📜
๙. อุปนิสฺสยปจฺจโย
ติวิโธ อุปนิสฺสยปจฺจโย, อารมฺมณูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย. ตตฺถ อารมฺมณูป นิสฺสโย อารมฺมณาธิปติปจฺจยสทิโส, อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจยสทิโส.
กตโม ปกตูปนิสฺสโย. สพฺเพปิ อตีตานาคต ปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตพหิทฺธาภูตา จิตฺตเจตสิกรูปธมฺมา จ นิพฺพานฺจ ปฺตฺติ จ สพฺเพสํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ ยถารหํ ปกตูปนิสฺสโย.
ตตฺถ อตีโต ปรินิพฺพุโต อมฺหากํ พุทฺโธ จ ธมฺโม จ อริยสาวกสงฺโฆ จ สมฺมุติสงฺฆปรมฺปรา จ อมฺหากํ ปจฺฉิม ชนานํ กุสลุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตถา โลเก อตีตา กาลงฺกตา มาตาปิตโร จ อาจริยา จ ปณฺฑิตสมณพฺราหฺมณา จ ปากฏา นานาติตฺถาจริยา จ มหิทฺธิกา มหานุภาวา โปราณกราชาโน จ ปจฺฉิมกานํ ชนานํ กุสลุปฺปตฺติยา วา อกุสลุปฺปตฺติยา วา สุขทุกฺขุปฺปตฺติยา วา ปกตูปนิสฺสโย. ตถา หิ เต ปจฺฉิมกานํ ชนานํ อตฺถาย นานาสทฺธมฺมปฺตฺติโย วา นานาอสทฺธมฺมปฺตฺติโย วา นานาโลกูปกรณานิ วา ปุเร ปฏฺเปสุํ. ปจฺฉิมชนา จ เตหิ ปฏฺปิเตสุ ทานสีลาทิธมฺเมสุ วา โลกจาริตฺต กุลโคตฺตจาริตฺต ธมฺเมสุ วา นานาทิฏฺิวาเทสุ วา นานากมฺมายตนสิปฺปายตน วิชฺชาาเนสุ วา ยถาปฏฺปิเตสุ คามนิคมนครเขตฺตวตฺถุ ตฬากโปกฺขรณิอาวาฏาทีสุ วา เคหรถสกฏนาวา สมฺโปตสมฺพนฺธาทีสุ วา ชาตรูปรชตมณิมุตฺตาทีสุ วา ทายชฺชํ ปฏิปชฺชนฺตา โลเก วฑฺฒนฺติ.
อนาคโตปิ เมตฺเตยฺโย นาม พุทฺโธ จ ตสฺส ธมฺโม จ ตสฺส สงฺโฆ จ เอตรหิ พหุชฺชนานํ ปารมิปฺุปฺปวตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตถา อิมสฺมึ ภเว จ ปจฺฉิเม กาเล ปฏิลภิสฺสมานา อิสฺสริยฏฺานธนธฺสมฺปตฺติโย ปุริเม กาเล ิตานํ มหาชนานํ นานาภิสงฺขารุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสย ปจฺจโย. อนาคตภเว จ อนุภวิสฺสมานา ภวสมฺปตฺติ โภค สมฺปตฺติโย ¶ มคฺคผลนิพฺพานสมฺปตฺติโย จ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺนภเว ิตานํ ทานสีลาทิปฺุกิริยุปฺปตฺติยา ปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ยถา หิ โลเก เหมนฺเต กาเล ธฺปฺผลานิ ลภิสฺสามาติ วสฺสิเก กาเล กสฺสนวปฺปนกมฺมานิ อารภนฺติ, กมฺเม สิทฺเธ ตํ ตํ ธนํ ลภิสฺสามาติ ปุพฺพภาเค ตํ ตํ วีริยกมฺมํ วา ตํ ตํ ปฺากมฺมํ วา อารภนฺติ. ตตฺถ ธฺปฺผลปฺปฏิลาโภ จ ตํ ตํ ธนปฺปฏิ ลาโภจ ตํ ตํ กมฺมารมฺภสฺส อนาคตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย ตํ ตํ กมฺมารมฺโภ จ ธฺปฺผลปฺปฏิลาภสฺส จ ตํ ตํ ธนปฺปฏิ ลาภสฺส จ อตีตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. เอวเมว ปจฺฉิเม อนาคเต กาเล นานากมฺมปฺผลานิ สมฺปสฺสนฺตา ปตฺถยนฺตา มหาชนา ปุริเม ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล นานาปฺุกมฺมานิ อารภนฺติ. ตตฺถ ปฺุปฺผลานิ ปฺุกมฺมานํ อนาคตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ปฺุกมฺมานิ ปฺุปฺผลานํ อตีตปกตูปนิสฺสยปจฺจโย. ตสฺมา อนาคตปกตูปนิสฺสโยปิ อตีตปกตูปนิสฺสโย วิย อติมหนฺโต ปจฺจโย โหติ.
ปจฺจุปฺปนฺนา พุทฺธาโย ปจฺจยา ปจฺจุปฺปนฺนานํ มนุสฺสเทวพฺรหฺมานํ ปจฺจุปฺปนฺนา มาตาปิตโร ปจฺจุปฺปนฺนานํ ปุตฺตธีตาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺนปกตูป นิสฺสโย นาม. โส สุปากโฏเยว.
อชฺฌตฺตภูตา ปกตูปนิสฺสยธมฺมา นาม พุทฺธาทีสุ สวิฺาณกสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนา ปจฺจยธมฺมา. พหิทฺธาภูตา ปกตูปนิสฺสยธมฺมา นาม สตฺตานํ ปติฏฺานภูตา ปถวิปพฺพตนที สมุทฺทาทโย เตสํ เตสํ สตฺตานํ พหูปการา อรฺวนรุกฺข ติณปุพฺพณฺณาปรณฺณาทโย จนฺทสูริยคหนกฺขตฺตาทโย วสฺโสทกอคฺคิวาตสีตอุณฺหาทโย จ สพฺเพปิ เต สตฺตานํ กุสลุปฺปตฺติยา วา อกุสลุปฺปตฺติยา วา สุขุปฺปตฺติยา วา ทุกฺขุปฺปตฺติยา วา พลวปจฺจยา โหนฺติ.
อิเม ชนา ทิฏฺเว ธมฺเม ปรินิพฺพายิสฺสามาติ โพธิปกฺขิย ธมฺเม วา ภาเวนฺติ, อนาคเต พุทฺธกาเล ปรินิพฺพายิสฺสามาติ ปารมีธมฺเม วา ปริปูเรนฺติ. ตตฺถ นิพฺพานํ เตสํ ธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา พลวปจฺจโย โหติ.
โลเก นานาโวหารภูตา นามปฺตฺติโย จ พุทฺธ สาสเน ติปิฏกปริยตฺติธมฺมภูตา นามปฺตฺติโย จ เตสํ เตสํ อตฺถานํ ชานนตฺถาย พลวปจฺจโย.
ตตฺถ สงฺขตธมฺมา นาม ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนฺติ, อสติ นุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชิตฺวาปิ ปจฺจเย สติ ติฏฺนฺติ, อสติ น ติฏฺนฺติ. ตสฺมา เตสํ อุปฺปตฺติยา วา ิติยา วา ปจฺจโย นาม อิจฺฉิตพฺโพ. นิพฺพานํ ปน ปฺตฺติ จ อสงฺขตธมฺมา โหนฺติ ¶ อชาติธมฺมา อนุปฺปาทธมฺมา นิจฺจ ธมฺมา ธุวธมฺมา. ตสฺมา เตสํ อุปฺปาทาย วา ิติยา วา ปจฺจโย นาม นตฺถีติ.
กุสโล กุสลสฺส อุปนิสฺสโย. สทฺธํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยตีติอาทินา สุปากโฏ. ตถา ราคํ อุปนิสฺสาย ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยตีติอาทินา สปฺปายํ อุตุํ สปฺปายํ โภชนํ อุปนิสฺสาย กายิกํ สุขํ ปจฺจนุโภตีติอาทินา จ อกุสโล อกุสลสฺส, อพฺยากโต อพฺยากตสฺส อุปนิสฺสโยปิ สุปากโฏ.
กุสโล ปน อกุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. ทานํ ทตฺวา เตน ทาเนน อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. ตถา สีล สมฺปนฺโน หุตฺวา สมาธิสมฺปนฺโน หุตฺวา ปฺาสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตานํ อุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ.
กุสโล อพฺยากตสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. สพฺพานิ จตุภูมิกกุสลกมฺมานิ วา กมฺมปริวารานิ กุสลานิ วา กาลนฺตเร จตุภูมิกานํ วิปากาพฺยากตานํ พลวูปนิสฺสโย. ทานปารมึ ปูเรนฺตา ปูรณกาเล พหุํ กายิกทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. ตถา สีลปารมึ นิกฺขมปารมึ ปฺาปารมึ วีริยปารมึ ขนฺติปารมึ สจฺจปารมึ อธิฏฺานปารมึ เมตฺตาปารมึ อุเปกฺขา ปารมึ. เอเสว นโย ฌานภาวนา มคฺคภาวนาสุปิ.
อกุสโล กุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. อิเธกจฺโจ ปาปํ กตฺวา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ตสฺส ปาปสฺส ปหานาย ทานสีลฌานมคฺคกุสลานิ สมฺปาเทติ. ตํ ปาปํ เตสํ กุสลานํ พลวูปนิสฺสโย.
อกุสโล อพฺยากตสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. อิธ พหู ชนา ทุจฺจริตานิ กตฺวา จตูสุ อปาเยสุ ปติตฺวา อปายทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. ทิฏฺธมฺเมปิ เกจิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ทุจฺจริตกมฺม ปจฺจยา พหุํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ. เกจิ ทุจฺจริตกมฺเมน ธนํ ลภิตฺวา สุขํ ปจฺจนุภวนฺติ. พหุชฺชนา ราคมูลกํ พหุํ ทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ, โทสมูลกํ ทิฏฺิมูลกํ มานมูลกนฺติ.
อพฺยากโต กุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. ธน สมฺปตฺติยา ทานํ เทติ, สีลํ ปูเรติ, ปฺํ ปูเรติ, ภาวนาสปฺปายํ อาวาสํ วา เลณํ วา คุหํวา รุกฺขํ วา อรฺํ วา ปพฺพตํ วา โคจรคามํ วา อุตุสปฺปายํ วา อาหารสปฺปายํ วา ลภิตฺวา ตํ ตํ ภาวนํ ภาเวติ.
อพฺยากโต อกุสลสฺสปิ พลวูปนิสฺสโย. โลเก จกฺขุสมฺปทํ นิสฺสาย พหูนิ ทสฺสนมูลานิ อกุสลานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เอส นโย โสตสมฺปทาทีสุ ¶ . ตถา หตฺถสมฺปทํ ปาทสมฺปทํ สตฺถสมฺปทํ อาวุธสมฺปทนฺติอาทินาปิ วตฺตพฺโพ. เอวํ อุปนิสฺสโย ติวิโธ โหติ.
อิธ สุตฺตนฺตูปนิสฺสโยปิ วตฺตพฺโพ. กลฺยาณมิตฺตํ อุป นิสฺสาย ปาปมิตฺตํ อุปนิสฺสาย คามํ อุปนิสฺสาย อรฺํ อุปนิสฺสายาติอาทินา พหูสุ าเนสุ อาคโต. อปิ จ ปฺจนิยามธมฺมา สตฺตโลก สงฺขารโลก โอกาสโลก สงฺขาตานํ ติณฺณํ โลกานํ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติยา พลวปจฺจยา โหนฺติ. อยฺจ อตฺโถ นิยามทีปนิยํ อมฺเหหิ วิตฺถารโต ทีปิโตติ.
เกนฏฺเน อารมฺมณูปนิสฺสโยติ. อธิปติภูตํ อารมฺมณเมว อารมฺมณิกธมฺมานํ พลวนิสฺสยฏฺเน อารมฺมณูป นิสฺสโย.
เกนฏฺเน อนนฺตรูปนิสฺสโยติ. ปุริมํ อนนฺตรจิตฺตเมว ปจฺฉิมสฺส อนนฺตรจิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย พลวนิสฺสยฏฺเน อนนฺตรูปนิสฺสโย. มาตา วิย ปุริมจิตฺตํ, ปุตฺโต วิย ปจฺฉิมจิตฺตํ. ยถา มาตา อตฺตโน อนนฺตเร ปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย พลวูป นิสฺสโย โหติ, ตถา ปุริมจิตฺตํ ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนตฺถายาติ.
เกนฏฺเน ปกตูปนิสฺสโยติ. ปกติยาว โลเก ปณฺฑิตานํ ปากโฏ อุปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโย.
เอตฺถ จ อนนฺตรูปนิสฺสยานุภาโว อนนฺตรจิตฺเต เอว ผรติ. ปกตูปนิสฺสยานุภาโว ปน ทูเรปิ ผรติเยว. ตถา หิ อิมสฺมึ ภเว ปุริเมสุ ทิวเสสุ วา มาเสสุ วา สํวจฺฉเรสุ วา ทิฏฺสุตฆายิตสายิตผุสิตวิฺาตานิ อารมฺมณานิ ปจฺฉาตถารูเป ปจฺจเย สติ วสฺสสเตปิ มโนทฺวาเร อาปาตํ อาคจฺฉนฺติ. อิทํ นาม ปุพฺเพ มยา ทิฏฺํ สุตนฺติอาทินา สตฺตา อนุสฺสรนฺติ. โอปปาติกสตฺตา ปน ปุริมภวํปิ อนุสฺสรนฺติ. ตถา มนุสฺเสสุปิ อปฺเปกจฺเจ ชาติสฺสรสฺาลาภิโน. ตถา ปุพฺเพ อเนกสตสหสฺเสสุ ทิฏฺาทีสุ วตฺถูสุ ปจฺฉา เอกสฺมึ ขเณ เอกํ วตฺถุํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา ตสฺมึ เอว ขเณ พหูสุปิ เตสุ มโนวิฺาณสนฺตานํ ผรมานํ ปวตฺตตีติ. อุปนิสฺสยปจฺจย ทีปนา นิฏฺิตา.