📜
๓. อธิปติปจฺจโย
ทุวิโธ อธิปติปจฺจโย อารมฺมณาธิปติปจฺจโย สห ชาตาธิปติปจฺจโย จ. ตตฺถ กตโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. อารมฺมณปจฺจเย วุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ ยานิ อารมฺมณานิ อติอิฏฺานิ โหนฺติ อติกนฺตานิ อติมนาปานิ ครุกตานิ. ตานิ อารมฺมณานิ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. ตตฺถ อติอิฏฺานีติ สภาวโต อิฏฺานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺานิ วา, เตน เตน ปุคฺคเลน อติอิจฺฉิตานิ อารมฺมณานิ อิธ อติอิฏฺานิ นาม.
ตานิ ปน ธมฺมโต ทฺเว โทสมูลจิตฺตุปฺปาเท จ ทฺเว โมมูห จิตฺตุปฺปาเท จ ทุกฺขสหคตกายวิฺาณจิตฺตุปฺปาเท จ เปตฺวา อวเสสานิ สพฺพานิ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานิ จ รูปารูป โลกุตฺตรจิตฺตเจตสิกานิ จ สพฺพานิ อติอิฏฺรูปานิ จ โหนฺติ.
เตสุปิ ¶ กามารมฺมณานิ ครุํ กโรนฺตสฺเสว อารมฺมณา ธิปติปจฺจโย. ครุํ อกโรนฺตสฺส อารมฺมณาธิปติปจฺจโย น โหติ. ฌานลาภิโน ปน อตฺตนา ปฏิลทฺธานิ มหคฺคตฌานานิ อริยสาวกา จ อตฺตนา ปฏิลทฺเธ โลกุตฺตรธมฺเม ครุํ อกโรนฺตา นาม นตฺถิ.
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. อฏฺ โลภ มูลจิตฺตานิ อฏฺ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ จตฺตาริ กามาวจร าณสมฺปยุตฺตกิริยจิตฺตานิ อฏฺ โลกุตฺตรจิตฺตานิ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
ตตฺถ โลกิยานิ ฉฬารมฺมณานิ โลภมูลจิตฺตานํ ปจฺจโย. สตฺตรส โลกิยกุสลานิ จตุนฺนํ าณวิปฺปยุตฺต กุสลานํ. ตานิ กุสลานิเจว เหฏฺิมมคฺคผลานิ จ นิพฺพานฺจ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺตกุสลานํ. อรหตฺตมคฺคผลานิ จ นิพฺพานฺจ จตุนฺนํ าณสมฺปยุตฺตกิริยานํ. นิพฺพานํ อฏฺนฺนํ โลกุตฺตร จิตฺตานนฺติ.
เกนฏฺเน อารมฺมณํ, เกนฏฺเน อธิปติ. อาลมฺพิ ตพฺพฏฺเน อารมฺมณํ, อาธิปจฺจฏฺเน อธิปติ. โก อาธิปจฺจฏฺโ. อตฺตานํ ครุํ กตฺวา ปวตฺเตสุ จิตฺตเจตสิเกสุ อิสฺสรภาโว อาธิปจฺจฏฺโ. โลเก สามิกา วิย อารมฺมณาธิปติปจฺจย ธมฺมา ทฏฺพฺพา, ทาสา วิย ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา ทฏฺพฺพา.
สุตโสมชาตเก ราชา โปริสาโท มนุสฺสมํสํ ครุํ กโรนฺโต มนุสฺสมํสเหตุ รชฺชํ ปหาย อรฺเ วิจรติ. ตตฺถ มนุสฺสมํเส คนฺธรส ธมฺมา อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. รฺโ โปริสาทสฺส โลภมูลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. ราชา สุต โสโม สจฺจธมฺมํ ครุํ กตฺวา สจฺจธมฺมเหตุ รชฺชสมฺปตฺติฺจ าติ สงฺฆฺจ อตฺตโน ชีวิตฺจ ฉฏฺเฏตฺวา ปุน รฺโ โปริสาทสฺส หตฺถํ อุปคโต. ตตฺถ สจฺจธมฺโม อารมฺมณาธิปติปจฺจโย. รฺโ สุตโสมสฺส กุสลจิตฺตํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. เอสนโย สพฺเพสุ ครุกเตสุ อารมฺมเณสุ.
กตโม สหชาตาธิปติปจฺจโย. อธิปติภาวํ ปตฺตา จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติปจฺจโย, ฉนฺโท จิตฺตํ วีริยํ วีมํสา.
กตเม ธมฺมา ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา. อธิปติ สมฺปยุตฺตา จิตฺตเจตสิกา จ อธิปติสมุฏฺิตา จิตฺตชรูปธมฺมา จ ตสฺส ปจฺจยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนา.
เกนฏฺเน สหชาโต, เกนฏฺเน อธิปติ.
สหุปฺปาทนฏฺเน สหชาโต, สหชาตานํ ธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน อธิปติ. ตตฺถ สหุปฺปาทนฏฺเนาติ ¶ โย ธมฺโม สยํ อุปฺปชฺชมาโน อตฺตนา สหชาตธมฺเม จ อตฺตนา สเหว อุปฺปาเทติ, ตสฺส อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ สหุปฺปาทนฏฺเน.
อภิภวนฏฺเนาติ อชฺโฌตฺถรณฏฺเน. ยถา ราชา จกฺกวตฺติ อตฺตโน ปฺุิทฺธิยา สกลทีปวาสิโน อภิภวนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺโต อตฺตโน วเส วตฺตาเปติ, สกลทีปวาสิโน จ ตสฺส วเส วตฺตนฺติ. ตถา อธิปติฏฺานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน วิสเย สหชาตธมฺเม อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ วเส วตฺตนฺติ. ยถา วา สิลาถมฺเภ ปถวิธาตุ อุทกกฺขนฺเธ อาโปธาตุ อคฺคิกฺขนฺเธ เตโชธาตุ วาตกฺขนฺเธ วาโยธาตุ อตฺตนา สหชาตา ติสฺโส ธาตุโย อภิภวนฺตา อชฺโฌตฺถรนฺตา อตฺตโน คตึ คมาเปนฺติ, สหชาตธาตุโย จ ตาสํ คตึ คจฺฉนฺติ, เอวเมว อธิปติฏฺานปตฺตา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อตฺตโน พเลน สหชาตธมฺเม อตฺตโน คตึ คมาเปนฺติ, สหชาตธมฺมา จ เตสํ คตึ คจฺฉนฺติ, เอวํ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน.
เอตฺถ วเทยฺยุํ, ยทิ สหชาตธมฺมานํ อภิภวนฏฺเน อธิปตินาม สิยา. เอวํ สติ ติฏฺตุ ฉนฺโท, โลโภ เอว อธิปตินาม สิยา, โส หิ ฉนฺทโตปิ พลวตโร หุตฺวา สห ชาตธมฺเม อภิภวนฺโต ปวตฺตตีติ. วุจฺจเต, พาลปุถุชฺชเนสุ เอว โลโภ ฉนฺทโต พลวตโร โหติ, ปณฺฑิเตสุ ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร หุตฺวา สหชาตธมฺเม อภิ ภวนฺโต ปวตฺตติ. สเจ หิ โลโภ เอว ฉนฺทโต พลวตโร สิยา, กถํ อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺมตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสเรยฺยุํ. ยสฺมา ปน ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ตสฺมา อิเม สตฺตา โลภสฺส หตฺถคตา ภวสมฺปตฺติ โภคสมฺปตฺติโย ฉฏฺเฏตฺวา เนกฺขมฺมธมฺเม ปูเรตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรนฺติ. ตสฺมา ฉนฺโท เอว โลภโต พลวตโร โหติ, ฉนฺโท เอว อธิปติ, น โลโภติ. เอส นโย โทสาทีสุปีติ.
ตตฺถ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติ. กถํ.
หีนจฺฉนฺทา พหุชฺชนา มหนฺตานิ สุทุกฺกรานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจฺฉนฺทา โหนฺติ. กาตุํ น อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ อวิสโยติ นิรเปกฺขา เปนฺติ. ฉนฺทาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจฺฉนฺโท โหติ, อติวิย ¶ กาตุํ อิจฺฉติ, มม วิสโย เอโสติ อธิฏฺานํ คจฺฉติ. โส ฉนฺเทน อภิกฑฺฒิโต ยาว ตํ กมฺมํ น สิชฺฌติ, ตาว อนฺตรา ตํ กมฺมํ ฉฏฺเฏตุํ น สกฺโกติ. เอวฺจ สติ อติมหนฺตํปิ ตํ กมฺมํ เอกสฺมึ กาเล สิทฺธํ ภวิสฺสติ.
หีนวีริยา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺต วีริยา โหนฺติ, อิทํ เม กมฺมํ กโรนฺตสฺส พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา ภวิสฺสตีติ นิวตฺตนฺติ. วีริยาธิโก ปน ตาทิสานิ ปุริสกมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตวีริโย โหติ, อิทาเนว อุฏฺหิตฺวา กาตุํ อิจฺฉติ. โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํ วา เจโตทุกฺขํ วา อนุภวนฺโตปิ ตสฺมึ วีริย กมฺเม นนิพฺพินฺทติ, มหนฺเตน กมฺมวีริเยน วินา ภวิตุํ น สกฺโกติ, ตาทิเสน วีริเยน รตฺติทิวํ เขเปนฺโต จิตฺตสุขํ วินฺทติ. เอวฺจ สติ อติมหนฺตํปิ ตํ กมฺมํ เอกสฺมึ กาเล สิทฺธํ ภวิสฺสติ.
หีนจิตฺตา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตจิตฺตา โหนฺติ. ปุน อารมฺมณํปิ น กโรนฺติ. จิตฺตาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตจิตฺโต โหติ, จิตฺตํ วิโนเทตุํปิ น สกฺโกติ, นิจฺจกาลํ ตตฺถ นิพนฺธจิตฺโต โหติ. โส จิตฺตวสิโก หุตฺวา จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต พหุํ กายทุกฺขํวาปีติอาทินา ฉนฺทาธิปตินเยน วตฺตพฺพํ.
มนฺทปฺา จ พหุชฺชนา ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา นิวตฺตปฺา โหนฺติ, กมฺมานํ อาทิมฺปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺตปิ น ปสฺสนฺติ, อนฺธกาเร ปวิสนฺตา วิย โหนฺติ, ตานิ กมฺมานิ กาตุํ จิตฺตํปิ น นมติ. ปฺาธิโก ปน ตาทิสานิ กมฺมานิ ทิสฺวา อุคฺคตปฺโ โหติ, กมฺมานํ อาทึปิ ปสฺสติ, อนฺตํปิ ปสฺสติ, ผลํปิ ปสฺสติ, อานิสํสํปิ ปสฺสติ. สุเขน กมฺมสิทฺธิยา นานาอุปายํปิ ปสฺสติ. โส จิรกาลํปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺโตติอาทินา วีริยาธิปตินเยน วตฺตพฺพํ. อิธ ปน มหติยา กมฺมวีมํสายาติ จ ตาทิสิยา กมฺม วีมํสายาติ จ วตฺตพฺพํ.
เอวํ โลเก มหนฺเตสุ สุทุกฺกเรสุ ปุริสกมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา กมฺมสิทฺธิยา สํวตฺตนฺติ. อิเมสฺจ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วิชฺชมานตฺตา โลเก ปุริสวิเสสา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพฺุพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, สพฺพฺุโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทิสฺสนฺติ, ปจฺเจกโพธิสตฺตานาม ทิสฺสนฺติ, อคฺคสาวกานาม มหาสาวกา นาม สาวกโพธิสตฺตา นาม ทิสฺสนฺติ. โลเกปิ เอวรูปานํ ปุริสวิเสสานํ วเสน สตฺต โลกสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย ปฺาสิปฺปวิเสสา จ ปริโภควตฺถุวิเสสา จ ทิสฺสนฺตีติ. อธิปติปจฺจยทีปนา นิฏฺิตา.