสฺจ กิฺจิสรณํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อสฺสรณา เอว. นิจฺจตาทีหิ สพฺเพหิ โสภณคุเณหิ สพฺพโส รหิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา สฺุตฺตาริตฺตา เอว. ตุจฺฉา เอว. สฺุา เอว. อตฺตา วุจฺจติ ยสฺสกสฺสจิ โกจิ สารภูโต ปฏิสฺสรโณ. เต สยฺจ กสฺสจิ อตฺตาน โหนฺติ. อตฺตโน จ โกจิ อตฺตานาม นตฺถิ. ตสฺมา อนตฺตา เอว. อนิจฺจตาทีหิ อาทีนเวหิ โทเสหิ สมฺปุณฺณตฺตา อาทีนวา เอว. วิปริณาม สภาวตฺตา วิปริณามา เอว. สารภูตสฺส กสฺสจิ อธิฏฺานสฺส อภาวา อสาราเอว. อฆสฺส สพฺพนิรตฺถกสฺส ปติฏฺานตฺตา อฆมูลา เอว. เต สยํ มรณ ธมฺมสมงฺคีโน หุตฺวา เตน มรณสตฺเถน มรณาวุเธน สํสาเร สตฺตานํ นิจฺจํ มารกตฺตา ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกตฺตา วธกา เอว. นิจฺจสุขหิต วุฑฺฒิวิคตตฺตา วิภวา เอว. อาสเวหิ ปริคฺคหิตตฺตา สาสวา เอว. นิจฺจกาลํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกตฺตา สงฺขตา เอว. กิเลสมารมจฺจุมารานํ อามิสาหารตฺตา มารามิสา เอว. อนิจฺฉนฺตสฺเสว สโต จกฺขุโรคาทิภาเวน อปายภวาทิภาเวน ชาตสภาวตฺตา ชาติธมฺมา เอว. อนิจฺฉนฺตสฺเสว สโต หายนมรณสภาวตฺตา ชรามรณ ธมฺมา เอว. โสกาทีนํ วตฺถุภาเวน ธารณตฺตา โสกาทิ ธมฺมา เอว. ตณฺหา สํกิเลส ทิฏฺิสํกิเลส ทุจฺจริต สํกิเลเสหิ นิยุตฺตตฺตา สํกิเลสิก ธมฺมา เอวาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘จตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติ. ‘‘ปฏิสงฺขานวเสนา’’ติ ปริวีมํสนวเสน ¶ .‘‘นิกนฺติยา’’ติ นิกนฺติตณฺหาย. ‘‘ปริยาทินฺนายา’’ติ สุกฺขภาวปตฺตาย. ‘‘ภยฺจา’’ติ ภยาณวเสน อุปฺปนฺนํ โอตฺตปฺปภยฺจ.
โลเก อตฺตชีวา นาม สตฺตานํ อชฺฌตฺต ธมฺเมสุ สารธมฺมา โหนฺติ. เตสุ วิคเตสุ เสสธมฺมา นิสฺสตฺต นิชฺชีวภาวํ ปตฺวา เผคฺคุภูตา กจวรภูตาติ โลกสฺส อภิมาโน. เต จ อตฺตชีวา นาม สพฺพโส นตฺถีติ ทิฏฺเ ขนฺเธสุ กจวรภาวทสฺสนํ อตฺตชีว สฺุตา ทสฺสนํ นาม. ‘‘วิมุจฺจมาโน’’ติ เอเตน วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วิมุจฺจนฺติ เอเตนาติ วิโมกฺโขติปิ ยุชฺชติ. ‘‘นิมิตฺตานี’’ติ วิปลฺลาสธมฺเมหิ นิมฺมิตานิ นิจฺจนิมิตฺต สุขนิมิตฺต อตฺตนิมิตฺต ชีวนิมิตฺตานิ. สตฺต ปุคฺคล อิตฺถิ ปุริส หตฺถ ปาท สีส คีวาทีนิ นิมิตฺตานิ จ. ตตฺถ สงฺขารานํ ขณิก ธมฺมตฺตา อนิจฺจานํเยว สตํ สนฺตติ ฆเนน ปฏิจฺฉนฺนตฺตา หิยฺโยปิ โส เอว, อชฺชปิ โส เอวาติอาทินา นิจฺจากาเรน อุปฏฺานํ นิจฺจนิมิตฺตํ นาม. กิเลสมเลหิ ปริคฺคหิตตฺตา อสุภานํเยว สตํ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิทํ อิฏฺํ, กนฺตํ, มนาปํ, ปิยรูป, นฺติอาทินา สุภากาเรน อุปฏฺานํ สุภนิมิตฺตํ นาม. ภยฏฺเน อเขมฏฺเน ทุกฺขานํปิ สตํ ตาเยว ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิทํ สุขํ, นิพฺภยํ, เขมํ, สาตรูป, นฺติอาทินา สุขากาเรน อุปฏฺานํ สุขนิมิตฺตํ นาม. ปจฺจยา ยตฺตวุตฺติกตฺตา ปจฺจเยน วินา เกวลํ อตฺตโน วสายตฺตวุตฺติตา ภาวโต อนตฺตานํเยว สตํ อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรติ, กเถติ, จินฺเตติ, คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติ, าตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺตี, ติอาทินา วสวตฺตนากาเรน อุปฏฺานํ อตฺตนิมิตฺตํ นาม. ตถา สตฺโตนาม สตฺตาหํปิ ชีวติ, มาสํปิ ชีวติ, สํวจฺฉรํปิ ชีวตีติอาทินา ชีวากาเรน อุปฏฺานํ ชีวนิมิตฺตํ นาม. นนุ เจตฺถ อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรตีติอาทีสุ อิจฺฉานาม ตณฺหาวาฉนฺโท วา. ตทุภยมฺปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตํ. กรณฺจ นาม กายิกกฺริยาภูตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ ปวตฺติวิเสโส. เอวฺจสติ เตสํ จิตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา อตฺตโน อิจฺฉาวเสน กโรตีติ อิทํ อภิธมฺมวิรุทฺธํ น โหตีติ. น น โหติ. อตฺตโนติ จ กโรตีติ จ ¶ วุตฺตตฺตา. น หิ อตฺตานาม อตฺถิ, โย อตฺตโนติ วุจฺเจยฺย. น จ กตฺตานาม อตฺถิ, โย กโรตีติ วุจฺเจยฺย. อิธ ปน ตสฺมึ สมเย ปวตฺตํ ขนฺธปฺจกเมว อตฺตาติ จ กตฺตาติ จ คเหตฺวา อตฺตโนติ จ กโรตีติ จ วุตฺตํ. ‘‘อวสฺสโย โหตี’’ติ ปติฏฺา โหติ. ‘‘วิธมิตฺวา’’ติ าเณน อนฺตรธาเปตฺวา. สภาวโต วิชฺชมานานิ น โหนฺตีติ ทสฺสนาเณน วินิจฺฉยํ ปาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภาวทสฺสนํ นาม โสกทุกฺขาทีนํ อภาวทสฺสนํ.
‘‘ตํ ตํ ฆนวินิพฺภุชฺชนวเสนา’’ติ สมูหสนฺตติ ฆนาทีนํ ภินฺทน ฉินฺทนวเสน. ตตฺถ สมูหฆนภินฺทนํ อาทิโต ธมฺมววตฺถานาณกิจฺจํ. ตทา อตฺตทิฏฺิ วิกฺขมฺภิตา โหติ. ชีวทิฏฺิ จ นาม สุขุมตรา อตฺตทิฏฺิ เอว วุจฺจติ. มคฺคกฺขณํ ปตฺวา เอว ตทุภยํปิ สพฺพโส สมุจฺฉินฺทตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปณิหิตคุณสฺสา’’ติ ปตฺถิตคุณสฺส.
‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ เอตฺถ ‘‘ปตี’’ติ เชฏฺโก วุจฺจติ. ‘‘มุขํ’’ติ มูลการณํ. ปติ จ โส มุขฺจาติ ปติมุขํ. ปติมุขเมว ปาติโมกฺขนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ หี’’ติอาทิมาห. สพฺพโลกิยสีลานิ นาม จตุปาริสุทฺธิสีลานิ. เตสํ มชฺเฌ. ‘‘เชฏฺกตฺตา’’ติ เชฏฺกสีลตฺตา. ‘‘ตเมวา’’ติ วินยปฺตฺติสีลเมว +. ‘‘เยสํ ธมฺมานํ’’ติ อุทฺธจฺจ มุฏฺสฺสจฺจาทิ ธมฺมานํ. ‘‘วิปฺผนฺทิตานิ นามา’’ติ วิปฺปกิณฺณานิ นามาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘โลลานิ นามา’’ติ. ‘‘ตทนุพนฺธา’’ติ ตานิวิปฺผนฺทิตานิ อินฺทฺริยานิ อนุคตา. ‘‘พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเหี’’ติ พุทฺเธนภควตา ปฏิกฺโกสิเตหิ นีวาริเตหิ. ‘‘มิจฺฉาปโยเคหี’’ติ อฏฺกุลทูสนกมฺเมหิ เจว เอกวีสติอเนสนกมฺเมหิ จ. ‘‘ติวิธกุหนวตฺถูหี’’ติ ปจฺจยปฺปฏิเสวนฺจ, สามนฺตชปฺปนฺจ, อิริยา ปถ สนฺนิสฺสิตฺจาติ อิเมหิ ติวิเธหิ กุหนวตฺถูหิ. ติวิเธหิ อจฺฉริย กมฺมวิธาเนหีติ วุตฺตํ โหติ. ปริสุชฺฌตีติ ปริสุทฺธิ. ปริสุทฺธิ เอว ปาริสุทฺธิ. ‘‘สมฺโมหสฺสา’’ติ ธาตุมนสิการาทีสุ สมฺมุยฺหนสฺส. ‘‘เคธสฺสา’’ติ สมฺโมหตฺตาเยว ปจฺจเยสุ ภตฺตนิกฺขิตฺตกา กสฺสวิย เคธสฺส, อภิกงฺขสฺส. ‘‘มทสฺสา’’ติ ลาภสกฺการา ทิมูลกสฺส ¶ มานมทสฺส. ‘‘ปมาทสฺสา’’ติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ปมาทสฺส มุฏฺสฺสจฺจสฺส. ตํ ตํ ปโยชน มริยาโท นาม จีวรปจฺจเย ตาว สีตปฺปฏิฆาตาทิโก ปโยชนมริยาโท. ‘‘มริยาโท’’ติ จ ยาวเทวาติ ปเทน ทสฺสิโต สีตปฺปฏิฆาตาทิโก จีวรปฺปโยชน ปริจฺเฉโท. โส จ จีวรปจฺจเย สมฺโมหาทิเก สาวชฺชปกฺเข อปตนตฺถาย ปิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺโมหสฺส เคธสฺส มทสฺส ปมาทสฺส ปหานตฺถํ’’ติ. เอสนโย ปิณฺฑปาตปจฺจยาทีสุปิ. เอเตน ปจฺจเวกฺขนาปาเสุ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตายาติอาทีสุ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย ปฏิเสวติ. น ตโต อุตฺตริ สมฺโมหตฺถาย เคธตฺถาย มทตฺถาย ปมาทตฺถาย ปฏิเสวตีติอาทิ. เอวฺจสติ, ยํ จีวรํ ปฏิเสวนฺตสฺส สมฺโมหเคธมทปฺปมาทา อุปฺปชฺชนฺติ. ตํ น เสวิตพฺพํ. อิตรํ เสวิตพฺพนฺติ ทสฺสิตํ โหตีติ.
‘‘ปจฺจตฺตสภาโว’’ติ ปจฺเจกสภาโว. ‘‘การิยสงฺขาตํ’’ติ กาตพฺพํ อภินิปฺผาเทตพฺพนฺติ การิยํ. อาสนฺนปฺผลํ. เตนาห ‘‘อคฺคิสฺสธูโมวิยา’’ติ. อาสนฺนการณํ ปทฏฺานํ นาม อคฺคิการโก วิย. ปชฺชติ คจฺฉติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ ปทํ. ติฏฺติ ผลํ เอตฺถาติ านํ. อุภยํปิ การณ ปริยาโย เอว. เตน อติสฺสยตฺโถปิ สิชฺฌตีติ อาห ‘‘อาสนฺนการณํ’’ติ. ‘‘สทฺธึ สฺา จิตฺต วิปลฺลาเสหี’’ติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตหีติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา ปน สฺา จิตฺต วิปลฺลาสา วิกฺขมฺภิตุํ สกฺโกตีติ น วตฺตพฺพา. ‘‘สาสน ธมฺเม’’ติ อนตฺตลกฺขณ สุตฺตนฺตาทิเก สฺุต ธมฺมปฺปฏิสํยุตฺเต เทสนาธมฺเม. ‘‘ทิฏฺิวิปลฺลาโส วิกฺขมฺภิโต’’ติ ตาทิสํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เทสเก สตฺถริ จ เทสิเต ธมฺเม จ สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา สจฺจเมว ภควา อาห, อหํ ปน เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา,ติ คณฺหามิ, มิจฺฉาวตายํ มมคาโหติ เอวํ วิกฺขมฺภิโต โหติ. ตโต ปฏฺาย เอโส เม อตฺตาติ วทนฺโตปิ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺเตน น วทติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน เอว วทตีติ อธิปฺปาโย. อิทมฺปน ทฬฺหคฺคาห วิกฺขมฺภนมตฺตํ เอว ¶ . น อตฺตทสฺสน วิกฺขมฺภนํ. ตํ ปน ธมฺมววตฺถานฺาเณ สิทฺเธ เอว สิชฺฌตีติปิ วทนฺติ. จตุนฺนํ อาหารานํ วเสน จตุธา นามรูปํ ปริคฺคเหตพฺพเมว. กสฺมา, จตฺตาโร อาหาเร ปริคฺคเหตฺวา เตสฺเวว ลกฺขณตฺตยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส อนฺเต โลกุตฺตรฺาณทสฺสนปฺปฏิลาภกิจฺจสฺส สิทฺธตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปฺจธาติอาทีสุ เอสนโย. อาทิกมฺมิกานํ อวิสโย, วิสุํ วิสุํ ลกฺขณ รสาทีหิ ปริคฺคเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ปริคฺคหเณ สกฺโกนฺตสฺสปิ วิปสฺสนา กมฺเม วิสุํ วิสุํ ปสฺสิตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ. ตถาหิ วกฺขติ ‘‘กลาปวเสน สํขิปิตฺวา’’ติ. ‘‘อฺสฺส กสฺสจี’’ติ อตฺตชีวาทิกสฺส. โส กโรติ กุสลากุสลํ กมฺมํ. โส ปฏิสํเวเทติ ภวนฺตรํ ปตฺวา ตพฺพิปากํ. สํสรติ ภวโต ภวํ. สนฺธาวติ กมฺมเวเคน ขิตฺโต. สุทฺเธ นาเม เอว วา รูเป เอว วา อีหาพฺยาปารานํ อภาวทสฺสนโตติ โยชนา. ปุคฺคลสตฺตานํ กฺริยาโยติ สฺิตาติ วิคฺคโห. ‘‘อตฺตาติ ปวตฺตา ทิฏฺี’’ติ การก ทิฏฺิ. ‘‘ตทตฺถา ภินิเวสวเสนา’’ติ สตฺโต, ปุคฺคโล, ติอาทิ โวหารสฺส สพฺภาวโต ตสฺส อตฺถภูโต สตฺตปุคฺคลาทิโกปิ สภาวโต อตฺถิเยว. โน นตฺถีติ เอวํ ทฬฺหํ หทเย สนฺนิธานกรณ วเสน. ‘‘อติธาวนฺจา’’ติ โวหาร ปฺตฺติมตฺเต อฏฺตฺวา ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฺจกฺขนฺเธ สตฺตาทิภาเวน คหณฺจาติ อธิปฺปาโย.
‘‘กมฺมจิตฺโตตุกาหารวเสนา’’ติ เอตฺถ กกาโร สนฺธิ วเสน อาคโม. กมฺมวเสน จิตฺตวเสน อุตุวเสน อาหารวเสนาติ อตฺโถ. อนุรูปานํ ปจฺจยานํ สามคฺคีติ วิคฺคโห. ‘‘อฺถา ปวตฺติยา’’ติ อฺเน ปกาเรน ปวตฺตนสฺส. ‘‘เหตุสมฺภารปจฺจเยหี’’ติ เหตุปจฺจย สมฺภารปจฺจเยหิ. ชนก ปจฺจยา เหตุปจฺจยา นาม. ปริวารปจฺจยา สมฺภารปจฺจยา นาม. ‘‘กมฺมปฺปวตฺติยา’’ติ กมฺมปฺปวตฺติโต. ‘‘วิปากปฺปวตฺติยา’’ติ วิปากปฺปวตฺติโต. เอกสฺส สตฺตสฺส อนมตคฺเค สํสาเร สํสรนฺตสฺส รูปกาโยปิ อตฺถิ นามกาโยปิ อตฺถิ. ตโต อฺโ โกจิสภาโว ¶ นาม นตฺถิ. ทฺเว จ กายา ปฺจโวกาเร สํสรนฺตสฺส เอกโต ปวตฺตนฺติ. อสฺสตฺเต สํสรนฺตสฺส รูปกาโย เอว ปวตฺตติ. โส เอว ตตฺถ เอโกสตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. อรูเป สํสรนฺตสฺส นาม กาโย เอว ปวตฺตติ. โส เอว ตตฺถ เอโก สตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ‘‘สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ จ ปฺตฺติมตฺตํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. เตสุ จ กาเยสุ รูปกาเย จุติ ปฏิสนฺธีนํ อฺมฺํ อนนฺตร ปจฺจยตา นาม นตฺถิ. เอกเมกสฺมึ ภเว เอกเมโก หุตฺวา จุติกาเล ภิชฺชติ. รูปสนฺตติ ฉิชฺชติ. ปฏิสนฺธิรูเปน สห ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนตา ปพนฺโธ นปฺปวตฺตติ. นาม กาเย ปน จุติ ปฏิสนฺธีนํ อฺมฺํ อนนฺตรปจฺจยตา อตฺถิ. จุติกาเลปิ นามสนฺตติ น ฉิชฺชติ. ปฏิสนฺธิ นาเมน สห ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนตา ปพนฺโธ ปวตฺตติเยว. ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาท กุสโล ภิกฺขุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺาเณ ตฺวา เอกสฺมึภเว เอกสฺส สตฺตสฺส ปวตฺตึ ปสฺสนฺโต สตฺตํ นาม น ปสฺสติ. ปุคฺคลํ นาม น ปสฺสติ. อหนฺติปิ น ปสฺสติ. ปโรติปิ น ปสฺสติ. อหํ อตีเตสุ ภเวสุ อโหสินฺติปิ น ปสฺสติ. อิมสฺมึภเว อสฺมีติปิ น ปสฺสติ. อนาคเตสุ ภวิสฺสามีติปิ น ปสฺสติ. อถ โข อวิชฺชา ปจฺจยา สงฺขารา ปวตฺตนฺติ. สงฺขาร ปจฺจยา ภวนฺตเร วิฺาณํ ปวตฺตตีติอาทินา นเยน นามรูป ธมฺมานํ เหตุผล ปรมฺปราวเสน อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเมว ปสฺสติ. เอกสฺมึภเว ปวตฺตึ ปสฺสนฺเต สติ, อนมตคฺเคสํสาเร อนนฺเตสุ ภเวสุ ตสฺส สตฺตสฺส ปวตฺติ ทิฏฺา เอว โหติ ตตฺถปิ เอวเมว, ตตฺถปิ เอวเมวาติ. ตทา ตสฺส โสฬสวิธา กงฺขา ปหียตีติ อิมมตฺถํ ‘‘ทสฺเสนฺโต อนมตคฺเค สํสาเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กตมา โสฬสวิธา กงฺขาติ. อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ. น นุ โข อโหสึ. กึ นุ โข อโหสึ. กถํ นุ โข อโหสึ. กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺติ เอวํ ปุพฺพนฺเต ปฺจวิธา กงฺขาวุตฺตา. ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ. น นุ โข ภวิสฺสามิ. กึ นุ โข ภวิสฺสามิ. กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ. กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานนฺติ เอวํ อปรนฺเต ปฺจวิธา กงฺขา วุตฺตา ¶ . อหํ นุ โข สฺมิ. โน นุ โข สฺมิ. กินฺนุ โข สฺมิ. กถํ นุ โข สฺมิ. อหํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต. โส กุหึ คามี ภวิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉพฺพิธา กงฺขา วุตฺตา. อิมา โสฬสวิธา กงฺขาติ. ตตฺถ อโหสึ นุ โข, น นุ โข อโหสินฺติ อิมินา ปททฺวเยน อตีตกาเล อตฺตโน อตฺถิ นตฺถิภาเว กงฺขติ. สเจ อตฺถิ, กึ นุ โข อโหสินฺติ กงฺขติ. เกนจิ เหตุนา ปจฺจเยน วา อโหสึ. เกนจิ อิทฺธิมนฺเตน วา นิมฺมิโต อโหสึ. อเหตุ อปจฺจยา วา อนิมฺมิโต วา สยํชาโต อโหสินฺติ อตฺโถ. ยทิ เตสุปกาเรสุ อฺตเรน อโหสึ. กถํ นุ โข อโหสึ. อปาทโกวา อโหสึ. ทฺวิปาทโก วา. จตุปฺปาทโกวา. พหุปฺปาทโกวา. รูปีวา. อรูปีวา. สฺีวา. อสฺีวา อิจฺจาทิ. อถ เตสุ อปาทกาทีสุ อฺตโร อหํ อโหสึ. กึ หุตฺวา กึ อโหสึ. ปถมภเว กึ หุตฺวา ทุตีย ภวาทีสุ กึ อโหสินฺติ อิทํ ภวปรมฺปราวเสน วุตฺตํ. เอสนโย อปรนฺเตปิ. ปจฺจุปฺปนฺเน ‘‘อหํ นุ โข สฺมิ, โน นุ โข สฺมี’’ติ ยถา ขุทฺทกวตฺถุ วิภงฺเค อฏฺสตตณฺหาวิจริเตสุ. สตสฺมีติ โหติ. สีตสฺมีติ โหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สตสฺมี’’ติ อหํ สสฺสโต วา ภวามิ. ‘‘สีตสฺมี’’ติ อหํ อุจฺฉินฺโนวา ภวามีติ อตฺโถ. ยถา จ. อตฺถีติ โข เอโก อนฺโต. นตฺถีติ โข ทุตีโย อนฺโตติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อตฺถี’’ติ อตฺตานาม ภวาภเวสุ นิจฺจกาลํ อตฺถิ. ‘‘นตฺถี’’ติ ตถา นตฺถิ, อุจฺฉิชฺชติ. น โหติ ปรมฺมรณาติ อตฺโถ. ตถา อิธาปิ อหํ นุ โข สฺมิ. โน นุ โข สฺมีติ กงฺขติ. ตตฺถ ‘‘อหํ นุ โขสฺมี’’ติ อยํ อหํ นาม ภวาภเวสุ นิจฺจกาลํ อสฺมิ นุ โข, มม อตฺตานาม สสฺสโต หุตฺวา สพฺพกาลํ อตฺถิ นุ โขติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘โน นุ โข สฺมี’’ติ ตถา โน อสฺมิ นุ โข. มม อตฺตา ตถา นตฺถิ นุ โขติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘ภวาภเวสู’’ติ ปวตฺเตปิ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานํ อตฺตานํ คเหตฺวา ปวตฺตา ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘กึ นุ โข สฺมี’’ติ อหํ นาม สนฺโต ชาโต กึ นุ โข อสฺมิ. เกนจิ เหตุนา ปจฺจเยน วา อสฺมิ นุ โข. เกนจิ อิทฺธิมนฺเตน วา นิมฺมิโต ภวามิ นุ โข. อุทาหุ อเหตุ อปจฺจยา วา ¶ เกนจิ อนิมฺมิโต วา สยํ นุ โข ภวามิ นุ โขติ อตฺโถ. ‘‘กถํ นุ โข สฺมี’’ติ เอตฺถ ปน อปทาทีหิ อโยเชตฺวา อหํ นุ โข กึ โคตฺโต ภวามิ. โคตมโคตฺโต วา วาเสฏฺ โคตฺโต วา ติอาทินา โยเชตพฺพํ. อาทิ กปฺปกาเล ตานิ โคตฺตานิ เอตรหิ สมฺเภทํ คจฺฉนฺติ. ตสฺมา เตสุ กงฺขนฺโต กงฺขติเยว. ‘‘อหํ กุโต อาคโต’’ติ อหํ อตีเต กุโตภวโต อาคโต อสฺมิ. ‘‘โสกุหึคามี ภวิสฺสามี’’ติ โส อหํ อายตึ ภเว กุหึ คามิโก ภวิสฺสามีติ กงฺขติ. ‘‘กงฺขาย อติกฺกโม’’ติ โส ภิกฺขุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อวิชฺชาทิกํ อตีตเหตุ ปฺจกํ ปสฺสนฺโต ตสฺมึภเว สพฺพํปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสติเยว. เอวํ ปสฺสนฺโต น ตตฺถ อหํ นาม โกจิ อตฺถิ, ยํ ปฏิจฺจ อตีต วิสยา ปฺจวิธา กงฺขา อุปฺปชฺชติ. ธมฺม มตฺตเมว ตตฺถ อตฺถีติ เอวํ อตีเต กงฺขา วตฺถุสฺส อภาวทสฺสเนน ปฺจวิธาย กงฺขาย อติกฺกโม โหติ. นนุ ตถา ปสฺสนฺตสฺสปิ กถํ นุ โข สฺมิ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โขติ อยํ กงฺขา อตฺถิเยว. ตถา ปสฺสนฺโตปิ หิ วินา ปุพฺเพนิวาสฺาเณน อตีเต ภเว อหํ ทฺวิปาทโก อโหสินฺติวา จตุปฺปาทโก อโหสินฺติ วา ตโต จุโต อสุกภเว อุปฺปนฺโนติ วา น ชานาติ น ปสฺสตีติ. วุจฺจเต. สา ปน กงฺขา ธมฺม มตฺตปฺปวตฺติ ทสฺสนโต ปฏฺาย อนฺตรายิก กงฺขา น โหติ. วิจิกิจฺฉา ปฏิรูปิกา เอว. สา หิ อริยานํปิ ลพฺภติ เยวาติ. ตถา อนาคเต ผลปฺจกํ ปสฺสนฺโต อปรนฺเต ปฺจวิธํ กงฺขํ อติกฺกมติ. ปจฺจุปฺปนฺเน ผลปฺจกฺจ เหตุปฺจกฺจ ปสฺสนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเน กงฺขา ฉกฺกํ อติกฺกมติ. เสสํ สพฺพํ ปุพฺพนฺเต วุตฺตนยเมวาติ. อฏฺวิธาย กงฺขาย อติกฺกมเน ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฺปฏิโลมํ ปสฺสนฺโต เทสนา ธมฺเม จ โลกุตฺตร ธมฺเมสุ จ กงฺขํ อติกฺกมติ. ธมฺเม กงฺขาติกฺกมเนน สเหว เทเสนฺเต สตฺถริ จ, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปนฺเน สงฺเฆ จ, ตีสุ สิกฺขาสุ จ, ยถาวุตฺเต ปุพฺพนฺเต จ, อปรนฺเต จ, ปุพฺพนฺตา ปรนฺเตสุ จ, ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน สห ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ จ สพฺพํ กงฺขํ อติกฺกมติเยว. เตนาห ‘‘สภาว ¶ ธมฺมปฺปวตฺติยา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘สภาวธมฺมปฺปวตฺติยา จา’’ติ ปจฺจยปรมฺปราวเสน สภาวธมฺมานํ ปรมฺปรปฺปวตฺติยา จ. ธมฺมสุ ธมฺมตา นาม เทสนา ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตาทิภาเวน สุนฺทร ธมฺมตา. อนวชฺชธมฺมตา. พุทฺธสุพุทฺธตา นาม ตํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส พุทฺธสฺส สพฺพฺุพุทฺธตา.
ปริยุฏฺิตานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ วิกฺขมฺภนํ นาม เหฏฺา ธมฺมววตฺถาน วเสน ปจฺจยปริคฺคหวเสน จ สิชฺฌติ. วิปสฺสนา กมฺมํ ปน อนุสยภูตานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ สลฺลิขนตฺถาย กรียตีติ วุตฺตํ ‘‘อนุสย สมูหนนตฺถฺจา’’ติอาทิ. ‘‘ตตฺถ ปนา’’ติ ตสฺมึ ปฏิสมฺภิทา มคฺเค ปน. วิภตฺเตสูติ ปาเสโส. ‘‘ยสฺสา’’ติ โยคี ปุคฺคลสฺส. ‘‘ยํ ทูเร สนฺติเกวา’’ติ ยํ ทูเร ปวตฺตํ รูปํ วา, สนฺติเก ปวตฺตํ รูปํวาติ ปาเสโส. ‘‘ตทตฺถสฺส ปนา’’ติ สมฺมสิตธมฺมุทฺธารตฺถสฺส. ‘‘าเณน ทฬฺหํ คเหตฺวา’’ติ ธมฺมววตฺถานฺาเณน สุฏฺุวิภูตํ กตฺวาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ยํ ยํ ทฬฺหํ คเหตพฺพํ. ตํ ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ปุน ทฬฺหํ คหิตสฺส รูปสฺส อนิจฺจลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา จ กฺริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘นสฺสนฺตี’’ติ ภิชฺชนฺติ. อนิจฺจตํ คจฺฉนฺติ. ‘‘วิตฺถมฺภน กฺริยา’’ติ เอตฺถ วิวิเธน ถมฺภนํ วิตฺถมฺภนํ. นานาทิสาภิมุขวเสน ถมฺภนํ วหนนฺติ อตฺโถ. ‘‘อิมาสฺจา’’ติ จตุนฺนํ มหาภูตานฺจ. วิสุํ วิสุนฺติ วุตฺตตฺตา ตาสํ อฺมฺฺจ สหชาเตสุ คหณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อาปาทีนํ’’ติ. อาปาทีนํ เสสมหาภูตานฺจาติ อตฺโถ. สนฺตติยา สรีรานิ สนฺตติ สรีรานิ. ‘‘ตถา ตถา กปฺเปตฺวา’’ติ รูปธมฺมานํ สนฺตติ ปริวตฺติ นาม อภิกฺกมนฺตสฺส เอวํ ภเวยฺย, ปฏิกฺกมนฺตสฺส เอวํ ภเวยฺย, ตถา สมิฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺสาติอาทินา ปริกปฺเปตฺวา. ‘‘เสสขนฺเธสุปิ ตํ ตํ สนฺตติ นานตฺตํ’’ติ เวทนากฺขนฺเธ ตาว กาเย กายิกสุขสนฺตติ ทุกฺขสนฺตตีนํ นานตฺตํ. จิตฺเต โสมนสฺส โทมนสฺส สนฺตตีนํ. อุเปกฺขา สนฺตติ ปน อวิภูตา โหติ. กปฺเปตฺวา คเหตพฺพา. ยทา จิตฺเต โสมนสฺส โทมนสฺสานิ น สนฺทิสฺสนฺติ, ตทา อิทานิ อุเปกฺขา เม เวทนา ปวตฺตตีติ วา, ยทา ตานิ สนฺทิสฺสนฺติ ¶ , ตทา สา นิรุชฺฌตีติ วา เอวํ ตกฺเกตฺวา สมฺมสิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. สฺากฺขนฺเธ รูปสฺาสทฺทสฺาทีนํ วเสน. สงฺขารกฺขนฺเธ รูปสฺเจตนา สทฺทสฺเจตนาทีนํ วเสน, นานาวิตกฺก วิจาราทีนํ วเสน, โลภาโลภ โทสาโทส โมหาโมหาทีนํ วเสน จ. วิฺาณกฺขนฺเธ จกฺขุวิฺาณาทีนํ, กุสลา กุสลวิฺาณาทีนฺจ วเสน สนฺตติ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. วิสฺสาสํ กโรตีติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘เอตํ เม’’ติอาทินา. ตตฺถ ตโยวิสฺสาสา ตณฺหาวิสฺสาโส, มานวิสฺสาโส, ทิฏฺิวิสฺสาโส. ตตฺถ เอตํ มมาติ ตณฺหาวิสฺสาโส. เอโสหมสฺมีติ มานวิสฺสาโส. เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺิวิสฺสาโส. ‘‘ปริหรตี’’ติ ภวาภเวสุ ปริคฺคเหตฺวา หรติ วหติ. ‘‘ปรมชฺฌตฺตภาเวนา’’ติ ปธานอชฺฌตฺตภาเวน. อชฺฌตฺตสารภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปริคฺคหิโต’’ติ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺิปริคฺคเหน ปริคฺคหิโต. ตโย หิ ปริคฺคหา ตณฺหา ปริคฺคโห, มานปริคฺคโห, ทิฏฺิปริคฺคโหติ. วเส สพฺพโส วตฺตนฺโต นาม เกวลํ วสายตฺตวุตฺติโก เอว สิยา, น ปจฺจยายตฺตวุตฺติโกติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถาวุตฺเตหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘ยถาวุตฺเตหี’’ติ สพฺพสงฺคเห วุตฺตปฺปกาเรหิ กมฺมาภิสงฺขรณาทีหิ. ‘‘ตถาปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ เอโส เม อตฺตาติ เอวํ ปรมชฺฌตฺตภาเวน ปริคฺคเหตพฺโพ. ตถา หิ โย อตฺตโน วเสน วตฺตติ, ตสฺมึ อตฺตโน สามิภาโว นตฺถิ. ยสฺมิฺจ สามิภาโว นตฺถิ, ตสฺมึ รูปาทิเก ธมฺเม อตฺตานํ สามิกํ กตฺวา เอโส มม อตฺตาติ ปริคฺคโห นาม มิจฺฉา เอว. ตถา โย จ ขณิก ธมฺโม โหติ, ขเณ ขเณ ภิชฺชติ, ตํ รูปาทิกํ ขนฺธปฺจกํ อตฺตโน สารํ กตฺวา ตถา ปริคฺคโหปิ มิจฺฉา เอว. เอตฺถ จ ‘‘มิจฺฉา เอวา’’ติ ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา มิจฺฉา เอว. วิปลฺลาโส เอวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สุขํ วิทฺธํเสตี’’ติ กายิกสุขฺจ เจตสิก สุขฺจ วิทฺธํเสติ. วินาเสติ. ‘‘นานาทุกฺขํ ชเนตี’’ติ กายิกทุกฺขฺจ เจตสิก ทุกฺขฺจ ชเนติ อุปฺปาเทติ. ‘‘อิทฺจ รูปํ เอทิสเมว โหตี’’ติ กถํ โหติ. มนุสฺสตฺตภาเว ิตานํ สตฺตานํ ยถาปวตฺตํ ¶ มนุสฺส สุขํ วิทฺธํเสติ, ชิณฺณภินฺนภาวํ ปาเปติ, นานาทุกฺขํ ชเนติ. สยํ อปายตฺตภาวํ คเหตฺวา เตสํ นานาอปาย ทุกฺขํ ชเนติ. ตถา เทวตฺตภาเว สกฺกตฺตภาเว พฺรหฺมตฺตภาเว ิตานนฺติอาทินา วตฺตพฺพํ. ตถา มนุสฺสตฺตภาเว ิตานํ นานาวิปริณาม กิจฺเจหิ ยถาปวตฺตํ สุขํ วิทฺธํเสติ, นานาปจฺจยาภิสงฺขรณกิจฺเจหิ นานาทุกฺขํ ชเนติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิทฺจ รูปํ เอทิสเมวา’’ติ. ‘‘สาโรนาม ถามพลวิเสโส วุจฺจตี’’ติ เอเตน ถามพลวิเสเสน สมฺปนฺนํ วตฺถุํปิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อสารกฏฺเนา’’ติ เอตฺถ สาโร เอว สารกํ, น สารกํ อสารกนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘รูปํ ปน สยํปิ เอวรูโป สาโร น โหตี’’ติ วุตฺตํ. สตฺตานํ อตฺตสาโร ชีวสาโร น โหตีติ อตฺโถ. นตฺถิ สาโร เอตสฺสาติ อสารกนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘น จ เอวรูเปน สาเรน ยุตฺตํ’’ติ วุตฺตํ. อตฺตสาเรน ชีวสาเรน สํยุตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ปุริโม อตฺโถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิทํ สนฺธาย วุตฺโต. ปจฺฉิโม รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํติ อิมานิ สนฺธาย วุตฺโต. เอเตน อสารกฏฺเนาติ อสารภาเวน, อสารยุตฺตภาเวน วาติ จ. อนตฺตาติ เอตฺถปิ น อตฺตา อนตฺตา, นตฺถิ อตฺตา เอตสฺสาติ วา อนตฺตาติ จ ทฺวิธา อตฺโถ สิชฺฌติ. ‘‘ยฺจา’’ติ ยฺจ รูปํ. ‘‘ปีเฬตี’’ติ ตํ สมงฺคี ปุคฺคลํ ปีเฬติ. เอเตน อนตฺตภาเว สิทฺเธ ทุกฺขภาโวปิ สิทฺโธติ ทสฺเสติ. ‘‘ติณฺณํ วยานํ วเสน อทฺธาเภโท โยเชตพฺโพ’’ติ ปถมวเย ปวตฺตํ รูปํ ทุตียวยํ น ปาปุณาติ, ปถมวเย เอว นิรุชฺฌตีติอาทินา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน อนฺโตคธเภโท โยเชตพฺโพ. ‘‘สภาเคกสนฺตานวเสนา’’ติ สภาคานํ ธมฺมานํ สภาคฏฺเน เอกีภูตา สนฺตติ สภาเคกสนฺตติ. ‘‘สภาคานํ ธมฺมานํ’’ติ จ จิตฺตเชสุตาว นิรนฺตรปฺปวตฺเตน โลภสมฺปยุตฺตจิตฺเตน สหชาตา รูปธมฺมา สภาครูปธมฺมา นาม. ตถา นาม ธมฺมา จ. เอวํ โทสสมฺปยุตฺตาทีสุปิ. อุตุเชสุ นิรนฺตรปฺปวตฺเตน สีตอุตุนา สมุฏฺิตา รูปธมฺมา สภาครูป ธมฺมา นาม. ตถา อุณฺหอุตุนา สมุฏฺิตา. เอสนโย อาหารเชสุปีติ ¶ เอวํ สภาเคกสนฺตติวเสน. ‘‘สมฺปาปุณิตุํ’’ติ าเณน สมฺปาปุณิตุํ. ‘‘อทฺธาสนฺตติวเสนา’’ติ เอตฺถ สนฺตติวเสน สมฺมสนํ วิเสสโต อธิปฺเปตํ. เอวฺจ กตฺวา เหฏฺา อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ ปเท จตุนฺนํ มหาภูตานํ สนฺตติ วิภาคนโย สุฏฺุ ทสฺสิโตติ. ‘‘อนิจฺจลกฺขณ ทสฺสนเมว ปธานํ’’ติ อิมสฺมึ าเณปิ อุทยพฺพยฺาเณปิ ภงฺคฺาเณปิ อนิจฺจลกฺขณ ทสฺสนเมว ปธานํ. ภยฺาเณ จ อาทีนวฺาเณ จ นิพฺพิทาาเณ จ ทุกฺขลกฺขณ ทสฺสนํ ปธานํ. อุปริ จตูสุ าเณสุ อนตฺตลกฺขณ ทสฺสนํ ปธานนฺติ. ‘‘สมุทิเตสู’’ติ อฺมฺํ อวินาภาวสหายภาเวน สมุปฺปนฺเนสุ. อิทฺจ อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย. ตณฺหาสมุทยา อุปาทาน สมุทโย. อาหาร สมุทยา รูปสมุทโยติ ปาฬิวเสน วุตฺตํ. อปฺปหีน วเสนาติ ปาฬิปเท ปน อวิชฺชา ตณฺหา ทิฏฺานุสยานํ อปฺปหีนฏฺเน สนฺตาเน วิชฺชมานตา เอว ปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สมุเทนฺตี’’ติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย เอกโต อุเทนฺติ. อุปรูปริ เอนฺติ. อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอกภวภาเวน ปาตุพฺภวนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ยาวมรณกาลา’’ติอาทึ. ‘‘ปสวนฺตี’’ติ ปวฑฺฒมานา สวนฺติ, ปวตฺตนฺติ, สนฺทนฺติ. ‘‘เตสุ ปนา’’ติ อวิชฺชา ตณฺหุปาทาน กมฺเมสุ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ตสฺมึภเว เอว นิรุชฺฌนฺติ. ตสฺมึ ภเว นิโรโธ นาม ภวนฺตเร ปุน อนุปฺปาโท เยวาติ วุตฺตํ ‘‘ภวนฺตเร’’ติอาทิ. ‘‘ตํ สนฺตติยํ’’ติ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺน ภเวติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปุน อนุปฺปาทสงฺขาตํ นิโรธํ’’ติ สนฺตติ นิโรโธ นาม วุตฺโต. น นิพฺพาน นิโรโธ. เอตาหิ ปจฺจเย สติ, ภวนฺตเร อุปฺปชฺชีสฺสนฺติ เยวาติ. อิทานิ ยถาปวตฺต สนฺตตีสุ ปริยาปนฺนานํ สพฺพปจฺฉิมานํ นามรูปานํ ขณิกนิโรธวเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘ยถาปวตฺต สนฺตติโย วา ฉิชฺชนฺติ ภิชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อุทยพฺพยํ สมนุปสฺสนฺตสฺส จา’’ติ เอตฺถ กตโม อุทโย นาม, กตโม วโย นาม, กถฺจ ตทุภยํ สมนุปสฺสตีติ อาห ‘‘อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺสาติ เอตฺถ ยถา นามา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘ตโม ขนฺโธ’’ติ ตโมราสิ. ‘‘เวตี’’ติ วิคจฺฉติ. อนฺตร ธายติ ¶ .‘‘อุทโย’’ติ อุปฺปาโท เจว วฑฺฒิ จ. ‘‘วโย’’ติ วิคมนํ, อนฺตรธานํ. ‘‘นานาปโยควเสนวา’’ติ สมิฺชนปฺปสารณาทิ นานาปโยควเสน วา. อุทยปกฺขานํ นานาสนฺตตีนํ อุทยฺจ อุทยโต. วยปกฺขานํ นานาสนฺตตีนํ วยฺจ วยโตติ โยชนา.
โพชฺฌงฺค ธมฺเมหิ สมฺปนฺนตฺตา อาราเธติ อตฺตโน จิตฺตํติ อารทฺโธ. ตุฏฺจิตฺโตติ อตฺโถ. วิปสฺสตีติ วิปสฺสโก. อารทฺโธ หุตฺวา วิปสฺสโก อารทฺธวิปสฺสโก. ทุวิโธหิ วิปสฺสโก ตรุณ วิปสฺสโก จ อารทฺธ วิปสฺสโก จ. ตตฺถ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ สุฏฺุ อปสฺสนฺโต ทุพฺพลวิปสฺสโก ตรุณ วิปสฺสโก นาม. ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ สุฏฺุ ปสฺสนฺโต วิปสฺสนา กมฺเม อาราธิต จิตฺโต พลววิปสฺสโก อารทฺธวิปสฺสโก นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ.
[ก]
‘สฺุาคาเร ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รตี โหติ, สมฺม ธมฺมํ วิปสฺสโต,ติ จ.
[ข]
‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพยํ,ติ จ.
อยมิธ อธิปฺเปโต. วิปสฺสนํ อุเปจฺจ กิเลเสนฺติ, มลีนภาวํ คเมนฺตีติ วิปสฺสนุปกฺกิเลสา. ปริพนฺธนฺติ นีวาเรนฺตีติ ปริพนฺธกาติ เหฏฺา วุตฺตเมว อนฺตรายิก ธมฺมานํ นามํ. ‘‘สรีโรภาโส’’ติ สกลสรีรโต นิกฺขนฺโต โอภาโส. ‘‘ปฺจวิธา ปีตี’’ติ ขุทฺทิกา ปีติ, ขณิกา ปีติ, โอกฺกนฺติกา ปีติ, อุพฺเพคา ปีติ, ผรณา ปีตีติ. ‘‘ทุวิธา ปสฺสทฺธี’’ติ อติพลวนฺตี กายปสฺสทฺธิเจว จิตฺตปสฺสทฺธิ จ. วิปสฺสนา กมฺเม โอกปฺปนาการปฺปวตฺตา สทฺธาเอว อธิมุจฺจนฏฺเน อธิโมกฺโข สทฺธาธิโมกฺโข. ‘‘วีริยํ’’ติ ตสฺมึ กมฺเม อนิกฺขิตฺตธุรํ ปคฺคหิตสีสํ วีริยํ. ‘‘สุขํ’’ติ จิตฺตสุขํ. เตนาห ‘‘โสมนสฺสํ’’ติ. ‘‘วิปสฺสนาาณํ’’ติ อินฺทวิสฺสฏฺวชิรสทิสํ พลววิปสฺสนาาณํ. ‘‘สตี’’ติ ตสฺมึ กมฺเม อปฺปมุฏฺา สติ. ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา’’ติ จิตฺตสฺส ¶ ลีนุทฺธจฺจาทีหิ วิสมนฺเตหิ วิมุตฺตา ตตฺรมชฺฌตฺตตาสงฺขาตา อุเปกฺขา. ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วสิภาวปตฺตา อาวชฺชนสงฺขาตา อุเปกฺขา. ‘‘อาลยํ’’ติ ตณฺหาลยํ. ‘‘กุรุมานา’’ติ กโรนฺตี. ‘‘สุขุมา ตณฺหา’’ติ กุสเลหิ มิสฺสกตฺตา อิทํ อกุสลนฺติปิ ชานิตุํ อสกฺกุเณยฺยา สุขุมตณฺหา. ‘‘น วตเม’’ติ มม น อุปฺปนฺนปุพฺโพวตาติ โยชนา. ‘‘อสฺสาทสหิตา’’ติ โอภาสาทีสุ อสฺสาทตณฺหา สหิตา. ‘‘อธิมาน วเสนา’’ติ อธิกตรํ มฺนาวเสน. ‘‘ตาวเทวา’’ติ นิกนฺติยา อุปฺปตฺติกฺขเณเยว. ‘‘นิกามนากาโร’’ติ อิจฺฉนากาโร. อสฺสาทนากาโร. ‘‘นิกามนสฺสวตฺถู’’ติ นิกนฺติยา วตฺถุ. ‘‘อทฺธา’’ติ เอกนฺเตน. ‘‘หนฺทา’’ติ จิตฺตวิสฺสฏฺกรเณ นิปาตปทํ. อิทาเนว นํ วิโสเธมิ, น จิรํ ปวตฺติตุํ ทสฺสามีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘เตสฺเววา’’ติ เตสุโอภาสาทีสุ เอว. อฏฺกถาย น สเมติ. อฏฺกถายํ นิกนฺติ วิกฺขมฺภนสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. วิปสฺสนาปริปาโก นาม วิเสสนฺตรปฺปวตฺเตน ปากโฏติ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารุเปกฺขาภาวํ ปตฺตา’’ติอาทิมาห. วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนาภาวปตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ทฺเว วิปสฺสนา จิตฺตานี’’ติ อุปจารานุโลมจิตฺตานิ. โส หิ วุฏฺานนฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาร นิมิตฺตโต วา วุฏฺาติ. นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติโต. ยทิ เอวํ โคตฺรภุปิ วุฏฺานํ นาม สิยาติ. น สิยา. มคฺคสฺส อาวชฺชนมตฺเต ิตตฺตา. ปฏิเวธกิจฺจสฺสจ สมฺโมห สมุจฺเฉทกิจฺจสฺส อภาวโต. ‘‘สยํ’’ติ มคฺคสงฺขาโต สยํ. ‘‘ตํ สมงฺคีปุคฺคลํ วา’’ติ เตน มคฺเคน สมงฺคีปุคฺคลํ วา. ‘‘วฏฺฏปฺปวตฺตโต จา’’ติ อายตึ ภเวสุ อปายวฏฺฏปฺปวตฺตโต วา, อฏฺม ภวโต ปฏฺาย กามสุคติ วฏฺฏปฺปวตฺตโต วา. อวสฺสํ วุฏฺานํ คเมติ สมฺปาเปตีติ วุฏฺานคามินีติ วจนตฺโถ. ‘‘อวสฺสํ วุฏฺานํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิธ ิตานํ วุฏฺานโต นิวตฺติ นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทฺจ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานฺจ วเสน ทฏฺพฺพํ. สพฺพฺุ โพธิสตฺตา ปน ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนา กมฺมํ อารภนฺตา อนุโลมฺาณํ อาหจฺจ เปนฺตีติ อฏฺก ถาสุ ¶ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อาหจฺจา’’ติ อิทํ สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส มตฺถกปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อาวชฺชนฏฺานิยํ’’ติ ตโต ปุพฺพภาเค เกนจิ จิตฺเตน อคฺคหิเต นิพฺพานา รมฺมเณ อาวชฺชนฏฺานิยํ. ‘‘ตํ’’ติ โคตฺรภฺุาณํ. โคตฺตํ ภวติ อภิภวติ ฉินฺทตีติ โคตฺรภุ. โคตฺตํ วา อภิสมฺภุณาติ ปาปุณาตีติ โคตฺรภูติ วจนตฺโถ. กถํ ปน โคตฺรภุ จิตฺตํ โคตฺรภฺุาณํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ฉินฺทติ, อริยโคตฺตํ ปาปุณาตีติ ยุชฺเชยฺย, โสหิ ปุคฺคโล ตสฺมึขเณ ปุถุชฺชนโคตฺตปริยาปนฺโนเอวาติ. สจฺจํ. อตฺตนิ ปน ฉินฺนตฺตา สยํ ฉินฺทติ นาม. นิพฺพานสฺส จ อริยโคจรตฺตา ตํ อารมฺมณ กรณวเสน อริยโคตฺตํ ปาปุณาติ นามาติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจยสตฺติวิเสเสน อตฺตโน อนนฺตเร อริยโคตฺตํ ภาเวติ, ปาตุภาเวตีติ โคตฺรภูติปิ ยุชฺชติ. ‘‘ปริจฺฉิชฺชา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาทีหิ สพฺพวิปฺผนฺทเนหิ มฺุจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สมฺโมหสฺส ปหานเมว ทฏฺพฺพํ. น เต ธมฺเม อารมฺมณ กรณ วเสน ชานนํ. กถํ เต ธมฺเม อารมฺมณํ อกโรนฺโต มคฺโค เต ธมฺเม ปริชานาติ นามาติ. กิจฺจสิทฺธิ วเสน. โส หิ สมฺโมหํ ปชหนฺโต อารมฺมณํ กโรนฺตานิปิ หิ ปุพฺพภาคฺาณานิ ตปฺปหานกิจฺจสฺส อสาธกตฺตา ทุกฺข สจฺจํ ปริชานนฺตานีติ น วุจฺจนฺติ. มคฺโค ปน อารมฺมณํ อกโรนฺโตปิ ตปฺปหานกิจฺจสฺส สาธกตฺตาตํ สจฺจํ ปริชานาตีติ วุจฺจติ. กสฺมา. ตโต ปฏฺาย ตสฺสปุคฺคลสฺส สพฺพกาลํ ตสฺมึสจฺเจ ปริชานน กิจฺจสฺส สิทฺธตฺตา. ยถาหิ เอโก ปุริโส จกฺขุมฺหิ ปิตฺตเสมฺหาทิโทเสหิ ปลิพุทฺธตฺตา อนฺโธ โหติ. น กิฺจิ ปสฺสติ. ยทา ปน โส เอกํ เตชวนฺตํ อฺชนํ ลภิตฺวา จกฺขุํ อฺชยนฺโต สพฺพรตฺตึ นิทฺทายติ. ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺเสว จกฺขุมฺหิ สพฺพโทสา นสฺสนฺติ. จกฺขุ วิปฺปสนฺนํ โหติ. ตงฺขณโต ปฏฺาย โส นิทฺทายนฺโตปิ รูปานิ ปสฺสตีติ วุจฺจติ. กสฺมา, อนฺธภาววิคเมน ทสฺสนกิจฺจสฺส สิทฺธตฺตา. เอวเมวมิทํ ทฏฺพฺพนฺติ. เอกเทเสน วา เหฏฺิมมคฺเคสุ, อนวเสเสน วา อรหตฺตมคฺเค. ‘‘อปจฺฉาวตฺติกํ’’ติ เอตฺถ ปจฺฉโต อาวตฺตนํ ปจฺฉาวตฺตํ. นตฺถิ ปจฺฉาวตฺตํ อสฺสาติ อปจฺฉาวตฺติกนฺติ ¶ วิคฺคโห. ‘‘ปุน อนุปฺปาทธมฺมตาปตฺติวเสน นิโรธสงฺขาตํ’’ติ มคฺคกฺขเณ เอว ตานิวฏฺฏานิ ปุน อนุปฺปาทสภาวํ อาปชฺชนฺติ, นิรุชฺฌนฺติ. ตถา นิโรธสงฺขาตํ. ‘‘อุปฺปาทนสงฺขาตาย ภาวนายา’’ติ เอเตน มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา วฑฺฒนสงฺขาตาย ภาวนาย โอกาโส นตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํ. อริยมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย ปน ปวตฺติตา ปุพฺพภาคภาวนาปิ มคฺคภาวนา เอว. สา จ อริยมคฺคํ ปตฺวา มตฺถกปตฺตา โหติ. ตสฺมา อริยมคฺโค เอว มตฺถกปตฺโต ภาวนานุตฺตโร โหตีติ อิมินาปริยาเยน วฑฺฒน สงฺขาตาย ภาวนายาติปิ ยุชฺชติเยว. อตฺตโน อนนฺตเร ปวตฺตํ อานนฺตริกํ. อานนฺตริกํ ผลํ เอตสฺสาติ วิคฺคโห. ตสฺส จ ตโตปรํ ทฺเว วา ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อปนีโต อคฺคิ เอตสฺมาติ อปนีตคฺคิโก. ‘‘นิพฺพาเปนฺโต วิยา’’ติ เอเตน ปฏิปฺปสฺสมฺภนปฺปหานกิจฺเจน มคฺคานุกุลปฺปวตฺตึ ทสฺเสติ. ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ จกฺขูนํ. ตํ รูปํ ตสฺส ปากฏํ น ตาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺสา’’ติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส. ‘‘ปจฺจเวกฺขนวาเรสู’’ติ เอตฺถ ปสาทจกฺขุนา ทิฏฺเ ปวตฺตา อนุพนฺธก วีถิโยปิ สงฺคยฺหนฺติ.
อุปริมคฺเคหิ วธิตพฺพา มาเรตพฺพาติ อุปริมคฺควชฺฌา. ‘‘กิเลสวิภาเคสู’’ติ อสุกมคฺเคน อสุกากิเลสา ปหียนฺตีติ เอวํ กิเลสวิภาเคสุ. ‘‘ปาฬิยํ’’ติ ปฏิสมฺภิทา มคฺคปาฬิยํ. วุจฺจมาเน ปน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคาทีนํ ปจฺจเวกฺขนํ นาม มคฺคปจฺจเวกฺขนเมว. ตถา ปจฺฉา วา ปวตฺตตีติ สิทฺธํ. ‘‘อวิรุทฺธา โหตี’’ติ วิสุทฺธิมคฺเคน อสเมนฺตาปิ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ อิจฺฉานุรูปสมฺภวโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘อธิมานนิทฺเทส อฏฺกถาสู’’ติ วินเย จตุตฺถปาราชิเก อธิมานปทนิทฺเทส อฏฺกถาสุ. ‘‘โส’’ติ อริยภูโต ภิกฺขุ. ‘‘โน ลทฺธุํ น วฏฺฏตี’’ติ อลทฺธุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ลทฺธุํ โน น วฏฺฏตีติ วา โยชนา. จตุพฺพิธํ มคฺคฺาณํ คหิตํ. าณทสฺสนวิสุทฺธิ นามาติ วุตฺตตฺตา.
‘‘อภินิวิสนํ’’ติ อชฺฌตฺตํ ทฬฺหตรํ ปติฏฺานํ. ‘‘นิขาตสิเนรุปา ทสฺสวิยา’’ติ ¶ ตสฺส ปวตฺตนํ วิย. ‘‘เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตาย อทิฏฺตฺตา’’ติ เอเตน เอโส เม อตฺตา, น ปรสฺส อตฺตาติ เอวํ อตฺตานํ อตฺตสฺส สามิกํ กตฺวา คหณการณํ วทติ. ตตฺถ เกวลสทฺเทน ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา อตฺตสฺเสว อภาวโต ขนฺธปฺจกสฺส อตฺตโนวสายตฺต วุตฺติตํ นิวตฺเตติ. สมฺมุติ สจฺจํ ปน ปตฺวา อตฺตสฺส วิชฺชมานตฺตา มหาชโน อตฺตโน ขนฺธปฺจกํ อตฺตโน วสายตฺต วุตฺตึ มฺมาโน เอโส เม อตฺตาติ คณฺหาติ. ‘‘ขณภงฺคสฺส จ อทิฏฺตฺตา’’ติ เอเตน เอโส เม สารฏฺเน อตฺตา. เอโส มม สาโร. เอตํ มม สรีรํ. ยาว วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ เอตํ ขนฺธปฺจกํ น ภิชฺชติ, น วินสฺสติ. ตาว อหํ น มรามิ. ยทา เอตํ ภิชฺชติ, วินสฺสติ. ตทา อหํ มรามิ. อหฺจ มม ขนฺธปฺจกฺจ อทฺวยํ อนานตฺตนฺติ เอวํ คหณการณํ วทติ. ตตฺถ ‘‘ขณภงฺคสฺสา’’ติ นามรูปธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภฺชนสฺส ภิชฺชนสฺส มรณสฺส. อิทมฺปนมรณํ สมฺมุติ สจฺเจ นตฺถิ. ปรมตฺถ สจฺเจ เอว อตฺถิ. ตสฺมา ตํ อปสฺสนฺโต มหาชโน อตฺตโน ขนฺธปฺจกํ อตฺตโนสารํ มฺมาโน เอโส เม อตฺตาติ คณฺหาตีติ. ‘‘ตํ ทฺวยํ สุทิฏฺํ กตฺวา’’ติ ขนฺธปฺจกสฺส เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตฺจ ขณภงฺคฺจ าณ จกฺขุนา สุฏฺุทิฏฺํ กตฺวา. ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สุฏฺุปสฺสนฺโต เกวลํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติตฺจ อวสายตฺต วุตฺติตฺจ สุฏฺุ ปสฺสติ. โย จ อตฺตโน วสายตฺตวุตฺติ น โหติ. โส ปรมตฺถสจฺจํ ปตฺวา เอโส มม สนฺตกนฺติปิ วตฺตุํ นารหติ. กุโต มม อตฺตาติ. อปิ จ, สตฺโต นาม สภาวโต นตฺถิ. ปฺตฺติมตฺตํ โหติ. โย ‘อหนฺติ วา, เมติ วา, มมาติ วา, คยฺเหยฺย. อสนฺเต จ อตฺตสฺมึ โก มม อตฺตา นาม ภเวยฺยาติ. ขณภงฺโค โหติ. ขเณ ขเณ ภิชฺชติ. สตฺโต จ นาม เอกสฺมึภเว อาทิมฺหิ สกึ เอว ชายติ. อนฺเต สกึ เอว มรติ. อนฺตรา วสฺสสตํปิ วสฺสสหสฺสํปิ มรณํ นาม นตฺถิ. อฺาหิ ขณิกธมฺมานํ คติ. อฺา สตฺตสฺส. เอวํสนฺเต กถํ ขณิกธมฺมา สตฺตสฺส สารฏฺเน อตฺตานาม ภเวยฺยุนฺติ. ตสฺมา เต อวสวตฺตนฏฺเน อสารกฏฺเน จ อนตฺตา เอว. อปิจ ¶ ‘‘อวสวตฺตนฏฺเนา’’ติ เอตฺถ วโส นาม สตฺตสนฺตาเน เอโก ปธานธมฺโม. สเจ อตฺตานาม อตฺถิ. โส เอว ปธานภูตสฺส วสสฺสปิ อตฺตา ภเวยฺย. เอวํสติ, โย วโส, โส อตฺตา. โย อตฺตา, โส วโสติ ภเวยฺย. ตถา จ สติ, รูปํ อตฺตาติ คณฺหนฺโต รูปฺจ วสฺจ อตฺตานฺจ เอกตฺตํ กตฺวา คณฺหาติ นาม. ตถา เวทนํ อตฺตาติ. สฺํ, สงฺขาเร, วิฺาณํ อตฺตาติ คณฺหนฺเตปิ. เอวฺจสติ, สตฺโต จ ขนฺธปฺจกฺจ วโส จ อตฺตา จ สพฺพเมตํ เอกตฺตํ คจฺฉติ, เอโก สตฺโตติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. น หิ อิมสฺมึ วสวตฺตนฏฺเ เอกสฺสสตฺตสฺส ทฺเว อตฺตา ตโย อตฺตา พหูอตฺตาติ สกฺกา ภวิตุํ. อถ ยถา ยถา สตฺตสฺส วโส วตฺตติ, อิจฺฉา ปวตฺตติ. ตถา ตถา ขนฺธปฺจกมฺปิ นิจฺจกาลํ สตฺตสฺสวสํ อนุคจฺเฉยฺย. กสฺมา, สตฺตสฺส จ ขนฺธปฺจกสฺส จ วสสฺส จ นานตฺตาภาวโต. เอวํ อนุคจฺฉนฺเต สติ. รูปํ เม อตฺตา, เวทนา เม อตฺตาติอาทิคฺคหณํ วฏฺเฏยฺย. สภาวโต อวิรุทฺธํ ภเวยฺย. น ปน ตถา อนุคจฺฉติ. น หิ ทุพฺพณฺโณ ทุรูโป ปุริโส อตฺตโน รูปกายํ อตฺตโน วเสเนว สุวณฺณํ สุรูปํ กาตุํ สกฺโกติ. ตถา ทุสฺสทฺโทวา สุสทฺทํ, ทุคฺคนฺโธวา สุคนฺธํ. น จ อนฺโธวา อนนฺธํ. พธิโรวา อพธิรํ. โรคีวา อโรคํ. กุฏฺีวา อกุฏฺํ. คณฺฑีวา อคณฺฑํ. ชิณฺโณวา ตรุณํ. อชรํ วา อมรณํ วา กาตุํ สกฺโกติ. นาปิ อปาเยสุ จ อปตนฺตํ. ปติตฺวา วา ตโต วิมุตฺตํ กาตุํ สกฺโกติ. ตถา เทโว วา เทวตฺตา อจาเวตุํ. สกฺโกวา สกฺกตฺตา, มาโร วา มารตฺตา, พฺรหฺมา วา พฺรหฺมตฺตาติ. เอสนโย เสสขนฺเธสุปิ. ตถา ปน อวสานุคมนโต ปรมตฺถ สจฺจํ ปตฺวา ขนฺธปฺจเก อตฺตโน สามิกิจฺจํ อิสฺสรกิจฺจํ นาม นตฺถิ. อสามิกเมว ตํ โหติ, อนิสฺสรํ. ตถา จ สติ, อตฺตานํ ตสฺส สามึ อิสฺสรํ กตฺวา รูปํ เม อตฺตาติ คหณํ มิจฺฉาคหณํ นาม โหตีติ. โลเก ปน มหาชโน ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ น ชานนฺติ, น ปสฺสนฺติ, น ปฏิวิชฺฌนฺติ. เตสํ ปรมฺปร ปจฺจยวเสน ปวตฺตมาเน ขนฺธสนฺตาเน สมฺมุติ สจฺจวเสน นานาวสวตฺตนาการา นาม สนฺติ. นานาสามิ อิสฺสราธิปติโวหารา จ โลเก สนฺทิสฺสนฺติ. เต ¶ สมฺมุติ สจฺจวเสน อุปฺปนฺเนสุ เตสุ สามิอิสฺสราธิปติ โวหาเรสุ โวหารมตฺเต อตฺวา สภาวสจฺจํ มฺนฺตา มิจฺฉาคหณํ คณฺหนฺติ. เอตฺถ สิยา. น นุ วโสนาม อิจฺฉา. สตฺโต จ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉติ. าตุํ อิจฺฉนฺโต ติฏฺติ. เอวํสติ. ตสฺส ขนฺธปฺจกํ ตสฺส วสายตฺต วุตฺติ เอว โหตีติ. น โหติ. กสฺมา, ปจฺจยายตฺต วุตฺติตฺตา เอว. ตถาหิ คนฺตุํ อิจฺฉานาม พหิทฺธา ธนเหตุวา อุปฺปชฺเชยฺย. นานาโภคเหตุ วา. อฺเน วา นานาการเณน. ตตฺถ เยสํ ธเน อสติ, ยํ ยํ ทุกฺขํ อาคจฺเฉยฺย กายิกํ วา เจตสิกํ วา. เตสํ ตํ ตํ ทุกฺขปจฺจยา ธนิจฺฉา นาม อุปฺปชฺชติ. ธนิจฺฉา ปจฺจยา คนฺติจฺฉาทโย อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา นานาโภคิจฺฉา นานากมฺมิจฺฉาสุ จาติ. นานาทุกฺขภยุปทฺทวมูลิกาสุ อิจฺฉาสุ วตฺตพฺพ เมว นตฺถิ. ตถา นานารมฺมณานํ ปโลภน ทุกฺขมูลิกาสุ จ นานาวิตกฺกานํ วิปฺผนฺทนมูลิกาสุ จ อิจฺฉาสุ. เอวํ วโสปิ ปจฺจยายตฺต วุตฺติโก เอว โหติ. ‘‘คมนํ’’ติ คมนากาเรน ปวตฺตํ ขนฺธปฺจกํ. เยนเยนธนาทิเหตุนา โส โส วโส อุปฺปชฺชติ. คมนมฺปิ เตน เตเนว อุปฺปชฺชติ อาหารุปตฺถมฺภนาทิปจฺจเยน จ. วโส ปน คมนสฺส ปจฺจเยก เทสมตฺตํ โหติ. โส หิ ตทฺปจฺจเยหิ วินา สยํ อุปฺปชฺชิตุํ น สกฺโกติ. กุโต คมนํ อุปฺปาเทตุํ. เอวํ านาทีสุ. เอวฺจ สติ, อิทํ ขนฺธปฺจกํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติกนฺติจฺเจว วตฺตุํ อรหติ. โน วสายตฺต วุตฺติกนฺติ. อปิ จ คนฺตุํ อิจฺฉนฺโต คจฺฉตีติ ปฺตฺติ มตฺตภูโต สตฺโต คจฺฉติ. ขนฺธปฺจกํ ปน ขณิก ธมฺมตฺตา น คจฺฉติ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชติ. สนฺตติ วเสน คมนาการ นิมิตฺตํ ปฺายติ. เอวํ อวสวตฺตนํ โหตีติ. โหตุ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํ. อวิจฺเฉทปฺปวตฺติยา สติ, คมนํ สมฺปชฺชติเยว. คมเน จ สมฺปชฺชมาเน ขณิกภิชฺชเนน โทโส นตฺถีติ เจ. อตฺถิ. ขณิกมรณฺหิ สตฺตสฺส สุสานภูมิ นาม โหติ. อนฺตราเยวา อาคเต ปกฺขลนฺเต วา สติ, คจฺฉนฺโต สตฺโต ยทา กทาจิ มรณํ วา นิคจฺฉติ มรณ มตฺตํ วา ทุกฺขนฺติ. กิเลเส นิมินาติ ปวตฺเตตีติ นิมิตฺตนฺติ วจนตฺโถ. ‘‘วิปลฺลาสนิมิตฺตํ’’ติ จ วิปลฺลาส ธมฺมานํ วเสน อุปฏฺิตํ กิจฺจ นิมิตฺตํ. ตณฺหา เอว ปณิธีติ ¶ สมฺพนฺโธ. มหนฺตานํ อาทีนวานํ ราสิ มหาอาทีนวราสิ. ขนฺเธสุ สฺุตลกฺขณํ นาม อติ คมฺภีรํ โหติ. าณสฺเสว วิสยภูตํ. สฺุต ทสฺสนฺจ ทิฏฺิยา อุชุปฺปฏิปกฺขนฺติ อาห ‘‘สงฺขาเรสุ สฺุตทสฺสนวเสนา’’ติอาทึ. ตตฺถ ‘‘อตฺถ สิทฺธิ นามา’’ติ มคฺคผลปฺปฏิลาภสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิ นาม. อตฺตาติ อภินิเวโส อตฺตาภินิเวโส. คณฺหาตีติ คาโห. อุปาทียตีติ อตฺโถ. ทิฏฺิสงฺขาโต คาโห ทิฏฺิคฺคาโห. อตฺถาภินิเวโส จ โส ทิฏฺิคฺคาโห จาติ วิคฺคโห. ตสฺส ปฏิปกฺขํ อนตฺตานุปสฺสนาาณํ. อนุ อนุ ภวนํ อานุภาโว. ปรมฺปรโต วฑฺฒนนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตถา สมนุปสฺสิตฺวา’’ติ สฺุตา กาเรน สมนุปสฺสิตฺวา. วิมฺุจนฺตสฺส อริยปุคฺคลสฺส. ‘‘อนิจฺจลกฺขณํ นาม นาติ คมฺภีรํ โหติ. สทฺธายปิ วิสยภูตํ. อุนฺนติลกฺขโณ จ อหํ มาโน ขนฺเธสุ นิจฺจธุววิปลฺลาสมูลโก สทฺธาย จ ปฏิปกฺโขติ อาห ‘‘อนิจฺจทสฺสนวเสนา’’ติอาทึ. ‘‘นิมิตฺตาภินิเวสภูตสฺสา’’ติ นิจฺจธุวนิมิตฺตาภินิเวสภูตสฺส. ‘‘มานคฺคาหสฺสา’’ติ มานสงฺขาตสฺส คาหสฺส. ‘‘สทฺธาย ปี’’ติปิสทฺเทน าณํ สมฺปิณฺเฑติ. ทุกฺขลกฺขณํ นาม ภยสํเวค ชนกํ โหติ. อารมฺมเณสุ ตณฺหาโลลสฺส ตณฺหาวิปฺผนฺทนสฺส ปฏิปกฺขํ. วิเสสโต สมาธิสฺส อนุรูปนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขทสฺสน วเสนา’’ติอาทึ. ‘‘ติณฺณํ ธมฺมานํ’’ติ ปฺินฺทฺริย สทฺธินฺทฺริย สมาธินฺทฺริย สงฺขาตานํ ติณฺณํ อินฺทฺริย ธมฺมานํ. ‘‘วิปสฺสนา คมนวเสเน วา’’ติ วุฏฺานคามินิ วิปสฺสนา สงฺขาตสฺส อาคมน การณสฺส วเสเนว.
อิทานิ ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘สตฺตอริย ปุคฺคลวิภาคสฺส ปจฺจยภาวปตฺติยา จา’ติ. ตตฺถ สตฺต อริยปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ธมฺมานุสารี นามาติ เอตฺถ ‘‘ธมฺโม’’ติ ปฺา วุจฺจติ ‘สจฺจํ, ธมฺโม, ธีติ, จาโค,ติ เอตฺถ วิย. ติกฺขตรํ ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี. ปฺาพลานุสาเรน อาทิมฺหิ มคฺคํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. อถวา. ‘‘ธมฺโม’’ติ นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน สงฺขาร ธมฺโม วุจฺจติ. สฺุตทสฺสนฺจ นาม วิเสสโต สุทฺธธมฺม ทสฺสนํ นาม. อิติ สุทฺธธมฺมํ ¶ อนุสฺสรติ, าณคติยา อนุคจฺฉตีติ ธมฺมานุสารี. ทิฏฺิปตฺโตติ เอตฺถ ทิฏฺินาม ทสฺสนฺาณํ วุจฺจติ. อาทิโต ปฏฺาย ปริสุทฺธ ทสฺสนสมฺปนฺนตฺตา ทิฏฺิพเลเนว สุเขน ตํ ตํ มคฺคผลํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปตฺโต. เตเนว ทสฺสน ปฺาพเลน กิเลสพนฺธนโต วิมุตฺโตติ ปฺาวิมุตฺโต. สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิก ธมฺมภาเว สุฏฺุ สทฺทหนํ อเวจฺจปฺปสาโท สทฺธา นาม. ตตฺถ ‘‘อเวจฺจปฺปสาโท’’ติ าณสมฺปยุตฺตปฺปสาโท. ‘‘าณํ’’ติ จ สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิกภาวนิมิตฺตานํ ทสฺสนฺาณํ. ตาทิเส หิ าเณ สติ, ตตฺถ อเวจฺจปฺปสาโท นาม ชายติ, โน อฺถาติ. สทฺธํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี. สทฺธาพเลเนว อาทิมฺหิ อริยมคฺคํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. สทฺธาพเลน วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. ‘‘กายสกฺขิ นามา’’ติ เอตฺถ สกฺขํติ สนฺทิฏฺํ. ยํ สาธกนฺติปิ วุจฺจติ. อตฺตโน กาเย เอว ลทฺธํ สกฺขํ ยสฺสาติ กายสกฺขี. ทุกฺขานุ ปสฺสี ปุคฺคโล หิ สํเวค พหุโล โหติ. สํเวโค จ ปธาน วีริยสฺส ปทฏฺานํ. สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตีติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา โส สํเวควเสน ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต ยํ ยํ ปุริสถาเมน ปตฺตพฺพํ โหติ. ตํ ตํ ปาปุณาติ. ปาปุณนฺโต จ อตฺตโน กาเย เอว สกฺขํ ลภติ. สนฺทิฏฺํ ฌานสุขํ วา มคฺคผลสุขํ วา ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อุภโตภาค วิมุตฺโต’’ติ อรูปชฺฌาเนหิ รูปกายโต อรหตฺตมคฺคผเลหิ นามกายโตติ เอวํ อุโภหิ กายภาเคหิ วิมุตฺโต. เอตฺถ จ ตโย อริยปุคฺคลา ปฺาธิโก จ สทฺธาธิโก จ วีริยาธิโก จ. ตตฺถ ธมฺมานุสารี จ ทิฏฺิปตฺโต จ ปฺาวิมุตฺโต จ ปฺาธิโก นาม. สทฺธานุสารี จ สทฺธาวิมุตฺโต จ สทฺธาธิโก นาม. กายสกฺขี จ อุภโตภาควิมุตฺโต จ วีริยาธิโก นามาติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจ ปุคฺคลวิภาคนโย ปฏิสมฺภิทามคฺคนเยน วุตฺโต. อภิธมฺเม ปน ปุคฺคล ปฺตฺติยํ สทฺธาวิมุตฺโต จ กายสกฺขี จ ทฺเวปุคฺคลา เสกฺเขสุ เอว วุตฺตา. อรหตฺตํ ปตฺตา ปน เอเต ทฺเวปิ ปฺาวิมุตฺตา เอวาติ ทฏฺพฺพา. เอตฺถ สิยา, สงฺขาร ธมฺมานํ ขณิก ธมฺมภาเว สุฏฺุ สทฺทหนํ อเวจฺจปฺปสาโท สทฺธา นามาติ วุตฺตํ. กึ ปน ตาทิเสน สทฺธามตฺเตน โสตาปตฺติ มคฺคํ ¶ ปาปุณาตีติ. เอตฺถ อมฺเหหิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ภควตา เอว วุตฺตํ. ยถาห มหาวคฺเค โอกฺกนฺต สํยุตฺเต จกฺขุ ภิกฺขเว อนิจฺจํ วิปริณามี อฺถาภาวี, โย เอวํ สทฺทหติ, เอวํ อธิมุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ สทฺธานุสารี. โอกฺกนฺโต อริยภูมึ. อติกฺกนฺโต ปุถุชฺชนภูมึ. โส เยนกมฺเมน อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ อุปฺปชฺเชยฺย. น ตํ กมฺมํ กโรตีติ. โสตํ ภิกฺขเว อนิจฺจํ. วิปริณามี อฺถาภาวีติอาทินา ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถาเร ตพฺพานิ. ตตฺถ ‘‘วิปริณามี’’ติ วิปริณาโม ยสฺส อตฺถีติ วิปริณามี. วิปริณาโมติ จ ขเณ ขเณ ชีรณตา ภิชฺชนตา วุจฺจติ. ‘‘อฺถาภาวี’’ติ ตสฺเสว เววจนํ. ‘‘เอวํ อธิมุจฺจตี’’ติ เอเตน าณสมฺปยุตฺตสทฺธํ ทีเปติ. สา เอว โสตาปตฺติยงฺเคสุ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต, ธมฺเม, สงฺเฆ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโตติ วุตฺตา. ตตฺถ าณสมฺปยุตฺตสทฺธา นาม จกฺขาทีนํ อนิจฺจนิมิตฺต ทสฺสนฺาเณน สมฺปยุตฺตา โอกปฺปนสทฺธา. อนิจฺจนิมิตฺตฺจ นาม รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติปเท วุตฺตนเยน จกฺขาทินิสฺสยานํ มหาภูตานํ สนฺตติ ปริวตฺตนาทิกํ วุจฺจติ. ตฺหิ ปสฺสนฺโต จกฺขาทีนํ อนิจฺจภาเว สทฺทหติ, อธิมุจฺจติ. ตานิปิ ขเณ ขเณ เอกนฺเตน ภิชฺชติ เยวาติ สทฺธาธิโมกฺขํ สทฺธาวินิจฺฉยํ ปฏิลภตีติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา’’ติ เอตฺถ ปน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺธตาทีนํ พุทฺธคุณาทีนํ ทสฺสนฺาเณน สมฺปยุตฺโต ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโท นาม. อริยภูมิ นาม ทิฏฺานุสย วิจิกิจฺฉานุสเยหิ ปริสุทฺธา อวตฺถาภูมิ วุจฺจติ. เตหิ สหิตา อวตฺถาภูมิ ปุถุชฺชนภูมิ นาม. กถํ ปน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกนฺตตา อริยภูมึ โอกฺกนฺตตา จ วิฺายตีติ อาห ‘‘โส เยนา’’ติอาทึ. โย อตฺตโน ชีวิตเหตุปิ กิฺจิ กมฺมปถปตฺตํ อปายคามิ กมฺมํ น กโรติ. โส เอกนฺเตน ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกนฺโต, อริยภูมึ โอกฺกนฺโตติ วิฺายตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ สทฺธานุสาริสุตฺตํ. อปรํปิ วุตฺตํ จกฺขุ ภิกฺขเว วิปริณามี อฺถาภาวี. ยสฺส เอวํ มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมติ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมานุสารี ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘มตฺตโส ¶ นิชฺฌานํ ขมตี’’ติ สทฺธานุสารีวิย สทฺทหนมตฺเต อฏฺตฺวา จกฺขาทีนํ ตาทิสํ อนิจฺจตํ สมนุปสฺสนฺโต โถกํ โถกํ ทสฺสนํ ลภติเยว. เอวํสติ, จกฺขาทีนิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส นิชฺฌานํ โอโลกนํ มตฺตโส ขมนฺติ นาม. อิทํ ธมฺมานุสาริสุตฺตํ. อปรํปิ วุตฺตํ จกฺขุ ภิกฺขเว อนิจฺจํ วิปริณามี อฺถาภาวี. โย เอวํ ปชานาติ ปสฺสติ. อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโน ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ ธมฺมานุสารีวิย มตฺตโส นิชฺฌานกฺขมมตฺเต อฏฺตฺวา ปฺาย ปชานาติ, าณจกฺขุโน ปจฺจกฺขโต ปสฺสตีติ อตฺโถ. อิทํ ทิฏฺิปตฺตาทีนํ สุตฺตํ.
‘‘ยถา สกํ ผลํ’’ติ เอตฺถ สสฺส อตฺตโน อิทํ สกํ. ยํ ยํ สกํ ยถาสกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ โสตาปนฺนสฺสาติอาทินา. ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ปน อนุโลมชวนานิ เอว ผลานํ อาสนฺนการณานิ, น มคฺคชวนานีติ อาห ‘‘น มคฺคาคมนวเสนา’’ติ. ‘‘โส’’ติ มคฺโค. สนฺโต สํวิชฺชมาโน สพฺภาโว. ‘‘อสฺสา’’ติ มคฺคสฺส.
อนิจฺจานุปสฺสนา กิจฺจโต อนิมิตฺตา โหติ. สภาวโต สนิมิตฺตาเอว. นิจฺจนิมิตฺตสหิตาเอว. ยโต สา เอโสหมสฺมีติคฺคหณํ ลภติ. อิทํปิ วิปสฺสนาาณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ สมนุปสฺสิตพฺพา จ โหตีติ. ตตฺถ จ อภิธมฺมํ ปตฺวา สภาวปฺปธานํ โหติ, น กิจฺจปฺปธานํ. ตสฺมา อภิธมฺม นเยน วิปสฺสนา อตฺตโน นิมิตฺต นามํ มคฺคสฺส ทาตุํ น สกฺโกติ. อยํ อฏฺกถาย อธิปฺปาโย. กิเลส ธมฺมา นาม ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ ปลิพุนฺธนฺติ. สมฺพาธํ กโรนฺติ. ตสฺมา ปลิโพธกรานาม. ตํ ปุคฺคลํ นิจฺจนิมิตฺต สุภนิมิตฺต สุขนิมิตฺต อตฺตนิมิตฺตานิ คาเหนฺติ. ตสฺมา นิมิตฺตกรานาม. ตํ ปุคฺคลํ อารมฺมเณสุ ภุสํ นิหิตํ นิวิฏฺํ กโรนฺติ. ตสฺมา ปณิธิกรานาม. เต จ มคฺคผลานิ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. มคฺคผเลหิ จ สมฺปโยคํ น คจฺฉนฺติ. เอวํ อารมฺมณกรณา ทิวเสน มคฺคผเลสุ เตสํ อภาโว. อภาวตฺตาเอว จ ตานิ มคฺคผลานิ อตฺตโน ธมฺมตาย ตีณินามานิ ลภนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺมณ กรณวเสนวา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ‘‘อตฺตโน สภาเวนา’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาย.
‘‘อตฺตทิฏฺิยา อุปฺปนฺนาย อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ อิทํ ตาสํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ อตฺตทิฏฺิยา อวินาภาวํ ทีเปติ. น ปน อตฺตทิฏฺิยา ตาหิ อวินาภาวนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิปจฺจนฺตีติ อปาเยสุ วิปจฺจนฺติ. อปายปฏิสนฺธึ ชเนนฺติ. ทิฏฺสจฺจานฺจ อริยปุคฺคลานํ. ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา อกุสลธมฺมา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา วิปฺปยุตฺตา’’ติ. ‘‘อกุสลธมฺมาเจ วา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนภูตา ทสากุสลกมฺมปถ ธมฺมา เจว. ‘‘สตฺตหิ ภเวหี’’ติ กฺริยาปวคฺเค กรณวจนํ. ยถา สตฺตหิ มาเสหิ วิหารํ นิฏฺาเปตีติ. กฺริยาปวคฺโคติจ กฺริยายสีฆตรํ นิฏฺาปนํ วุจฺจติ. ‘‘สตฺตกฺขตฺตุํ’’ติ สตฺตวารา. ตีณิ สํโยชนานินาม ‘สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนานิ,. ‘‘อวินิปาต ธมฺโม’’ติ วิรูปํ หุตฺวา ปตนํ วินิปาโต. อปายนิปาโตติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธมฺโม’’ติ สภาโว. นตฺถิ วินิปาโต ธมฺโม ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘นิยโต’’ติ สุคติภเวสุ นิยต คติโก. สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพธิ. มคฺคฺาณํ. ‘‘ปรายนํ’’ติ ปรภาเค คนฺตพฺพฏฺานํ วุจฺจติ. สมฺโพธิสงฺขาตํ ปรายนํ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโน. ‘‘อนิยมตฺโถ’’ติ วาสทฺทตฺโถติ วุตฺตํ โหติ. วา สทฺทตฺเถสุ จ อนิยมตฺโถ. น วิกปฺปตฺโถ. วิกปฺปตฺเถหิ สติ ทฺเว เอว สตฺตกฺขตฺตุปรมา ลพฺภนฺติ. มิสฺสกภโวน ลพฺภติ. อนิยมตฺเถ ตโยปิ ลพฺภนฺติ. อฏฺกถายํ ปน สมุจฺจยตฺถสฺส คหิตตฺตา เอโก มิสฺสกภโว เอว ลพฺภติ. นนุ จ สทฺโท นาม สมุจฺจยตฺเถ ปากโฏ, น อนิยมตฺเถ. ตสฺมา สมุจฺจยตฺโถว อิธ ยุตฺโตติ เจ. น ยุตฺโต. กสฺมา. ทฺวินฺนํ อสงฺคหิตตฺตา. อฏฺกถายํ ปน สมุจฺจยตฺถํ คเหตฺวา เต ทฺเว ปุคฺคลา อิมสฺมึ ปาเ อสงฺคหิตาติ วุตฺตํ. ยทิ เต อิมสฺมึ ปาเ อสงฺคหิตา. กตฺถเต สงฺคหิตา ภเวยฺยุํ. น หิ โกจิ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม นาม อิธ อสงฺคหิโตติ ยุตฺโตติ. ‘‘อสฺสา’’ติ ตสฺสปาฬิปาสฺส. ‘‘เอตฺถ จ ยสฺมา. ล. ปรโม นาม วุตฺโต’’ติ อิทํ อุปริ ‘เย กามภเว เยวา’ติอาทินา ¶ ‘เยทิฏฺ ธมฺเม วา’ติอาทินา จ โยเชตพฺพํ. โส จ สุกฺขวิปสฺสโก วา ปริหีนชฺฌาโน วา ทฏฺพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปาฬิยํ’’ติ ปุคฺคลปฺตฺติ ปาฬิยํ. ‘‘อิธ นิฏฺา’’ติ อิมสฺมึ กามโลเก อาสวกฺขยํ ปตฺวา ขนฺธปรินิพฺพานปตฺติ วเสน นิฏฺา. นิฏฺานํ ปริโยสานนฺติ อตฺโถ. กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. ภวโต ภวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอกเมว ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ ภวพีชํ อสฺส อตฺถีติ เอกพีชี. โย จ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหา. ตสฺส จ อิธ นิฏฺาติ โยชนา. เกน ปน ติณฺณํ โสตาปนฺนานํ วิเสโส กโตติ. สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม ตาว เกวลํ ปถมมคฺค สมฺปยุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ กโต. อิตเร ทฺเว อุปริมคฺคตฺถาย ปวตฺติเตหิ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ กโตติ. ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม สพฺพมุทุโก โหติ. ตโต โกลํโกโล ติกฺโข. โส ปน ฉ ภวิโก, ปฺจภวิโก, จตุภวิโก, ติภวิโก, ทฺวิภวิโกติ ปฺจวิโธ. ตตฺถ ปฺจภวิโก ติกฺโข. เสสา อนุกฺกเมน ติกฺขตราติ ทฏฺพฺพา. เอกพีชี ปน เอกภวิโก สพฺพติกฺโข. ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม เกวเลน ปถมมคฺคานุภาเวน สิทฺธตฺตา สพฺพมุทุโก โหติ. อิตเร ทฺเวปกติยา สตฺตกฺขตฺตุ ปรมภาเว ตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนา กมฺมํ ปฏฺเปนฺติ. ตทา เตสํ อินฺทฺริยานิ ปุน วิเสส ปตฺตานิ โหนฺติ, ติกฺขานิ. ตสฺมา เต สตฺตกฺขตฺตุ ปรมโต ติกฺขานาม โหนฺตีติ. ‘‘สตฺตวารโต โอรํ วา’’ติ อิทํ โกลํโกล เอกพีชิโน สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา นิยาเมตี’’ติ อิทํ อุปริเม ทฺเวโสตาปนฺเน สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺตกฺขตฺตุ ปรโมปน ปถมมคฺเคเนว นิยมิโตติ ทฏฺพฺพํ. ตถาหิ โสเยว สงฺคหปาเ สรูปโต อาคโต โสตาปตฺติ มคฺคํ ภาเวตฺวา ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาปหาเนน ปหีนาปายคมโน สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม โสตาปนฺโน นาม โหตีติ. อิตเร ปน ทฺเว ปาฬิยํ โสตาปนฺน ปุคฺคลวิภาคฏฺาเนสฺเวว อาคตาติ. ‘‘เย ปนา’’ติ เย โสตาปนฺน ปุคฺคลาปน. คาถายํ ‘‘อิโตสตฺตา’’ติ อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก สตฺต สํสรานิ. ‘‘ตโตสตฺตา’’ติ ตสฺมึ เทวโลเก ¶ สตฺตาติ อตฺโถ. องฺคุตฺตรปาเ ‘‘เตนจิตฺตปฺปสาเทนา’’ติ มหาสหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิฺาเปตุํ สมตฺถสฺส สตฺถุคุเณ จิตฺตปฺปสาโท ชายติ. เตน จิตฺตปฺปสาเทน. ‘‘เตน ปริยาเยนา’’ติ สเจ โส เทเวสุ เอว สํสรติ. สตฺตกฺขตฺตุํ โอปปาติก ปฏิสนฺธิโย คณฺหิตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายิสฺสติ. ยทิ มนุสฺเสสุ เอว สํสรติ. สตฺตคพฺภเสยฺยก ปฏิสนฺธิโย คณฺหิตฺวา เอตฺเถว ปรินิพฺพายิสฺสติ. เอวํ เทสนา วาเรน จุทฺทส กตฺวา เทสิเตน ปริยาเยนาติ อตฺโถ. ‘‘ตํ วีมํสิตพฺพํ’’ติ วทนฺเตน ฏีกาจริเยน สยํ จุทฺทสปฏิสนฺธิโยว อิจฺฉตีติ ทีเปติ. อิทานิ ตํ จุทฺทสปฏิสนฺธิวาทํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘วิภงฺเค ปนา’’ติอาทิมาห. ‘‘วิภงฺเค’’ติ อภิธมฺเม าณวิภงฺเค. นตฺถิ านมสฺสาติ อฏฺานํ. ‘‘านํ’’ติ มูลการณํ. นตฺถิ อวกาโส อสฺสาติ อนวกาโส. ‘‘อวกาโส’’ติ ปจฺจยการณํ. ‘‘ยํ’’ติ กฺริยาปรามสนํ. ยํ นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ นิพฺพตฺตนํ อฏฺานํ. โส นิพฺพตฺตน ธมฺโม อนวกาโสติ โยชนา. ‘‘อภิสงฺขาร วิฺาณสฺสา’’ติ สตฺตภวโต อุทฺธํ กามภเว ปฏิสนฺธิชนกสฺส กุสลา กุสลกมฺม วิฺาณสฺส. ‘‘นิโรเธนา’’ติ โสตาปตฺติ มคฺคกฺขเณ เอว นิโรธเนน. นิรุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ เย นาม รูปธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. เอเต นาม รูปธมฺมา เอตฺถ เอตสฺมึ อภิสงฺขาร วิฺาณ นิโรธกฺขเณ นิรุชฺฌนฺตีติ โยชนา. ‘‘ยถาวุตฺตนเยเนวา’’ติ เตน ปริยาเยนาติ วุตฺตปฺปการนเยเนว. ‘‘ตเทกฏฺโมหสฺสา’’ติ เตน ราเคน เตน โทเสน เอกสฺมึ จิตฺเต เอกโต ิตสฺส โมหสฺส. น ทิฏฺิวิจิกิจฺฉา สมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺส. ตสฺส ปถมมคฺเค เอว ปหีนตฺตา. นาปิ อุทฺธจฺจจิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส โมหสฺส. ตสฺส จตุตฺถมคฺเค เอว ปหาตพฺพตฺตา. อุปฺปชฺชนฺตา ราคโทสโมหา. ‘‘ธมฺมิเกสู’’ติ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺเนสุ. ‘‘ยโต’’ติ ยํการณา. พลวนฺตการณาติ อตฺโถ. ‘‘เตสํ’’ติ โสตาปนฺนานํ. ‘‘สลฺลิขน วเสนา’’ติ พหลปกฺขํ ถูลภาคํ สุฏฺุลิขนวเสน. อธิจฺจุปฺปตฺติ นาม ปุพฺเพ ยถาปวตฺตํ กาลํ อธิจฺจ อติกฺกมฺม อุปฺปตฺติ ¶ . อุปฺปชฺชนฺตานมฺปิ ราคโทสโมหานํ. ‘‘เตสํ ปี’’ติ สกทาคามีนมฺปิ. ‘‘เมถุนวตฺถุ สมาโยโค อิจฺฉิโต’’ติ ชายมฺปตีนํ เมถุนกมฺมสมาโยโค นาม สกทาคามีนํ อตฺถีติ อิจฺฉิโต. เถโรหิ อธิจฺจุปฺปตฺติมตฺตํ อิจฺฉติ. ปริยุฏฺานมนฺทตํ น อิจฺฉติ. สกทาคามีนํ ปุตฺตธีตโรปิ สนฺทิสฺสนฺตีติ วทติ. ‘‘มหาอฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ เถรสฺส มโนรถมตฺตํติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺโต. อิทํ สพฺพํ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตํ. ‘‘ฉกฺกนิปาเต’’ติ องฺคุตฺตเร ฉกฺกนิปาเต. ‘‘มิคาสาฬวตฺถุมฺหี’’ติ มิคาสาฬนามิกาย อุปาสิกาย วตฺถุมฺหิ. เกจิ อิมํ วตฺถุํ ทิสฺวา มหาอฏฺกถาวาทํ น โรเจนฺติ. มหาสิวตฺเถรวาทํ โรเจนฺติ. ‘‘อพฺรหฺมจาริโน’’ติ เมถุน ธมฺมา อปฺปฏิวิรตสฺส. ‘‘สกทาคามิตฺตํ พฺยากตํ’’ติ ตสฺมึ กาลงฺกเต โส พฺราหฺมโณ อิธ สกทาคามิภาวํ ปตฺวา ตุสิตากายํ อุปปนฺโนติ เอวํ ตสฺส ยํ สกทาคามิตฺตํ ภควตา พฺยากตํ. ‘‘อธิคมวเสนา’’ติ สกทาคามิภาวํ ปฏิลาภวเสน. น ปน อพฺรหฺมจาริโน สโต อธิคมวเสนาติ อธิปฺปาโย. มรณาสนฺนกาเลปิ หิ สิกฺขาปทาธิฏฺาเนน สห อุปริมคฺคผลาธิคมนํ นาม ติกฺขปฺสฺส อริยสาวกสฺส น ทุกฺกรนฺติ. เอเตน เกสฺจิ เถรวาทโรจนํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. ‘‘สกึเทว อิมํโลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ เอเตน อิโต ปรโลกํ คมนสฺส จ ตโต ปุน อิธาคมนสฺส จ สิทฺธตฺตา อยํ ปุคฺคโล สุทฺเธน มคฺคนิยาเมน กามภเว ทฺวิกฺขตฺตุ ปรโมนาม โหตีติ สิทฺโธ. กถํ. อิธ ปตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ. เสสาปน จตฺตาโร วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธา โหนฺตีติ วิฺายติ. กตเม จตฺตาโร. อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี. ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี. อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี. ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ. เอตฺถ จ ตีสุ โสตาปนฺเนสุ เอโกสตฺตกฺขตฺตุ ปรโม เอว มคฺคนิยาเมน สิทฺโธ. เสสา ปน ทฺเว โสตาปนฺนา วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธา. ฉ สกทาคามีสุ ทฺเว เอว มคฺคนิยาเมน สิทฺธา. เสสา ปน จตฺตาโร วิปสฺสนานิยาเมน สิทฺธา. ตตฺถ มคฺคสิทฺเธสุ โสตาปนฺน สกทาคามีสุ ¶ สงฺกโร นตฺถิ. วิปสฺสนาสิทฺเธสุ ปน สงฺกโร อตฺถิ. อตฺถโต อวิรุทฺเธ สติ, โวหารมตฺเตน สงฺกเร โทโส นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. อาคนฺตฺวาติ ปาวเสน อาคมนโตติ วุตฺตํ. อาคนฺตาติ ปน ปาโ ยุตฺโต. อาคมนสีโล อาคมน ธมฺโม หุตฺวา สกทาคามี นามาติ อตฺโถ. อนาคนฺตฺวา อิตฺถตฺตนฺติ เอตฺถปิ เอเสวนโย. อรหโต ภาโว อรหตฺตํ. อรหตฺต มคฺคํ. ทกฺขิณาย วิปตฺติกรานาม อปฺปปฺผล อปฺปานิสํสกรา. สมฺปตฺติกรา นาม มหปฺผล มหานิสํสกรา. สีลกฺขนฺธาทิคุณา นาม สีลกฺขนฺธ สมาธิกฺขนฺธ ปฺากฺขนฺธ วิมุตฺติกฺขนฺธ วิมุตฺติฺาณ ทสฺสนกฺขนฺธคุณา. ‘‘ทกฺขิเณยฺเยสู’’ติ ทกฺขิณารห ปุคฺคเลสุ. ‘‘ธุรํ’’ติ ปธานสีสฏฺานิยํ วุจฺจติ. สทฺธา เอว ธุรํ อสฺสาติ สทฺธาธุโร. เอวํ ปฺาธุโร. กสฺมา ปเนตฺถ วีริยธุโร น คหิโตติ. ปาฬิยํ สทฺธาวาหี มคฺคํ ภาเวติ, ปฺาวาหี มคฺคํ ภาเวตีติ วุตฺตํ. น ปน วุตฺตํ วีริยวาหี มคฺคํ ภาเวตีติ. ตสฺมา น คหิโตติ. กสฺมา ปน วีริยวาหี มคฺคํ ภาเวตีติ น วุตฺตนฺติ. วุจฺจเต. มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส นาม อาทิมฺหิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปหานาย กมฺมํ มหนฺตํ โหติ. กสฺมา, อปายมูลกตฺตา. ตตฺถ สทฺธา จ วิจิกิจฺฉา จ ทฺเว อุชุปฺปฏิปกฺขา โหนฺติ. ยสฺมึ อารมฺมเณ สทฺธา นิวิสติ, ตสฺมึ วิจิกิจฺฉา นตฺถิ. ยสฺมึ วิจิกิจฺฉา นิวิสติ, ตสฺมึ สทฺธา นตฺถิ. ตถา ปฺาทิฏฺิโย จ อุชุปฺปฏิปกฺขา. ยตฺถ ปฺา, น ตตฺถ ทิฏฺิ. ยตฺถ ทิฏฺิ, น ตตฺถ ปฺาติ. อปิ จ สทฺธา อตฺตโน วิสเย ทิฏฺึ วิธมติเยว. ปฺาย วิจิกิจฺฉาวิธมเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตสฺมา อารทฺธ วิปสฺสโก อนิจฺจาทีสุ อเวจฺจปฺปสาทมตฺเตนปิ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาโย ปชหิตฺวา สทฺธานุสาริภาวฺจ สุฏฺุตรํ ปสีทิตฺวา สทฺธาวิมุตฺตภาวฺจ ปาปุณาติ. ปฺาย อนิจฺจาทีนิ นิชฺฌานกฺขมํ กตฺวา ธมฺมานุสาริภาวฺจ สุฏฺุตรํ ปสฺสิตฺวา ทิฏฺิปตฺตปฺา วิมุตฺตภาวฺจ ปาปุณาติ. วีริยํ ปน ทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปฏิปกฺขมตฺตมฺปิ น โหติ. อถ โข ตาสํ สหาโยปิ โหติ, ธุรภูตฺจ. ปคฺคหลกฺขณฺหิ วีริยํ. ตํ สทฺธํปิ ปคฺคณฺหาติ, ปฺํปิ ปคฺคณฺหาติ, ทิฏฺึปิ ปคฺคณฺหาติ, วิจิกิจฺฉมฺปิ ปคฺคณฺหาติเยว. กุโตปน อตฺตโน สภาเวน ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาโย ¶ ปชหิตุํ สกฺขิสฺสติ. ตสฺมา อิมสฺมึ าเน วีริยวาหีติ จ วีริยธุโรติ จ น วุตฺโตติ. กายสกฺขิมฺหิ ปน สทฺธา จ ปฺา จ สมพลา โหนฺติ. วีริยฺจ สยํ สมฺมปฺปธานฏฺาเน ตฺวา ตทุภยํ อุปพฺรูเหติ. โส จ ปุคฺคโล ตทุภยพเลน ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาทโย ปชหิตฺวา กายสกฺขิภาวํ ปาปุณาติ. อฏฺวิโมกฺเข วา อุปฺปาเทตฺวา อุภโตภาค วิมุตฺตภาวํ ปาปุณาติ. อิเมสุ ปน ทฺวีสุ ปุคฺคเลสุ วีริยสฺส ถาโม สุฏฺุ ปากโฏ. ตสฺมา อิเม ทฺเว วีริยาธิกาตฺเวว วตฺตพฺพา. น วีริยธุโรติ. จตุปฺปฏิปทา นาม ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา. ทุกฺขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. สุขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา. สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา. ติวิธวิโมกฺโข นาม สฺุโต วิโมกฺโข. อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ‘‘ตโย อนฺตรา ปรินิพฺพายิโน’’ติ เอตฺถ อายุกปฺปสฺส ปริยนฺตํ อปตฺวา อนฺตรา เอว กิเลสปรินิพฺพานปตฺตา อนฺตราปรินิพฺพายี นาม. โส ติวิโธ. อายุกปฺปสฺส ปถมภาเค ปรินิพฺพายี, ทุตียภาเค, ตตียภาเคติ. อิเม ตโย อนฺตรา ปรินิพฺพายิโน นาม. อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม อายุกปฺป ปริยนฺเต ปรินิพฺพายี. อุทฺธํ มุโข วฏฺฏโสโต เอตสฺสาติ อุทฺธํโสโต. อกนิฏฺํ อวสฺสํ คมิสฺสตีติ อกนิฏฺคามี. วิปสฺสนา กมฺมํ สสงฺขารํ สปฺปโยคํ กตฺวา ปรินิพฺพายี สสงฺขาร ปรินิพฺพายี. สงฺขารรหิเตน สุเขน วิปสฺสนา กมฺเมน ปรินิพฺพายี อสงฺขาร ปรินิพฺพายี. ‘‘ทฺวาทส โสตาปนฺนา’’ติ เอกพีชิกา ตโย. เต เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ คุณิตา ทฺวาทส. ทฺวาทส สกทาคามิโน ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอว.
เอกจฺจานํ เอว อนาคามิ อรหนฺตานํ เอว. ‘‘อชฺโฌสิตสฺสา’’ติ อธิโอสิตสฺส. มเมวิทนฺติ นิฏฺานํ กตฺวา ปิตสฺส. คิลิตฺวา ปิตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. พหเลน ถูเลน กามราเคน วิมุตฺตา พหลราควิมุตฺตา. อารุปฺเปสุ จ ตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย เอว อตฺถิ. น จตสฺโส รูปสมาปตฺติโย. ตสฺมา ตตฺถ อนุปุพฺพนิโรโธ น ลพฺภติ. ‘‘อาทิโต ปฏฺายา’’ติ อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ ปถมชฺฌาน สมาปตฺติอาทิ. ตโต ปฏฺาย. อนุปุพฺพนิโรโธ นาม ¶ ปถมชฺฌาเน ปฏิฆสฺานานตฺตสฺานํ นิโรโธ. ปฏิฆสฺา นาม ปฺจวิฺาณสฺา. นานตฺตสฺา นาม กสิณ นิมิตฺตโต อฺเสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺตมโนวิฺาณ สฺา. ทุตียชฺฌาเน วิตกฺก วิจารานํ นิโรโธติอาทินา อนุปุพฺพ นิโรโธ. ‘‘ตโต ปฺจมชฺฌานํ’’ติ ปฺจกนเยน วุตฺตํ. อฏฺสมาปตฺติ วจนํ ปน จตุกฺกนเยน วุตฺตํ. ตทุภยํปิ ปุคฺคลานุรูปํ ลพฺภติเยว. ยุคนนฺธํ นาม ทฺวนฺทพนฺธนํ, สมถวิปสฺสนานํ ยุคนนฺธนฺติ วิคฺคโห. ‘‘สมาปชฺชน วุฏฺาน วิปสฺสนาวเสนา’’ติ เอตฺถ วสิภาวปตฺตํ สมาปชฺชนฺจ วุฏฺานฺจ คเหตพฺพํ. อตฺตโน สรีรา พทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ สมาปตฺติพเลเนว อนฺตรายาภาวโต วิสุํ อธิฏฺาตพฺพ กิจฺจํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน สรีราพทฺเธ ปริกฺขาเร เปตฺวา’’ติ. ‘‘นานาพทฺธานี’’ติ นานาาเนหิ อาพทฺธานิ. นานาาเนสุ ปิตานีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปริสฺสเยนา’’ติ อนฺตราเยน. มาวินสฺสนฺตูติ วา นานาพทฺธ อวิโกปนํ อธิฏฺาตพฺพํ. ตทา วุฏฺหามีติวา สงฺฆปฺปติมานนํ อธิฏฺาตพฺพํ. เอวํ สตฺถุปกฺโกสนํปิ. ‘‘อทฺธานปริจฺเฉโท’’ติ อตฺตโน ชีวิตกาลสฺส อุปปริกฺขณํ. มรณฺหิ นาม สมาปตฺติพเลนปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺกาโหติ. อนฺโต สมาปตฺติยฺจ มรเณ สติ สพฺรหฺมจารีสุ กตฺตพฺพวตฺตํ น กเรยฺย. เอตฺหิ วตฺตํ ยํ อริยสาวกานํ มรณาสนฺเน สพฺรหฺมจารีนํ วา อุปฏฺากานํ วา อปฺปมาทกถานุ สาสนิกมฺมํ. สมาปตฺติยํ วา อฺติตฺถิยานํ ครหา วิวชฺชนตฺถํ. เอวฺหิ เต ครเหยฺยุํ. โคตมสาวกานํ นิโรธสมาปตฺติ นาม เอกํ มรณมุขํ. ยํ สมาปชฺชนฺโต อสุโก ภิกฺขุ มรณํ คจฺฉติ. อนริย กมฺมํ เหตนฺติ.
‘‘ยทตฺถํ’’ติ ปฏิปตฺติ รสสฺสาทตฺถํ. ‘‘ตทตฺเถ’’ติ ตสฺมึ อตฺเถ. นิรามิส สุขํ นาม อามิสรหิต สุขํ. ทุวิธฺหิ สุขํ สามิสสุขฺจ นิรามิสสุขฺจ. ตตฺถ เย โลเก อิฏฺ กนฺต มนาปิยา ปฺจกามคุณา นาม อตฺถิ. เต กิเลเสหิ อามสิตพฺพตฺตา อามิสา นาม. ยฺจสุขํ เต อามิเส ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ, ตํ สามิสสุขํ นาม. ยํ โลเก ทิพฺพํ สุขํ มานุสกํ สุขนฺติ มมายนฺติ. ยฺจ อนุภวนฺตํ ¶ มหาชนํ สพฺพานิ อปายภย วฏฺฏภยานิ สมฺปริวาเรนฺติ. ฌานสุข มคฺคสุข ผลสุข นิพฺพานสุขํ ปน นิรามิสสุขํ นาม. ยํ เนกฺขมฺมสุขนฺติ จ ปวิเวกสุขนฺติ จ อุปสมสุขนฺติ จ สมฺโพธิสุขนฺติ จ วิมุตฺติสุขนฺติ จ อริยสุขนฺติ จ อนวชฺชสุขนฺติ จ วุจฺจติ. ยฺจ อนุภวนฺตํ อริยชนํ สพฺพานิ อปายภย วฏฺฏภยานิ สมฺปริวชฺชนฺติ. ‘‘อสฺสาทิตพฺพฏฺเนา’’ติ กิเลสปลิโพเธหิ วิมุตฺตตฺตา วิปุล คมฺภีร สนฺต ปณีตรสตฺตา จ อโหสุขํ อโหสุขนฺติ อุทาหรนฺเตนปิ อสฺสาทิตพฺพฏฺเนาติ.
กมฺมฏฺานสงฺคหานุทีปนา นิฏฺิตา.
นิคมคาถาสุ.
๒๖๒. จริตพฺพนฺติ จาริตฺตํ. ทสกุสลกมฺมปถธมฺมชาตํ. ‘‘กุลาจาเรนา’’ติ กุลปรมฺปรโต อาคเตน อาจาเรน. ‘‘าติ มิตฺต ธน โภคสมฺปตฺติยา’’ติ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘วิสาเล’’ติ วิปุเล. ‘‘เตนา’’ติ ตสฺสปทสฺส วิภตฺยนฺต ทสฺสนํ. ‘‘สทฺธายา’’ติ รตนตฺตเย อเวจฺจปฺปสาทสทฺธาวเสน. ‘‘อภิวุฑฺฒานํ’’ติ หานภาคิย ิติภาคิยภาวํ อติกฺกมฺมวิเสสภาคิย นิพฺเพธภาคิย ภาวปตฺติวเสน อติสฺสย วุฑฺฒานํ. ‘‘ปริสุทฺธานฺจา’’ติ อตฺตุกฺกํสน ปรวมฺภนาทิ โทเสหิ ปริสุทฺธานฺจ. นํ นํ ชนํ ปาติรกฺขตีติ นมฺโป. ทิฏฺทิฏฺเสุ เมตฺตาวิหารีติ วุตฺตํ โหติ. อาวฺหาตพฺโพติ อวฺหโย. นามํ. นมฺโป อิติ อวฺหโย อสฺสาติ นมฺปวฺหโยติ วจนตฺโถ. ‘‘ปณิธายา’’ติ ปตฺเถตฺวาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ ‘‘ภุสํ นิธายา’’ติอาทินา. ‘‘อุปาทาย ปฏิจฺจา’’ติ ตสฺส ปทสฺส ปริยายทสฺสนเมตํ. ‘‘อตฺตโน มนฺทพุทฺธีนํ’’ติ ปจฺจกฺเข ธรมานานนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ปจฺฉิม ชนานํ วา’’ติ. อนุกมฺปนํ อนุกมฺโป. กถํ นุ โข อิเม ชนา อภิธมฺมตฺเถสุ สุเขน อาชาเนยฺยุนฺติ เอวํ ปวตฺโต จิตฺตพฺยาปาโร. อตฺถโต อนุทยสงฺขาตา กรุณาเยว. เตนาห ‘‘อนุทยํ ¶ การฺุํ’’ติ. ‘‘ปตฺถิตํ’’ติ วา สาธุวตสฺส ยํ เถโร เอวรูปํ ปกรณํ กเรยฺยาติ เอวํ จิรกาลํ ปตฺถิตํ อาสึสิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ขุทฺทสิกฺขาฏีกายํ’’ติ โปราณฏีกํ สนฺธาย วุตฺตํ. โสมวิหาโรตฺเวว ปฺายิตฺถ ตสฺมึ ทีเปติ อธิปฺปาโย. คาถายํ ‘‘อถา’’ติ ตสฺมึกาเล. ‘‘เอตฺถา’’ติ เอตสฺมึ นคเร. ‘‘สทฺโท’’ติ กสฺมา ราชา เอวรูปํ มงฺคลหตฺถึ พฺราหฺมณานํ อทาสิ. เนตํ ปติรูปํ ยํ รฺา กตนฺติ เอวํ ปวตฺโต อมนาปสทฺโท. ‘‘เภรโว’’ติ ภีรุตาชนโก ภยานโก. ‘‘สิวีนํ’’ติ สิวิรฏฺวาสีนํ. ‘‘รฏฺวฑฺฒเน’’ติ รฏฺํ วฑฺเฒตีติ รฏฺวฑฺฒโน. หตฺถินาโค. โส หิ ลกฺขณสมฺปนฺโน อาชานิโย โหติ. ยสฺมึ รฏฺเ ตํ อภิมงฺคลํ กโรนฺติ, ตสฺมึ รฏฺเ เทโว สมฺมา วสฺสติ, นานาภยุปทฺทวา ตสฺมึ นุปฺปชฺชนฺตีติ โลกสมฺมโต มงฺคลหตฺถี โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สิวีนํ รฏฺวฑฺฒเน’’ติ. ‘‘วิตฺถิณฺโณ’’ติ วิตฺถาริโต. อติวิตฺถาโรติ วุตฺตํ โหติ. ธนียนฺติ มหาชเนหิ ทฏฺุํ ปตฺถียนฺตีติ ธฺา. มหิทฺธิกา. อธิวสนฺติ เอตฺถาติ อธิวาโส. ธฺานํ อธิวาโสติ สมาโส. อชฺฌาวสึสุ เอตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถํ. กิตฺติคุณวเสน อุเทนฺติ อุคฺคจฺฉนฺตีติ อุทิตา. อุทิตานํปิ อุทิโตติ วิคฺคโห. เตนาห ‘‘นภมชฺเฌ’’ติอาทึ. สารชฺชนํ สารโท. วิคโต สารโท ยสฺสาติ วิสารโท. วิสารทสฺส ภาโว เวสารชฺชํ. ปริยตฺติยํ เวสารชฺชํ ปริยตฺติเวสารชฺชํ. เตปิฏกปริยตฺติยํ เวยฺยตฺติยฺาณํ. ตํ อาทิ เอติสฺสา ปฺายาติ ปริยตฺติเวสารชฺชาทิ ปฺา. ปาปโต ลชฺชนสีลาติ ลชฺชิโนติ อาห ‘‘ปาปครหิโน’’ติ. ปาปํ ธมฺมํ ครหนฺติอาทีนวํ กถยนฺติ สีเลนาติ ปาปครหิโน. ‘‘อนุสฺสรนฺตู’’ติ ปุนปฺปุนํ สรนฺตุ. วิเสเสน ภวนฺติ เวปุลฺลํ คจฺฉนฺตีติ วิภวา. ปฺุานิ จ ตานิ วิภวาจาติ ปฺุวิภวา. วิปุลปฺุานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิปุลานํ’’ติอาทิมาห. อนุตฺตริย ธมฺมา นาม ทสฺสนานุตฺตริย สวนานุตฺตริยาทโย. โลเก พหูสุ ทสฺสเนสุ อิโต อุตฺตรํ อฺํ ทสฺสนํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนานุตฺตริยํ. รตนตฺตยทสฺสนํ. จตุสจฺจทสฺสนฺจ. รตนตฺตยคุณกถาสวนํ ¶ , ขนฺธายตน ธาตุ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาสวนฺจ สวนานุตฺตริยํ นาม. เตสุ รตนตฺตยาทีสุ สทฺธา ปฏิลาโภ ลาภานุตฺตริยํ นาม. เตสเมว ปุนปฺปุนํ สรณํ อนุสฺสตานุตฺตริยํ นาม. รตนตฺตเย จตูหิ ปจฺจเยหิ วา วตฺตปฺปฏิวตฺตกรเณน วา ปริจรณํ ปาริจริยานุตฺตริยํ นาม. พุทฺธปฺตฺตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุ สมาทาย สิกฺขนํ สิกฺขานุตฺตริยํ นาม. ตาทิเส ปฺาวทาตคุณโสภาทิเก คุเณ อวสฺสํ ภชนฺติ ปาปุณนฺตีติ ตาทิสคุณภาคิโน. ‘‘ภวิสฺสามา’’ติ ภวิตุํ อุสฺสาหํ กริสฺสามาติ วุตฺตํ โหติ.
ทีปนิยา นิคมคาถาสุ.
‘‘พสฺหฺยุสฺุจมฺเมกมฺหี’’ติ เอตฺถ ‘‘พสฺหฺยู’’ติ อฏฺสงฺขฺยาย สงฺเกต วจนํ. ‘‘จมฺมํ’’ติ ทฺวิสงฺขฺยาย. เอกฺจ ทุกฺจ สฺฺุจ อฏฺจาติ คณนกฺกโม. สหสฺส ทฺวิสต อฏฺสงฺขาเต สาเกติ อตฺโถ. เอสนโย ปรโต ‘‘นวปฺจ จมฺเมกมฺหี’’ติ ปเทปิ. คาถาวณฺณนาสุ. นครติ น จวตีติ นครํ. ถาวริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘รฺเชตี’’ติ รเมติ. เขมสุภิกฺขตาทิคุเณหิ อนาคเต ชเน คมาเปติ, อาคเต อฺตฺถ คนฺตุํ น เทตีติ วุตฺตํ โหติ. โรหิตมิคา นาม สุวณฺณวณฺณมิคา. ‘‘สาเก’’ติ สากนาเมน รฺา ปุน สงฺขตตฺตา อิมํ กลิยุคํ สากนฺติ วุจฺจติ. ยํ เอตรหิ สากฺรราชนฺติปิ โวหรนฺติ. สากราชา จ นาม อุตฺตราปเถสุ เอโก คนฺธารราชา. ยํ เชฏฺกํ กตฺวา ภินฺนลทฺธิกา วชฺชีภิกฺขู อิมํ ธมฺม วินยํ มหาสงฺฆีกํ นาม สงฺคหํ อาโรเปนฺติ. โส จ ธมฺมวินยสงฺคโห อุตฺตราปเถสุ วตฺตติ. เวสาลิยํ ยสตฺเถร สงฺคโห ปน ทกฺขิณาปเถสูติ. จตฺตาริยุคานิ นาม โลเก ปฺเปนฺติ สตฺยยุคํ, ทฺวาปรยุคํ, เตตฺรยุคํ, กลิยุค,นฺติ. ยุคนฺติ จ อายุปริมาณํ วุจฺจติ. อิทานิปน กลิยุคํ วตฺตติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สาเกติ กลิยุเค’’ติ. ปาปยุเคติ อตฺโถ. ‘‘ล ตี’’ติ สาลิกฺเขตฺตานํ โสธนฏฺานตฺตา เอวํ มฺรมฺมเทสโวหาเรน ลทฺธนามํ ¶ อรฺํ. ตํ ปน มุํรฺวานครสฺส เอสนฺเน ปฺจธนุสติเก ปเทเส ชาตํ. ‘‘วิสฺสุเต’’ติ วิเสเสน กิตฺติเต. สารฺจ อสารฺจ วิเวเจนฺติ วิจาเรตฺวา ชานนฺติสีเลนาติ สาราสาร วิเวกิโนติ วจนตฺโถติ.
อิติ ปรมตฺถทีปนิยา อนุทีปนา นิฏฺิตา.
๑. ปรมตฺถทีปนี นาม, เยน เถเรน สา กตา.
เตเนเว สา กตา โหติ, อยํ ตสฺสานุ ทีปนี.
๒. อฏฺสตฺตทฺวเยกมฺหิ, สาเก สา เชฏฺมาสเก.
กาเฬ นวมิยํ ทิวา, มชฺฌนฺหิเก นิฏฺํ คตา.
อนุทีปนี นิฏฺิตา.