📜
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจโย
ติวิโธ อินฺทฺริยปจฺจโย สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย ปุเร ชาตินฺทฺริยปจฺจโย รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย.
ตตฺถ ปนฺนรสินฺทฺริยธมฺมา สหชาตินฺทฺริยปจฺจโย นาม, ชีวิตินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยนฺติ. เตหิ สหชาตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา จ รูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
ปฺจินฺทฺริยรูปานิ ปุเรชาตินฺทฺริยปจฺจโย, จกฺขุนฺทฺริยํ โสตินฺทฺริยํ ฆานินฺทฺริยํ ชิวฺหินฺทฺริยํ กายินฺทฺริยํ. ปฺจวิฺาณจิตฺต เจตสิก ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เอกํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. สพฺพานิ กมฺมช รูปานิ ชีวิตรูปวชฺชิตานิ ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนานิ.
เกนฏฺเน อินฺทฺริยนฺติ. อิสฺสริยฏฺเน อินฺทฺริยํ. ตตฺถ กตฺถ อิสฺสริยนฺติ. อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อิสฺสริยํ. กสฺมึ กสฺมึ กิจฺเจ อิสฺสริยนฺติ ¶ . อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจ อิสฺสริยํ. นามชีวิตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ชีวนกิจฺเจ อิสฺสริยํ. ชีวนกิจฺเจติ อายุวฑฺฒนกิจฺเจ, สนฺตติิติยา จิรกาลิติกิจฺเจติ อตฺโถ. มนินฺทฺริยํ อารมฺมณคฺคหณกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสริยํ. อวเสโส อินฺทฺริยฏฺโ ปุพฺเพ อินฺทฺริยยมกทีปนิยํ วุตฺโตเยว.
เอตฺถ วเทยฺย, ทฺเว อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภูตา สมานาปิ กสฺมา อินฺทฺริยปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติ. ปจฺจยกิจฺจสฺส อภาวโต. ติวิธฺหิ ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจฺจ อุปตฺถมฺภนกิจฺจฺจ อนุปาลนกิจฺจฺจ. ตตฺถ โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส อุปฺปาทาย ปจฺจโย โหติ, ยสฺมึ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ ชนนกิจฺจํ นาม. ยถา อนนฺตรปจฺจโย. โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ิติยา จ วุฑฺฒิยา จ วิรุฬฺหิยา จ ปจฺจโย โหติ, ยสฺมึ อสติ ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม น ติฏฺติ น วฑฺฒติ น วิรูหติ, ตสฺส ปจฺจยกิจฺจํ อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นาม. ยถา ปจฺฉาชาตปจฺจโย. โย ปจฺจโย ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติ, เยน วินา ปจฺจยุปฺปนฺโน ธมฺโม จิรกาลํ น ปวตฺตติ, สนฺตติ คมนํ ฉิชฺชติ, ตสฺส ปจฺจย กิจฺจํ อนุปาลนกิจฺจํ นาม. ยถา รูป ชีวิตินฺทฺริยปจฺจโย. เอเต ปน ทฺเว อินฺทฺริยธมฺมา เตสุ ตีสุ ปจฺจย กิจฺเจสุ เอกกิจฺจํปิ นสาเธนฺติ, ตสฺมา เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริย ปจฺจเย วิสุํ น คหิตาติ.
เอตํ สนฺเต เอเต ทฺเว ธมฺมา อินฺทฺริยาติปิ น วตฺตพฺพาติ. โน น วตฺตพฺพา. กสฺมา. อินฺทฺริยกิจฺจสพฺภาวโตติ. กึ ปน เอเตสํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติ. ลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตอากปฺเปสุ อิสฺสรตา อินฺทฺริย กิจฺจํ. ตถา หิ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สนฺตาเน จตูหิ กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนา ปฺจกฺขนฺธ ธมฺมา อิตฺถิภาวาย ปริณมนฺติ, โส อตฺตภาโว เอกนฺเตน อิตฺถิลิงฺค อิตฺถินิมิตฺต อิตฺถิกุตฺต อิตฺถากปฺปยุตฺโต โหติ, โน อฺถา. น จ อิตฺถินฺทฺริยรูปํ เต ปฺจกฺขนฺธธมฺเม ชเนติ, น จ อุปตฺถมฺภติ, นาปิ อนุปาเลติ, อถ โข เต ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานา เอวฺเจวฺจ อุปฺปชฺชนฺตูติ อาณํ เปนฺตํ วิย เตสุ อตฺตโน อนุภาวํ ปวตฺเตติ. เต จ ธมฺมา ตเถว อุปฺปชฺชนฺติ, โน อฺถาติ. อยํ อิตฺถินฺทฺริยรูปสฺส อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตา. เอส นโย ปุริสินฺทฺริยรูปสฺส ปุริสลิงฺคาทีสุ อิสฺสรตายํ. เอวํ เอเต ทฺเว ธมฺมา ลิงฺคาทีสุ อินฺทฺริยกิจฺจ สพฺภาวโต อินฺทฺริยา นาม โหนฺตีติ.
หทยวตฺถุรูปํ ปน ทฺวินฺนํ วิฺาณธาตูนํ นิสฺสยวตฺถุกิจฺจํ สาธยมานํปิ ตาสุ อินฺทฺริยกิจฺจํ น สาเธติ. น หิ ภาวิต จิตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส หทยรูเป ปสนฺเนวา ¶ อปฺปสนฺเน วา ชาเตปิ มโนวิฺาณธาตุโย ตทนุวตฺติกา โหนฺตีติ. อินฺทฺริย ปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.