📜
ปจฺจยสภาโค
ปจฺจยสภาโค วุจฺจเต. ปฺจทส สหชาตชาติกา โหนฺติ, จตฺตาโร มหาสหชาตา จตฺตาโร มชฺฌิมสหชาตา สตฺต ขุทฺทกสหชาตา. ตตฺถ จตฺตาโร มหาสหชาตา นาม สหชาโต สหชาตนิสฺสโย สหชาตตฺถิ สหชาต อวิคโต. จตฺตาโร มชฺฌิมสหชาตา นาม อฺมฺโ วิปาโก สมฺปยุตฺโต สหชาตวิปฺปยุตฺโต. สตฺต ขุทฺทกสห ชาตา นาม เหตุ สหชาตาธิปติ สหชาตกมฺมํ สห ชาตาหาโร สหชาตินฺทฺริยํ ฌานํ มคฺโค.
ตโย รูปาหารา, รูปาหาโร รูปาหารตฺถิ รูปาหารา วิคโต.
ตีณิ รูปชีวิตินฺทฺริยานิ, รูปชีวิตินฺทฺริยํ รูปชีวิตินฺทฺริยตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยาวิคตํ.
สตฺตรส ปุเรชาตชาติกา โหนฺติ, ฉ วตฺถุปุเรชาตา ฉ อารมฺมณปุเรชาตา ปฺจ วตฺถารมฺมณปุเรชาตา. ตตฺถ ฉ วตฺถุปุเรชาตา นาม วตฺถุปุเรชาโต วตฺถุปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถุปุเรชาตินฺทฺริยํ วตฺถุปุเรชาตวิปฺปยุตฺตํ วตฺถุปุเรชาตตฺถิ วตฺถุ ปุเรชาตอวิคโต. ฉ อารมฺมณปุเรชาตา นาม อารมฺมณ ปุเรชาโต กิฺจิอารมฺมณํ โกจิ อารมฺมณาธิปติ โกจิ อารมฺมณูปนิสฺสโส อารมฺมณปุเรชาตตฺถิ ¶ อารมฺมณปุเรชาต อวิคโต. กิฺจิ อารมฺมณนฺติอาทีสุ กิฺจิโกจิวจเนหิ ปจฺจุปฺปนฺนํ นิปฺผนฺนรูปํ คยฺหติ. ปฺจ วตฺถารมฺมณปุเรชาตา นาม วตฺถารมฺมณ ปุเรชาโต วตฺถารมฺมณปุเรชาตนิสฺสโย วตฺถารมฺมณปุเร ชาต วิปฺปยุตฺโต วตฺถารมฺมณปุเรชาตตฺถิ วตฺถารมฺมณปุเรชาต อวิคโต.
จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา โหนฺติ, ปจฺฉาชาโต ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺโต ปจฺฉาชาตตฺถิ ปจฺฉาชาตอวิคโต.
สตฺต อนนฺตรา โหนฺติ, อนนฺตโร สมนนฺตโร อนนฺตรูป นิสฺสโย อาเสวนํ อนนฺตรกมฺมํ นตฺถิ วิคโต. เอตฺถ จ อนนฺตร กมฺมํ นาม อริยมคฺคเจตนา, สา อตฺตโน อนนฺตเร อริยผลํ ชเนติ.
ปฺจ วิสุํ ปจฺจยา โหนฺติ, อวเสสํ อารมฺมณํ อวเสโส อารมฺมณาธิปติ อวเสโส อารมฺมณูป นิสฺสโย สพฺโพ ปกตูปนิสฺสโย อวเสสํ นานากฺขณิก กมฺมํ. อิติ วิตฺถารโต ปฏฺานปจฺจยา จตุปฺาสปฺปเภทา โหนฺตีติ.
ตตฺถ สพฺเพ สหชาตชาติกา จ สพฺเพ ปุเรชาต ชาติกา สพฺเพ ปจฺฉาชาตชาติกา รูปาหาโร รูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิเม ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยา นาม. สพฺเพ อนนฺตรชาติกา สพฺพํ นานากฺขณิก กมฺมนฺติ อิเม อตีตปจฺจยา นาม. อารมฺมณํ ปกตูปนิสฺสโยติ อิเม เตกาลิกา จ นิพฺพานปฺตฺตีนํ วเสน กาลวิมุตฺตา จ โหนฺติ.
นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมา อปฺปจฺจยา นาม อสงฺขตา นาม. กสฺมา. อชาติกตฺตา. เยสฺหิ ชาติ นาม อตฺถิ, อุปฺปาโท นาม อตฺถิ. เต สปฺปจฺจยานาม สงฺขตา นาม ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นาม. อิเม ทฺเว ธมฺมา อชาติกตฺตา อนุปฺปาทตฺตา อชาติปจฺจยตฺตาจ อปฺปจฺจยา นาม อสงฺขตา นามาติ.
สปฺปจฺจเยสุ จ ธมฺเมสุ สงฺขเตสุ เอโกปิ ธมฺโม นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปรีตธมฺโม นาม นตฺถิ. อถ โข สพฺเพ เต ขยฏฺเน อนิจฺจา เอว โหนฺติ. กสฺมา. สยฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ กตฺตา ปจฺจยานฺจ อนิจฺจธมฺมตฺตา. นนุ นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จ ปจฺจยา โหนฺติ. เต จ นิจฺจา ธุวาติ. สจฺจํ. เกวเลน ปน นิพฺพานปจฺจเยน วา ปฺตฺติปจฺจเยน วา อุปฺปนฺโน นาม นตฺถิ, พหูหิ ปจฺจเยหิ เอว อุปฺปนฺโน, เต ปน ปจฺจยา อนิจฺจา เอว อธุวาติ.
เย ¶ จ ธมฺมา อนิจฺจา โหนฺติ, เต นิจฺจกาลํ สตฺเต ติวิเธหิ ทุกฺขทณฺเฑหิ ปฏิปฺปีเฬนฺติ พาเธนฺติ, ตสฺมา เต ธมฺมา ภยฏฺเน ทุกฺขา เอว โหนฺติ. ตตฺถ ติวิธา ทุกฺขทณฺฑา นาม ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขาร ทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา.
เย เกจิ อนิจฺจา เอว โหนฺติ, เอกสฺมึ อิริยาปเถปิ ปุนปฺปุนํ ภิชฺชนฺติ, เต กถํ ยาวชีวํ นิจฺจสฺิตานํ สตฺตปุคฺคลานํ อตฺตา นาม ภเวยฺยุํ, สารา นาม ภเวยฺยุํ. เย จ ทุกฺขา เอว โหนฺติ, เต กถํ ทุกฺขปฺปฏิกุลานํ สุขกามานํ สตฺตานํ อตฺตา นาม ภเวยฺยุํ, สารา นาม ภเวยฺยุํ. ตสฺมา เต ธมฺมา อสารกฏฺเน อนตฺตา เอว โหนฺติ.
อปิ จ ยสฺมา อิมาย จตุวีสติยา ปจฺจยเทสนาย อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา นาม ปจฺจยายตฺตวุตฺติกา เอว โหนฺติ, สตฺตานํ วสายตฺตวุตฺติกา น โหนฺติ. ปจฺจยายตฺต วุตฺติเกสุ จ เตสุ น เอโกปิ ธมฺโม อปฺปเกน ปจฺจเยน อุปฺปชฺชติ. อถ โข พหูหิ เอว ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชตีติ, ตสฺมา อยํ เทสนา ธมฺมานํ อนตฺตลกฺขณทีปเน มตฺถกปตฺตา โหตีติ.
ปจฺจยสภาคสงฺคโห นิฏฺิโต.
ปจฺจยฆฏนานโย
ปฺจวิฺาเณสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ปจฺจยฆฏนานโย วุจฺจเต. เอเกกสฺมึ ปจฺจยุปฺปนฺเน พหุนฺนํ ปจฺจยานํ สโมธานํ ปจฺจยฆฏนา นาม. เยน ปน ธมฺมา สปฺปจฺจยา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วุจฺจนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมา อุปฺปาเท จ ิติยฺจ อิเมหิ จตุวีสติยา ปจฺจเยหิ สหิตตฺตา สปฺปจฺจยา นาม, สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขตา นาม, สงฺขตตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา นาม. กตเม ปน เต ธมฺมาติ. เอกวีสสตจิตฺตานิ จ ทฺวิปฺาสเจตสิกานิ จ อฏฺวีสติ รูปานิ จ.
ตตฺถ เอกวีสสตจิตฺตานิ ธาตุวเสน สตฺตวิธานิ ภวนฺติ, จกฺขุ วิฺาณธาตุ โสตวิฺาณธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ ชิวฺหา วิฺาณธาตุ กายวิฺาณธาตุ มโนธาตุ มโนวิฺาณ ธาตูติ. ตตฺถ จกฺขุวิฺาณทฺวยํ จกฺขุวิฺาณธาตุ นาม. โสตวิฺาณทฺวยํ โสตวิฺาณธาตุ นาม. ฆานวิฺาณทฺวยํ ฆานวิฺาณธาตุ นาม. ชิวฺหาวิฺาณทฺวยํ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ นาม. กายวิฺาณทฺวยํ กายวิฺาณธาตุ ¶ นาม. ปฺจทฺวาราวชฺชน จิตฺตฺจ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตทฺวยฺจ มโนธาตุ นาม. เสสานิ อฏฺสตํ จิตฺตานิ มโนวิฺาณธาตุ นาม.
ทฺวิปฺาสเจตสิกานิ จ ราสิวเสน จตุพฺพิธานิ ภวนฺติ, สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ ฉ ปกิณฺณกานิ จ จุทฺทส ปาปานิจ ปฺจวีสติ กลฺยาณานิ จ.
จตุวีสติปจฺจเยสุ จ ปนฺนรสปจฺจยา สพฺพจิตฺตุปฺปาท สาธารณา โหนฺติ, อารมฺมณฺจ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ สห ชาโต จ อฺมฺฺจ นิสฺสโย จ อุปนิสฺสโย จ กมฺมฺจ อาหาโร จ อินฺทฺริยฺจ สมฺปยุตฺโต จ อตฺถิ จ นตฺถิ จ วิคโต จ อวิคโต จ. น หิ กิฺจิ จิตฺตํ วา เจตสิกํ วา อารมฺมเณน วินา อุปฺปนฺนํ นาม อตฺถิ. ตถา อนนฺตราทีหิ จ. อฏฺปจฺจยา เกสฺจิ จิตฺตุปฺปาทานํ ปจฺจยา สาธารณา โหนฺติ, เหตุ จ อธิปติ จ ปุเร ชาโต จ อาเสวนฺจ วิปาโก จ ฌานฺจ มคฺโค จ วิปฺปยุตฺโต จ. ตตฺถ เหตุ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทานํ เอว สาธารณา, อธิปติ จ สาธิปติชวนานํ เอว, ปุเรชาโต จ เกสฺจิ จิตฺตุปฺปาทานํ เอว, อาเสวนฺจ กุสลากุสลกิริยชวนานํ เอว, วิปาโก จ วิปากจิตฺตุปฺปาทานํ เอว, ฌานฺจ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตุ จิตฺตุปฺปาทานํ เอว, มคฺโค จ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทานํ เอว, วิปฺปยุตฺโต จ อรูปโลเก จิตฺตุปฺปาทานํ นตฺถิ, เอโก ปจฺฉาชาโต รูปธมฺมานํ เอว วิสุํภูโต โหติ.
ตตฺรายํ ทีปนา. สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ เจตสิกานิ นาม, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา เอกคฺคตา ชีวิตํ มนสิกาโร. ตตฺถ จิตฺตํ อธิปติชาติกฺจ อาหารปจฺจโย จ อินฺทฺริยปจฺจโย จ. ผสฺโส อาหารปจฺจโย. เวทนา อินฺทฺริยปจฺจโย จ ฌาน ปจฺจโย จ. เจตนา กมฺมปจฺจโย จ อาหารปจฺจโย จ. เอกคฺคตา อินฺทฺริยปจฺจโย จ ฌาน ปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. ชีวิตํ อินฺทฺริยปจฺจโย. เสสา ทฺเว ธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
จกฺขุวิฺาเณ สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ เจตสิกานิ ลพฺภนฺติ, วิฺาเณน สทฺธึ อฏฺ นามธมฺมา โหนฺติ. สพฺเพ เต ธมฺมา สตฺตหิ ปจฺจเยหิ อฺมฺสฺส ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ จ วิปฺปยุตฺตวชฺชิเตหิ ตีหิ มชฺฌิมสหชาเตหิ จ. เตสฺเวว อฏฺสุ ธมฺเมสุ วิฺาณํ เสสานํ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ อาหารปจฺจเยน จ อินฺทฺริยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหติ. ผสฺโส อาหารปจฺจเยน, เวทนา อินฺทฺริยปจฺจยมตฺเตน, เจตนา กมฺมปจฺจเยน จ อาหาร ปจฺจเยน จ, เอกคฺคตา อินฺทฺริยปจฺจยมตฺเตน ¶ , ชีวิตํ เสสานํ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. จกฺขุวตฺถุรูปํ ปน เตสํ อฏฺนฺนํ ธมฺมานํ ฉหิ วตฺถุปุเรชาเตหิ ตสฺมึ จกฺขุวตฺถุมฺหิ อาปาตมาคตานิ ปจฺจุปฺปนฺนานิ รูปารมฺมณานิ เตสํ จตูหิ อารมฺมณ ปุเรชาเตหิ, อนนฺตรนิรุทฺธํ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตฺจ ปฺจหิ อนนฺตเรหิ, ปุพฺเพ กตํ กุสลกมฺมํ วา อกุสลกมฺมํ วา กุสลวิปากานํ วา อกุสลวิปากานํ วา เตสํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยน, กมฺม สหายภูตานิ ปุริมภเว อวิชฺชาตณฺหูปาทานานิ จ อิมสฺมึ ภเว อาวาสปุคฺคลอุตุโภชนาทโย จ เตสํ อฏฺนฺนํ ธมฺมานํ ปกตูปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติ. อิมสฺมึ จิตฺเต เหตุ จ อธิปติ จ ปจฺฉาชาโต จ อาเสวนฺจ ฌานฺจ มคฺโคจาติ ฉปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺติ. ยถา จ อิมสฺมึ จิตฺเต, ตถา โสตวิฺาณาทีสุปิ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺตีติ.
ปฺจวิฺาเณสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
อเหตุก จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ฉ ปกิณฺณกานิ เจตสิกานิ นาม, วิตกฺโก วิจาโร อธิโมกฺโข วีริยํ ปีติ ฉนฺโท. ตตฺถ วิตกฺโก ฌานปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. วิจาโร ฌานปจฺจโย. วีริยํ อธิปติชาติกฺจ อินฺทฺริยปจฺจโย จ มคฺคปจฺจโย จ. ปีติ ฌานปจฺจโย. ฉนฺโท อธิปติชาติโก. อธิโมกฺโข ปน วิเสสปจฺจโย น โหติ.
ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตฺจ สมฺปฏิจฺฉนจิตฺตทฺวยฺจ อุเปกฺขาสนฺตีรณ ทฺวยฺจาติ ปฺจสุ จิตฺเตสุ ทส เจตสิกานิ ลพฺภนฺติ, สตฺต สพฺพ จิตฺติกานิ จ ปกิณฺณเกสุ วิตกฺโก จ วิจาโร จ อธิโมกฺโข จ. วิฺาเณน สทฺธึ ปจฺเจกํ เอกาทส นามธมฺมา โหนฺติ. อิเมสุ จิตฺเตสุ ฌานกิจฺจํ ลพฺภติ. เวทนา จ เอกคฺคตา จ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ฌานปจฺจยํ สาเธนฺติ. ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ ปน กิริยจิตฺตํ โหติ, วิปากปจฺจโย นตฺถิ. นานากฺขณิกกมฺมฺจ อุปนิสฺสยฏฺาเน ติฏฺติ. วิปากปจฺจเยน สทฺธึ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺารสปจฺจยา ลพฺภนฺติ. เสเสสุ จตูสุ วิปากจิตฺเตสุ ปฺจ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. วิปากปจฺจเยน จ ฌานปจฺจเยน จ สทฺธึ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
โสมนสฺสสนฺตีรเณ ปีติยา สทฺธึ เอกาทสเจตสิกา ยุชฺชนฺติ, มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺเต จ วีริเยน สทฺธึ เอกาทสาติ วิฺาเณน สทฺธึ ทฺวาทส ¶ นามธมฺมา โหนฺติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเต ปน ปีติยา จ วีริเยน จ สทฺธึ ทฺวาทส เจตสิกานิ ยุชฺชนฺติ. วิฺาเณน สทฺธึ เตรส นามธมฺมา โหนฺติ. ตตฺถ โสมนสฺสสนฺตีรเณ ฌานงฺเคสุ ปีติมตฺตํ อธิกํ โหติ, ปุพฺเพ อุเปกฺขาสนฺตีรณทฺวเย วิย ปฺจปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. เอกูนวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ. มโนทฺวารา วชฺชนจิตฺเต จ วีริยมตฺตํ อธิกํ โหติ, ตฺจ อินฺทฺริยกิจฺจ ฌาน กิจฺจานิสาเธติ. อธิปติกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ น สาเธติ. กิริย จิตฺตตฺตาวิปากปจฺจโย จ นตฺถิ. ปุพฺเพ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺเต วิย วิปาก ปจฺจเยน สทฺธึ ฉ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. ฌานปจฺจเยน สทฺธึ อฏฺรส ปจฺจยา ลพฺภนฺติ. หสิตุปฺปาทจิตฺเตปิ กิริยจิตฺตตฺตา วิปากปจฺจโย นตฺถิ, ชวนจิตฺตตฺตา ปน อาเสวนํ อตฺถิ, วิปากปจฺจเยน สทฺธึ ปฺจ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. อาเสวนปจฺจเยน สทฺธึ เอกูนวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ, ทฺเว โมหมูลิกานิ อฏฺ โลภ มูลิกานิ ทฺเว โทสมูลิกานิ. จุทฺทส ปาปเจตสิกานิ นาม โมโห อหิริกํ อโนตฺตปฺปํ อุทฺธจฺจนฺติ อิทํ โมหจตุกฺกํ นาม. โลโภ ทิฏฺิ มาโนติ อิทํ โลภติกฺกํ นาม. โทโส อิสฺสา มจฺฉริยํ กุกฺกุจฺจนฺติ อิทํ โทสจตุกฺกํ นาม. ถินํ มิทฺธํ วิจิกิจฺฉาติ อิทํ วิสุํ ติกฺกํ นาม.
ตตฺถ โลโภ โทโส โมโหติ ตโย มูลธมฺมา เหตุปจฺจยา, ทิฏฺิ มคฺคปจฺจโย, เสสา ทสธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
ตตฺถ ทฺเว โมหมูลิกานิ นาม วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺตํ อุทฺธจฺจ สมฺปยุตฺตจิตฺตํ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตจิตฺเต ปนฺนรส เจตสิกานิ อุปฺปชฺชนฺติ สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ วิตกฺโก วิจาโร วีริยนฺติ ตีณิ ปกิณฺณกานิ จ ปาปเจตสิเกสุ โมหจตุกฺกฺจ วิจิกิจฺฉา จาติ, จิตฺเตน สทฺธึ โสฬส นามธมฺมา โหนฺติ. อิมสฺมึ จิตฺเต เหตุ ปจฺจโยปิ มคฺคปจฺจโยปิ ลพฺภนฺติ. ตตฺถ โมโห เหตุปจฺจโย, วิตกฺโก จ วีริยฺจ มคฺคปจฺจโย, เอกคฺคตา ปน วิจิกิจฺฉาย ทุฏฺตฺตา อิมสฺมึ จิตฺเต อินฺทฺริยกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ น สาเธติ, ฌานกิจฺจมตฺตํ สาเธติ. อธิปติ จ ปจฺฉาชาโต วิปาโก จาติ ตโย ปจฺจยาน ลพฺภนฺติ, เสสา เอกวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตจิตฺเตปิ วิจิกิจฺฉํ ปหาย อธิโมกฺเขน สทฺธึ ปนฺนรเสว เจตสิกานิ, โสฬเสว นามธมฺมา โหนฺติ ¶ . อิมสฺมึ จิตฺเต เอกคฺคตา อินฺทฺริย กิจฺจฺจ ฌานกิจฺจฺจ มคฺคกิจฺจฺจ สาเธติ, ตโย ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เอกวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ โลภมูลิกจิตฺเตสุ ปน สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ จ ฉ ปกิณฺณกานิ จ ปาเปสุ โมหจตุกฺกฺจ โลภติกฺกฺจ ถินมิทฺธฺจาติ ทฺวาวีสติ เจตสิกานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เตสุ โลโภ จ โมโหจาติ ทฺเว มูลานิ เหตุปจฺจโย. ฉนฺโท จ จิตฺตฺจ วีริยฺจาติ ตโย อธิปติชาติกา กทาจิ อธิปติกิจฺจํ สาเธนฺติ, อารมฺมณาธิปติปิ เอตฺถ ลพฺภติ. เจตนา กมฺมปจฺจโย. ตโย อาหารา อาหารปจฺจโย. จิตฺตฺจ เวทนา จ เอกคฺคตา จ ชีวิตฺจ วีริยฺจาติ ปฺจ อินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยปจฺจโย. วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ เวทนา จ เอกคฺคตาจาติ ปฺจ ฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. วิตกฺโก จ เอกคฺคตา จ ทิฏฺิ จ วีริยฺจาติ จตฺตาริ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. ปจฺฉาชาโต จ วิปาโก จาติ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ. เสสา ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
ทฺวีสุ โทสมูลิกจิตฺเตสุ ปีติฺจ โลภติกฺกฺจ ปหาย โทสจตุกฺเกน สทฺธึ ทฺวาวีสติ เอว เจตสิกานิ, โทโส จ โมโห จ ทฺเว มูลานิ, ตโย อธิปติ ชาติกา, ตโย อาหารา, ปฺจ อินฺทฺริยานิ, จตฺตาริ ฌานงฺคานิ, ตีณิ มคฺคงฺคานิ. เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย
เอกนวุติ โสภณจิตฺตานิ นาม, จตุวีสติ กาม โสภณจิตฺตานิ ปนฺนรส รูปจิตฺตานิ ทฺวาทส อรูปจิตฺตานิ จตฺตาลีส โลกุตฺตรจิตฺตานิ. ตตฺถ จตุวีสติ กามโสภณ จิตฺตานิ นาม อฏฺ กามกุสลจิตฺตานิ อฏฺ กามโสภณวิปาก จิตฺตานิ อฏฺ กามโสภณกิริยจิตฺตานิ.
ปฺจ วีสติ กลฺยาณเจตสิกานิ นาม, อโลโภ อโทโส อโมโหเจติ ตีณิ กลฺยาณมูลิกานิ จ สทฺธา จ สติ จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ ตตฺรมชฺฌตฺตตา จ กายปสฺสทฺธิ จ จิตฺต ปสฺสทฺธิ จ กายลหุตา จ จิตฺตลหุตา จ กายมุทุตา จ จิตฺต มุทุตา จ กายกมฺมฺตา จ จิตฺต กมฺมฺตา จ กายปาคฺุตา จ จิตฺตปาคฺุตา จ กายุชุกตา จ จิตฺตุชุกตา ¶ จ สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโวติ ติสฺโส วิรติโย จ กรุณา มุทิตาติ ทฺเว อปฺปมฺาโย จ.
ตตฺถ ตีณิ กลฺยาณมูลานิ เหตุปจฺจโย, อโมโห ปน อธิปติปจฺจเย วีมํสาธิปตินาม, อินฺทฺริยปจฺจเย ปฺินฺทฺริยํ นาม, มคฺคปจฺจเย สมฺมาทิฏฺิ นาม. สทฺธา อินฺทฺริยปจฺจเย สทฺธินฺทฺริยํ นาม. สติ อินฺทฺริยปจฺจเย สตินฺทฺริยํ นาม, มคฺคปจฺจเย สมฺมาสติ นาม. ติสฺโส วิรติโย มคฺคปจฺจโย, เสสา สตฺตรส ธมฺมา วิเสสปจฺจยา น โหนฺติ.
อฏฺสุ กามกุสลจิตฺเตสุ อฏฺตึส เจตสิกานิ สงฺคยฺหนฺติ, สตฺต สพฺพจิตฺติกานิ ฉ ปกิณฺณกานิ ปฺจวีสติ กลฺยาณานิ. เตสุ จ ปีติ จตูสุ โสมนสฺสิเกสุ เอว, อโมโห จตูสุ าณสมฺปยุตฺเตสุ เอว, ติสฺโส วิรติโย สิกฺขาปทสีลปูรณ กาเล เอว, ทฺเว อปฺปมฺาโย สตฺเตสุ การฺุโมทนากาเรสุ เอวาติ. อิเมสุปิ อฏฺสุ จิตฺเตสุ ทฺเว วา ตีณิ วา กลฺยาณมูลานิ เหตุปจฺจโย, ฉนฺโท จ จิตฺตฺจ วีริยฺจ วีมํสาจาติ จตูสุ อธิปติชาติเกสุ เอกเมโกว กทาจิ อธิปติปจฺจโย. เจตนา กมฺมปจฺจโย. ตโย อาหารา อาหารปจฺจโย. จิตฺตฺจ เวทนา จ เอกคฺคตา จ ชีวิตฺจ สทฺธา จ สติ จ วีริยฺจ ปฺาจาติ อฏฺ อินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยปจฺจโย. วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ เวทนา จ เอกคฺคตาจาติ ปฺจฌานงฺคานิ ฌานปจฺจโย. ปฺา จ วิตกฺโก จ ติสฺโส วิรติโย จ สติ จ วีริยฺจ เอกคฺคตาจาติ อฏฺ มคฺคงฺคานิ มคฺคปจฺจโย. อิเมสุปิ อฏฺสุ จิตฺเตสุ ปจฺฉาชาโต จ วิปาโกจาติ ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เสสา ทฺวาวีสติปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ กามโสภณกิริยจิตฺเตสุ ติสฺโส วิรติโย น ลพฺภนฺติ, กุสเลสุ วิย ทฺเว ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, ทฺวาวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อฏฺสุ กามโสภณวิปาเกสุ ติสฺโส วิรติโย จ ทฺเว อปฺปมฺาโย จ น ลพฺภนฺติ. อธิปติปจฺจโย จ ปจฺฉาชาโต จ อาเสวนฺจาติ ตโย ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ, เอกวีสติ ปจฺจยา ลพฺภนฺติ.
อุปริ รูปารูปโลกุตฺตรจิตฺเตสุปิ ทฺวาวีสติปจฺจยโต อติเรกํ นตฺถิ. ตสฺมา จตูสุ าณสมฺปยุตฺตกามกุสล จิตฺเตสุ วิย อิเมสุ ปจฺจยฆฏนา เวทิตพฺพา.
เอวํ สนฺเต กสฺมา ตานิ จิตฺตานิ กามจิตฺตโต มหนฺต ตรานิ จ ปณีตตรานิ จ โหนฺตีติ. อาเสวนมหนฺตตฺตา. ตานิ หิ จิตฺตานิ ภาวนากมฺมวิเสเสหิ ¶ สิทฺธานิ โหนฺติ, ตสฺมา เตสุ อาเสวนปจฺจโย มหนฺโต โหติ. อาเสวน มหนฺตตฺตา จ อินฺทฺริยปจฺจโยปิ ฌานปจฺจโยปิ มคฺคปจฺจโยปิ อฺเปิ วา เตสํ ปจฺจยา มหนฺตา โหนฺติ. ปจฺจยานํ อุปรูปริ มหนฺตตฺตา ตานิ จิตฺตานิ อุปรูปริ จ กามจิตฺตโต มหนฺตตรานิ จ ปณีตตรานิ จ โหนฺตีติ.
จิตฺตุปฺปาเทสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย วุจฺจเต. อฏฺวีสติ รูปานิ นาม, จตฺตาริ มหาภูตานิ ปถวี อาโป เตโช วาโย. ปฺจ ปสาทรูปานิ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย. ปฺจ โคจรรูปานิ รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส โผฏฺพฺพํ. ตตฺถ โผฏฺพฺพํ ติวิธํ ปถวีโผฏฺพฺพํ เตโชโผฏฺพฺพํ วาโยโผฏฺพฺพํ. ทฺเว ภาวรูปานิ อิตฺถิภาวรูปํ ปุมฺภาวรูปํ. เอกํ ชีวิตรูปํ, เอกํ หทยรูปํ. เอกํ อาหารรูปํ. เอกํ อากาสธาตุรูปํ. ทฺเว วิฺตฺติรูปานิ กายวิฺตฺติรูปํ วจีวิฺตฺติ รูปํ. ตีณิ วิการรูปานิ ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตา. จตฺตาริ ลกฺขณรูปานิ อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตา.
ตตฺถ ฉ รูปธมฺมา รูปธมฺมานํ ปจฺจยา โหนฺติ จตฺตาริ มหาภูตานิ จ ชีวิตรูปฺจ อาหารรูปฺจ. ตตฺถ จตฺตาริ มหา ภูตานิ อฺมฺสฺส ปฺจหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ สหชาเตน จ อฺมฺเน จ นิสฺสเยน จ อตฺถิยา จ อวิคเตนจ. สหชาตานํ อุปาทารูปานํ อฺมฺวชฺชิเตหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. ชีวิตรูปํ สหชาตานํ กมฺมชรูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย. อาหารรูปํ สหชาตานฺจ อสหชาตานฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย.
ตตฺเถว เตรส รูปธมฺมา นามธมฺมานํ วิเสสปจฺจยา โหนฺติ, ปฺจปสาทรูปานิ จ สตฺต โคจรรูปานิ จ หทยวตฺถุรูปฺจ. ตตฺถ ปฺจ ปสาทรูปานิ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ มาตโร วิย ปุตฺตกานํ วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตินฺทฺริเยน จ วตฺถุ ปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจยา โหนฺติ. สตฺต โคจรรูปานิ ปฺจนฺนํ วิฺาณธาตูนํ ติสฺสนฺนํ มโนธาตูนฺจ ปิตโร วิย ปุตฺตกานํ อารมฺมณปุเรชาเตน ปจฺจยา โหนฺติ. หทยวตฺถุรูปํ ทฺวินฺนํ มโนธาตุ มโนวิฺาณธาตูนํ รุกฺโข วิย รุกฺขเทวตานํ ยถารหํ ¶ ปฏิสนฺธิกฺขเณ สหชาตนิสฺสเยน ปวตฺติกาเล วตฺถุปุเรชาเตน จ วตฺถุปุเรชาตวิปฺปยุตฺเตน จ ปจฺจโย โหติ.
เตวีสติ รูปกลาปา. ตตฺถ เอกาย รชฺชุยา พนฺธิตานํ เกสานํ เกสกลาโป วิย ติณานํ ติณกลาโป วิย เอเกน ชาติรูเปน พนฺธิตานํ รูปธมฺมานํ กลาโป ปริปิณฺฑิรูป กลาโป นาม.
ตตฺถ จตฺตาริ มหาภูตานิ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชาติ อิเม อฏฺ ธมฺมา เอโก สพฺพมูลกลาโป นาม, สพฺพมูลฏฺกนฺติ จ วุจฺจติ.
นว กมฺมชรูปกลาปา, – ชีวิตนวกํ วตฺถุทสกํ กาย ทสกํ อิตฺถิภาวทสกํ ปุมฺภาวทสกํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกํ. ตตฺถ สพฺพมูลฏฺกเมวชีวิตรูเปน สห ชีวิตนวกํ นาม. เอตเทว กมฺมชกลาเปสุ มูลนวกํ โหติ. มูลนวกเมว ยถากฺกมํ หทยวตฺถุรูปาทีหิ อฏฺรูเปหิ สห วตฺถุทสกาทีนิ อฏฺทสกานิ ภวติ. ตตฺถ ชีวิตนวกฺจ กายทสกฺจ ภาวทสกานิจาติ จตฺตาโร กลาปา สกล กาเย ปวตฺตนฺติ. ตตฺถ ชีวิตนวกนฺติ ปาจกคฺคิ จ กายคฺคิ จ วุจฺจติ. ปาจกคฺคิ นาม ปาจกเตโช โกฏฺาโส, โส อามาสเย ปวตฺติตฺวา อสิตปีตขายิตสายิตานิ ปริปาเจติ. กายคฺคิ นาม สกลกายพฺยาปโก อุสฺมาเตโช โกฏฺาโส, โส สกล กาเย ปวตฺติตฺวา ปิตฺตเสมฺหโลหิตานิ อปูตีนิ วิปฺปสนฺนานิ กโรติ. เตสํ ทฺวินฺนํ วิสมวุตฺติยา สติ สตฺตา พหฺวาพาธา โหนฺติ, สมวุตฺติยา สติ อปฺปาพาธา. ตทุภยํ ชีวิตนวกํ สตฺตานํ อายุํ สมฺปาเทติ. วณฺณํ สมฺปาเทติ. กายทสกํ สกลกาเย สุขสมฺผสฺส ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สมฺปาเทติ. ภาว ทสกานิ อิตฺถีนํ สพฺเพ อิตฺถากาเร สมฺปาเทติ. ปุริสานํ สพฺเพ ปุริสากาเร สมฺปาเทหิ. เสสานิ วตฺถุทสกาทีนิ ปฺจทสกานิ ปเทสทสกานิ นาม. ตตฺถ วตฺถุทสกํ หทยโกสพฺภนฺตเร ปวตฺติตฺวา สตฺตานํ นานาปการานิ สุจินฺติตทุจินฺติตานิ สมฺปาเทติ. จกฺขุทสกาทีนิ จตฺตาริ ทสกานิ จกฺขุคุฬ กณฺณพิล นาสพิล ชิวฺหาตเลสุ ปวตฺติตฺวา ทสฺสน สวน ฆายน สายนานิ สมฺปาเทติ.
อฏฺ จิตฺตชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺกํ สทฺทนวกํ กาย วิฺตฺตินวกํ สทฺทวจีวิฺตฺติทสกนฺติ จตฺตาโร มูลกลาปา จ เตเยว ลหุตา มุทุตา กมฺมฺตาสงฺขาเตหิ ตีหิ วิการ รูเปหิ สห จตฺตาโร สวิการกลาปา จ.
ตตฺถ ¶ สรีรธาตูนํ วิสมปฺปวตฺติกาเล คิลานสฺส มูล กลาปานิ เอว ปวตฺตนฺติ. ตทา หิ ตสฺส สรีรรูปานิ ครูนิ วา ถทฺธานิ วา อกมฺมฺานิ วา โหนฺติ, ยถารุจิ อิริยปถํปิ ปวตฺเตตุํ องฺค ปจฺจงฺคานิปิ จาเลตุํ วจนํปิ กเถตุํ ทุกฺโข โหติ. สรีรธาตูนํ สมปฺปวตฺติกาเล ปน อคิลานสฺส ครุถทฺธาทีนํ สรีรโทสานํ อภาวโต สวิการา ปวตฺตนฺติ. เตสุ จ จิตฺตงฺควเสน กายงฺค จลเน ทฺเว กายวิฺตฺติกลาปา ปวตฺตนฺติ. จิตฺตวเสเนว มุขโต วจนสทฺทปฺปวตฺติกาเล ทฺเว วจีวิฺตฺติกลาปา, จิตฺตวเสเนว อกฺขรวณฺณรหิตานํ หสนโรทนาทีนํ อวจนสทฺทานํ มุขโต ปวตฺติกาเล ทฺเว สทฺทกลาปา, เสสกาเลสุ ทฺเว อาทิ กลาปา ปวตฺตนฺติ.
จตฺตาโร อุตุชรูปกลาปา, สพฺพมูลฏฺกํ สทฺทนวกนฺติ ทฺเว มูลกลาปา จ ทฺเว สวิการกลาปา จ. ตตฺถ อยํ กาโย ยาวชีวํ อิริยาปถโสตํ อนุคจฺฉนฺโต ยาเปติ, ตสฺมา อิริยาปถนานตฺตํ ปฏิจฺจ อิมสฺมึ กาเย ขเณ ขเณ ธาตูนํ สมปฺปวตฺติวิสมปฺปวตฺติโย ปฺายนฺติ. ตถา อุตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อาหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ วาตาตปสปฺผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ กายงฺค ปริหารนานตฺตํ ปฏิจฺจ อตฺตูปกฺกมปรูปกฺกมนานตฺตํ ปฏิจฺจ. ตตฺถ วิสมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว มูลกลาปา เอว ปวตฺตนฺติ, สมปฺปวตฺติกาเล ทฺเว สวิการา. เตสุ จ ทฺเว สทฺทกลาปา จิตฺตชสทฺทโต ปรมฺปรสทฺเทสุ จ อฺเสุ โลเก นานปฺปการสทฺเทสุ จ ปวตฺตนฺติ.
ทฺเว อาหารชรูปกลาปา, – สพฺพมูลฏฺกํ สวิการนฺติ. อิเม ทฺเว กลาปา สปฺปาเยน วา อสปฺปาเยน วา อาหาเรน ชาตานํ สมรูปวิสมรูปานํ วเสน เวทิตพฺพา.
อากาสธาตุ จ ลกฺขณรูปานิจาติ ปฺจรูปานิ กลาป มุตฺตานิ โหนฺติ. เตสุ อากาสธาตุ กลาปานํ อนฺตรา ปริจฺเฉท มตฺตตฺตา กลาปมุตฺตา โหติ. ลกฺขณรูปานิ สงฺขตภูตานํ รูป กลาปานํ สงฺขตภาวชานนตฺถาย ลกฺขณมตฺตตฺตา กลาป มุตฺตานิ.
อิเม เตวีสติ กลาปา อชฺฌตฺตสนฺตาเน ลพฺภนฺติ. พหิทฺธา สนฺตาเน ปน ทฺเว อุตุชมูลกลาปา เอว ลพฺภนฺติ. ตตฺถ ทฺเว รูป สนฺตานานิ อชฺฌตฺตสนฺตานฺจ พหิทฺธาสนฺตานฺจ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตานํ นาม สตฺตสนฺตานํ วุจฺจติ. พหิทฺธาสนฺตานํ นาม ปถวีปพฺพตนทีสมุทฺท รุกฺขติณาทีนิ วุจฺจติ. ตตฺถ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อฏฺวีสติ รูปานิ เตวีสติ รูปกลาปานิ ลพฺภนฺติ.
ตตฺถ ¶ ปฏิสนฺธินามธมฺมา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กมฺมชรูปกลาปานํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ จ วิปาเกน จ วิปฺปยุตฺเตน จ. หทยวตฺถุรูปสฺส ปน อฺมฺเน สห สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติ. เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, อาหารธมฺมา อาหารภาเวน, อินฺทฺริย ธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌาน ภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺค ภาเวนาติ ยถารหํ ฉธา ปจฺจยา โหนฺติ. อตีตานิ ปน กุสลากุสลกมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติ กมฺมปจฺจเยน, ปมภวงฺคาทิกา ปจฺฉาชาตา ปวตฺตนามธมฺมา ปุเรชาตานํ กมฺมชรูป กลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตน. เอตฺถ จ ปจฺฉาชาต วจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา ปจฺจยา คหิตา โหนฺติ. อตีตานิ จ กมฺมานิ เอกธาว ปจฺจยา โหนฺติ. เอวํ นามธมฺมา กมฺมชรูปกลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. อิธ ทสปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณฺจ อธิปติ จ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จ.
ปวตฺติกาเล รูปชนกา นามธมฺมา อตฺตนา สหชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ วิปฺปยุตฺเตน จ. เตสฺเวว นามธมฺเมสุ เหตุธมฺมา เหตุภาเวน, อธิปติธมฺมา อธิปติภาเวน, เจตนา กมฺมภาเวน, วิปากธมฺมา วิปากภาเวน, อาหารธมฺมา อาหาร ภาเวน, อินฺทฺริยธมฺมา อินฺทฺริยภาเวน, ฌานธมฺมา ฌานภาเวน, มคฺคธมฺมา มคฺคภาเวนาติ ยถารหํ อฏฺธา ปจฺจยา โหนฺติ. ปจฺฉาชาตา สพฺเพ นามธมฺมา ปุเรชาตานํ จิตฺตชรูปกลาปานํ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาเตน. เอวํ นามธมฺมา จิตฺตชรูป กลาปานํ ยถารหํ จุทฺทสหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ. อิธปิ ทส ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ อารมฺมณฺจ อนนฺตรฺจ สมนนฺตรฺจ อฺมฺฺจ อุปนิสฺสโย จ ปุเรชาโต จ อาเสวนฺจ สมฺปยุตฺโต จ นตฺถิ จ วิคโต จ.
ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ิติกาลโต ปฏฺาย ปวตฺติกาเล สพฺเพปิ นามธมฺมา สพฺเพสํ อุตุชรูปกลาปานฺจ อาหารชรูป กลาปานฺจ เอกธา ปจฺจยา โหนฺติ ปจฺฉาชาตวเสน. เอตฺถปิ ปจฺฉาชาตวจเนน จตฺตาโร ปจฺฉาชาตชาติกา คหิตา โหนฺติ, เสสา วีสติ ปจฺจยา น ลพฺภนฺติ.
สพฺเพสุ ปน เตวีสติยา รูปกลาเปสุจตฺตาโรมหา ภูตา อฺมฺสฺส ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสห ชาเตหิ จ อฺมฺเน จ, สหชาตานํ อุปาทารูปานํ จตุธา ปจฺจยา โหนฺติ จตูหิ มหาสหชาเตหิ ¶ . อาหารรูปํ สหชาตานฺจ อสหชาตานฺจ สพฺเพสํ อชฺฌตฺตรูปกลาปานํ อาหาร ปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. นวสุ กมฺมชรูปกลาเปสุ ชีวิตรูปํ สหชาตานเมว รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอวํ อชฺฌตฺตรูปธมฺมา อชฺฌตฺตรูปธมฺมานํ สตฺตธา ปจฺจยา โหนฺติ. พหิทฺธา รูปธมฺมา ปน พหิทฺธาภูตานํ ทฺวินฺนํ อุตุชรูปกลาปานํ ปฺจธา ปจฺจยา โหนฺตีติ.
รูปกลาเปสุ ปจฺจยฆฏนานโย นิฏฺิโต.
เอตฺถ จ ปฏฺานสทฺทสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ปธานํ านนฺติ ปฏฺานํ. ตตฺถ ปธานนฺติ ปมุขํ, านนฺติ ปจฺจโย, ปมุขปจฺจโย มุขฺยปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโยติ วุตฺตํ โหติ. โส จ เอกนฺต ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ วตฺตพฺโพ.
ทุวิธฺหิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม มูลปจฺจยุปฺปนฺนํ, นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม ปรมฺปร ปจฺจยุปฺปนฺนํ. ตตฺถ มูลปจฺจยุปฺปนฺนเมว เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ นาม. ตฺหิ อตฺตโน ปจฺจเย สติ เอกนฺเตน อุปฺปชฺชติเยว, โน นุปฺปชฺชติ. ปรมฺปรปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน อเนกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํนาม, ตฺหิ ตสฺมึ ปจฺจเย สติปิ อุปฺปชฺชติ วา, น วา อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ เอกนฺตปจฺจยุปฺปนฺนํ ปฏิจฺจ โส ปจฺจโย เอกนฺตปจฺจโย นาม. โส เอว อิมสฺมึ มหาปกรเณ วุตฺโต. ตโต เอว อยํ จตุวีสติปจฺจยคโณ จ อิมํ มหา ปกรณฺจ ปฏฺานนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ เอกสฺส ปุริสสฺส ธนธฺตฺถาย โลโภ อุปฺปชฺชติ. โส โลภวเสน อุฏฺาย อรฺํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ปเทเส เขตฺตานิ กโรติ, วตฺถูนิ กโรติ, อุยฺยานานิ กโรติ. เตสุ สมฺปชฺชมาเนสุ โส ปุริโส พหูนิ ธนธฺานิ ลภิตฺวา อตฺตนา จ ปริภฺุชติ, ปุตฺตทาเร จ โปเสติ, ปฺุานิ จ กโรติ, ปฺุผลานิ จ อายตึ ปจฺจนุภวิสฺสติ. ตตฺถ โลภสห ชาตานิ นามรูปานิ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม. ตโต ปรํ ยาว อายตึ ภเวสุ ปฺุผลานิ ปจฺจนุโภติ, ตาว อุปฺปนฺนานิ ปรมฺปรผลานิ ตสฺส โลภสฺส นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนานิ นาม. เตสุ ทฺวีสุ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ มุขฺยปจฺจยุปฺปนฺนเมว ปฏฺาเน วุตฺตํ. นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนํ ปน สุตฺตนฺตนเยน กเถตพฺพํ. ตตฺถ สุตฺตนฺตนโย นาม อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ เอวรูโป ปจฺจยนโย. อปิ จ โลโภ โทโส โมโหติ ตโย ธมฺมา สกลสฺส สตฺตโลกสฺสปิ สงฺขารโลกสฺสปิ โอกาส โลกสฺสปิ วิปตฺติยา มูลฏฺเน เหตู นาม. อโลโภ อโทโส อโมโหติ ¶ ตโย ธมฺมา สมฺปตฺติยา มูลฏฺเน เหตูนามาติ กเถตพฺพํ. เอส นโย สพฺเพสุ ปฏฺานปจฺจเยสุ ยถารหํ เวทิตพฺโพ. เอวฺจ สติ โลเก สพฺพา โลกปฺปวตฺติโย อิเมสํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ มุขฺย ปจฺจยุปฺปนฺเนน สทฺธึ นิสฺสนฺทปจฺจยุปฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ เวทิตพฺโพติ.
เอตฺตาวตา ปจฺจยานํ อตฺถทีปนา ปจฺจยานํ สภาคสงฺคโห ปจฺจยานํ ฆฏนานโยติ ตีหิ กณฺเฑหิ ปริจฺฉินฺนา ปฏฺานุทฺเทส ทีปนี นิฏฺิตา โหติ.
มฺรมฺมรฏฺเ มฺौํชฺวานคเร เลฑีตีอรฺวิหารวาสินา มหา เถเรน กตายํ ปจฺจยุทฺเทสทีปนี.