📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปฏฺานุทฺเทส ทีปนีปา
๑. เหตุปจฺจโย
กตโม ¶ เหตุปจฺจโย. โลโภ เหตุปจฺจโย. โทโส, โมโห, อโลโภ, อโทโส, อโมโห เหตุ ปจฺจโย.
กตเม ธมฺมา เหตุปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. โลภ สหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จ รูปกลาปาธมฺมา จ โทสสห ชาตา โมหสหชาตา อโลภสหชาตา อโทสสห ชาตา อโมหสหชาตา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา จ รูปกลาปา ธมฺมา จ เหตุปจฺจยโต อุปฺปนฺนา เหตุปจฺจยุปฺปนฺนา ธมฺมา.
สหชาตรูปกลาปา นาม สเหตุกปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปานิ จ ปวตฺติกาเล สเหตุกจิตฺตชรูปานิ จ. ตตฺถ ปฏิสนฺธิกฺขโณ นาม ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขโณ. ปวตฺติกาโล นาม ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกฺขณโต ปฏฺาย ยาว จุติกาลํ วุจฺจติ.
เกนฏฺเน เหตุ, เกนฏฺเน ปจฺจโยติ. มูลฏฺเน เหตุ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยติ. ตตฺถ มูลยมเก วุตฺตานํ โลภาทีนํ มูลธมฺมานํ มูลภาโว มูลฏฺโ นาม. โส มูลฏฺโ มูลยมกทีปนิยํ อมฺเหหิ รุกฺโขปมาย ทีปิโตเยว.
อปิ จ เอโก ปุริโส เอกิสฺสํ อิตฺถิยํ ปฏิพทฺธ จิตฺโต โหติ. โส ยาว ตํ จิตฺตํ น ชหติ, ตาว ตํ อิตฺถึ อารพฺภ ตสฺส ปุริสสฺส โลภสหชาตานิ กายวจีมโนกมฺมานิ จ โลภสมุฏฺิตานิ จิตฺตชรูปานิ จ จิรกาลํปิ ปวตฺตนฺติ. สพฺพานิ จ ตานิ จิตฺตเจตสิกรูปานิ ตสฺสํ อิตฺถิยํ รชฺชนโลภมูลกานิ โหนฺติ. โส โลโภ เตสํ มูลฏฺเน เหตุ จ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโย จ. ตสฺมา เหตุปจฺจโย. เอส นโย เสสานิ รชฺชนียวตฺถูนิ อารพฺภรชฺชนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โลเภสุ, ทุสฺสนียวตฺถูนิ อารพฺภ ทุสฺสนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โทเสสุ, มุยฺหนียวตฺถูนิ อารพฺภ มุยฺหนวเสน อุปฺปนฺเนสุ โมเหสุ จ.
ตตฺถ ¶ ยถา รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโตปถวิยํ สุฏฺุ ปติฏฺหิตฺวา ปถวิรสฺจ อาโปรสฺจ คเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติ, เตน รุกฺโข จิรกาลํ วฑฺฒมาโน ติฏฺติ. ตถา โลโภ จ ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุมฺหิ รชฺชนวเสน สุฏฺุ ปติฏฺหิตฺวา ตสฺส ตสฺส วตฺถุสฺส ปิยรูปรสฺจ สาตรูปรสฺจ คเหตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยาว กายวจีวีติกฺกมา อภิหรติ, กาย วีติกฺกมํ วา วจีวีติกฺกมํ วา ปาเปติ. ตถา โทโส จ ทุสฺสน วเสน อปฺปิยรูปรสฺจ อสาตรูปรสฺจ คเหตฺวา, โมโห จ มุยฺหนวเสน นานารมฺมเณสุ นิรตฺถกจิตฺตาจารรสํ วฑฺเฒตฺวาติ วตฺตพฺพํ. เอวํ อภิหรนฺตา ตโย ธมฺมา รชฺชนียาทีสุ วตฺถูสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย จิร กาลํ ปวตฺเตนฺติ. สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตถา ปวตฺตนฺติ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ จ ตถา ปวตฺตมาเนสุ สหชาตรูปกลาปาปิ ตถา ปวตฺตนฺติเยว. ตตฺถ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภิหรตีติ ทฺเว ปิยรูป สาตรูปรเส สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สนฺติกํ ปาเปตีติ อตฺโถ.
สุกฺกปกฺเข โส ปุริโส ยทากาเมสุ อาทีนวํ ปสฺสติ, ตทา โส ตํ จิตฺตํชหติ, ตํ อิตฺถึ อารพฺภ อโลโภ สฺชา ยติ. ปุพฺเพ ยสฺมึ กาเล ตํ อิตฺถึ อารพฺภ โลภมูลกานิ อสุทฺธานิ กายวจีมโนกมฺมานิ วตฺตนฺติ. อิทานิ ตสฺมึ กาเลปิ อโลภมูลกานิ สุทฺธานิ กายวจีมโนกมฺมานิ วตฺตนฺติ. ปพฺพชิต สีลสํวรานิ วา ฌานปริกมฺมานิ วา อปฺปนาฌานานิ วา วตฺตนฺติ. โส อโลโภ เตสํ มูลฏฺเน เหตุ จ โหติ, อุปการกฏฺเน ปจฺจโยจ. ตสฺมา เหตุปจฺจโย. เอส นโย เสเสสุ โลภ ปฏิปกฺเขสุ อโลเภสุ, โทสปฏิปกฺเขสุ อโทเสสุ, โมห ปฏิปกฺเขสุ อโมเหสุ จ.
ตตฺถ รุกฺขมูลานิ วิย อโลโภ โลภเนยฺยวตฺถูสุ โลภํ ปหาย โลภวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวา เตน สุเขน สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย ยาว ฌานสมาปตฺติสุขา วา ยาว มคฺคผลสุขา วา วฑฺฒาเปติ. ตถา อโทโส จ โทสเนยฺยวตฺถูสุ โทสวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวา, อโมโห จ โมหเนยฺยวตฺถูสุ โมหวิเวกสุขรสํ วฑฺเฒตฺวาติ วตฺตพฺพํ. เอวํ วฑฺฒาเปนฺตา ตโย ธมฺมา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม โมทมาเน ปโมทมาเน กโรนฺโต วิย จิร กาลํปิ ปวตฺเตนฺติ. สมฺปยุตฺตธมฺมา จ ตถา ปวตฺตนฺติ. สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ จ ตถา ปวตฺตมาเนสุ สหชาตรูปกลาปาปิ ตถา ปวตฺตนฺติเยว.
ตตฺถ ¶ โลภวิเวกสุขรสนฺติ วิวิจฺจนํ วิคมนํ วิเวโก. โลภสฺส วิเวโก โลภวิเวโก. โลภวิเวเก สุขํ โลภวิเวกสุขํ. โลภวิเวกํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนสุขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตเทว รโส โลภวิเวกสุขรโสติ สมาโส. อยํ อภิธมฺเม ปฏฺานนโย.
หตฺตนฺตนโย ปน อวิชฺชาสงฺขาโต โมโห จ ตณฺหาสงฺขาโต โลโภ จาติ ทฺเว ธมฺมา สพฺเพสํปิ วฏฺฏทุกฺขธมฺมานํ มูลานิ โหนฺติ. โทโส ปน โลภสฺส นิสฺสนฺทภูตํ ปาปมูลํ โหติ. วิชฺชาสงฺขาโต อโมโห จ นิกฺขมธาตุสงฺขาโต อโลโภ จาติ ทฺเว ธมฺมา วิวฏฺฏธมฺมานํ มูลานิ โหนฺติ. อโทโส ปน อโลภสฺส นิสฺสนฺทภูตํ กลฺยาณมูลํ โหติ. เอวํ ฉพฺพิธานิ มูลานิ สหชาตานํปิ อสหชาตานํปิ นามรูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺตีติ. อยํ สุตฺตนฺเตสุ นโย. เหตุปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.