📜
๒. สีหฬทีปิกสาสนวํสกถามคฺโค
๒. อิทานิ ¶ สีหฬทีปสาสนกถามคฺคํ วตฺตุํ โอกาโส อนุปฺปตฺโต, ตสฺมา ตํ วกฺขามิ.
สีหฬทีปฺหิ สาสนสฺส ปติฏฺานภูตตฺตา เจติยคพฺภสทิสํ โหติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร สีหฬทีปํ ธรมานกาเลปิ ติกฺขตฺตุํ อคมาสิ. ปมํ ยกฺขานํ ทมนตฺถํ เอกโกว คนฺตฺวา ยกฺเข ทเมตฺวา มยิ ปรินิพฺพุเต สีหฬทีเป สาสนํ ปติฏฺหิสฺสตีติ ตมฺพปณฺณิทีเป อารกฺขํ กโรนฺโต ติกฺขตฺตุํ ทีปํ อาวิฺฉิ. ทุติยํ มาตุลภาคิเนยฺยานํ นาครา ชูนํ ทมนตฺถาย เอกโกว คนฺตฺวา เต ทเมตฺวา อคมาสิ. ตติยํ ปฺจภิกฺขุสตปริวาโร คนฺตฺวา มหาเจติยฏฺาเน จ ถูปารามเจติยฏฺาเน จ มหาโพธิปติฏฺิตฏฺาเน จ มหิยงฺคณเจติยฏฺาเน จ มุทิงฺคณเจติยฏฺาเน จ ทีฆวาปิ เจติยฏฺาเน จ กลฺยาณิยเจติยฏฺาเน จ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ.
ตทา จ ปน สาสนํ โอคาเหตฺวาน ตาว ติฏฺติ. ปจฺฉา ปน ยถาวุตฺตตฺเถรปรมฺปราย สมภินิวิฏฺเน มหาโมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน เปสิโต มหินฺทตฺเถโร ชินจกฺเก ปฺจตึสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต ทุติยกตฺติกมาเส อิฏฺฏิเยน อุตฺติเยน สมฺพุเลน ภทฺทสาเลน จาติ เอเตหิ เถเรหิ สทฺธึ สีหฬทีปํ อคมาสิ. โสณุตฺตรตฺเถราทโย ชินจกฺเก ปฺจตึสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต ทุติยกตฺติกมาเสเยว สาสนสฺส ปติฏฺาปนตฺถาย อตฺตโน อตฺตโน สมฺปตฺตภารภูตํ ตํ ตํ านํ อคมํสุ.
มหามหินฺทตฺเถโร ปน สตฺตมาสานิ อาคเมตฺวา ชินจกฺเก ฉตฺตึสาธิเก ทฺวิสเต สมฺปตฺเต เชฏฺมาสสฺส ปุณฺณมิยํ สีหฬทีปํ สาสนสฺส ปติฏฺาปนตฺถาย อคมาสิ. เตเนว เตสุ นวสุ าเนสุ สีหฬทีปํ ฉตฺตึสาธิเก ทฺวิส เต ¶ อคมาสิ. อฺานิ ปน อฏฺ านานิ ปฺจตึสาธิกทฺวิสเตเยว อคมาสีติ วิสุํว วตฺถเปตพฺโพ.
กสฺมา ปน มหามหินฺทตฺเถโร สตฺตมาสานิ อาคเมตฺวา สพฺพปจฺฉา สีหฬทีปํ คจฺฉตีติ. สีหฬทีเป มุฏภิโว นาม ราชา ชราทุพฺพโล อโหติ, สาสนํ ปคฺคเหตุํ อสมตฺโถ, ตสฺส ปน ปุตฺโต เทวานํ ปิย ติสฺโส นาม ราชกุมาโร ทหโร สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสติ, โส จ เทวานํ วิยติสฺโส รชฺชํ ตาว ลภตุ เวทิสฺสกคิรินคเร มาตุยา สทฺธึ าตเก ตาว ปสฺสามีติ อเปกฺขิตฺวา สตฺตมาสานิ อาคเมตฺวา ฉตฺตึสาธิกทฺวิสเตเยว ชินจกฺเก มหามหินฺทตฺเถโร สีหฬทีปํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ.
มหามหินฺทตฺเถโร จ อิฏฺฏิยาทีหิ เถเรหิ จตูหิ ภาคิเนยฺเยน สุมนสามเณเรน ภณฺฑุเกน นาม อุปาสเก น จาติ เอเตหิ สทฺธึ ฉตฺตึสาธิเก ทฺวิสเต ชินจกฺเก เชฏฺมาสปุณฺณมิยํ สุวณฺณหํสา วิย เชฏฺมาเส นภํ อุคฺคนฺตฺวา อากาสมคฺเคน อนุราธปุรสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค มิสฺส กปพฺพตกูเฏ ปติฏฺาสิ.
เชฏฺมาสสฺส จ ปุณฺณมิยํ ลงฺกาทีเป เชฏฺมูลนกฺขตฺตสภา หุตฺวา มนุสฺสา ฉณํ อกํสุ. เตเนวาห สารตฺถทีปนิยํ นาม วินยฑีกายํ, เชฏฺมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺนกฺขตฺตํ มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ. ตตฺถ จ ปุณฺณมินกฺขตฺตํ ราชมตฺตนฺเต ปุณฺณมินกฺขตฺตวิจารณนเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เทวานํ ปิย ติสฺโส จ ราชา นกฺขตฺตํ นาม โฆสาเปตฺวา ฉณํ กาเรถาติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา จตฺตาลี สปุริสสหสฺสปริวาโร นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา เยน มิสฺส กปพฺพโต, เตน ปายาสิ มิควํ กีฬิตุกาโม. อถ ตสฺมึ ปพฺพเต อธิวตฺถา เอกา เทวตา มิครูเปน ราชานํ ผโลเภตฺวา ปกฺโกสิตฺวา เถรสฺส อภิมุขํ อกาสิ.
เถโร ¶ ราชานํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มมํเยว ราชา ปสฺสตุ มา อิตเรติ อธิฏฺหิตฺวา ติสฺส ติสฺส อิโต เอหีติ อาห. ราชา ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ, อิมสฺมึ ทีเป ชาโต สกโลปิ มนุสฺโส มํ ติสฺโสติ นามํ คเหตฺวา อาลปิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อยํ ปน ภินฺนภินฺนปฏธโร ภณฺฑุกาสาว วสโน มํ นาเมน อาลปติ, โก นุโข อยํ ภวิสฺสติ, มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วาติ. เถโร อาห,–
สมณา มยํ มหาราช, ธมฺมราชสฺส สาวกา;
ตเวว อนุกมฺปาย, ชมฺพุทีปา อิธาคตาติ.
ตทา จ เทวานํ ปิยติสฺโส ราชา อโสกรฺา เปสิเตน อภิเสเกน เอกมาสาภิสิตฺโต อโหสิ. วิสาขปุณฺณมายํ หิสฺส อภิเสกมกํสุ. โส จ อโสกรฺา เปสิเต ธมฺมปณฺณากาเร รตนตฺตยคุณปฺปฏิสํยุตฺตํ สาสนปฺปวตฺตึ อจิรสุตํ อนุสฺสรมาโน ตํ เถรสฺส สมณา มยํ มหาราช, ธมฺมราชสฺส สาวกาติ วจนํ สุตฺวา อยฺยา นุโข อาคตาติ ตาวเทว อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สมฺโมทนียํ กถํ กถยมาโน. ยถาห,–
อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวาน, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ;
นิสชฺช ราชา สมฺโมทิ, พหุํ อตฺถูปสฺหิตนฺติ.
สมฺโมทนียํ กถฺจ กุรุมาเนเยว ตสฺมึ ตานิปิ จตฺตาลีสปุริสสหสฺสานิ อาคนฺตฺวา สมฺปริวาเรสุํ. ตทาเถโร อิตเรปิ ฉ ชเน ทสฺเสสิ. ราชา ทิสฺวา อิเม กทา อาคตาติ อาห. มยา สทฺธึเยว มหาราชาติ. อิทานิ ปน ชมฺพุทีเป อฺเปิ เอวรูปา สมณา สนฺตีติ. สนฺติ ¶ มหาราช เอตรหิชมฺพุทีโป กาลาวปชฺโชโต อิสิวาตปฏิวาโต, ตสฺมึ–
เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกาติ.
ภนฺเต เกน อาคตตฺถาติ. เนว มหาราช อุทเกน, น ถเลนาติ. ราชา อากาเสน อาคตาติ อฺาสิ. เถโร อตฺถิ นุโข รฺโ ปสฺสาเวยฺยตฺติกนฺติ วีมํสนตฺถาย อาสนฺนํ อมฺพรุกฺขํ อารพฺภ ปฺหํ ปุจฺฉิ, –
กินฺนาโม มหาราช อยํ รุกฺโขติ. อมฺพรุกฺโข นาม ภนฺเตติ. อิมํ ปน มหาราช อมฺพํ มฺุจิตฺวา อฺโ อมฺโพ อตฺถิ วา นตฺถิ วาติ. อตฺถิ ภนฺเต อฺเปิ พหู อมฺพรุกฺขาติ. อิมฺจ อมฺพํ เต จ อมฺเพ มฺุจิตฺวา อตฺถิ นุโข มหาราช อฺเ รุกฺขาติ. อตฺถิ ภนฺเต, เต ปน น อมฺพรุกฺขาติ. อฺเ จ อมฺเพ อนมฺเพ จ มฺุจิตฺวา อตฺถิ ปน อฺโ รุกฺโขติ. อยเมว ภนฺเต อมฺพ รุกฺโขติ. สาธุ มหาราช ปณฺฑิโตสีติ.
อตฺถิ ปน มหาราช เต าตกาติ. อตฺถิ ภนฺเต พหูชนาติ. เต มฺุจิตฺวา เกจิ อฺาตกาปิ อตฺถิ มหาราชาติ. อฺาตกา ภนฺเต าตเกหิ พหุตราติ. ตวาตเก จ อฺาตเก จ มฺุจิตฺวา อตฺถฺโ โกจิ มหาราชาติ. อหเมว ภนฺเตติ. สาธุ มหาราช อตฺตา นาม อตฺตโน เนว าตโก น อฺาตโกติ.
อถ เถโร ปณฺฑิโต ราชา สกฺขิสฺสติ ธมฺมํ อฺาตุนฺติ จูฬหตฺถิปโทปมสุตฺตํ กเถสิ. กถาปริโยสาเน ราชา ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺหิ สทฺธึ จตฺตาลีสาย ปาณสหสฺเสหีติ. ตโต ปรํ ยํ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ตํ สมนฺตปาสาทิกาทีสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
อิจฺเจวํ สีหฬทีเป สาสนานุคฺคหณ มหินฺทตฺเถรโต อาคตา ¶ สิสฺสปรมฺปรา พหู โหนฺติ, คณนปถํ วีติ วตฺตา. กถํ. มหามหินฺทตฺเถรสฺส สิสฺโส อริฏฺโ นาม เถโร, ตสฺส สิสฺโส ติสฺสทตฺโต, ตสฺส สิสฺโส กาฬสุมโน, ตสฺส สิสฺโส ทีโฆ, ตสฺส สิสฺโส ทีฆ สุมโน, ตสฺส สิสฺโส กาฬสุมโน, ตสฺส สิสฺโส นาโค, ตสฺส สิสฺโส พุทฺธรกฺขิโต, ตสฺส สิสฺโส ติสฺโส, ตสฺส สิสฺโส เรโว, ตสฺส สิสฺโส สุมโน, ตสฺส สิสฺโส จูฬนาโค, ตสฺส สิสฺโส ธมฺมปาลิ เอตา, ตสฺส สิสฺโส เขโม, ตสฺส สิสฺโส อุปลิสฺโส, ตสฺส สิสฺโส ผุสฺสเทโว, ตสฺส สิสฺโส สุมโน, ตสฺส สิสฺโส มหาปทุโม, ตสฺส สิสฺโส มหาสีโว, ตสฺส สิสฺโส อุปาลิ, ตสฺส สิสฺโส มหานาโค, ตสฺส สิสฺโส อภโย, ตสฺส สิสฺโส ติสฺโส, ตสฺส สิสฺโส สุมโน, ตสฺส สิสฺโส จูฬาภโย, ตสฺส สิสฺโส ติสฺโส, ตสฺส สิสฺโส จูฬเทโว, ตสฺส สิสฺโส สีโวติ. อยํ ยาว โปตฺถการุฬสงฺขาตา จตุตฺถสงฺคีติกา, ตาว เถรปรมฺปราติ ทฏฺพฺพา.
วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ,– ยาวชฺชภนา เตสํเยว อนฺเตวาสิกปรมฺปรภูตาย อาจริยปรมฺปราย อาภตนฺติติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอวํ เตสํ สิสฺสปรมฺปรภูตา อาจริยปรมฺปรา ยาวชฺชตนา สาสเน ปากฏา หุตฺวา อาคจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพ.
สาสเน วินยธเรหิ นาม ติลกฺขณสมฺปนฺเนหิ ภวิตพฺพํ. ตีณิ หิ วินยธรสฺส ลกฺขณานิ อิจฺฉิ ตพฺพานิ. กตมานิ ตีณิ. สุตฺตฺจสฺส สฺวาคตํ โหติ สุปฺปวตฺติ สุวินิจฺฉิตํ สุตฺตโต อนุพฺยฺชนโตติ อิทเมกํ ลกฺขณํ, วินเย โข ปน ิโต โหติ อสํหีโรติ อิทํ ทุติยํ, อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหติ สุมนสิกตา สุปธาริตาติ อิทํ ตติยํ.
ตตฺถ ¶ อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เถรปรมฺปรา วํสปรมฺปรา จสฺส สุฏฺุคหิตา โหติ. สุมนสิกตาติ สุฏฺุ มนสิกตา, อาวชฺชิตมตฺเต ชฺชลิ ตปฺปทีโป วิย โหติ.
สุปธาริตาติ สุฏฺุ อุปธาริตา, ปุพฺพาปรานุสนฺธิโต อตฺถโต การณโต จ อุป ธาริตา. อตฺตโน มตึ ปหาย อาจริยสุทฺธิยา วตฺตา โหติ, มยฺหํ อาจริโย อสุกาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหิ, โส อสุกสฺสาติ เอวํ สพฺพํ อาจริยปรมฺปรํ เถร วาทงฺคํ อาหริตฺวา ยาว อุปาลิตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหีติ ปาเปตฺวา เปติ. ตโตปิ อาหริตฺวา อุปาลิตฺเถโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก อุคฺคณฺหิ, ทาสกตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส อุปาลิตฺเถรสฺส, โสณกตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โทสกตฺเถรสฺส, สิคฺควตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โสณกตฺเถรสฺส, โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถโร อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส สิคฺควตฺเถรสฺส จณฺฑ วชฺชิตฺเถรสฺส จาติ เอวํ สพฺพํ อาจริยปรมฺปรํ เถรวาทงฺคํ อาหริตฺวา อตฺตโน อาจริยํ ปาเปตฺวา เปติ. เอวํ อุคฺคหิตา หิ อาจริยปรมฺปรา สุคฺคหิตา โหติ.
เอวํ อสกฺโกนฺเตน ปน ทฺเว ตโย ปริวฏฺฏา อุคฺคเหตพฺพา. สพฺพปจฺฉิเมน หิ นเยน ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิฺจ ปริปฺุฉฺจ วทนฺติ, ตถา าตุํ วตฺตตีติ.
ยถา วุตฺตตฺเถรปรมฺปรา ปน ภควโต ธรมานกาลโต ปฏฺาย ยาว โปตฺถการุฬา มุขปาเเนว ปิฏกตฺตยํ ธาเรสุํ, ปริปุณฺณํ ปน กตฺวา โปตฺถเก ลิขิตฺวา น เปนฺติ. เอวํ มหาเถรา ทุกฺกรกมฺมํ กตฺวา สาสนํ ปคฺคณฺหึสุ. ตตฺริทํ วตฺถุ,–
สีหฬทีเป กิร จณฺฑาลติสฺสภเยน สงฺขุพฺภิตฺวา เทโว ¶ จ อวสฺสิตฺวา ทุพฺภิกฺขภยํ อุปฺปชฺชิ. ตทา อกฺโก เทวานมินฺโท อาคนฺตฺวา ตุมฺเห ภนฺเต ปิฏกํ ธาเรตุํ น สกฺขิสฺสถ, นาวํ ปน อารูหิตฺวา ชมฺพุทีปํ คจฺฉถ, สเจ นาวา อปฺปโหนกา ภเวยฺย, กฏฺเน วา เวฬุนา วา ตรถ, อภยตฺถาย ปน มยํ รกฺขิสฺสามาติ อาห.
ตทา สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู สมุทฺทตีรํ คนฺตฺวา ปุน เอตทโหสิ,– มยํ ชมฺพุทีปํ น คจฺฉิสฺสาม, อิเธว วสิตฺวา เตปิฏกํ ธาริสฺสามาติ. ตโต ปจฺฉา นาวา ติตฺถโต นิวตฺติตฺวา สีหฬทีเปกเทสํ มลยชนปทํ คนฺตฺวา มูลผลาทีหิเยว ยาเปตฺวา สชฺฌายํ อกํสุ. ฉาตกภเยน อติปีฬิตา หุตฺวา เอวมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺโต วาฬุกตเล อุรํ เปตฺวา สีเสน สีสํ อภิมุขํ กตฺวา วาจํ อนิจฺฉาเรตฺวา มนสาเยว อกํสุ. เอวํ ทฺวาทสวสฺสานิ สทฺธึ อฏฺกถาย เตปิฏกํ รกฺขิตฺวา สาสนํ อนุคฺคเหสุํ.
ทฺวาทสวสฺเสสุ ปน อติกฺกนฺเตสุ ตํ ภยํ วูปสมิตฺวา ปุพฺเพ ชมฺพุทีปํ คจฺฉนฺตา สตฺตภิกฺขุสตา อาคนฺตฺวา สีหฬทีเปกเทสํ รามชนปเท มณฺฑลารามวิหารํ อาปชฺชึสุ. เตปิ สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู ตเมว วิหารํ คนฺตฺวา อฺมฺํ สมฺมนฺเตตฺวา สชฺฌายึสุ. ตทา อฺมฺํ สเมนฺติ, น วิรุชฺฌนฺติ, คงฺคาทเกน วิย ยมุโนทกํ สํสนฺเทนฺติ. เอวํ ปิฏกตฺตยํ มุขปาเเนว ธาเรตฺวา มหาเถรา ทุกฺกรกมฺมํ กโรนฺตีติ เวทิตพฺพา.
ยมฺปิ ปริยตฺตึ เอกปทมตฺตมฺปิ อวิรชฺฌิตฺวา ธาเรนฺติ, ตํ ทุกฺกรกมฺมเมว.
สีหฬทีเป กิร ปุนพฺพสุกสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต ติสฺสตฺเถโร พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อิมํ ชมฺพุทีปํ อาคนฺตฺวา โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา คจฺฉนฺโต นาวํ อภิรูหนติตฺเถ เอกสฺมึ ปเท อุปฺปนฺนกงฺโข โยชนสตมคฺคํ นิวตฺติตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉนฺโต ¶ อนฺตรามคฺเค เอกสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปฺหํ กเถสิ. โส ปสีทิตฺวา สตสหสฺสคฺฆนกํ กมฺปลํ อทาสิ. โสปิ ตํ อาหริตฺวา อาจริยสฺส อทาสิ. เถโร วา สิยา โกฏฺเฏตฺวา นิสีทนฏฺาเน ปริภณฺฑํ กาเรสิ. กิมตฺถายาติ. ปจฺฉิมาย ชนตาย อนุคฺคหตฺถาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ,– อมฺหากํ คตมคฺคํ อาวชฺชิตฺวา อนาคเต สพฺรหฺมจาริโน ปฏิปตฺตึ ปูเรตพฺพํ มฺิสฺสนฺตีติ. ติสฺสตฺเถโรปิ อาจริยสฺส สนฺติเก กงฺขํ ฉินฺทิตฺวา สีหฬทีปเมว สกฏฺานํ อาคมาสีติ. อิจฺเจวํ ปริยตฺตึ เอกปทมตฺตมฺปิ อวิรชฺฌิตฺวา ธารณมฺปิ ทุกฺกรกมฺมเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
ยมฺปิ เยภุยฺเยน ปคุณํ น กโรนฺติ, ตสฺส อนนฺตรธานตฺถาย อสมฺโมสตฺถาย อุคฺคหธารณาทิวเสน รกฺขนมฺปิ กโรนฺติ, ตํ ทุกฺกรกมฺมเมว.
สีหฬทีเปเยว กิร มหาภเย เอกสฺเสว ภิกฺขุโน มหานิทฺเทโส ปคุโณ อโหสิ. อถ จตุนิกายิกติสฺสตฺเถรสฺส อุปชฺฌาโย มหาติปิฏกตฺเถโร นาม มหารกฺขิตตฺเถรํอาห,– อาวุโส มหารกฺขิต อสุกสฺส สนฺติเก มหานิทฺเทสํ คณฺหาหีติ. ปาโปกิรายํ ภนฺเต น คณฺหามีติ. คณฺหาวุโส อหํ เต สนฺติเก นิสีทิสฺสามีติ. สาธุ ภนฺเต ตุมฺเหสุ นิสินฺเนสุ คณฺหิสฺสามีติ ปฏฺปตฺวา รตฺตินฺทิวํ นิรนฺตรํ ปริยาปุณนฺโต โอสานทิวเส เหฏฺามฺเจ อิตฺถึ ทิสฺวา ภนฺเต สุตํเยว เม ปุพฺเพ, สจาหํ เอวํ ชาเนยฺยํ, น อีทิสสฺส สนฺติเก ธมฺมํ ปริยาปุเณยฺยนฺติ อาห. ตสฺส ปน สนฺติเก พหู มหาเถรา อุคฺคณฺหิตฺวา มหานิทฺเทสํ ปติฏฺาเปสุํ. เอวํ ยํ เยภุยฺเยน ปคุณํ น กโรนฺติ, ตสฺส อนนฺตรธานตฺถาย อสมฺโมสตฺตาย อุคฺคหธารณาทิวเสน รกฺขนมฺปิ ทุกฺกรกมฺมํ เยวาติ ทฏฺพฺพํ.
อิจฺเจวํ ภควโต ธรมานกาลโต ปภุติ จิรกาลํ ยถาวุตฺตมหาเถรปรมฺปรา ปริยตฺตึ มุขปาเเนว ธาเรสุํ ¶ . อโหวต โปราณิกานํ มหาเถรานํ สติปฺาสมาธิเวปุลฺลตาย หิ เต มุขปาเเนว ธาเรตุ สกฺกาติ. มุขปาเเนว โปราณกตฺเถรานํ ปริยตฺติธารณํ ปฺจนวุตาธิกานิ จตุสตานิ อโหสิ.
ภควโต ปรินิพฺพานโต มหาวํสสารตฺถสงฺคเหสุ อาคตนเยน ชินจกฺเก ปณฺณาสฺสาธิเก จตุสเต สมฺปตฺเต ตมฺพปณฺณิทีเป ราชูนํ อฏฺารสมโก’สทฺธาติสฺสสฺส นาม รฺโ ปุตฺโต วฏฺฏคามณิ นาม ราชา รชฺชํ ปตฺวา ฉวสฺสกาเล อนาคเต สตฺตา หีนสติปฺาสมาธิกา หุตฺวา น สกฺขิสฺสนฺติ มุขปาเน ธาเรตุนฺติ อุปปริกฺขิตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ มหาเถเรหิ อนุปุพฺเพน อาคตา ปฺจมตฺตา มหาเถรสตา วฏฺฏคามณิราชานํ นิสฺสาย ตมฺพปณฺณิทีเปกเทเส มลยชนปเท อาโลกเลเณ อฏฺกถาย สหปิฏกตฺตยํ โปตฺถเก อาโรเปสุํ.
ตฺจ ยถาวุตฺตสงฺคีติโย อุปนิธาย จตุตฺถสงฺคีติเยว นามาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ สารตฺถทีปนิยํ นาม วินยฏีกายํ,– จตุตฺถสงฺคีติสทิสา หิ โปตฺถกาโรหสงฺคีตีติ.
สีหฬทีเป ปน วฏฺฏคามณิราชา มรมฺมรฏฺเ สิริเขตฺตนคเร เอโก นาม กุกฺกุฏสีสราชา จ เอกกาเลน รชฺชํ กาเรสิ. อมรปุรมาปกสฺส รฺโ กาเล สีหฬทีปภิกฺขุหิ อิธ เปสิตสนฺเทสกถายํ ปน เตตฺตึสาธิกจตุสเต สมฺปตฺเต โปตฺถการุฬํ อกํสูติ อาคตํ. วุตฺตฺเหตํ ตตฺถ,– เตตฺตึสาธิกจตุวสฺสสตปริมาณกาลนฺติ.
อิทํ สีหฬทีเป ยาว โปตฺถการุฬฺหา
สาสนสฺส ปติฏฺานํ.
อถาปรํ ¶ ชมฺพุทีเป สีหฬทีเป จ ภิกฺขู วิสุํ วิสุํ คณวเสน ภิชฺชึสุ, ยถา อโนตตฺตทหโต นิกฺขมนนทิยา คงฺคายมุนาทิวเสน ภิชฺชนฺตีติ. ตตฺถ ชมฺพุทีเป คณานํ ภิชฺชมานตํ อุปริเยว วกฺขาม.
สีหฬทีเป ปน คณานํ ภิชฺชมานตา เอวํ ทฏฺพฺพา. กถํ. สีหฬทีเป หิ สาสนสฺส ปติฏฺมานกาลโต อฏฺารสาธิ กทฺวิวสฺสสเต สมฺปตฺเต วฏฺฏคามณิรฺา การาวิเต อภยคิริวิหาเร ปริวารขนฺธกํ ปาโต จ อตฺถโต จ วิปลฺลาสํ กตฺวา มหาวิหารวาสิคณโต ปุถุ หุตฺวา เอโก คโณ ภิชฺชิ, โส อภยคิริวาสิคโณ นาม, ธมฺมรุจิคโณติ จ ตสฺเสว นามํ.
อภยคิริวาสิคณสฺส ภิชฺชมานโต ทฺเวจตฺตาลีสาธิกติวสฺสสเต สมฺปตฺเต มหาเสเนน นาม รฺา การาปิเต เชตวนวิหาเร ภิกฺขู อุภโตวิสงฺคปาเ วิปรีตวเสน อภิสงฺขริตฺวา อภยคิริวาสิคณโต วิสุํ เอโก คโณ อโหสิ, โส เชตวนวาสิคโณ นาม, สาคลิยคโณติ จ ตสฺเสว นามํ.
เชตวน วาสิคณสฺส ภิชฺชมานกาลโต เอกปฺาสวสฺสาธิกานํ ติณฺณํ วสฺสสตานํ อุปริ กุรุนฺทวาสิโน จ โกลมฺพวาสิโน จ ภิกฺขู ภาคิเนยฺยํ ทาาปตึ นาม ราชานํ นิสฺสาย อุภโตวิภงฺคปริวารขนฺธกปาเ วิปรีตวเสน อภิสงฺขริตฺวา วุตฺเตหิ ทฺวีหิ คเณหิ วิสุํ หุตฺวา มหาวิหาร วาสิคณฺหตฺตมํ ตุลยิตฺวา อุปธาเรตฺวา มหาวิหารนามํ คเหตฺวา เอโก คโณ ภิชฺชิ. เอวํ สีหฬทีเป มหามหินฺทตฺเถราทีนํ วํสภูเตน มหาวิหารวาสิ คเณน สทฺธึ จตฺตาโร คณา ภิชฺชึสุ.
ตตฺถ มหาวิหารวาสิ คโณเยว เอโก ธมฺมวาที อโหสิ, เสสา ปน อธมฺมวาทิโน. เต จ ตโย อธมฺมวาทิโน คณา ภูตตฺถํ ปหาย อภูตตฺเถน ธมฺมํ อครุํ กตฺวา จรึสูติ ¶ วจนโต สีหฬทีเป อธมฺมวาทิโน ตโยปิ อลชฺชิโน คณา ปริมณฺฑลสุปฺปฏิจฺฉนฺนาทิสิกฺขาปทานิ อนาทิยิตฺวา วิจรึสุ. ตโต ปฏฺาย สาสเน เอกจฺจานํ ภิกฺขูนํ นานปฺปการวเสน นิวาสนปารุปนาทีนิ ทิสฺสนฺติติ เวทิตพฺพํ.
อธมฺมวาทิคณานํ ภิชฺชมานกาลโต สตฺตวีสาธิกานํ ปฺจสตานํ วสฺสานฺจ อุปริ สิริสงฺฆโพธิ นาม ราชา มหาวิหาร คณสฺส ปกฺโข หุตฺวา อธมฺมวาทินา ตโย คเณ นิคฺคหิตฺวา ชินสาสนํ ปคฺคเหสิ. โส จ สิริสงฺฆ โพธิราชา อมฺหากํ มรมฺมรฏฺเ อริมนฺทนนคเร อนุรุทฺเธน นาม รฺา สมกาลวเสน รชฺชสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
ตโต ปจฺฉา สีหฬทีเป โวหารกติสฺสสฺส นาม รฺโ กาเล กปิเลน นาม อมจฺเจน สทฺธึ มนฺเตตฺวา มหาวิหาร วาสิโน ภิกฺขู นิสฺสาย อธมฺมวาทิคเณ นิคฺคณฺหิตฺวา ชินสาสนํ ปคฺคณฺหาติ.
ตโต ปจฺฉา จ โคฏฺาภยสฺส นาม รฺโ กาเล อภยคิริ วาสิโน ภิกฺขู ปรสมุทฺทํ ปพฺพาเชตฺวา มหาวิหาร วาสิโน ภิกฺขู นิสฺสาย สาสนํ วิโสธยิ.
ตโต ปจฺฉาปิ โคฏฺาภยรฺโ ปุตฺตภูตสฺส มหาเสนสฺส นาม รฺโ กาเล อภยคิริวาสีนํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร สงฺฆมิตฺโต นาม เอโก ภิกฺขุ รฺโ ปธานาจริโย หุตฺวา มหามหินฺทตฺเถราทีนํ อรหนฺตานํ นิวาสฏฺานภูตํ มหาวิหารารามํ วินสฺสิตุํ มหาเสนรฺา มนฺเตตฺวา อารภิ. ตทา นววสฺสานิ มหาวิหาเร ภิกฺขุ สฺโ อโหสิ. อโหวต มหาเถรานํ มหิทฺธิกานํ นิวาสฏฺานํ อลชฺชิโน ภิกฺขู วินสฺสาเปสุํ, สุวณฺณหํสฺสานํ นิวาสฏฺานํ กากา วิยาติ.
เชตวนวาสีนฺจ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร เอโก ติสฺโส นาม ภิกฺขุ เตเนว รฺา มนฺเตตฺวา มหาวิหาเร สีมํ สมูหนิ ¶ . อเฉกตฺตา ปน เตสํ สีมสมูหนกมฺมํ น สมฺปชฺชีติ. อโหวต ทุสฺสีลานํ ปาปกานํ กมฺมํ อจฺฉริยํ, เสยฺยถาปิ นาม สาขมิโค อคฺคคฺโฆ กาสิวตฺถํ มหคฺฆํ ภินฺนติ, เอวเมว ภินฺทิตพฺพวตฺถุนา เภทกปุคฺคโล อติวิย ทูโร อโหสีติ. ภวนฺติ เจตฺถ, –
ยถา สาขมิโค ปาโป, อปฺปคฺโฆเยว กาสิกํ;
มหคฺฆํ กจฺจ ภินฺนํภินฺนํ, มหุสฺสาเหน ฉินฺทติ.
เอวํ อธมฺมวาที ปาโป, ธมฺมวาทิคณํ สุภํ;
มหุสฺสาเหน ภินฺทยิ, อโห อจฺฉริโย อยํ.
อารกา ทูรโต อาสุํ, ภินฺทิตพฺเพหิ เภทกา;
ภูมิโตว ภวคฺคนฺโต, อโห กมฺมํ อชานตนฺติ.
อิจฺเจวํ อธมฺมวาทิคณานํ พลวตาย ธมฺมวาทิคโณ ปริหายติ. ยถา หิ คิชฺฌสกุณสฺส ปกฺขวาเตน สุวณฺณหํสา ปกติยา าตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวเมว อธมฺมวาทีนํ พลวตาย ธมฺมวาที ปริหายติ. พฺยคฺฆวเน วิย สุวณฺณมิโค นิลฺลยิตฺวา โคจรํ คณฺหาติ, ยถารุจิวเสน ธมฺมํ จริตุํ โอกาสํ น ลภิ.
สีหฬทีเป สาสนสฺส ปติฏฺานโต ทฺวิสตฺตตาธิกานํ จตุสตานํ วสฺสสหสฺสานฺจ อุปริ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพานโต อฏฺสตฺตสตาธิกานํ วสฺสสหสฺสานํ อุปริ มหาราชา นาม ภูปาโล รชฺชํ กาเรสิ. โส ปน ราชา ทุมฺพรคิริวาสิกสฺสปตฺเถรคฺคมุขา มหาวิหารวาสิโน ภิกฺขู ตเมว ราชานํ นิสฺสาย สาสเน มลํ วิโสเธสุํ, ยถา เหรฺิโก หิรฺเ มลนฺติ.
มหาวิหารวาสิคณโต อฺเ อธมฺมวาทินา อุปฺปพฺพา เชตฺวา ¶ วิโสเธสุํ. โส จ มหาราชา อมฺหากํ มรมฺมรฏฺเ อริมทฺทนนคเร นรปติจฺิสูนา นาม รฺา สมกาล วเสน รชฺชํ กาเรสีติ เวทิตพฺโพ.
ตโต ปจฺฉา วิ วิชยพาหุราชานํ ปรกฺกมพาหุราชานฺจ นิสฺสาย มหาวิหาร วาสิโน ภิกฺขู สาสนํ ปริสุทฺธํ อกํสุ, อธมฺมวาทิโน สพฺเพปิ อุปฺปพฺพาเชตฺวา มหาวิหารวาสิคโณเยว เอโก ปติฏฺหิ, ยถา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสมเลหิ วิมุตฺโต นิสานาโถติ.
สิริสงฺฆโพธิราชา โวหาริกติสฺสราชา โคฏฺาภยราชาติ เอเต ราชาโน สาสนํ วิโสเธนฺโตปิ สพฺเพน สพฺพํ อธมฺมวาทิคณานํ อวินสฺสนโต สาสนํ ปริสุทฺธํ น ตาว อโหสิ. สิริสงฺฆโพธิรฺโ มหารฺโ วิชยพาหุรฺโ ปรกฺกมพาหุรฺโติ เอเตสํเยว ราชูนํ กาเล สพฺเพน สพฺพํ อธมฺมวาทีนํ วินสฺสนโต สาสนํ ปริสุทฺธํ อโหสิ. ตทา ปน อธมฺมวาทินา สีสมฺปิ อุฏฺหิตุํ น สกฺกา, ยถา อรุณุคฺเค โกสิยาติ.
อปรภาเค ปน จิรํ กาลํ อติกฺกนฺเต มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วิชาติยานํ ภเยน ลงฺกาทีเป สาสนํ โอสกฺกิตฺวา คณปูรณมตฺตสฺสปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อวิชฺชมานตาย มหาวิชยพาหุรฺโ กาเล รามฺเทสโต สงฺฆํ อาเนตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปสิ.
ตโต ปจฺฉา จ วิมลธมฺมสูริยสฺส นาม รฺโ กาเล รกฺขาปุรรฏฺโต สงฺฆํ อาเนตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปสิ. ตโต ปจฺฉา จ วิมลสฺส นาม รฺโ กาเล ตโตเยว สงฺฆํ อาเนตฺวา สาสนํ ปติฏฺาเปสิ. ตโต ปจฺฉา จ กิตฺติสฺสิริราชสีหสฺส นาม รฺโ กาเล สฺยามรฏฺโต สงฺฆํ อาเนตฺวา ตเถว อกาสีติ.
อยํ สีหฬทีเป สาสนสฺส โอสกฺกนกถา.
ตโต ¶ ปจฺฉา ชินสาสเน นวุตาธิเก อฏฺวสฺสสเต สมฺปตฺเต พุทฺธทาสสฺส นาม รฺโ กาเล เอโก ธมฺม กถิกตฺเถโร เปตฺวา วินยปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกฺจ อวเสสํ สุตฺตนฺตปิฏกํ สีหฬภาสาย ปริวตฺติตฺวา อภิสงฺขริตฺวา เปสิ. ตฺจ การณํ จูฬวํเส วุตฺตํ.
ตสฺส กิร พุทฺธทาสสฺส รฺโ ปุตฺตา อสีติมตฺตา อสีติมหาสาวกานํ นาเมเนว โวหาริตา อเหสุํ. เตสุ ปุตฺเตสุ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส นาเมน โวหาริโต เอโก อุปติสฺโส นาม ราชกุมาโร ปิตริ เทวงฺคเต ทฺเวจตฺตาลีสวสฺสานิ รชฺชํ กเรสิ.
ตโต ปจฺฉา กนิฏฺโ มหานาโม นาม ราชกุมาโร ทฺวาวีสวสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส รฺโ กาเล ชิน จกฺเก เตตฺตึสาธิกนวสตวสฺเส สีหฬทีเป ฉสฏฺิมตฺตานํ ราชูนํ ปูรณกาเล พุทฺธโฆโส นาม เถโร สีหฬทีปํ คนฺตฺวา สีหฬภาสาย ลิขิเต อฏฺกถาคนฺเถ มาคธภาสาย ปริวตฺติตฺวา ลิขิ.
โส ปน มหานาม ราชา อมฺหากํ มรมฺมรฏฺเ สิริปจฺจยนคเร สวิลฺิกฺโรวิ นามเกน รฺา สมกาโล หุตฺวา รชฺชํ กาเรสิ. ปริตฺตนิทฺทาเน ปน พฺรูมวิ?ถี? นามเกน รฺา สมกาโล หุตฺวา รชฺชํ กาเรสีติ วุตฺตํ. ตํ น ยุชฺชติเยว.
สีหฬทีเป ปน กิตฺติสฺสิริเมโฆ นาม ราชา หุตฺวา นวเม วสฺเส ตสฺมึเยว ทีเป ราชูนํ ทฺวาสฏฺิมตฺตานํ ปูรณกาเล ชินจกฺเก ตึสาธิเก อฏฺสตวสฺเส ชมฺพุทีเป กลิงฺคปุรโต กุหสิวสฺส นาม รฺโ ชามาตา ทนฺตกุมาโร เหมมาลํ นาม ราชธีตํ คเหตฺวา ทาาธาตุํ เถเนตฺวา นวาย ตริตฺวา สีหฬทีปํ อคมาสิ. ชินจกฺเก ตึสาธิกอฏฺวสฺสสเต เชฏฺติสฺสราชา นววสฺสานิ รชฺชํ กาเรสิ.
พุทฺธทาสราชา ¶ เอกูนตึสติ วสฺสานิ อุปลิสฺสราชา จทฺวิจตฺตาลีสวสฺสานิ มหานามราชา ทฺวาวีสวสฺสานีติ สพฺพานิ สมฺปิณฺฑิตฺวา ชินสาสนํ ทฺวตฺตึสาธิกนววสฺสสตปฺปมาณํ โหติ.
ตสฺมิฺจ กาเล ยทา ทฺวีหิ วสฺเสหิ อูนํ อโหสิ, ตทา มหานามรฺโ กาเล ตึสาธิกนววสฺสสตมตฺเต สาสเน พุทฺธโฆโส นาม เถโร ลงฺกาทีปํ อคมาสิ.
อมรปุรมาปกสฺส รฺโ กาเล สีหฬทีปิเกหิ ภิกฺขูหิ เปสิตสนฺเนสปณฺเณ ปน ฉปณฺณาสาธิกนววสฺสสตาติกฺกนฺเต สูติ วุตฺตํ.
เอตฺถ ตฺวา พุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อฏฺุปฺปตฺตึสงฺเขปมตฺตํ วกฺขาม. กถํ. สีหฬภาสกฺขเรหิ ปริวตฺติตํ ปริยตฺติสาสนํ มาคธสาสกฺขเรน โก นาม ปุคฺคโล ปริวตฺติตุํ สกฺขิสฺสตีติ มหาเถรา นิมนฺตยิตฺวา ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา โฆสํ เทวปุตฺตํ ทิสฺวา สทฺธึ สกฺเกน เทวานมินฺเทน ตํ ยาจิตฺวา โพธิรุกฺขสมีเป โฆสคาเม เกสสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส เกสิยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหาเปสุํ. ขาทถ โภนฺโต ปิวถ โภนฺโตติอาทินา พฺราหฺมณานํ อฺมฺํ โฆสกาเล วิชายนตฺตา โฆโสติ นามํ อกาสิ. สตฺตวสฺสิกกาเล โส ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อโหสิ.
อถ โข เอเกน อรหนฺเตน สทฺธึ เวทกถํ สลฺลปนฺโต ตํ กถํ นิฏฺาเปตฺวา กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมาติอาทินา ปรมตฺถเวทํ นาม พุทฺธมนฺตํ ปุจฺฉิ. ตทา โส สุตฺวา อุคฺคณฺหิตุกาโม หุตฺวา ตสฺส อรหนฺตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เทวสิกํ เทวสิกํ ปิฏกตฺตยํ สฏฺิมตฺเตหิ ปทสหสฺเสหิ สชฺฌายํ อกาสิ, วาจุคฺคตํ อกาสิ. เอกมาเสเนว ติณฺณํ ปิฏกานํ ปารคู อโหสิ.
ตโต ¶ ปจฺจา รโห เอกโกว นิสินฺนสฺส เอตทโหสิ,– พุทฺธภาสิเต ปิฏกตฺตเย มม วา ปฺา อธิกา, อุทาหุ อุปชฺฌายสฺส วาติ. ตํ การณํ ตฺวา อุปชฺฌาจริโย นิคฺคหํ กตฺวา โอวทิ. โส สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา ขมาเปตุํ วนฺทิ. อุปชฺฌาจริโย ตฺวํ อาวุโส สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ปิฏกตฺตยํ สีหฬสฺสาสกฺขเรน ลิขิตํ มาคธภาสกฺขเรน ลิขาหิ, เอวํ สติ อหํ ขมิสฺสามีติ อาห.
พุทฺธโฆโส จ ปิตรํ มิจฺฉาทิฏฺิภาวโต โมเจตฺวา อาจริยสฺส วจนํ สิรสา ปฏิคฺคเหตฺวา ปิฏกตฺตยํ ลิขิตุํ สีหฬทีปํ นาวาย อคมาสิ. ตทา สมุทฺทมชฺเฌ ตีหิ ทิวเสหิ ตรนฺเต พุทฺธทตฺตตฺเถโร จ สีหฬทีปโต นาวาย อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เทวาน อานุภาเวน อฺมฺํ ปสฺสิตฺวา การณํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิ. ชานิตฺวา จ พุทฺธทตฺตตฺเถโร เอวมาห,- มยา อาวุโส กโต ชินาลงฺกาโร อปฺปสฺสาโรติ มฺิตฺวา ปิฏกตฺตยํ ปริวตฺติตุํ ลิขิตุํ โอกาสํ นาทาสุํ, ตฺวํ ปน ปิฏกตฺตยํ สํวณฺเณหีติ วตฺวา อตฺตโน สกฺเกน เทวานมินฺเทน ทินฺนํ หริตกิผลํ อโยมยเลขน ทณฺฑํ นิสิตสิลฺจ พุทฺธโฆสตฺเถรสฺส อทาสิ. เอวํ เตสํ ทฺวินฺนํ เถรานํ อฺมฺํ สลฺลปนฺตานํเยว นาวา สยเมว อปเนตฺวา คจฺฉึสุ.
พุทฺธโฆสตฺเถโร จ สีหฬทีปํ ปตฺวา ปมํ สงฺฆปาลตฺเถรํ ปสฺสิตฺวา ปิฏกตฺตยํ มาคธภาสกฺขเรน ปริวตฺเตตุํ อาคโตมฺหีติ การณํ อาโรเจตฺวา สีหฬภิกฺขู จ สีเล ปติฏฺายาติอาทิคาถํ นิยฺยาเทตฺวา อิมิสฺสา คาถาย อตฺถํ ปิฏกตฺตยํ อาโลเลตฺวา สํวณฺเณหีติ อุยฺโยเชสุํ, ตสฺมึเยว ทิวเส สายนฺหกาลโต ปฏฺาย ยถาวุตฺตคาถํ ปมุขํ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺคํ อกาสิ. กตฺวา ตํ กมฺมํ นิปฺผาเทตฺวา ตสฺส าณปฺปภวํ วีมํเสตุกาโม เทวานมินฺโท ตฺจ คนฺถํ อนฺตรธาเปสิ. ปุนาปิ เถโร อกาสิ ¶ . ตเถว เทวานมินฺโท อนฺตรธาเปสิ. ปุนาปิ เถโร อกาสิ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ การาเปตฺวา ปุพฺพคนฺเถปิ ทสฺเสสิ. ติณฺณมฺปิ คนฺถานํ อฺมฺํ เอกปทมตฺเตนปิ วิเสสตา นตฺถิ สงฺฆปาลตฺเถโร จ ตํ อาราธยิตฺวา ปิฏกตฺตยํ นิยฺยาเทสิ. เอวํ วิสุทฺธิมคฺเค สงฺฆปาลตฺเถรสฺส ยาจนํ อารพฺภ วิสุทฺธิมคฺโค กโตติ อาคตํ. พุทฺธโฆสุปฺปตฺติกถายํ ปน สงฺฆราชตฺเถรสฺส อายาจนํ อารพฺภาติ อาคตํ.
อยํ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติกถายํ อาคตนเยน ทสฺสิตพุทฺธโฆสุปฺปตฺติกถาสงฺเขโป.
จูฬวํเส ปเนวํ อาคโต. พุทฺธโฆสตฺเถโร นาม มหาโพธิรุกฺขสมีเป เอกสฺมึ พฺราหฺมณคาเม วิชาโต ติณฺณมฺปิ เวทานํ ปารคู อโหสิ เตสุ เตสุ วาเทสุ จ อติเฉโก. โส อฺเหิ จ สทฺธึ ปุจฺฉาพฺยากรณกมฺมํ กตฺตุกาโม ชมฺพุนีปตเล อาหิณฺฑนฺโต เอกํ วิหารํ ปตฺวา ตสฺมึ วา อาคนฺตุกภาเวน นิสีทิ. ตสฺมิฺจ วิหาเร เรวโต นาม เถโร วสิ. เตน เถเรน สทฺธึ ภลฺลปนฺโต โส พฺราหฺมณมาณโว ตีสุ เวเทสุ อโลเลตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ เถโร พฺยากาสิ. เถรสฺส ปน ปุจฺฉิตํ ปฺหํ มาณโว น สกฺกา พฺยากาตุํ. อถ มาณโว ปุจฺฉิ,–โก นามายํ ภนฺเต มนฺโตติ. พุทฺธมนฺโต นามายนฺติ วุตฺเต อุคฺคณฺหิตุกาโม หุตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ปิฏกตฺตยํ อุคฺคณฺหิ. อจิรเนว ติณฺณมฺปิ ปิฏกานํ ปารคู อโหสิ. พุทฺธสฺเสว โฆโส ยสฺส อตฺถีติ พุทฺธโฆโสติ นาเมน ปากโฏ อโหสิ.
พุทฺธโฆโส จ อายสฺมโต เรวตสฺส สนฺติเก นิสีทนฺโต าโณทยํ นาม คนฺถํ อฏฺสฺสาลินิฺจ นาม คนฺถํ อกาสิ. ตโต ปจฺฉา ปริตฺตฏฺกถํ กตฺตุกาโม หุตฺวา อารภิ. ตทา อาจริโย เอวมาห,– ชมฺพุทีเป ปน อาวุโส ปาฬิมตฺตํเยว อตฺถิ, อฏฺกถา ปน นตฺถิ, อาจริยวาโท จ ¶ ภินฺโน หุตฺวา อตฺถิ, เตเนว มหามหินฺธตฺเถเรน อานิตา อฏฺกถา ตีสุ จ สงฺคีตีสุ อารุโฬ ปาฬิโย สาริปุตฺตตฺเถราทีหิ เทสิโต กถามคฺโค สีหฬทีเป อตฺถิ, ตฺวํ คนฺตฺวา มาคธภาสกฺขเรน ลิเขหีติ อุยฺโยชิยมาโน พุทฺธโฆสตฺเถโร สีหฬทีปํ คนฺตฺวา อนุราธปุเร มหาวิหารํ ปวิสิตฺวา สงฺฆปาลตฺเถรสฺส สนฺติเก สทฺธึ สีหฬฏฺกถาย เถรวาเท สุตฺวา อฏฺกถํ กริสฺสมีติ อาโรเจสิ. สีหฬภิกฺขู จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สีเล ปติฏฺายาติอาทิ คาถา นิยฺยาเทสุํ. พุทฺธโฆโส จ สทฺธึ อฏฺกถาย ปิฏกตฺตยํ สงฺขิปิตฺวา วิสุทฺธิมคฺคํ อกาสิ.
ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺโก อนฺตรธาเปตฺวา ติกฺขตฺตุํ การาเปสิ. สงฺฆปาลตฺเถโรปิ อราธยิตฺวา ปิฏกตฺตยํ นิยฺยาเทสีติ.
กิฺจาปิ นานา คนฺเถสุ นานากาเรหิ พุทฺธโฆสุปฺปตฺติ อาคตา, ตถาปิ พุทฺธโฆสตฺเถรสฺส สีหฬทีปํ คนฺตฺวา ปิฏกตฺตยสฺส ลิขนํ อฏฺกถานฺจ กรณเมว ปมาณนฺติ มโนกิลิฏฺํ น อุปฺปาเทตพฺพนฺติ. พุทฺธโฆสตฺเถโร วิกฏตฺตยํ ลิขิตฺวา ชมฺพุทีปํ ปจฺจาคมาสิ.
อิจฺเจวํ ปาฬิภาสาย ปริยตฺตึ ปริวตฺติตฺวา ปจฺฉา อาจริยปรมฺปรสิสฺสานุสิสฺสวเสน สีหฬทีเป ชินจกฺกํ มชฺฌนฺติ กํสุมาสี วิย อติทิพฺพติ, อเนกโกฏิปฺปมาเณหิ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอรหนฺเตหิ ลงฺกาทีปํ อติโสภติ, สพฺพปาลิผุลฺเลน ติโยชนิกปาริจฺฉตฺตกรุกฺเขน ตาวตึสภวนํ วิย สตปตฺตปทุมาทีหิ มหาโปกฺขรณี วิย เตสุ เตสุ าเนสุ มคฺคมหามคฺคอาปกฆรทฺวารติตฺถวนปพฺพตคุหมนฺทิรวิหารสาลาทีสุ อลทฺธมคฺคผลฏฺานํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, โถกํ อาคเมตฺวา ปิณฺฑาย ปติฏฺมานปเทเสปิ มคฺคผลานิ ลภึสุเยว.
มคฺคผลานิ สจฺฉิกโรนฺตานํ ปุคฺคลานํ พาหุลฺลตาย อยํ ¶ ปุถุชฺชโน อยํ ปุถุชฺชโนติ องฺคุลึ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ โหติ. เอกสฺมึ กาเล สีหฬทีเป ปุถุชฺชน ภิกฺขุ นาม นตฺถิ. ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺคฏฺกถายํ, เอกวารํ ปุถุชฺชนภิกฺขุ นาม นตฺถีติ.
อภิฺาลาภีนํ กิร มหิทฺธิกานํ คมนาคมนวเสน สูริโยสฺสาสํ อลภิตฺวา ธฺโกฏฺฏกา มาตุคามา ธฺโกฏฺฏิตุํ โอกาสํ น ลภึสุ.
เทวโลกโต สุมนสามเณโร ทกฺขิณกฺขกํ สีหฬทีปํ อเนตฺวา ตสฺส ปาฏิหาริยํ ทสฺสนวเสน อุทฺธกพินฺธูหิ ติโยชนสตํ สกลมฺปิ ลงฺกาทีปํ พฺยาปตฺวา ภควตา ปริภุตฺตเจติยงฺคณํ วิย หุตฺวา นวาย คจฺฉนฺตา มหาสมุทฺเท อุทกโต นาฬิเกรมตฺตมฺปิ ทิสฺวา สกลงฺกาทีปํ ปูเชนฺติ, มหามหินฺทตฺเถรสฺส สนฺติเก อริฏฺตฺเถเรน สทฺธึ ปฺจมตฺตา ภิกฺขุสตา ปมํ ตาว วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหึสูติ อิเมหิ การเณหิ ลงฺกาทีปํ ชินจกฺกสฺส ปติฏฺานํ หุตฺวา วรทีปนฺติ นามํ ปฏิลภิ.
สีหฬทีเปเยว ปิฏกตฺตยํ โปตฺถการุฬวเสน ปติฏฺาเปตฺวา ตโต ปจฺฉา โจรนาคสฺส นาม รฺโ กาเล สกลลงฺกาทีปํ ทุพฺภิกฺขภเยน ปีเฬตฺวา ปิฏกตฺตยํ ธาเรนฺตา ภิกฺขู ชมฺพุทีปํ อาคมํสุ. อนาคนฺตฺวา ตตฺเถว ิตาปิ ภิกฺขู ฉาตกภเยน ปีเฬตฺวา อุทรปฏลํ พนฺธิตฺวา กุจฺฉึ วาลุกราสิมฺหิ เปตฺวา ปิฏกตฺตยํ ธาเรสุํ.
กุฏ กณฺณติสฺสสฺส รฺโ กาเลเยว ทุพฺภิกฺขภยํ วูปสมิตฺวา ชมฺพุทีปโต ภิกฺขู ปุน คนฺตฺวา สีหฬทีเป ิเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ มหาวิหาเร ปิฏกตฺตยํ อวิโรธาเปตฺวา สมสมํ กตฺวา เปสุํ. เปตฺวา จ ปน สีหฬทีเปเยว สุฏฺุ ธาเรสุํ.
ตตฺเถว อฏฺกถาโย พุทฺธโฆสตฺเถโร มาคธภาสาย ปริวตฺเตตฺวา วิรจิ. ปจฺฉา จ เยภุยฺเยน ตตฺเถว อฏฺกถาฏีกาอนุมธุลกฺขณคณฺิคนฺถนฺตรานิ ¶ อกํสุ. ปุน สาสนํ นเภ รวินฺทุว ปากฏนฺติ.
ตตฺถ พุทฺธวํสฏฺกถํ พุทฺธทตฺตตฺเถเร อกาสิ. อิติวุตฺโตทานจริยาปิฏกเถราเถรีวิมานวตฺถุเปตวตฺถุเนตฺติอฏฺกถาโย อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร อกาสิ. โส จ อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร สีหฬทีปสฺส สมีเป ทมิลรฏฺเ พทรติตฺถมฺหิ นิวาสิตตฺตา สีหฬทีเปเยว สงฺคเหตฺวา วตฺตพฺโพ.
ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถํ มหานาโม นาม เถโร อากาสิ. มหานิทฺเทสฏฺกถํ อุปเสโน นาม เถโร อกาสิ. อภิธมฺมฏีกํ ปน อานนฺทตฺเถโร อกาสิ. สา จ สพฺพาสํ ฏีกานํ อาทิภูตตฺตา มูลฏีกาติ ปากฏา.
วิสุทฺธิมคฺคสฺส มหาฏีกํ ทีฆนิกายฏฺกถาย ฏีกํ มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย ฏีกํ สํยุตฺตนิกายฏฺกถาย ฏีกฺหาติ อิมาโย อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร อกาสิ.
สารตฺถทีปนึ นาม วินยฏีกํ องฺคุตฺตรนิกายฏีกฺจ ปรกฺกมพาหุรฺา ยาจิโต สาริปุตฺตตฺเถโร อกาสิ. วิมติวิโนทนึ นาม วินยฏีกํ ทมิลรฏฺวาสิกสฺสปตฺเถโร อกาสิ.
อนุฏีกํ ปน อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร. สา จ มูลฏีกาย อนุตฺตานตฺถานิ อุตฺตานานิ สํวณฺณิตตฺตา อนุฏีกา ติวุจฺจติ.
วิสุทฺธิมคฺคสฺส จูฬฏีกํ มขุทีปนิฺจ อฺเตรา เถรา อกํสุ. สา จ มูลฏีกาย อตฺถาวเสสาติ จ อนุตฺตานตฺถาติ จ กตฺวา มูลฏีกาย สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา กตตฺตา มธุร สตฺตา จ มธุทีปนินฺติ วุจฺจติ. โมหวิจฺเฉทนึ ปน ลกฺขณคนฺถํ กสฺสปตฺเถโร อกาสิ.
อาภิธมฺมาวตารํ ปน รุปารูปวิภาคํ วินยวินิจฺฉยฺจ พุทฺธ ทตฺตตฺเถโร. วินยสงฺคหํ สาริปุตฺตตฺเถโร. ขุทฺทสิกฺขํ ธมฺมสิริตฺเถโร ¶ . ปรมตฺถวินิจฺฉยํ นามรูปปริจฺเฉทํ อภิธมฺมตฺถสงฺคฺจ อนุรุทฺธตฺเถโร. สจฺจสงฺเขปํ ธมฺมปาลตฺเถโร. เขมํ เขมตฺเถโร. เต จ สงฺเขปโต สํวณฺณิตตฺตา สุเขน จ ลกฺขณิยตฺตา ลกฺขณคนฺถาติ วุจฺจนฺติ.
เตสํ ปน สํวณฺณนาสุ อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส โปราณฏีกํ นววิมลพุทฺธิตฺเถโร อกาสิ. สจฺจํสงฺเขปนามรูปปริจฺเฉทเขมาอภิธมฺมาวตารานํ โปราณฏีกํ วาจิสฺสรมหาสามิตฺเถโร. ปรมตฺถวินิจฺฉยสฺส โปราณฏีกํ มหาโพธิตฺเถโร.
อภิธมตฺถสงฺคหาภิธมฺมาวตาราภินว ฏีกาโย สุมงฺคลสามิตฺเถโร. สจฺจสงฺเขปาภินวฏีกํ อรฺวาสิตฺเถโร. นามรูปปริจฺเฉทาภินวฏีกํ มหาสามิตฺเถโร. ปรมตฺถวินิจฺฉยาภินวฏีกํ อฺตรตฺเถโร. วินยวินิจฺฉยฏีกํ เรวตตฺเถโร. ขุทฺทสิกฺขาย ปุราณฏีกํ มหายสตฺเถโร. ตายเยว อภินวฏีกํ สงฺฆรกฺขิตตฺเถโรติ.
วชิรพุทฺธึ นาม วินยคณฺิปทตฺถํ วชิรพุทฺธิตฺเถโร. จูฬคณฺึ มชฺฌิมคณฺึ มหาคณฺิฺจ สีหฬทีปวาสิโน เถรา. เต จ ปทกฺกเมน อสํวณฺเณตฺวา อนุตฺตานตฺถาเยว สํวณฺณิตตฺตา คณฺิปทตฺถาติ วุจฺจนฺติ.
อภิธานปฺปทีปิกํ ปน มหาโมคฺคลานตฺเถโร. อตฺถพฺยกฺขานํ จูฬพุทฺธตฺเถโร. วุตฺโตทยํ สมฺพนฺธจินฺตนํ สุโพธาลงฺการฺจ สงฺฆรกฺขิตตฺเถโร. พฺยากรณํ โมคฺคลานตฺเถโร.
มหาวํสํ จูฬวํสํ ทีปวํสํ ถูปวํสํ โพธิวํสํ ธาตุวํ สฺจ สีหฬทีปวาสิโน เถรา. ทาาธาตุวํสํ ปน ธมฺมกิตฺติตฺเถโร อกาสิ. เอเต จ ปาฬิมุตฺตกวเสน วุตฺตตฺตา คนฺถนฺตราติ วุจฺจนฺติ.
อิจฺเจวํ พุทฺธโฆสาทโย เถร วรา ยถาพลํ ยถาสตฺตึ ปริยตฺตึ สาสนํ อุปตฺถมฺเภตฺวา พหูหิ มูเลหิ พหุหิสาขาหิ พหูหิ จ วิฏเปหิ อุปตฺถมฺภิยมาโน เวปุลฺลมา ปชฺชมาโน ¶ มหานิคฺโรธรุกฺโข วิย ถิรํ หุตฺวา จิรกาลํ ติฏฺตีติ เวทิตพฺพํ.
อิทํ สีหฬทีเป โปตฺถการุฬฺหโต ปจฺฉา สาสนสฺส ปติฏฺานํ.
เอเตปิ จ มหาเถโร, ยถาสตฺตึ ยถาพลํ;
อฏฺกถาทโย กตฺวา, มจฺจุมุขํ อุปาคมุํ.
เสยฺยถาปิ จ โลกสฺมึ, โอภาสิตฺวาน จนฺทิมา;
อาวหิตฺวาน สตฺตานํ, หิตํ อตฺถํว คจฺฉติ.
เอวเมว มหาเถรา, าโณภาเสหิ ภาสิย;
อาวหิตฺวาน สตฺตานํ, หิตํ อตฺถํว คจฺฉติ.
อิติ สาสนวํเส สีหฬทีปิกสาสนวํสกถามคฺโค
นาม ทุติโย ปริจฺเฉโท.