📜
๑. นวฏฺานาคตสาสนวํสกถามคฺโค
๑. ตตฺถ จ นวฏฺานาคตสาสนวํสกถามคฺโค เอวํ เวทิตพฺโพ. อมฺหากฺหิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ เวเนยฺยานํ หิตตฺถาย หตฺถคตํ สุขํ อนาทิยิตฺวา ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล พฺยากรณํ นาม มฺชูสก ปุปฺผํ ปิลนฺธิตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสขฺเย ยานิ อเนกาสุ ชาตีสุ อตฺตโน เขทํ อนเปกฺขิตฺวา สมตึสปารมิโย ¶ ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร เทวสุขํ อนุภวิ.
ตทา เทเวหิ อุยฺโยชิยมาโน หุตฺวา กปิลวตฺถุมฺหิ โหสมตรฺา ปภุติ อสมฺภินฺนาตฺติยวํสิกสฺส สุทฺโธ ธนสฺสนาม มหารฺโ อคฺคมเหสิยา อสมฺภินฺนาตฺติยวํ สิกาย มายาย กุจฺฉีสฺมึ อาสาฬิมาสสฺส ปุณฺณมิยํ คุรุวาเร ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อสมาสจฺจเยน เวสาขมาสสฺส ปุณฺณมิยํ สุกฺกวาเร วิชายิตฺวา โสฬสวสฺสิกกาเล รชฺชสมฺปตฺตึ ปตฺวา เอกูนตึสวสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา มงฺคลอุยฺยานํ นิกฺขมนกาเล เทเวหิ ทสฺสิตานิ จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ปสฺสิตฺวา สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อโนมายนาม นทิยา ตีเร ภมร วณฺณสนฺนิภานิ เกสานิ ฉินฺทิตฺวา เทวทตฺติยกาสาวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เน รฺชรายนาม นทิยา ตีเร เวสาขมาสสฺส ปุณฺณมิยํ ปจฺจูสกาเล สุชาตายนาม เสฏฺิธีตาย ทินฺนํ ปายาสํ เอกูนปณฺณาสวาเรน ปริภฺุชิตฺวา ปุริมิกานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ธมฺมตาย สุวณฺณปาตึ นทิยํ โอตาเรตฺวา มหาโพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมิตฺวา อปราชิตปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา อนมตคฺคสํ สารโต ปฏฺาย อตฺตานํ ฉายา วิย อนุยนฺตานํ อเนกสตกิเลสเวรีนํ สีสํ จตูหิ มคฺคสตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติโลกคฺคมหาธมฺมราชตฺตํ ปตฺวา ปฺจตาลีสวสฺสานํ เตสุ เตสุ าเนสุ เตสํ เตสํ สตฺตานํ มหากรุณาสมาปตฺติชาลํ ปตฺถาเรตฺวา เทสนาาณํ วิชมฺเภตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปสิ. ปติฏฺาเปตฺวา จ ปน อสีติวสฺสายุกกาเล วิชฺโชตยิตฺวา นิพฺพายนปฺป ทาปชาลํ วิย อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. มจฺจุ ธมฺมสฺส จ นาม ตีสุ โลเกสุ อติมมายิตพฺโพ เอส, อติครุกาตพฺโพ เอส, อติภายิตพฺโพ เอสาติ วิชานนสภาโว นตฺถิ. ภควนฺตํเยว ตาว ติโลกคฺคปุคฺคลํ อาทาย ¶ คจฺฉติ, กึมงฺคํ ปน อมฺเห เยวา เตวา, อโหวตอจฺฉริยา สงฺขารธมฺโมติ. โหนฺติ เจตฺถ–
มจฺจุธมฺโม จ นาเมส,
นิลฺลชฺโช จ อโนตฺตปฺปี;
ติโลกคฺคํว อาทาย,
คจฺฉี ปเคว อฺเสุ.
ยถา โคฆาตโก โจโร,
มาเรตุํเยว อารภิ;
โคณํ ลทฺธาน โลกมฺหิ,
ปโยชนํว เอตฺตกํ.
ตเถว มจฺจุราชา จ,
หินฺทคูนํ คุณํ อิธ;
น วิชานาติ เอโส หิ,
มาเรตุํเยว อารภีติ.
สตฺตาหปรินิพฺพุเต จ ภควติ อายสฺมา มหากสฺสโป ติยฑฺฒสตาธิเกหิ สหสฺสมตฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิ ปาวาโต กุสีนารายํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตติ สุตฺวา อวีตโสก ภิกฺขู โรทนฺเต ทิสฺวา วุทฺธปพฺพชิโต สุภทฺทานาม ภิกฺขุ เอวํ วทติ– มา อาวุโส ปริเทวิตฺถ, นตฺเถตฺถ โสจิตพฺโพนามโกจิ, ปุพฺเพ มยํ ภวาม สมเณน เค,ภเมน อุปทฺทุตา– อิทํ กโรถ อิทํ ตุมฺหากํ กปฺปติ, มา อิทํ กริตฺถ น อิทํ ตุมฺหากํ กปฺปตีติ, เสยฺยถาปิ อิณสาธิเกน ทาโสติ, อิทานิ ปน มยํ ยํ ยํ อิจฺฉาม, ตํ ตํ สกฺกา กาตุํ, ยํ ยํ ปน น อิจฺฉาม,ตํ ตํ สกฺกา อกาตุนฺติ. ตํ สุตฺวา อีทิสํ ปน เวรีปุคฺคลํ ปฏิจฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ ขิปฺปํ อนฺตรธาเรยฺย, อิทานิ สุวณฺณกฺขนฺธสทิโส สรีโร สํวิชฺชมาโน ¶ เยว ทุกฺเขน นิปฺผาทิเต สาสเน มหาภยํ อุปฺปชฺชิ จ, อีทิโส ปุคฺคโล อฺํ อีทิสํ ปุคฺคลํ สหายํ ลภิตฺวา วุทฺธิมาปชฺชนฺโต หาเปตุํ สกฺกุเณยฺย มฺเติ จิตฺตกฺเขทํ ปตฺวา ธมฺมสํเวคํ ลภิตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ อิเธว เสตวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา สรีเร ภสฺเมน วิกิริตฺวา พหิทฺธา กริสฺสามีติ จินฺเตสิ.
ตทา อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส เอตทโหสิ,– อิทานิ สมณสฺส โคตมสฺส สรีรํ สํวิชฺชมานํเยว ปริสา วิวาทํ กโรนฺตีติ มนุสฺสา อุปวทิสฺสนฺติติ. ตโต ปจฺฉา อิมํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ขมิตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา ปรินิพฺพายมาโนปิ เตน ปน เทสิโต ธมฺโม สํวิชฺชติ, เตน เทสิตสฺส ธมฺมสฺส ถิรํ ปติฏฺาปนตฺถาย สงฺคายิยมานํ อีทิเสหิ ปุคฺคเลหิ สาสนํ น อนฺตรธายิสฺสติ, จิรํ สฺสติ เยวาติ มนสิกริตฺวา ภควโต ทินฺนปํสุ กูลจีวราทิวเสน ธมฺมานุคฺคหํ อนุสฺสริตฺวา ภควโต ปรินิพฺพานโต ตติเย มาเส อาสาฬิมาสสฺส ปุณฺณมิโต ปฺจเม ทิวเส ราชคเห สตฺตปณฺณิคุหายํ อาชาตสตฺตุํนาม ราชานํ นิสฺสาย ปฺจหิ อรหนฺต สเตหิ สทฺธึ สตฺตมาเสหิ ปมํ สงฺคายนํ อกาสิ.
ตทา อฏฺจตฺตาลีสาธิกสตกลิยุคํ อนวเสสโต อปเนตฺวา กลิยุเคน สาสนํ สมํ กตฺวา เปสิ. ยทา ปน อชาตสตฺตุ รฺโ รชฺชํ ปตฺวา อฏฺวสฺสานิ อเหสุํ, ตทา มรมฺมรฏฺเ ตงฺโกสงฺคตฺวปุเร ชมฺพุทีปธชสฺสนาม รฺโ รชฺชํ ปตฺวา อติเรกปฺจวสฺสานิ อเหสุนฺติ.
อิมิสฺสฺจ ปมสงฺคีติยํ อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมา อุปาลิ อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมา อนุรุทฺโธ จาติ เอวมาทโย ปฺจสตปฺปมาณา มหาเถรา ปมํ สงฺคายิตฺวา สาสนํ อนุคฺคเหสุํ. เอวํ ¶ สุภทฺทสฺส ทุฏฺปพฺพชิตสฺส ทุฏฺวจนํ สาสนสฺส อนุคฺคเห การณํนาม อโหสิ. สุภทฺโท จ นาม ทุฏฺปพฺพชิโต อาตุมานครวาสี อโหสิ กปฺปกกุลิโก. โส ยทา ภควา อาตุมานครํ คจฺฉติ, ตทา อตฺเตโน ปุตฺเต ทฺเว สามเณเร กปฺปกกมฺมํ การาเปตฺวา ลทฺเธหิ ตณฺฑุลเตลาทีหิ วตฺถูหิ ยาคุํ ปจิตฺวา สสงฺฆสฺส พุทฺธสฺส อทาสิ. ภควา ปน ตานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา อกปฺปิยสมาทานทุกฺกฏาปตฺตึ กปฺปกปุพฺพสฺส ภิกฺขุสฺส ขุรธารณทุกฺกฏาปตฺติฺจ ปฺาเปสิ. ตํ การณํ ปฏิจฺจ เวรํ พนฺธิตฺวา สาสนํ วิทฺธํสิตุกามตาย ตตฺตกอโยคุฬํ คิลิตฺวา อุคฺคีรนฺโต วิย อีทิสทุฏฺวจนํ วทีติ.
อชาตสตฺตุราชา จ ตุมฺหากํ ธมฺมจกฺกํ โหตุ, มม อาณาจกฺกํ ปวตฺติสฺสามิ, วิสฺสฏฺา หุตฺวา สงฺคายนฺตูติ อนุคฺคเหสิ. เตเนส ปมํ สาสนานุคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพ, มหากสฺสปาทีนฺจ อรหนฺตานํ ปฺจสตานํ สิสาปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตา. ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. เต ปน มหาเถรา สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายึสูติ. โหนฺติ เจตฺถ–
อิทฺธิมนฺโต จ เย เถรา,
ปมสฺสงฺคีตึ กตฺวา;
สาสนํ ปคฺคหิตฺวาน,
มจฺจูวสํว สมฺปตฺตา.
กิฺจาปิ อิทฺธิโย สนฺติ,
ตถาปิ ตา ชหิตฺวาน;
นิพฺพายึสุ วสํ มจฺจุ,
ปตฺวา เต ฉินฺนปกฺขาว.
กา ¶ กถาว จ อมฺหากํ,
อมฺหากํ คหเณ ปน;
มจฺจุโน นตฺถิ สาโร จ,
เอวํ ธาเรยฺย ปณฺฑิโตติ.
อยํ ปมสงฺคีติกถา สงฺเขโป.
ตโต ปรํ วสฺสสตํ เตสํ สิสฺสปรมฺปรา สาสนํ ธาเรตฺวา อาคมํสุ. อถานุกฺกเมน คจฺฉนฺเตสุ รตฺติทิเวสุ วสฺสสตปรินิพฺพุเต ภควติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ กปฺปติ สิงฺคิโลณกปฺปา, กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป, กปฺปติ คามนฺตรกปฺโป, กปฺปติ อาวาสกปฺโป, กปฺปติ อนุมติกปฺโป, กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโป, กปฺปติ อามถิตกปฺโป, กปฺปติ ชโฬคึ ปาตุํ, กปฺปติ อทสกํ นิสีทนํ, กปฺปติ ชาตรูปรชตนฺติ อิมานิ ทสวตฺถูนิ ทีเปสุํ.
เตสํ สุสุนาคปุตฺโต กาฬาโสโกนาม ราชา ปกฺโข อโหสิ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา ยโส กากณฺฑกปุตฺโต วชฺชีสุ จาริกํ จรมาโน เวสาลิกา กิร วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู เวสาลิยํ ทสวตฺถูนิ ทิเปนฺตีติ สุตฺวา น โข ปเนตํ ปฺปติรูปํ, ยฺวาหํ ทสพลสฺส สาสนวิปตฺตึ สุตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ภเวยฺยํ, สนฺธาหํ อธมฺมวาทิโน นิคฺคเหตฺวา ธมฺมํ ทีเปสฺสามีติ จินฺตยนฺโต เยน เวสาลี, ตทวสริ. ตทา อายสฺมา มหายโส เรวตสพฺพกามิอาทีหิ สตฺตสเตหิ อรหนฺเตหิ สทฺธึ สงฺคายิสฺสามีติ เวสาลิยํ วาลุการามํ อาคจฺฉิ. วชฺชิปุตฺตกาจ ภิกฺขู อุปารมฺภจิตฺตา กาฬาโสกํนาม ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มยํ โข มหาราช อิมสฺมึ มหาวนาราเม คนฺธกุฏึ รกฺขิตฺวา วสฺสาม, อิทานิ มหาราช อธมฺมวาทิโน อฺเ ภิกฺขู วิลุมฺปิตุกามา วิทฺธํสิตุกามา อาคตาติ อาโรเจสุํ. กาฬาโสโก ¶ จ มหาราชา อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ อปฺปวิสนตฺถาย นิวาเรถาติ อมจฺเจ เปเสสิ. อมจฺจาจ นิวาเรตุํ คจฺฉนฺตา เทวตานํ อานุภาเวน ภิกฺขู น ปสฺสนฺติ. ตทเหว จ รตฺติภาเค กาฬาโสกมหาราชา โลหกุมฺภีนิรเย ปตนากาเรน สุปินํ ปสฺสิ. ตสฺส รฺโ ภคินิ นนฺทานาม เถรี อากาเสน อาคจฺฉนฺติ ธมฺมวาทิโน มหาเถเร นิคฺคณฺหิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ภิกฺขูนํ ปคฺคหเณ โทสพหุลตํ ปกาเสตฺวา สาสนสฺส ปคฺคหณตฺถาย โอวาทํ อกาสิ.
กาฬาโสกราชา จ สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา อายสฺมนฺตานํ มหายสตฺเถราทีนํ ขมาเปตฺวา อชาตสตฺตุราชา วิย สงฺคายเน ปคฺคหํ อกาสิ.
มหายสตฺเถราทโย จ กาฬาโสกํ ราชานํ นิสฺสาย วาลุการาเม วชฺชิปุตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ปกาสิตานิ อธมฺมวตฺถูนิ ภินฺทิตฺวา อฏฺติ มาเสหิ ทุติยสงฺคายนํ อกํสุ.
ตทา จ มชฺฌิมเทเส ปาตลิปุตฺตนคเร สุสุนาครฺโ ปุตฺตภูตสฺส กาฬาโสกรฺโ อติเสกํ ปตฺวา ทสวสฺสานิ อเหสุํ. ปรมฺมรฏฺเ ปน สิริเขตฺตนคเร ทฺวตฺตโคงฺกสฺสนาม รฺโ อภิสิตฺตกาลโต ปุเร เอกวสฺสํ อโหสิ. ชินสาสนํ ปน วสฺสสตํ อโหสิ.
อิมิสฺสฺจ ทุติยสงฺคีติยํ มหายส เรวต สพฺพกามิปฺปมุขา สตฺตสตปฺปมาณา มหาเถรา ทุติยํ สงฺขายิตฺวา ทุติยํ สาสนํ ปคฺคเหสุํ.
อายสฺมา มหายสตฺเถโรจนาม ปฺจหิ เอตทคฺคฬาเน หิ ภควตา โถมิตสฺส อานนฺทตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริโก อโหสิ. วชฺชิปุตฺตกานํ ภิกฺขูนํ อธมฺมวตฺถุทีปนํ ทุติยสงฺคีติยํ การณเมว. กาฬาโสกราชาจ ปเคว อธมฺมวาทีภิกฺขูนํ สหาโยปิ สมาโน ปุน ธมฺมวาทิภิกฺขูนํ สหาโย ¶ หุตฺวา อนุคฺคหํ อกาสิ. ตสฺมา ทุติยสาสนปคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพ.
ทุติยสงฺคีติยํ ปน มหายสตฺเถร เรวต สพฺพกามิปฺปมุขานํ สตฺตสตานํ มหาเถรานํ สิสฺสปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตา. ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพ, ตํ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. เต ปน มหาเถรา ทุติยํ สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายึสูติ. โหนฺติ เจตฺถ–
พุทฺธิมนฺโต จ เย เถรา,
ทุติยสฺสงฺคิตึ กตฺวา;
สาสนํ ปคฺคหิตฺวาน,
มจฺจูวสํว สมฺปตฺตา.
อิทฺธิมนฺโตปิ เย เถรา,
มจฺจุโน ตาว วสํ คมุํ;
กถํเยว มยํ มุตฺตา,
ตโต อารก มุจฺจนาติ;
อยํ ทุติยสงฺคีติกถาสงฺเขโป.
ตโต ปรํ อฏฺตึสาธิกานิ ทฺเววสฺสสตานิ สมฺมาสพฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ นิรากุลํ อโหสิ นิรพฺพุทํ. อฏฺตึสาธิเก ปน ทฺวิวสฺสสเต สมฺปตฺเต ปาฏลิปุตฺต นคเร ¶ สิริธมฺมาโสกสฺสนาม รฺโ กาเล นิคฺโรธสามเณรํ ปฏิจฺจ พุทฺธสาสเน ปสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ พาหุลฺลํ อโหสิ. ตทา สฏฺิสหสฺสมตฺตา ติตฺถิยา ลาภสกฺการํ อเปกฺขิตฺวา อปพฺพชิตาปิ ปพฺพชิตาวิย หุตฺวา อุปาสถปวารณาทิกมฺเมสุ ปวิสนฺติ, เสยฺยถาปินาม หํสานํ มชฺเฌ พกา, ยถา จ คุนฺนํ มชฺเฌ ควชา, ยถา จ สินฺธวานํ มชฺเฌ คทฺรภาติ.
ตทา ภิกฺขุสงฺโฆ อิทานิ อปริสุทฺธา ปริสาติ มนสิ กริตฺวา อุโปสถํ น อกาสิ. สาสเน อพฺพุทํ หุตฺวา สตฺตวสฺสานิ อุโปสถปวารณานิ ฉิชฺชนฺติ. สิริธมฺมาโส โก จ ราชา ตํ สุตฺวา ตํ อธิกรณํ วูปสเมหิ อุโปสถํ การาเปหีติ เอกํ อมจฺจํ เปเสสิ. อมจฺโจ จ ภิกฺขู อุโปสถํ อกตฺตุกาเม กึ กริสฺสามีติ ราชานํ ปฏิปุจฺฉิตุํ อวิสหตาย สยํ มูโฬ หุตฺวา อฺเน มูเฬน มนฺเถตฺวา สเจ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ น กเรยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ฆาเตตุกาโม มหาราชาติ สยํ มูโฬ หุตฺวา มูฬสฺส สนฺติกา มูฬวจนํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อุโปสถํ อกตฺตุกามํ ภิกฺขุสงฺฆํ ฆาเตสิ.
ราชา จ ตํ สุตฺวา อยํ พาโล มยา อนาณตฺโตว หุตฺวา อีทิสํ ลุทฺทกมฺมํ อกาสิ, อหํ ปาปกมฺมโต มุจฺจิสฺสามิวา มาวาติ ทฺวฬกชาโต หุตฺวา มหาโมคฺคลิปุตฺต ติสฺสตฺเถรํ คงฺคาย ปติโสตโต อาเนตฺวา ตํ การณํ เถรํ ปุจฺฉิ. เถโร จ ทีปกติตฺติรชาตเกน อเจตนตาย ปาปกมฺมโต โมเจสฺสสิติ วิสฺสชฺเชสิ, สตฺตาหมฺปิ ติตฺถิยานํ วาทํ สิริธมฺมาโสกรฺโ สิกฺขาเปสิ, วาเทน วาทํ ตุลยิตฺวา สฏฺิสหสฺสมตฺเต ติตฺถิเย สาสนพาหิรํ อกาสิ. ตทา ปน อุโปสถํ อกาสิ. ภควตา วุตฺตนิยาเมเนว กถาวตฺถฺุจ ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ พฺยากาสิ ¶ . อโสการาเม จ สหสฺสมตฺตา มหาเถรา นวหิ มาเสหิ สงฺคายึสุํ.
ตทา มชฺฌิมเทเส ปาฏลิปุตฺตนคเร สิริธมฺมาโสกรฺโ รชฺชํ ปตฺวา อฏฺารสวสฺสานิ อเหสุํ. มรมฺมรฏฺเ ปน สิริเขตฺตนคเร รมฺโพงฺกสฺสนาม รฺโ รชฺชํ ปตฺวา ทฺวาทส วสฺสานิ อเหสุนฺติ.
อิมิสฺสฺจ ตติยสงฺคีติยํ มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรนาม ทุติยสงฺคายเกหิ มหาเถเรหิ พฺรหฺมโล กํ คนฺตฺวา สาสนสฺส ปคฺคหณตฺถํ ติสฺสนาม มหาพฺรหฺมานํ อายาจิต นิยาเมน ตโต จวิตฺวา อิธ โมคฺคลิยานาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตสตฺโต.
ลาภสกฺการํ อเปกฺขิตฺวา สฏฺิสหสฺสมตานํ ติตฺถิยานํ สมณาลยํ กตฺวา อุโปสถปวารณาทีสุ กมฺเมสุ ปเวสนํ ปริสาย อสุทฺธตฺตา สตฺตวสฺสานิ อุโปสถสฺส อกรณฺจ สาสนสฺส ปคฺคหเณ การณเมว. มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺส มชฺฌนฺติก มหาเรวปฺปมุขา มหาเถรา ตติยํ สงฺคายิตฺวา ตติยํ สาสนํ ปคฺคเหสุํ.
สิริธมฺมาโสกราชา จ ติตฺถิยานํ วาทํ สลฺลกฺเขตฺวา ติตฺถิเย พหิสาสนกรณาทีหิ สาสนสฺส ปคฺคโห ราชาติ เวทิตพฺโพ. มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺส มชฺฌินฺติก มหาเรวปฺปมุขานํ สหสฺสมตฺตานํ มหาเถรานํ สิสฺสปรมฺปรา อเนกา โหนฺติ, คณนปถํ วีติวตฺตา. ยเมตฺถ อิโต ปรํ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. เต ปน มหาเถรา ตติยํ สงฺคายิตฺวา ปรินิพฺพายึสูติ. โหนฺติ เจตฺถ–
มหิทฺธิกาปิ เย เถรา,
สงฺคายิตฺวาน สาสเน;
มจฺจูวสํว คจฺฉึสุ,
อพฺภคพฺภํว ภากโร.
ยถา ¶ เอเตจ คจฺฉนฺติ,
ตถา มยมฺปิ คจฺฉาม;
โกนาม มจฺจุนา มุจฺเจ,
มจฺจูปรายนา สตฺตา.
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส,
นิพฺพานํ ปน อจฺจุตํ;
ตสฺเสว สจฺฉิกตฺถาย,
ปฺุํ กเรยฺย สพฺพทาติ.
อยํ ตติยสงฺคีติกถาสงฺเขโป.
ตโต ปรํ กตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ สุฏฺุ ปติฏฺหิสฺสตีติ วิมํสิตฺวา มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปจฺจนฺตเทเส ชินสาสนสฺส สุปฺปติฏฺิยมานภาวํ ปสฺสิตฺวา นวฏฺานานิ ชินสาสนสฺส ปติฏฺาปนตฺถาย วิสุํ วิสุํ มหาเถเร เปเสสิ. เสยฺยถิทํ. มหามหินฺทตฺเถรํ สีหฬทีปํ เปเสสิ-ตฺวํ เอตํ ทีปํ คนฺตฺวา ตตฺถ สาสนํ ปติฏฺเปหีติ, โสณตฺเถรํ อุตฺตรตฺเถรฺจสุวณฺณภูมึ, มหารกฺขิตตฺเถรํ โยนกโลกํ, รกฺขิตตฺเถรํ วนวาสีรฏฺํ, โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ อปรนฺตรฏฺํ, มชฺฌนฺติ กตฺเถรํ กสฺมีรคนฺธา รรฏฺํ, มหาเรวตฺเถรํ มหึสกมณฺฑลํ, มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรํ มหารฏฺํ, มชฺฌิมตฺเถรํ จีนรฏฺนฺติ. ตตฺถ จ อุปสมฺปทปโหนเกน สงฺเฆน สทฺธึ เปเสสิ. เต จ มหาเถรา วิสุํ วิสุํ คนฺตฺวา สาสนํ ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺาเปสุํ. ปติฏฺาเปตฺวา จ เตสุ เตสุ าเนสุ ภิกฺขูนํ กาสาวปชฺโชเตน วิชฺโชตมานา อพฺภหิมธูรโชราหุสงฺขาเตหิ วิมตฺโต วิย นิสานาโถ ชินสาสนํ อนนฺตรายํ หุตฺวา ปติฏฺาสิ.
เตสุ ปน นวสุ าเนสุ สุวณฺณภูมินาม อธุนา สุธมฺมนครเมว. กสฺมา ปเนตํ วิฺายตีติ เจ. มคฺคานุมานโต านานุมานโต ¶ วา. กถํ มคฺคานุมานโต. อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหนฺติ, เอเกน วาเต น คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติ, อเถกสฺมึ สมเย เอวํ คจฺฉนฺติ นาวา สตฺตาหมฺปิ นทิยา วฏฺฏมจฺฉ ปิฏฺเ เนว คตาติ อฏฺกถายํ วุตฺเตน สีหฬทีปโต สุวณฺณภูมึ คตมคฺคปฺปมาเณน สุขมฺมปุรโต สีหฬทีปํ คตมคฺคปฺปมาณํ สเมติ. สุธมฺเม ปุรโต กิร หิ หึสฬทีปํ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหนฺติ, อุชุํ วายุอาคมนกาเล คจฺฉนฺติ วายุนาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ สมฺปาปุณาติ. เอวํมคฺคานุมานโต วิฺายติ.
กถํ านานุมานโต. สุวณฺณภูมิ กิร มหาสมุทฺทสมีเป ติฏฺติ, นานาเวรชฺชกานมฺปิ วาณิชานํ อุปสงฺกมนฏฺานภูตํ มหาติตฺถํ โหติ. เตเนว มหาชนกกุมาราทโย จมฺปานคราทิโต สํโวหารตฺถาย นาวาย สุวณฺณภูมึ อาคมํสูติ. สุธมฺมปุรมฺปิ อธุนา มหาสมุทฺทสมีเปเยว ติฏฺติ. เอวํ านานุมาสโต วิฺายตีติ.
อปเร ปน สุวณฺณภูมินาม หริภฺุชรฏฺํเยว, ตตฺถ สุ วณฺณสฺส พาหุลฺลตฺตาติ วทนฺติ. อฺเ ปน สิยามรฏฺํเยวาติ วทนฺติ. ตํ สพฺพํ วิมํสิตพฺพํ.
อปรนฺตํ นาม วิสุํ เอกรฏฺเมวาติ อปเร วทนฺติ. อฺเ ปน อปรนฺตํนาม สุนาปรนฺตรฏฺเมวาติ วทนฺติ. ตํ ยุตฺตเมว. กสฺมา อปรนฺตํ นาม สุนาปรนฺตรฏฺเมวาติ วิฺายตีติ เจ. อฏฺกถาสุ ทฺวีหิ นาเมหิ วุตฺตตฺตา. อุปริปณฺณาสอฏฺกถายฺหิ สฬายตนสํยุตฺตฏฺกถายฺจ อฏฺกถาจริเยหิ สุนาปรนฺตรฏฺเ โกณฺฑธานตฺเถเรน สลากาทานาธิกาเร ลทฺเธตทคฺคฏฺานตํ ทสฺสนฺเตหิ อปรนฺตรฏฺํ สุน สทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตํ. ธมฺมปทฏฺกถายํ ปน องฺคุตฺตรฏฺกถายฺจ ตเมว รฏฺํ วินา สุนสทฺเทน วุตฺตํ. สุนสทฺโท เจตฺถ ปุตฺตปริยาโย. มนฺธาตุรฺโ เชฏฺปุตฺโต จตุทฺทีปวาสิ โน ¶ ปกฺโกสิตฺวา เตสํ วิสุํ วิสุํ นิวาสฏฺานํ นิยฺยาเทสิ. ตตฺถ อุตฺตรทีปวาสีนํ านํ กุรุรฏฺํนาม, ปุพฺพทีปวาสีนํ ปน เวเทหรฏฺํนาม, ปจฺฉิมทีปวาสีนํ อปรนฺตํ นาม. ภตฺตปจฺฉิมทีเป ชาตตฺตา เต สุนสทฺเทน วุตฺตา. ตตฺร ชาตาปิ หิ เตสํ ปุตฺตาติวา สุนาติวา วุตฺตา, ยถา วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขูติ. วตฺติจฺฉาวเสน วา วาจาสิลิฏฺวเสน จ อิทเมว สุนสทฺเทน วิเสเสตฺวา โวหรนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
โยนกรฏฺํนาม ยวนมนุสฺสานํ นิวาสฏฺานเมว, ยํชงฺคมงฺฆอิติ วุจฺจติ.
วนวาสีรฏฺํนาม สิริเขตฺตนครฏฺานโม. เกจิ ปน วนวาสีรฏฺํนาม เอกํ รฏฺเมว, น สิริเขตฺตนครฏฺานนฺติ วทนฺติ. ตํ น สุนฺทรํ. สิริเขตฺตนครฏฺานเมว หิ วนวาสีรฏฺํ นาม. กสฺมา ปเนตํ วิฺายตีติเจ. อิมสฺส อมฺหากํ รฺโ ภาติกรฺโ กาเล สิริเขตฺตนคเร คุมฺเภหิ ปฏิจฺฉาทิเต เอกสฺมึ ปถวิปฺุเช อนฺโต นิมฺมุชฺชิตฺวา ิตํ โปราณิกํ เอกํ โลหมยพุทฺธปฏิปิพฺพํ ปฏิลภิ, ตสฺส จ ปลฺลงฺเก อิทํ วนวาสีรฏฺวาสีนํ ปูชนตฺถายาติอาทินา โปราณเลขนํ ทิสฺสติ, ตสฺมา เยเวตํ วิฺายตีติ.
กสฺมีรคนฺธารรฏฺํนาม กสฺมีรรฏฺํ คนฺธารรฏฺฺจ. ตานิ ปน รฏฺานิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา ติฏฺนฺติ. เตเนว มชฺฌนฺติ กตฺเถรํ เอกํ ทฺวีสุ รฏฺเสุ เปเสสิ. ชนปทตฺตา ปน นปุํสเกกตฺตํ ภวติ. ตทา ปน เอกสฺส รฺโ อาณาย ปติฏฺานวิสยตฺตา เอกตฺตวจเนน อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ.
มหึสกมณฺฑลํนาม อนฺธกรฏฺํ, ยํ ยกฺขปุรรฏฺนฺติ วุจฺจติ.
มหารฏฺํนาม มหานครรฏฺํ. อาธุนา หิ มหารฏฺเมว น ครสทฺเทน โยเชตฺวา มหานครรฏฺนฺติ โวหรนฺตีติ. สิยามรฏฺนฺติปิ วทนฺติ อาจริยา.
จินรฏฺํนาม ¶ หิมวนฺเตน เอกาพทฺธํ หุตฺวา ิตํ จีนรฏฺํ เย วาติ.
อิทํ สาสนสฺส นวสุ าเนสุ วิสุํ วิสุํ ปติฏฺานํ.
อิทานิ อาทิโต ปฏฺาย เถรปรมฺปรกถา วตฺตพฺพา. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส หิ ภควโต สทฺธิวิหาริโก อุปาลิตฺเถ โร,ตสฺส สิสฺโส ทาสกตฺเถโร, ตสฺส สิสฺโส โสณกตฺเถโร, ตสฺส สิสฺโส สิคฺควตฺเถโร จนฺทวชฺชิตฺเถ โร จ, เตสํ สิสฺโส โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโรติ อิเม ปฺจมหาเถรา สาสนวํเส อาทิภูตา อาจริยปรมฺปรานาม. เตสฺหิ สิสฺสปรมฺปรภูตา เถรปรมฺปรา ยาวชฺชตนา น อุปจฺฉินฺธนฺติ. อาจริยปรมฺปราย จ ลชฺชิภิกฺขู เยว ปเวเสตฺวา กเถตพฺพา โน อลชฺชิภิกฺขู. อลชฺชีภิกฺขู นาม หิ พหุสฺสุตาปิ สมานา ลาภครุโลกครุอาทิหิ ธมฺมตนฺติ นาเสตฺวา สาสนวเร มหาภยํ อุปฺปาเทนฺตีติ. สาสนรกฺขนกมฺมํนาม หิ ลชฺชีนํเยว วิสโย โน อลชฺชีนํ. เตนาหุ โปราณา เถรา, อนาคเต สาสนํ โก นาม รกฺขิสฺสตีติ อนุเปกฺขิตฺวา อนาคเต สาสนํ ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺติ, ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺติ, ลชฺชิโน รกฺขิสฺสนฺตีติ ติกฺขาตฺตุํ วาจํ นิจฺฉาเรสุํ. เอวํ มชฺฌิมเทเสปิ อลชฺชีปุคฺคลา พหุ สนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ปรินิพฺพานโต หิ ภควโต วสฺสสตานํ อุปริ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วชฺชิปุตฺตกา ภิกฺขู อธมฺมวตฺถูนิ ทีเปตฺวา ปมสงฺคีติกาเล พหิกเตหิ ปาปภิกฺขูหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา สหายํ คเวเสตฺวา มหาสงฺคีติโวหาเรน มหาเถรา วิย สงฺคีตึ อกํสุ. กตฺวา จ วิสุํ คณา อเหสุํ. อโหวต อิทํ หาสิตพฺพกมฺมํ, เสยฺยถาปิ นาม ชรสิงฺคาโล จตุปทสามฺเน มานํ ชปฺเปตฺวา อตฺตานํ สีหํ วิย มฺิตฺวา สีโห วิย สีหนาทํ นทีติ. เต ปาวจนํ ยถา ภูตํ ¶ อชานิตฺวา สทฺทจฺฉายามตฺเตน ยถาภูตํ อตฺถํ นาม สึสุ. กิฺจิ ปาวจนมฺปี อปเนสุํ. ตฺจ สกคเณเยว โหติ, น ธมฺมวาทีคเณ. ธมฺมวินยํ วิโกเปตฺวา ยถิจฺฉิต วเสเนว จรึสุ. อยํ ปน มหาสงฺคีตินาม เอโก อธมฺมวาทีคโณ.
ตโต ปจฺฉา กาลํ อติกฺกนฺเต ตโตเยว อฺมฺํ วาทโต ภิชฺชิตฺวา โคกุลิโกนาม เอโก คโณ เอกพฺโยหาโรนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชึสุ. ตโต ปจฺฉา โคกุลิกคณคณโตเยว อฺมฺํ ภิชฺชิตฺวา พหุสฺสุติโกนาม เอโก คโณ ปฺตฺติวาโทนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชึสุ. ปุนปิ เตหิเยว คเณหิ เจติยวาโทนาม เอโก คโณ ภิชฺชิ.
ตโต ปจฺฉา จิรกาลํ อติกฺกนฺเต ธมฺมวาทีคเณหิ วิสภาคคณํ ปวิสิตฺวา มหึสาสโกนาม เอโกคโณ วชฺชิปุตฺตโกนาม เอโกติ ทฺเว คณา ภิชฺชึสุ. ตโต ปจฺฉาปิ วชฺชิปุตฺตกคณโตเยว อฺมฺํ ภิชฺชิตฺวา ธมฺมุตฺตริโกนาม เอโก คโณ, ภทฺทยานิโกนาม เอโก, ฉนฺนาคาริโกนาม เอโก, สมุติโกนาม เอโกติ จตฺตาโร คณา ภิชฺชึสุ.
ปุนปิ มหึสาสกคณโต อฺมฺํ ภิชฺชิตฺวา สพฺพตฺถิวาโทนาม เอโก คโณ, ธมฺมคุตฺติโกนาม เอโก, กสฺสปิโยนาม เอโก, สงฺกนฺติโกนาม เอโก, สุตฺตวาโท นาม เอโกติ ปฺจ คณา ภิชฺชึสุ.
เอวํ มชฺฌิมเทเส ทุติยสงฺคีตึ สงฺคายนฺตานํ มหาเถรานํ ธมฺมวาทีเถรวาทคณโต วิสุํ วิสุํ ภิชฺชมานา อธมฺมวาทีคณา สตฺตรส อเหสุํ. เต จ อธมฺมวาทีคณา สาสเน เถรปรมฺปราย อนนฺโต คธา. เต หิ สาสเน อุปการา น โหนฺติ, เถรปรมฺปราย จ ปเวเสตฺวา คณฺหิตุํ น สกฺกา, ยถา หํสคเณ พโก, ยถา จ โค คเณ ¶ ควโช, ยถา จ สุวณฺณคเณ หารกุโฏติ.
มหากสฺสปตฺเถราทิโต ปน อาคตา เถรปรมฺปรา อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทินา ปริวารขนฺธเก สมนฺตปาสาทิกฏฺกถายฺจ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อุปาลิตฺเถราทีนํ ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา ยาว โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรา, ตาว เตสํ เถรานํ ปริสุทฺธา จาราทีนีติ สกฺกา าตุํ, เสยฺยถาปิ นทิยา อุปริโสเต เมฆวสฺสานิ อนุมาเนตฺวา อโธโสเต นทิยา อุทกสฺส พาหุลฺลภาโว วิฺาตุํ สกฺกาติ อยํ การณานุมานนโย นาม.
ยาว ปน โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรา, ตาว เถรานํ ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา อุปาลิตฺเถรสฺส ปริสุทฺธาจาราทีนีติ สกฺกา าตุํ, เสยฺยถาปิ นาม อุปริธูมํ ปสฺสิตฺวา อนุมาเนตฺวา อคฺคิ อตฺถีติ สกฺกา าตุนฺติ อยํ ผลานุมานน โย นาม.
อทิภูตสฺส ปน อุปาลิตฺเถรสฺส อวสานภูตสฺส จ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ปริสุทฺธาจาราทีนิ อนุมาเนตฺวา มชฺเฌ ทาสกโสณสิคฺควาทีนํ เถรานํ ปริสุทฺธาจาราทีนิติ สกฺกา าตุํ, เสยฺยถาปิ นาม สิลาปฏฺฏสฺส โอรภาเค ปารภาเค จ มิคปทวฬฺชนํ ทิสฺวา อนุมาเนตฺวา มชฺเฌ อปากฏํ ปทวฬฺจนํ อตฺถีติ สกฺกา าตุนฺติ อยํ มิคปทวฬฺชน นโย นาม.
เอวํ ตีหิ นเยหิ อยํ เถรวาทคโณ ธมฺมวาทีลชฺชิเปสโลติ เวทิตพฺโพ. เอวมุปริปิ นโย เนตพฺโพ. เถรปรมฺปรา จ ยาว โปตฺถการุฬา ปริวารขนฺธเก สมนฺต ปาสาทิกายฺจ ตโต มหินฺโท อิฏฺฏิโยติอาทินา วุตฺต นเยน เวทิตพฺพาติ.
อิติ สาสนวํเส นวฏฺานาคตสาสนวํสกถามคฺโค
นาม ปโม ปริจฺเฉโท.